Israël. Op bezoek in. Bronja Prazdny. KIT Publishers, Amsterdam

Op bezoek in…

Israël Bronja Prazdny

KIT Publishers, Amsterdam

Op bezoek in… het Midden-Oosten is een reeks informatieve kinderboeken over landen in het MiddenOosten. De boeken maken deel uit van een Wereldreeks voor kinderen. Op bezoek in… Israël Tekst en foto’s: Bronja Prazdny Met dank aan KKL (het Joods Nationaal Fonds), Tjerd van Riemsdijk en Lotte Boot (foto p. 17 boven en p. 23 boven) Foto's p. 8, p. 19 onder, p. 26 onder, p. 31 midden, p. 34 onder en p. 44 onder: Annelies van Brink; foto's p. 6, p. 17 onder, p. 19 rechtsboven, p. 22 linksboven, p. 26 midden, p. 31 onder, p. 45 onder, p. 46 boven en linksonder: Shalom Gemeente Dordrecht Inhoudelijke adviezen: Paul van den Boorn, Maastricht Vormgeving binnenwerk: Grafisch Ontwerpbureau Agaatsz BNO, Meppel Omslag: URBAN Perception, Amsterdam Cartografie: Armand Haye, Amsterdam Productie: T&P Far East Productions, Soest

© 2009 KIT Publishers – Amsterdam KIT Publishers Postbus 95001 1090 HA Amsterdam Nederland E-mail: [email protected] Websites: www.kit.nl/publishers www.europe4kids.nl www.samsam.net www.leespiramide.nl www.onvergetelijkindie.nl ISBN 978 90 6832 773 1 NUR 232 / 258

Reeds verschenen in de Wereldreeks

Hongarije

ISBN 978 90 6832 867 7

Polen

ISBN 978 90 6832 869 1

Aruba, Bonaire, Curaçao, Saba, Sint Eustatius en

Indonesië

ISBN 978 90 6832 854 9

Roemenië

ISBN 978 90 6832 469 3

Sint Maarten ISBN 978 90 6832 781 6

Iran

ISBN 978 90 6832 857 8

Saudi-Arabië ISBN 978 90 6832 785 4

België

ISBN 978 90 6832 855 4

India

ISBN 978 90 6832 746 5

Slovenië

ISBN 978 90 6832 868 4

Bulgarije

ISBN 978 90 6832 451 8

Letland

ISBN 978 90 6832 863 9

Slowakije

ISBN 978 90 6832 865 3

Cambodja

ISBN 978 90 6832 453 2

Litouwen

ISBN 978 90 6832 864 6

Spanje

ISBN 978 90 6832 452 5

Cyprus

ISBN 978 90 6832 861 5

Malta

ISBN 978 90 6832 860 8

Suriname

ISBN 978 90 6832 454 9

Egypte

ISBN 978 90 6832 784 7

Marokko

ISBN 978 90 6832 859 2

Thailand

ISBN 978 90 6832 994 0

Estland

ISBN 978 90 6832 862 2

Nederland

ISBN 978 90 6832 460 0

Tsjechië

ISBN 978 90 6832 866 0

Finland

ISBN 978 90 6832 782 3

Oman

ISBN 978 90 6832 455 6

Zweden

ISBN 978 90 6832 858 5

Inhoud 7 Inleiding

36 Het onderwijs

8 Geschiedenis

38 De Israëlische keuken

17 Het land

41 De economie

22 Steden

45 De natuur

27 Het vervoer

48 Toerisme

30 De mensen

51 Register

Inleiding De staat Israël werd op 15 mei 1948 opgericht. Eindelijk had het Joodse volk, dat eeuwenlang was vervolgd en opgejaagd, een eigen plek. Duizenden joden die de Tweede Wereldoorlog hadden overleefd, emigreerden naar de nieuwe staat en bouwden er aan een nieuw bestaan. Hoewel de staat Israël dus nog maar kort bestaat, is de geschiedenis van het land al heel oud. De geschiedenis hangt samen met die van het jodendom, die teruggaat tot circa 1800 voor Christus, de tijd van het Oude Testament, de bijbelse tijd. Het jodendom is verweven met ongeveer alle tradities en gebruiken van de huidige samenleving. De joodse religie neemt in het leven van veel Israëliërs een belangrijke plaats in. Bijna alle feestdagen zijn verbonden met het joodse geloof en maken deel uit van de joodse cultuur. Dat betekent dat ze ook door joden buiten Israël, ofwel joden in de diaspora, worden gevierd.

Israël is qua omvang een klein land, waarvan bijna de helft uit woestijn bestaat. Bijna altijd is het heet. Watertekort is dan ook een van de grootste problemen waar het land, ook in de toekomst, voor staat. Gelukkig zijn de Israëliërs op technologisch gebied hoog ontwikkeld, en zullen ze op termijn wellicht een manier vinden om zeewater geschikt te maken als drinkwater.

q

Diaspora

7 | Israël

Sinds de oprichting in 1948 heeft Israël steeds op gespannen voet moeten leven met zijn buurlanden Egypte, Syrië en Jordanië. Diverse malen is het land in oorlog geweest, waaruit het steeds als overwinnaar tevoorschijn is gekomen. Maar tot een oplossing van de problemen in het MiddenOosten is het niet gekomen en nog steeds leidt het conflict over wie het land toebehoort in de regio regelmatig tot geweld. De oorsprong van het conflict voert heel ver terug in de geschiedenis.

Geschiedenis Israël is een land met een veelbewogen geschiedenis. Tot op de dag van vandaag zijn de meningen erover verdeeld aan wie het land ‘toebehoort’, dat was vroeger al zo en nu nog. Het land Israël is voor joden al sinds de bijbelse tijd het Beloofde Land. Volgens het Oude Testament, het eerste boek van de bijbel, heeft God het land Israël beloofd aan de nakomelingen van de aartsvader van het jodendom: Abraham. Dit speelde zich af omstreeks 1800 voor Christus (v.C).

