Jan Hanlo Essayprijs Klein 2015
“Over de liefde”
aantal woorden: 2523
1
Over vele vreemde dingen over de gewone of zal ik zingen over de liefde. Jan Hanlo
Het is een grote stap. Hij verkeert in een toestand van totale onzekerheid. Wat mogelijk gaat volgen is niet angstwekkend of gehuld in duisternis. Het donker weerkaatst een weinig licht, schaduwen die oplichten op het negaIef van een zwart-‐ wit film, 'Shadows chasing the sun' uit de klassieker 'In the gheOo' met in de hoofdrol Stephen Lee Jones en Patricia Hayworth. Zoals verre voorouders volgt zij de klanken, geuren en tekens die in het donkere woud op haar aSomen. Herinneringen transformeren in concrete verlangens. Golven driUig verlangen krijgen vorm en vertalen zich in handelingen. Verleden zet toekomst naar de hand. Hij vertrouwt op zijn intuïIe en stuurkunst. Ervaring en bewustzijn begeleiden zijn gedrag ten opzichte van de geliefde ander. Het kan niet mis gaan. Voelt zij, denkt hij, hoopt zij.
Een mens vol verlangen is op zoek en ervaart hoe groot de behoeUe is om van
iemand te houden. Het onderscheid tussen lust-‐ of liefdesobject kent dit bewustzijn niet. Het gedrag wordt door insIncten geleid en het ervaren van dierlijke lust in het eigen lichaam is enerverend. Morele overwegingen of verantwoordelijkheidsgevoel zijn niet aan de orde. Fantasie en beeldvorming spelen een prominente rol. In de tuin der lusten is het goed toeven: -‐‘Je ogen plukten een bloem zo zoet, als in sprookjes de hyacintogige fee dat doet. Armen vol edel, nat haar, sprakeloos en blind, onwetend in hart van licht en s?lte, als een kind.’-‐ Het is aantrekkelijk om te verblijven in romanIsche verhalen en verbeeldingen, te verdwijnen in de magische wereld van muziek en film. Nog nooit in de menselijke geschiedenis was het gereedschap om virtuele werelden te creëren van een zo hoog technologisch gehalte. Het beeld is werkelijker dan het leven zelf, omarmt het geatomiseerde individu en is alomtegenwoordig. Maatschappelijke vervreemding wordt gecompenseerd met spectaculaire waar die de ontmoeIng van de ene met de andere mens vorm geeU.
2
‘Hoe meer we teruggaan in de geschiedenis, hoe meer we zien dat de persoonlijkheid verdwijnt onder de deken van het collec?ef,’ schrijU Carl Gustav Jung in ‘Psychologischen Typen’. Bij primiIeve volken is het ‘imago’, de psychische weerklank van een zintuiglijke ervaring, zo sterk en zo uitgesproken zinnelijk gekleurd dat deze, wanneer het op spontane wijze in de herinnering opduikt, in sommige gevallen bijna de eigenschap van een hallucinaIe heeU. Wanneer de primiIeve mens zich zijn gestorven moeder in herinnering brengt, dan ziet en hoort hij om zo te zeggen haar geest. Wij denken aan onze doden, de primiIeve mens neemt ze waar, juist vanwege het bijzonder zintuiglijke karakter van zijn geestesbeelden.
Sprookjes beginnen alIjd met er was eens. Ook wij waren er in eens. Maar het
bewustzijn van het moment dat we werden geboren en van de ervaringen uit de eerste jaren daarna bouwen we op uit de verhalen van onze ouders en wat we zien in fotoalbums en familiefilmpjes. Alsof we iemand anders zijn eerste woordjes horen zeggen, zijn eerste stapjes zien zeOen. Vertederd worden we door het besef dat wij dat zelf zijn. Gezien door de ogen van een ander krijgen herinneringen aan onze eerste levensjaren vorm en we gaan denken dat dat onze eigen herinneringen zijn. ‘Vervolgens maken we er een gewoonte van om de betekenis van alles wat we in het leven meemaken, zelfs van ons diepste genot, van anderen over te nemen,’ zegt Ohran Pamuk. Op basis van ervaring kunnen we met enige zekerheid vaststellen dat jongetjes over het algemeen anders uit de opvoeding in het kerngezin te voorschijn komen dan meisjes. In het tradiIonele gezin zijn moeder en kind economisch acankelijk van de vader en dat laat zijn sporen na. Ook in huishoudens waar sprake is van een economisch vrijwel gelijkwaardige relaIe tussen man en vrouw, verloopt de emoIonele ontwikkeling van een jongen anders dan die van het meisje. De relaIe van het kind tot de moeder speelt hierbij een beslissende rol. De jongen leert al vroeg seksueel geInte gevoelens te scheiden van de behoeUe aan liefde, erkenning, waardering of aangeraakt willen worden. Het meisje hoeU deze scheiding op jonge leeUijd nog niet te maken waardoor lustgevoelens en de behoeUe om liefde te geven en te krijgen zonder cesuur in elkaars verlengde blijven liggen. Bij mannen worden in de opvoeding de gevoelens voor het andere geslacht klaarblijkelijk eerder en nadrukkelijker van een seksuele betekenis voorzien dan bij vrouwen.