De tijd van het Oude Testament

In de Sinaï-woestijn, aan de voet van de berg Sinaï, ligt het Catharinaklooster, een van de alleroudste kloosters ter wereld. De Byzantijnse keizer Justinianus liet het klooster in 527 bouwen op de plek waar God volgens het bijbelse verhaal vanuit een brandende braamstruik aan Mozes zou zijn verschenen. In het klooster bevindt zich een grote braamstruik, naar men zegt een stek van de oorspronkelijke brandende braamstruik. q

Abrahams kleinzoon Jacob, die later van God de naam Israël ontving, kreeg twaalf zonen. De bijbel beschouwt hen als de aartsvaders van de twaalf stammen van Israël. Toen in het land Israël een hongersnood uitbrak, vluchtten Jacob en zijn twaalf zonen en hun families naar het nabijgelegen Egypte. Daar werden ze gevangengenomen en vierhonderd jaar als slaven gehouden. Het was Mozes die uiteindelijk de joden uit Egypte leidde. Deze tocht wordt de exodus, de uittocht, genoemd.

Volgens de bijbel is Mozes door God uitverkoren om zijn volk uit Egypte terug naar het Beloofde Land te leiden. Na veertig jaar omzwervingen door de Sinaïwoestijn, keert het Joodse volk terug in het Beloofde Land. De exodus is een heel belangrijk moment in de geschiedenis van de joden. Zij zien de exodus als hun symbool van bevrijding en vrijheid. Elk jaar nog herdenken de joden tijdens het Pesach-feest de uittocht uit Egypte. In de twee eeuwen die volgden leefden de Israëlieten (de nakomelingen van Abraham) in voorspoed. Omstreeks 1000 v.C. werden de twaalf stammen samengevoegd onder één koning, Saul geheten. Zijn zoon, koning David, regeerde over het land van 1006 tot ongeveer 965 v.C. Jeruzalem was de hoofdstad. Koning Salomon, de zoon van David, bouwde hier de eerste tempel, een joods gebedshuis. Joden uit het hele land kwamen er om te bidden.

Geschiedenis | 8

w Een tekening van een reconstructie van de Eerste joodse Tempel gebouwd door koning Salomon. De tempel werd meer dan eens verwoest en weer opgebouwd.

Een tempel is voor joden wat een kerk is voor christenen of een moskee voor moslims. Na de dood van koning Salomon viel het koninkrijk uiteen in twee koninkrijken, Israël en Judea, die beide een paar honderd jaar hebben bestaan.

De vernietiging van de tempel In 721 v.C. veroverden de Assyriërs het koninkrijk Israël. Veel joden werden gevangengezet of verbannen. Later, in 586 v.C., werd ook Judea veroverd, door de opvolgers van de Assyriërs, de Babyloniërs. Koning Nebudchadnezar II veroverde Jeruzalem en vernietigde de Eerste Tempel. Nog steeds herdenken joden deze dag op het feest van Tisha B’av.

De diaspora De Babyloniërs verbanden de meeste joden uit Judea naar Babylonië, waar ze als slaven te werk werden gesteld. Dit wordt de Babylonische ballingschap genoemd. Sommigen wisten te ontsnappen en vluchtten naar Egypte, Syrië of Perzië. Er bleven maar heel weinig joden achter in het land Israël. Het Joodse volk raakte ‘verstrooid’ of ‘verspreid’ over vele landen. Hiervoor gebruikt men het woord diaspora. De term is ook nu nog gangbaar voor joden die niet in Israël wonen, zij worden ook wel ‘joden in de diaspora’ genoemd. Maar veel joden die ver van het Beloofde Land woonden, bleven een band houden met hun thuisland.

Perzen, Grieken en zelfstandigheid In 538 v.C. werden de Babyloniërs verslagen door de Perzen en veel joden keerden toen terug naar Israël. Op dezelfde plek waar de Eerste Tempel had gestaan, bouwden zij een Tweede Tempel. In de vier eeuwen die volgden, behoorde het land van Israël eerst tot het Perzische rijk en later tot het rijk van de Griekse vorst Alexander de Grote en zijn opvolgers. Toen de Grieken de joden verboden hun godsdienst uit te oefenen en de Tempel sloten, kwamen de joden in opstand. Onder leiding van Juda de Maccabeër versloegen zij de Grieken en heroverden ze in 142 v.C. Jeruzalem. Ongeveer honderd jaar hielden de joden het roer in eigen hand. Ze breidden het land flink uit en openden de Tempel weer voor joodse gebedsdiensten. Jaarlijks vieren de joden deze overwinning op de Grieken tijdens het Chanuka-feest.

Rotskoepel-moskee en rechts de Klaagmuur. Duizenden joden bidden dagelijks bij de Klaagmuur, ook wel ‘Western wall’ genoemd. Ze geloven dat de muur het enige overblijfsel is van de verwoeste tempel van Salomon. r

9 | Israël

Romeinse heerschappij over Israël (63 v.C.-636 n.C.) In 66 v.C. veroverden de Romeinen Jeruzalem. Koning Herodus, zelf geen Romein, werd aangesteld om over Israël te regeren. Hij is wel zestig jaar aan de macht geweest. Herodus stak zijn bewondering voor de Grieks-Romeinse cultuur niet onder stoelen of banken; onder zijn heerschappij zijn veel grote bouwwerken uit de grond gestampt, zoals de havenstad Ceasarea en de forten Herodium en Masada. De joden van Israël hadden echter niet veel met Herodus op. Ze werden in feite overheerst door de Romeinen, ook al hadden deze een jood op de troon gezet.

q Een maquette van de Tweede Tempel uit de tijd van koning Herodus.

Na Herodus’ dood in 4 v.C. kwam het land rechtstreeks onder Romeinse zeggenschap. Hun brute optreden leidde tot de Grote Joodse opstand in 66 na Christus (n.C.). De Romeinse krijgsheer Titus maakte hier in het jaar 70 een eind aan door met zijn legioenen Jeruzalem te veroveren en de Tweede Tempel plat te branden. In de slag om Jeruzalem en op andere plekken in het land kwamen vele duizenden joden om. De Romeinen richtten een ware slachting aan. Vele anderen werden als slaven verkocht. Na een tweede opstand in de jaren 132-135 werd Jeruzalem door keizer Hadrianus omgedoopt tot Aelia Capitola, een Romeinse naam. Geen jood mocht er ooit nog een voet zetten. Het land kreeg de nieuwe naam Palaestina, een Romeinse verbastering van de naam van een zeevaardersvolk dat in de tijd van het Oude Testament de kust van het land had bewoond.

De Kerk van het Heilige Graf is gebouwd op de plek waar Jezus Christus begraven en opgestaan zou zijn. q

Dit is de door Herodus gebouwde havenstad Ceasarea. Tegenwoordig is het een toeristische trekpleister boordevol archeologische bezienswaardigheden. w

Hoewel niet zeker, denken veel wetenschappers dat de naam van de huidige Palestijnen hier vandaan komt. De Romeinen hoopten met de nieuwe naam alle sporen die aan de joden deden denken te wissen. Tegelijk wilden zij duidelijk maken wat er met opstandelingen zou gebeuren. De naam Palestina zou vanaf dit moment, tot Israëls onafhankelijkheid in 1948, gebruikt worden om het gebied/het land Israël aan te duiden. In de eeuwen daarna werd Israël een christelijk land waar veel kerken werden gebouwd.

Geschiedenis | 10

De Arabieren (636-1099) Rond 620-630 verkondigde Mohammed de islam in de steden Mekka en Medina op het Arabisch schiereiland. Zijn opvolgers trokken op om in een Heilige Oorlog het geloof te verbreiden. In 638 veroverden ze Jeruzalem en zo deed het islamitische geloof zijn intrede in het land. Op de plaats waar vroeger de Eerste en Tweede Tempel hadden gestaan, werden de Rotskoepel en de Al Aqsamoskee gebouwd. Vergeleken met eerdere overheersers waren de moslims in eerste instantie veel welwillender naar de joden. In ruil voor vaak hoge belastingen kregen de joden de status van beschermde niet-moslims en mochten zij zich weer vestigen in Jeruzalem. Maar na verloop van tijd veranderde de houding van de moslims. Veel joden vertrokken uit Israël. Tegen het eind van de elfde eeuw was de joodse gemeenschap erg klein geworden. Sinds mensenheugenis zijn kamelen een belangrijk vervoermiddel in woestijnachtige streken. Hun bulten fungeren als waterreservoir. Als ze slap gaan hangen, moet de kameel ‘tanken’. q

De kruisvaarders (1099-1291) en de Mamalukken (1291-1516) In 1099 veroverden de kruisvaarders, christelijke soldaten onder leiding van Godfried van Bouillon, Jeruzalem en verjoegen de moslims voor tweehonderd jaar uit Israël. De kruisvaarders gaven gehoor aan een oproep van Paus Urbanus II om het Heilige Land te heroveren op de ‘ongelovigen’: de moslims en joden. In 1187 werden de kruisridders verslagen door het leger van de Egyptische moslimvorst Saladin. Na zijn dood konden de kruisvaarders onder de Engelse vorst Richard Leeuwenhart weer terugkeren, maar in 1291 versloegen de Mamalukken de kruisridders definitief.

w

11 | Israël

Al Aqsa-moskee.

De Mamalukken waren de heersers van Egypte en meer dan tweehonderd jaar regeerden zij over het Heilige land vanuit Damascus. De Mamalukken vernietigden bijna alle havens – en daarmee ook de mogelijkheid om handel te drijven – die de Romeinen, de Arabieren en vooral de kruisvaarders hadden aangelegd, omdat ze bang waren dat de kruisvaarders opnieuw zouden toeslaan. Israël werd een soort ‘achterafprovincie’ van Egypte waar verder niemand naar om keek. q De muur om de oude stad van Jeruzalem is gebouwd door de Turks-Ottomaanse sultan Suleiman de Grote in de 16de eeuw.

Het Ottomaanse Rijk (1517-1917) In 1517 versloegen de Ottomanen de Mamalukken. Israël werd nu voor vierhonderd jaar geregeerd door de sultan van Turkije in Istanbul. De eerste drie eeuwen was het land geïsoleerd van de buitenwereld, maar rond 1800 kwam daar verandering in. Verschillende Europese landen probeerden invloed te krijgen in dit gebied rond de oostelijke Middellandse Zee, dat ze het Nabije Oosten noemden. Er werden consulaten in Jeruzalem geopend, stoomboten voeren op routes van en naar Europa, post en telegraafverbindingen werden geopend en de eerste moderne weg, van Jaffa (aan de kust) naar Jeruzalem, werd aangelegd. Door de opening van het Suezkanaal in 1869 kwam de regio in het middelpunt van de handel te liggen tussen drie continenten – Azië, Europa en Afrika. r

Theodor Herzl.

Deze ontwikkelingen hadden een gunstige invloed op de situatie van de joden in Israël. Het ging hun beter en hun aantal groeide dan ook behoorlijk. In 1860 werd de eerste joodse buurt buiten de oude stadsmuren van Jeruzalem gebouwd en in de tweede helft van de 19de eeuw kwamen daar nog zeven wijken bij. Samen vormden zij het hart van de Nieuwe Stad. Joden begonnen landbouwgrond aan te kopen door het hele land en bouwden er kleine agrarische nederzettingen op. Het was een tijd van voorspoed.

Nieuwe immigranten en het zionisme Aan het eind van de 19de eeuw ontstond in Europa en Rusland het zionisme, een politieke beweging die als doel had een eigen staat voor het Joodse volk te stichten in Palestina/Israël. De grondlegger van deze zionistische beweging was Theodor Herzl. Hij vond dat het Joodse volk recht had op een eigen staat, het liefst in Israël, na eeuwenlang onderdrukt, vervolgd en gediscrimineerd te zijn geweest. Een van de taken die de oprichters van het zionisme zichzelf hadden gesteld was het stimuleren van emigratie van joden over de hele wereld naar Palestina. Vanaf 1882 kwam de massale emigratie naar Palestina op gang. In eerste instantie ging het vooral om joden uit Rusland en Polen, die vluchtten voor de discriminatie waaraan ze blootstonden. In die landen vonden pogroms plaats, georganiseerde antisemitische (= anti-joodse) geweldsuitbarstingen, waarbij tienduizenden joden omkwamen en vele honderdduizenden anderen dak- en thuisloos werden. Geschiedenis | 12

De nieuwe immigranten zochten bescherming tegen het massale antisemitisme en de slechte leefomstandigheden in Europa. Zij kwamen ook naar Israël uit zionistische motieven: omdat ze behoefte hadden aan een Joods thuisland en graag wilden meehelpen met het opbouwen van Eretz Israël, het Land Israël. Deze pioniers gingen voornamelijk in de grotere steden wonen en op zogenaamde moshavs, landbouwdorpjes die ze vaak zelf stichtten nadat ze het land van de plaatselijke bevolking hadden gekocht. Ze werkten heel hard en onder zware omstandigheden.