3
Dit komt tot uiIng in het bestaande, in hoge mate geseksualiseerde en gecommercialiseerde vrouwbeeld van de westerse cultuur. Het vrouwbeeld wordt extreem geromanIseerd, eroIsch geInt en verleidelijk en seksueel aantrekkelijk gemaakt. Het beeld van de man is daarentegen stoer, sterk en heldhaUig. Zij wil uit haar minderwaardige posiIe gered worden door de prins die haar tot zijn eigen, hogere klasse verheU. Dat is althans het stereotype en ondanks verbeteringen die vrouwen in hun maatschappelijke posiIe de afgelopen decennia hebben bewerkstelligd, nog steeds van kracht. Beiden beseffen bewust of onbewust dat zij nooit aan dit beeld zullen kunnen voldoen en dat ze ooit eens de ander teleur zullen moeten stellen. De angst om door de mand te vallen zorgt er in veel relaIes voor dat beide parIjen zo lang mogelijk en met alle middelen hun best doen om te proberen de schijn hoog te houden.
De vrouw voelt dat een man naar haar kijkt en ook waar hij naar kijkt. Ze draait
haar hoofd in zijn richIng en hun ogen ontmoeten elkaar. Hij heeU zin om haar te benaderen en met woorden en zijn blik aan te raken. Hij kijkt naar haar door een waas van beelden opgebouwd uit verlangen in heden en verleden. Zo kijkt zij ook naar hem. Hij wil graag een goede indruk maken om zo dicht mogelijk bij haar te kunnen komen. Als zij dit goedkeurt geeU ze instemmende en verleidelijke signalen af. Ze raakt hem terloops aan. Hij laat merken dat hij het voelt en de bedoeling begrijpt. Wanneer in het verloop van deze uitwisseling van gevoelens de beelden die daarbij horen overeenstemmen, zullen gedachten en lichamen samenkomen. Vergelijkbare beelden zullen één verhaal vormen, het verhaal van een beginnende verliefdheid. Hogere machten van voelen, ruiken, zien, horen en aanraken zijn bij een verliefdheid bepalender voor het eindresultaat dan de rede en het verstand. De handelingen die verricht worden, het gedrag dat wordt vertoond, het wordt vooral door niet bewuste moIeven en culturele stereotypen geleid. Hier zit vooral geslachtsdriU en de behoeUe om gezien te worden aan het roer van het fysiek individu. Lichamen verspreiden een gecodeerde boodschap. Gebaren volgen woorden, vleesgeworden ontmoeIngen steken hun tentakels verlangend uit onder de tafel in het café. Ervaringen uit het verleden hebben zich in het gehele lichaam genesteld. -‐‘Van de turkooizen parel naar de lichtblauwe daarachter. Het valt op dat ze grote oorschelpen heeE. Waar de parels zich tegen haar hals vleien zouden
4
mijn lippen als eerste de vlaktes van haar lichaam willen betreden. De toegangspoort tot de beschermde veste die in haar gehele verschijning verleiding belichaamt. Ik weet dat hier alleen aan ridders toegang wordt verleend. Maar wat is een ridder in haar zachte, half dicht geknepen ogen. Zodra mijn tong toegang heeE tot haar huid achter de turkooizen parel is het pleit zo goed als beslecht. De afstand die de klank van mijn lippen moet afleggen naar haar oorschelp lijkt onoverbrugbaar met gewone middelen. De belangrijkste beperking is het tomeloze verlangen dat haar verschijning in mijn lichaam teweeg brengt en waar ik nauwelijks controle over heb.’-‐
Het verlangen in lust te versmelten met de geliefde ander is tegenstrijdig genoeg
ook het verlangen naar een eigen idenIteit. De projecIe van de eigen lust en de herkenning ervan in de ander is het bindmiddel in de relaIe. Ontsnapping uit het eigen isolement en intensieve kennismaking met de wereld van een ander mens is afgezien van beperkingen die de sociaal-‐economische en historische context daar aan kan opleggen, een verrijkende en vruchtbare ervaring. De ontmoeIng tussen man en vrouw kent een specifieke, veelal klassieke vorm die door maatschappelijke posiIe en de funcIe van beiden wordt bepaald. De man heeU geleerd zijn seksuele energie en gevoelens te sublimeren in lange termijn projecten in de hoop liefde te krijgen in meer algemene vorm. Het object van zijn liefde heeU hij geïdealiseerd. De vrouw heeU deze gevoelens niet hoeven onderdrukken