liyah – D e (massale) emigratie naar Israël wordt Aliyah genoemd. Aliyah is een Hebreeuws woord dat ‘naar boven gaan’ betekent, vanuit de diaspora naar het Beloofde Land. Het komt uit de bijbel uit de tijd dat joden onder leiding van Mozes uit Egypte vluchtten en door de woestijn naar Israël trokken (dat ten noorden van Egypte ligt). Ook heeft het de betekenis ‘naar Jeruzalem, dat op een heuvel gelegen is, gaan’. De eerste Aliyah-gangers worden vaak opgedeeld in groepen, aangeduid met getallen. In de Eerste Aliyah (1881-1903) kwamen ongeveer 25.000 voornamelijk Russische joden naar Palestina en in de Tweede Aliyah (1904-1914) 40.000, veelal Russen en Polen. Met de Derde Aliyah (1919-1923, na de Eerste Wereldoorlog) kwamen 35.000 mensen uit wederom voornamelijk Rusland en Polen, maar ook uit Roemenië en veel andere Midden- en Oost-Europese landen. In de Vierde en Vijfde Aliyah (1924-1939) emigreerden respectievelijk 67.000 en 250.000 joden uit voornamelijk Polen, Duitsland en Oostenrijk naar het Beloofde Land. Deze mensen emigreerden toen in Duitsland het nazisme de kop opstak. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog waren er 450.000 joden in het land – 40 procent van de totale bevolking. Iedere golf immigranten heeft zijn eigen unieke bijdrage geleverd aan de nieuwe joodse gemeenschap in Israël.

A

In 1909 werd de eerste kibboets opgericht. Een kibboets is een (landbouw)gemeenschap waarin mensen op vrijwillige basis samenwonen en werken en de winst delen. Ook werd in 1909 Tel Aviv gesticht, de eerste joodse stad waar modern Hebreeuws de voertaal was. De immigranten die na 1914 kwamen, waren voornamelijk middenstanders die hun Europese manier van leven wilden voortzetten in Israël. Zij gingen wonen in de steden en openden daar winkeltjes en andere ondernemingen. Ook leverden zij een belangrijke bijdrage aan de aanleg van wegen, de bouw van huizen en het opzetten van industrieën.

Op deze propagandaposter van rond 1950 worden Europese joden uitgenodigd om naar Israël te emigreren.

q

13 | Israël

De joden die na 1933 uit nazi-Duitsland emigreerden, waren veelal hoogopgeleide mensen zoals doktoren, wetenschappers, muzikanten en zakenmensen. Ook kwamen na 1933 veel jonge mensen, zonder hun ouders, naar Israël om een nieuw leven te beginnen.

Rond 1930 was een heuse Joods-Israëlische samenleving ontstaan. De massale immigratie, de stichting van Tel Aviv, de enorme landaankopen en oprichting van honderden kibboetsen, moshavs, bedrijven en industrieën, hebben hieraan bijgedragen.

Zwoegende kibboetsnik. Niks geen tractor; deze boer ploegt het land nog op eigen (paarden)kracht. r

Brits mandaat (1918-1948) In 1917 kwam een eind aan vierhonderd jaar Ottomaanse overheersing, toen de Britten onder leiding van generaal Allenby Jeruzalem binnentrokken en de macht over Palestina overnamen. De Britten zijn in totaal dertig jaar in Palestina geweest tot Israël in 1948 een onafhankelijke staat werd. In 1917, vlak voordat GrootBrittannië de baas over Palestina werd, had de Britse minister van Buitenlandse Zaken, Arthur Balfour, aangekondigd dat zijn land de joden zou steunen in hun wens een thuisland te stichten in Palestina. Dat moest dan wel gebeuren zonder de niet-joodse gemeenschappen te benadelen. In de praktijk kwam er echter weinig terecht van deze belofte. De Arabieren, die al eeuwen in het land woonden, zagen met lede ogen aan dat steeds meer joden zich vestigden in Palestina en dat zijzelf in de minderheid begonnen te raken. Dat leidde tot verzet en geweld. In 1920, 1921 en 1929 organiseerden de Arabieren aanvalsacties op joden en hun nederzettingen en bezittingen. De joden op hun beurt voerden aanslagen op Arabieren en hun grond uit. De Britten deden weinig of niets om de geweldsspiraal te stoppen. Van zowel de Arabieren als de joden kregen ze het verwijt de kant van de andere partij te kiezen. De joden waren boos dat de Britten nog steeds niets hadden ondernomen om het Joodse thuisland waarover Balfour had gesproken, tot uitvoer te brengen. De Arabieren waren laaiend omdat de Britten volgens hen niks ondernamen tegen de grote instroom van joodse immigranten en de massale landaankopen.

q Arthur Balfour, de verantwoordelijke minister voor de Britse verklaring omtrent de toekomst van Palestina.

In 1936 barstte tenslotte de zogeheten Grote Arabische Opstand uit. Het begon als een staking tegen de Britten, maar liep al gauw uit op een gewelddadige landelijke opstand die wel drie jaar duurde. Gewapende Arabische bendes pleegden aanslagen op Britse en joodse doelen, maar ook op gewone burgers. Joodse verzetsgroepen op hun beurt reageerden met aanslagen op Britse en Arabische doelen. De Britten besloten uiteindelijk hun steun voor een Joods thuisland in Palestina op te zeggen. Ook werd de joodse immigratie naar Palestina drastisch ingeperkt, ondanks de vervolging van de joden op dat moment in nazi-Duitsland. Hiermee haalden de Britten zich de woede op hun hals van ondergrondse joodse verzetsgroepen. Zij gingen gerichte aanslagen uitvoeren op Britse doelen. Vlak na de Tweede Wereldoorlog in 1945 mochten nog min der joden Palestina in van de Britten. Het antwoord van de joden hierop was de oprichting van een groot netwerk van illegale immigratie, om de joden die ontsnapt waren aan de gaskamers van Hitlers nazi-regime te helpen. Tussen 1945-1948 zijn op deze manier 85.000 joden naar Palestina gebracht.

Geschiedenis | 14

De VN en de Onafhankelijkheidsverklaring In 1947 was de maat voor de Britten vol. Zij zagen geen manier om de joden en Arabieren vredig te laten samenleven en gaven aan zich te willen terugtrekken uit het land. De Britten vroegen de Verenigde Naties (VN) voorstellen te doen voor een oplossing van het probleem in Palestina. Op 29 november 1947 besliste de VN dat het land opgedeeld moest worden in twee staten – een Joodse en een Arabische. De joden accepteerden het plan, maar de Arabieren – niet alleen die in Palestina, maar in alle Arabische staten – waren tegen elke vorm van opdeling van het land en tegen de oprichting van een Joodse staat en zij verklaarden de opdeling ongeldig. Toen op 14 mei 1948 het Britse mandaat eindigde, las David Ben-Gurion, de eerste premier van Israël (1948-1954), de Onafhankelijkheidsverklaring van de staat Israël voor. De joden hadden eindelijk hun eigen land. Minder dan 24 uur daarna vielen de legers van vijf Arabische staten – Egypte, Jordanië, Syrië, Libanon en Irak – de kersverse staat Israël binnen. Deze ArabischIsraëlische oorlog, ook wel Onafhankelijkheidsoorlog genoemd, eindigde met een wapenstilstand tussen de vechtende partijen.

De vroegere Palestijnse leider Yasser Arafat. Hij overleed in november 2004 en werd opgevolgd door Mahmoud Abbas. w

Het Oslo-akkoord kwam in het geheim tot stand in de Noorse hoofdstad Oslo en werd op 13 september 1993 in Washington ondertekend. Het vormt de basis van alle onderhandelingen tussen Israël en de Palestijnen. w

Israël onafhankelijk: oorlogen, wantrouwen en terreur In de Onafhankelijkheidsoorlog kon Israël zijn grondgebied behouden. Het slaagde er zelfs in een flink deel van het gebied dat de VN voor de Palestijnen (de Arabieren die in Palestina woonden) had gereserveerd maar dat zij hadden afgewezen, in te nemen. De Gazastrook en de Westelijke Jordaanoever, het gebied waarop een Arabische-Palestijnse staat had moeten worden gesticht, werden ingelijfd bij Egypte en Jordanië. Na de Onafhankelijkheidsoorlog van 1948 volgden nog drie oorlogen. In 1967 werd de Zesdaagse Oorlog tussen Israël en buurlanden Egypte, Jordanië en Syrië uitgevochten. Opnieuw zegevierde Israël; Gaza en de Sinaï-woestijn werden veroverd op Egypte, de Westoever op Jordanië en de Golan-hoogte op Syrië. Twintig jaar geleden gaf Israël na een vredesverdrag de Sinaï terug aan Egypte, maar het houdt nog steeds de overige gebieden, waar de meeste Palestijnen wonen, bezet. Tot grote boosheid van de Palestijnen die hier graag een eigen staat willen stichten. Tot nu toe is dat er niet van gekomen.

q Ingang van een publieke schuilkelder zoals die in elke wijk te vinden is.

15 | Israël

De bezetting heeft de betrekkingen tussen Israël, de Palestijnen en de Arabische wereld zo mogelijk nog verder verslechterd. Elke keer als de partijen bij elkaar komen, vindt er een geweldsuitbarsting plaats waardoor de onderhandelingen mislukken.

ie is een Palestijn? – De naam ‘Palestijn’ is een beetje verwarrend, omdat deze alleen slaat op de Arabieren in Gaza en de Westoever en niet op de ruim één miljoen Arabieren die in Israël leven. Deze mensen zijn wel familie van de Palestijnen, en noemen zichzelf ook soms zo, maar woonden op het grondgebied dat in 1947 aan Israël werd toegewezen. Hiermee werden zij Israëlische staatsburgers. De mensen die wij nu Palestijnen noemen woonden niet op Israëlisch grondgebied maar in het deel dat de Arabieren hadden afgewezen en dat na de Onafhankelijkheidsoorlog van 1948 werd bezet door Jordanië en Egypte. Zij waren geen Israëlische staatsburgers en zijn dat nu ook niet. De naam Palestina is ook verwarrend omdat hij door de eeuwen heen op verschillende gebieden en inwoners sloeg.

W

q

Op de markt in Jabalya (Gazastrook).

Het is een geweldsspiraal: Palestijnen plegen terroristische aanslagen en Israël voert militaire acties uit in de bezette gebieden. Het conflict heeft sinds 1948 aan vele duizenden mensen het leven gekost en is nog steeds niet opgelost.

Je eigen kleren zitten toch het lekkerst

Kinderen van Jabalya Het is aan het einde van de middag en erg warm buiten. Moestafa en zijn vier vriendjes zijn net klaar met school. Ze hebben allemaal min of meer dezelfde kleren aan. ‘Dat zijn schooluniformen,’ zegt Moestafa. ‘Wij moeten altijd een blauw shirt en een blauwe broek aan als we naar school gaan. Meisjes moeten ook een uniform aan, maar dat ziet er anders uit. Een soort grijze jurkjes met daaronder een wit bloesje, maar ik weet het niet zeker. Wij hebben geen meisjes in de klas en ik heb ook geen zusjes,’ verontschuldigt Moestafa zich. ‘Maar we gaan nu weer. Omkleden!’ En weg zijn ze.

Er is wel een beetje vooruitgang geboekt. Sinds de Oslo-akkoorden van 1993 zijn grote delen van de bezette gebieden overgedragen aan de Palestijnse Autoriteit, een soort van zelfbestuur. De Palestijnse Autoriteit stond eerst onder leiding van Yasser Arafat. In februari 2005 werd Mahmoud Abbas officieel verkozen tot president van de Palestijnse Autoriteit. Sinds de dood van Arafat in november 2004 wordt er weer voorzichtig onderhandeld tussen Abbas en de Israëlische premier Sharon. Israël heeft beloofd zich te zullen terugtrekken uit Gaza en een gedeelte van de Westelijke Jordaanoever. De Palestijnen hebben toegezegd hard te zullen optreden tegen Palestijnse terroristen. Van vrede is echter nog geen sprake.

w Dit is de controlepost Kalandia tussen Jeruzalem en Ramallah. Hier wordt al het verkeer van Israël naar de Westelijke Jordaanoever en andersom gecontroleerd door het Israëlische leger. Overal in de bezette gebieden, dus de Gazastrook en de Westelijke Jordaanoever, staan dit soort posten. De controles zorgen voor veel overlast en irritatie bij de Palestijnse bevolking. Soms moeten de Palestijnen uren wachten voor ze door mogen reizen, of ze mogen helemaal niet door.