maar heeU wel haar gevoel voor eigenwaarde acankelijk leren maken van de goedkeuring van een man. De beelden en verwachIngen waaraan de situaIe en de ander moeten voldoen, zijn gevormd uit bestaande sociaal-‐culturele patronen, individueel geladen en wezenlijk verschillend. IdenIficaIe met personages uit de aantrekkelijke film die de heersende cultuur te bieden heeU vormt een leerschool maar ervaring leert dat dit toneelspel van verlangen een relaIe is tussen twee totaal verschillende personen die elkaar herkennen op basis van beelden uit dezelfde film. De vrouw beseU dat zij aan het geromanIseerde ideaalbeeld van de man niet zal kunnen voldoen maar wordt er om zijn waardering te verdienen wel door bepaald. De man zoekt bij haar liefde en waardering en doet zich sterk, machIg en stoer voor terwijl hij met de werkelijke gevoelens die bij inIeme relaIes de belangrijkste rol spelen, moeilijker kan omgaan. -‐‘You came out of the wilderness, playing with my life, took me to your garden, wan?ng to be my wife, I tried to resist tempta?on but desire blows my mind,
5
running aEer my feelings, catching up in a few weeks ?me, your secret garden was just fine.’-‐
Het individu krijgt bij de geboorte een naam die alleen in contact met een ander
mens betekenis krijgt. De idenIteit of eigenheid van een mens staat of valt met zijn relaIe tot anderen in de maatschappij. In woorden van de dichter, het ik is de ander, of zoals de socioloog stelt, de persoonlijkheid is een sociale construcIe. De relaIe met geliefden is voor de eigenwaarde van het individu leOerlijk van wezenlijk belang. Met deze constatering lijkt een conflict tussen lichaam en geest geboren, tussen het fysieke en het sociale individu. Het eigen lichaam is autonoom maar alleen in contact met de ander herkenbaar. Wanneer het gaat over de bevrediging van seksuele verlangens is inIem lichamelijk contact voorwaarde. Het zijn krachten die het individuele en sociale leven in veel opzichten bepalen. In een geïndividualiseerde samenleving staat oppervlakkig gezien de geslachtsdriU meer in het teken van de lust dan in dat van voortplanIng en instandhouding van de soort. In het contact tussen geliefden spelen de wederzijdse verwachIngen een belangrijke rol. Ideaalbeeld en zelieeld gebaseerd op eigen ervaringen worden met elkaar verweven en het gevaar bestaat dat het eerste overheerst. Het eeuwige vuur van de hartstocht en de liefde, de magneet van bezieling en bezield willen worden, kan zo ontaarden in een lege beeldenstorm van valse romanIek en weeïge senImentaliteit.
De seksuele verlangens die gerealiseerd worden onder de deken van elkaar
rakende schijnwerelden zijn even concreet en onmiskenbaar echt als de gevoelde lichamelijkheid die niet is verdwenen wanneer het licht aan gaat. Maar de lichamelijke vereniging duurt niet eeuwig. Lustbeleving en de pijn van het afscheid wisselen elkaar voortdurend af. De niet te vermijden hoewel Ijdelijke pijn voedt het verlangen naar wat met de ander werd gedeeld. De ervaren vrijheid en de weemoed naar de paradijselijk toestand produceert ideaalbeelden die als paddestoelen opschieten uit vochIge bosgrond en niet uit de lucht komen vallen. De verbeeldde gevoelens volgen herkenbare, culturele patronen en modellen en kunnen op allerlei manieren door impulsen van buitenaf weer tot leven worden gewekt. Ervaringen uit het verleden worden door een selecIef werkend geheugen in het bewustzijn bijgezet. Heilige schaOen krijgen vorm en zullen van betekenis blijven. Pijn van verlies, angst voor verlaIng en jaloezie spelen evenzeer een rol bij dit psychisch proces van afstand
6
nemen. De behoeUe om samen te zijn maar zich toch te onderscheiden van de ander wordt bevredigd met voortdurend nieuwe vormen van producIe en communicaIe. Elk individu vormt zich een idenIteit door een keuze te maken uit de verschillende mogelijke, maatschappelijke rollen. Kant en klare rolmodellen te kust en te keur en imitaIe is aantrekkelijk vanwege de herkenbaarheid en voorspelbaarheid van het gedrag.