Geschiedenis | 16

Het land Israël (in het Hebreeuws: Yisra’el) ligt in het Midden-Oosten, precies tussen Afrika, Azië en Europa. Het ligt 3400 kilometer van Nederland. Met het vliegtuig ben je er in ongeveer 4,5 uur. Israël grenst in het zuiden aan Egypte, in het noorden aan Libanon en in het oosten aan Jordanië en Syrië. De westkust wordt gevormd door de Middellandse Zee. Deze is 273 kilometer lang. q Ongeveer de helft van Israël bestaat uit woestijn.

Israël is niet zo groot: 470 kilometer op z’n langste punt en maximaal 135 kilometer breed. Met de auto rijd je in zes uur van het uiterste noorden naar het zuiden en van de Middellandse Zee tot de rivier de Jordaan, de grens met Jordanië, is maar anderhalf uur rijden.

Er wonen 6.800.000 mensen, waarvan 90 procent in de steden. De meeste mensen wonen in het midden van het land, waar de grootste steden, zoals Jeruzalem en Tel Aviv liggen. Maar weinig mensen wonen in het zuiden, in de Negevwoestijn. De bevolkingsdichtheid is ongeveer 300 inwoners per km2. In 1948, toen Israël onafhankelijk werd, waren dat maar 48 mensen per km2. Met een oppervlakte van 20.770 km2 is Israël maar een klein, dichtbevolkt landje.

Het landschap Het Israëlische landschap is zeer divers en afwisselend. Vaak op maar enkele kilometers afstand van elkaar liggen heel verschillende landschappen. Er zijn vier geografische regio’s te onderscheiden: de woestijn, de kustvlakte, het heuvellandschap van Galilea en de Jordaan-vallei en de Arava-vallei.

Hier staat: ‘Pas op: overstekende kamelen!’ q

De zuidelijke Negev-woestijn beslaat ongeveer de helft van de oppervlakte van het land. Het is een droog gebied waar vlaktes, heuvels en ravijnen elkaar afwisselen. Wadi’s (droge rivierbeddingen) doorsnijden de woestijn. In de winter veranderen de droge rivierbeddingen soms in enkele minuten in kolkende rivieren. Verder zuidwaarts wordt het landschap nog droger met hoge bergen en scherpe bergtoppen van grijs en rood graniet. Verder vind je hier kliffen van zandsteen, rotsplateaus en kraters. Drie erosieve kraters, waarvan de grootste wel 8 km breed en 35 km lang is, snijden diep in de aardkorst. r Uitzicht op de Middellandse Zee in het uiterste noorden van Israël aan de grens met Libanon.

17 | Israël

Ik geloof dat ik een fata morgana zie!

Yitzak: ‘Ik ben dol op de gevarieerdheid van dit land. Israël is klein, maar heeft zoveel verschillen in landschap, klimaat en vegetatie. Het mooiste vind ik de woestijn. De natuur is hier erg expressief, de kleuren van het zand en de stenen en rotsen zijn prachtig! Als je goed kijkt naar de rotswanden van kloven en ravijnen, zie je de verschillende aardlagen, elk met een eigen kleur. Afhankelijk van de hoeveelheid en het type mineralen, kleuren de stenen hier bruin, geel, rood en zwart. De ravijnen en droge dalen in de Negev-woestijn zijn heel speciaal. Ze zijn heel lang geleden ontstaan, namelijk toen het zuiden van Israël nog bestond uit zee. Bij vloed stroomde het water door het gebied en holde bepaalde delen van de aarde als het ware uit. Nu is er allang geen zee meer, maar vertellen de stenen hun verhaal.’

De kustvlakte langs de Middellandse Zee gaat van een zandstrand over in vruchtbare landbouwgrond tot ongeveer veertig kilometer landinwaarts. In het noorden vind je ook nog kalk- en zandsteenkliffen. Meer dan de helft van de Israëlische bevolking woont in de kustvlakte in de grote steden en ook het grootste gedeelte van de industrie, een groot deel van de landbouw en de grote havens bevinden zich hier. Parallel aan de kustvlakte loopt van noord naar zuid het heuvel- en berggebied van Galilea, de Westelijke Jordaanoever.

In de herfst lijkt het net of de bomen op de glooiende heuvels van Galilea in brand staan, zo fel oranje en rood zijn hun bladeren. w

Het glooiende heuvellandschap van Galilea oogt heel vriendelijk. Door kleine stroompjes en relatief veel regen is dit gebied het hele jaar door groen. Het Meer van Tiberias (de Israëliërs noemen het Yam Kinneret) ligt ingesloten tussen de Galileese heuvels en de bergen van de Golan op 212 meter onder zeeniveau.

r

Eshkol Nationaal Park.

Het land | 18

q

De Jordaan-vallei met daarachter de Golan-hoogvlakte.

q

Een herder hoedt zijn kudde geiten.

Dit prachtige, bijna sprookjesachtige zoetwatermeer is wel 8 kilometer breed en 21 kilometer lang. Het meer van Tiberias is het grootste meer van Israël en de belangrijkste leverancier van water voor het land. Langs de kust van het meer zijn historische en religieuze plekken te vinden; in het noorden ligt bijvoorbeeld Capernaum, de plek waar Jezus volgens de bijbel over het water liep. Ten noorden en oosten van het meer liggen de grillige bergen in de Golan-hoogvlakte die zijn gevormd door vulkanische uitbarstingen. Het bergland van de Westelijke Jordaanoever, het vroegere Judea, waar ook Jeruzalem ligt, is groen aan de westzijde, maar woestijnachtig aan de oostzijde. De regenwolken verliezen al hun water als ze tegen de heuvels moeten opstijgen. De oostelijke hellingen en de Jordaanvallei liggen in de regenschaduw. De Jordaan-vallei en de Arava-vallei langs de oostgrens van het land zijn onderdeel van de Syrische-Afrikaanse kloof die miljoenen jaren geleden de aarde deed splijten. Het gebied ligt heel laag, ver beneden de zeespiegel. De Jordaan-vallei in het noorden is heel vruchtbaar, de zuidelijk gelegen Arava-vallei is een savanne (een tropische grasvlakte) en juist heel droog en heet. De rivier de Jordaan stroomt van het noorden naar het zuiden door dit gebied, van de hoge toppen van de berg Hermon (2814 meter) in het Meer van Tiberias. Hierna vervolgt zij haar weg door de Jordaan-vallei om vervolgens uit te monden in de Dode Zee, die tussen de vallei en de Arava ligt.

19 | Israël

w

Een katoenveld.

e Dode Zee ligt 418 meter onder zeeniveau en is het laagste punt op aarde. Het water is zo zout dat er niks in kan leven. Het enige wat je overal aan de kust ziet liggen zijn witte zoutkristallen. Geen ander water op aarde bevat zoveel zout (het is zelfs zes keer zo zout als de oceaan!) en heeft zo’n hoge dichtheid: je blijft er met gemak in drijven! De Dode Zee is zo zout omdat er alleen maar rivieren instromen, en niet uit. Het water kan alleen weg door verdamping. Het verdampt zo snel dat het water wel 1,6 meter per jaar zakt. Als het water verdampt, blijft het zout achter en daardoor wordt de Dode Zee dus steeds zouter. Behalve zout bevat het water ook veel mineralen (zoals magnesium en broom). Deze combinatie werkt verlichtend voor mensen met huidaandoeningen, zoals bijvoorbeeld psoriasis. Vanwege de unieke samenstelling van het water en de modder uit de Dode Zee worden deze ook vaak toegepast in crèmes en gezichtsmaskers.

D

Het klimaat Ook het Israëlische klimaat is heel gevarieerd. Aan de kust en in de dalen is het ’s zomers warm en heel vochtig en in de winter kouder met regen. In het oosten en zuiden, in de woestijngebieden, kan het soms wel 40º C worden en zijn de winters koeler en droog (tussen de 10 en 20º C). In de bergen en heuvels in het noorden zijn de zomers koeler en is het koud in de winter. Soms valt er sneeuw. Israël kent twee seizoenen: een regenseizoen van november tot maart en een droog zomerseizoen van april tot oktober. De regenen onweersbuien blijven soms dagen aaneen boven het land hangen. Vooral in het noorden en het midden van het land valt veel regen (tussen de 600 en 800 millimeter in het noorden en 500 millimeter in Jeruzalem), en naar het zuiden toe veel minder. In het zuidelijkste puntje van de Negev-woestijn, waar het stadje Eilat ligt, valt bijna helemaal geen regen (in ongeveer acht dagen maximaal 25-50 millimeter per jaar). In de zomermaanden regent het bijna nooit en is het warm. In juli en augustus is het in de vochtige kuststreek vaak nauwelijks uit te houden. Alleen in Jeruzalem en hoog in de bergen valt het nog enigszins mee. Soms waait de chamsien in deze periode over het land, een hete, droge woestijnwind die vanuit de Negev het land in wordt geblazen. De chamsien kan in een keer, plotseling lijkt het, opkomen. De lucht verandert dan van blauw naar oranje en het zicht wordt heel slecht en wazig. Het oranje komt van het zand dat mee wordt geblazen. In de woestijn zelf is het nog veel erger: daar valt geen hand meer voor ogen te zien als de chamsien waait. De naam komt uit het Arabisch en betekent ‘vijftig’. Volgens oude verhalen zou de wind namelijk wel vijftig dagen per jaar blazen. Gelukkig voor de mensen in Israël is dat niet waar.

w ’s Zomers kan het zo warm worden dat er bosbranden ontstaan, zoals hier in de Karmel, in het noordwesten van Israël.

Het land | 20

Steden Van de Israëlische bevolking woont 90 procent in de steden. De meeste mensen wonen in het midden van het land, rond de twee grootste steden, Tel Aviv (370.000 inwoners, met voorsteden 1,4 miljoen) en de hoofdstad Jeruzalem (bijna 700.000). q Biddende orthodoxe joden bij de Klaagmuur. Mannen en vrouwen bidden strikt gescheiden. Dit is de mannenafdeling. De vrouwenafdeling is aan de andere kant van een tussenschotje.

Jeruzalem Jeruzalem, de Heilige Stad, is heel oud en heeft grote religieuze betekenis voor joden, moslims en christenen. Door de eeuwen heen is de stad vele malen belegerd, platgebrand en bezet geweest. Elke religie heeft door de eeuwen heen het recht geclaimd om van Jeruzalem haar hoofdstad te maken. Gelukkig zijn er ondanks alle verwoestingen nog veel historische plekken over om te bezichtigen. De ommuurde Oude Stad is onderverdeeld in vier kwartieren: een joods, een Armeens, een christelijk en een moslim. De muren rond het oude gedeelte van Jeruzalem dateren uit de 16de eeuw en zijn gebouwd door sultan Suleiman de Grote van het grote Turks-Ottomaanse Rijk.

In het joodse kwartier staat de Klaagmuur, het enige wat rest van de Oude (Tweede) Tempel. Van over de hele wereld komen joden hiernaartoe om te bidden. Tussen de stenen van de Klaagmuur stoppen ze briefjes aan God, de zogenaamde kvitlach, in de hoop dat hij hen en hun geliefden goedgezind zal zijn. De Klaagmuur ligt aan de voet van de Tempelberg. Deze berg is de heiligste plek voor de joden en de op twee na heiligste plek voor de moslims. Ook voor christenen is de berg belangrijk. Het is de plek waar Abraham zijn zoon zou hebben willen offeren aan God en waar Mohammed naar de hemel zou zijn gegaan. De Al Aqsa-moskee en de Rotskoepel, twee Arabische heiligdommen die gebouwd zijn in de zevende eeuw, staan boven op de Tempelberg. Het is dan ook niet vreemd dat de Tempelberg een van de meest betwiste religieuze plekken ter wereld is. Door Jeruzalem loopt een lange straat, de Cardo, daterend uit de Romeinse tijd. In het Jeruzalem van toen was het de hoofdstraat die van noord naar zuid liep. Tegenwoordig is de Cardo niet meer de belangrijkste straat maar een ondergrondse, archeologische uitgraving die je kunt bezichtigen. e

21 | Israël

De kvitlach.

e

Oude straat in Jeruzalem.

w

De oude stadsmuren van Jeruzalem.