De consumpIe van iconen die wensen en verlangens belichamen hoeU niet alIjd
te leiden tot een verhoogde behoeUe om de verbeeldde verlangens ook daadwerkelijk te realiseren. De kracht van beelden en de graIe die ervan uitgaat is in staat de werkelijkheid te vervangen. Echte mannen en vrouwen zijn slechte aieeldingen van het ideaal dat het verlangen weergeeU. De mythe van het beeld doet het verlangen niet groeien maar keert af van echt beleven, aSeer van het leven als ontkenning in het beeld. In een verstedelijkte samenleving wordt de mens nog zelden met de kracht van de natuur geconfronteerd maar wel voortdurend bestookt met immens grote aieeldingen van imago’s die haar vertellen hoe te leven.
Krijgen in de liefde twee individuen gestalte door de wederzijdse herkenning en
waardering die geliefden elkaar geven, onvermijdelijk komt het moment van afscheid. De verrukkelijke droom moet zo lang mogelijk duren maar kan niet eeuwig zijn. De Ijdelijke eeuwigheid is een onmogelijke goddelijkheid. Een realiteit die zo lang mogelijk wordt ontkend. Alle lust wil eeuwigheid. De pijn van het afscheid geeU de energie voor een proces van psychisch noodzakelijke en vaak onbewust verlopende idealisering van de geliefde ander, zoals bij een rouwproces. Uit de amorfe hoop cultureel beschikbare klei van gevoelens en ervaring wordt een beeld gekneed. Het eigen verlangen krijgt in de geliefde ander een objecIeve vorm en wordt een bewuste projecIe van eigen verlangens en behoeUen, een zelf geschapen object van beschouwing. De individuele lust en de waan die haar begeleidt krijgt vorm, zij is zijn grote liefde en hij is voor haar de ware. -‐‘Hij verkeert in de waan dat hij zich voor zijn eigen genot moeite en offers getroost, terwijl dat uitsluitend gebeurt ten behoeve van het behoud van het zuivere type van de soort. Of zelfs opdat er een heel speciale individualiteit, die alleen uit deze ouders voort kan komen, het levenslicht ziet.’-‐ (Arthur Schopenhauer)
7
Met de culturele middelen waarover een samenleving beschikt kunnen de meest uiteenlopende doelen worden nagestreefd en bereikt. Met behulp van iconen en modellen worden schijnwerelden opgeroepen die de ontmoeIng tussen de geslachten mogelijk maken of die dit juist verhinderen. Het is de specifieke cultuur van een beschaving die van een mensenlichaam vanaf de geboorte een herkenbaar persoon maakt. De zoektocht door het donkere woud der lusten vindt zijn extremen in Ijden van crisis en overgang. Bestaande culturele vormen zijn hun greep op de samenleving kwijt en wat rest is een willekeurig mengsel van beschaving en barbarij. Peter Pomerantsev beschrijU de leegte die ontstond bij de overgang in Rusland van de sovjetrepubliek met haar dominante mythe van het arbeidersparadijs naar het democraIsch kapitalisme met de vrijheid van de individuele mens als nieuwe waan. Werkzaam bij de producIe van een filmdocumentaire beschrijU hij een ontmoeIng: -‐‘Vitali verdween ?jdens de voorbereidingen van zijn opnames regelma?g, zijn gebruikelijke truc om ons ongerust te maken. Hij gaf een vriend van hem, Stas, opdracht voor ons te zorgen. Stas had een Jeep waaraan een kleine schuiver aan de voorzijde was geschroefd: het gangsterteken. Hij had een blonde vriendin bij zich. Ze was een lange, bleke, verveelde blondine die pas opfleurde als ze het over haar lingeriecollec?e had. “Ik heb thuis zelfs een slipje van slangenleer”, vertelde ze me.‘-‐ *
Aangehaalde li+eratuur -‐
Carl Gustav Jung: ‘Psychologische Typen’ ; Rascher-‐Verlag Zürich und Leipzich, 1940. Vertaling auteur.
-‐
Ohran Pamuk: ‘Istanbul’. De Arbeiderspers, 2005. Vertaling Hanneke van der Heijden.
-‐ -‐ -‐
Arthur Schopenhauer: Metafysica van de geslachtelijke liefde. Wereldbibliotheek 1997. Vertaling Hans Driessen. Peter Pomerantsev: Niets is waar en alles is mogelijk. Hollands Diep 2015. Vertaling Willem van Paassen. Alle overige passages tussen -‐‘aanhalingstekens’-‐ zijn van de auteur zelf.
8