In het christelijke gedeelte van de Oude Stad loopt de Via Dolorosa, de straat waar volgens de bijbel Jezus liep met het kruis op zijn rug, op weg naar de berg van Golgotha, waar hij werd gekruisigd. Op deze plek staat de in 333 gebouwde Kerk van het Heilige Graf.

J

Deze biddende man draagt een gebedskleed (een tallit) en heeft een streimel op zijn hoofd, een hele warme bontmuts. Zelfs in het snikhete Israëlische weer dragen de orthodoxe joden nog de traditionele kleren die hun voorouders al droegen in het Oost-Europa van de 19de eeuw. q

eruzalem op sabbat – Natuurlijk is niet iedereen in Jeruzalem zo strenggelovig of draagt zulke hoeden of pruiken als de orthodoxen in de wijk Mea She’arim. Toch wonen er in Jeruzalem vergeleken met andere Israëlische steden heel veel religieuze mensen. Dat valt goed te merken op bijvoorbeeld de sabbat (joodse rustdag die op vrijdagavond begint). Dan zijn alle winkels gesloten en ook het openbaar vervoer rijdt niet. Sommige straten zijn zelfs afgesloten, zodat je er met de auto niet meer in kunt. Het hele openbare leven ligt stil en op straat kun je een kanon afschieten. De mensen zijn in de synagoge of, als ze niet zo gelovig zijn, aan het wandelen of thuis met de familie. Ze spelen dan spelletjes en eten en praten wat met elkaar. Pas als de sabbat is afgelopen, op zaterdagavond, komt het normale leven weer op gang.

Steden | 22

Naast de Oude Stad ligt het Arabische OostJeruzalem. De berg Scopus, met de Hebreewse Universiteit, en de Olijfberg met verschillende christelijke tombes en een heel oude joodse begraafplaats, zijn hier te vinden. Ten westen van de Oude Stad ligt de Nieuwe Stad, door joodse immigranten aan het eind van de 19de eeuw gebouwd. Hier ligt ook de wijk Mea She’arim, in 1873 door orthodoxe joden gesticht. Nog steeds wonen hier alleen maar orthodoxe joden die zich kleden alsof ze nog in de 18de- en 19de-eeuwse getto’s van Europa leven. De mannen dragen lange zwarte jassen en hoeden of zelfs bontmutsen. Ze hebben lange lokken naast hun oren, de zogenaamde peijes. De vrouwen dragen lange rokken en shirts met lange mouwen. Getrouwde vrouwen scheren vaak hun hoofd kaal en dragen pruiken (sheitels) of hoofddoekjes. Deze strenggelovige joden zijn heel erg op zichzelf. Nog iets verder westwaarts ligt het nieuwste gedeelte van Jeruzalem, gebouwd na de onafhankelijkheid in 1948. Hier liggen het Holocaust Instituut Yad Vashem en de meeste regeringsgebouwen, zoals de Knesset (het Israëlische parlement) en het Hoge Gerechtshof.

w

Een religieuze familie in Jeruzalem.

23 | Israël

Uitzicht op de Klaagmuur en de Al-Aksa- en Rotskoepel-moskee. q

ad Vashem (letterlijk Hand en Naam) is Israëls ‘monument van de herinnering’. Het is opgericht ter nagedachtenis aan de zes miljoen joodse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Yad Vashem omvat het Holocaust Museum, een aantal herdenkingsmonumenten en een enorm archief en onderzoekscentrum met een schat aan documentatie over de Shoah, de Hebreeuwse naam voor Holocaust. Het belangrijkste herdenkingsmonument is de Herinneringshal. In de vloer staan de namen gegraveerd van de 21 vernietigings- en concentratiekampen die de nazi’s in Centraal- en Oost-Europa hadden. De hal bevat verder alleen een eeuwig brandende vlam en een grafkelder met as van slachtoffers. Op 15 maart 2005 werd het nieuwe Holocaust Museum geopend. Hier wordt het verhaal verteld van de Shoah, met nadruk op de ervaring van de slachtoffers. Er worden veel foto’s en persoonlijke eigendommen getoond van joden die zijn omgekomen. Ook kun je luisteren naar de verhalen van overlevenden. Sinds kort is de informatie over mensen die in de nazi- vernietigingskampen hebben gezeten ook digitaal toegankelijk. Vroeger moest je hiervoor heel veel stoffig materiaal doorworstelen.

Y

Normaal staat deze straat bomvol toeterende auto’s. Vandaag is het echter Yom Kippoer, de heiligste joodse feestdag, en is het verboden om in een auto te rijden. Voor één dag is de stad overgenomen door fietsers, skaters en wandelaars. q

Weizmanstraat met op de achtergrond het gebouw van het Ministerie van Defensie. q

w Neve Tzedek is tegenwoordig een hippe buurt vol cafés, restaurants, winkeltjes en kunstenaarsateliers. Het is ook een zeer geliefde (maar ook heel dure) wijk om te wonen.

Tel Aviv Met 370.000 inwoners is Tel Aviv (letterlijk ‘Lenteheuvel’) de tweede stad van Israël, maar tel je alle voorsteden mee, dan is Tel Aviv verreweg de grootste stad met zeker 1,4 miljoen inwoners. Het is de eerste moderne Joodse stad ter wereld en ze bestaat nu bijna honderd jaar (in 2009). De oudste wijken in de stad, Neve-Shalom en Neve-Tzedek, dateren van eind 19de eeuw. Deze wijkjes ademen nog helemaal de sfeer van het oude midden-Europa, waar de eerste joodse immigranten vandaan kwamen. Het is een heel bruisende, jonge stad aan de Middellandse Zee. De zandstranden, die zich uitstrekken van het noorden van de stad tot aan het zuiden bij het oude stadje Jaffa, zijn geliefd bij zowel de toeristen als de lokale bevolking. Omdat het in Tel Aviv vaak mooi weer is, zijn er altijd mensen op het strand aan het zonnebaden. Op de brede boulevard is flaneren de belangrijkste bezigheid. De vele hotels langs het strand staan klaar om alle toeristen onderdak te bieden.

q

De ‘place to be’: Sheinkin.

Tel Aviv is een levendige en moderne stad. Je hoeft je hier nooit te vervelen. Het barst van de restaurants, cafés en dansgelegenheden, waar je tot in de vroege uurtjes terecht kunt. Sheinkin is de hipste straat van Tel Aviv, vol maffe boetiekjes en platenzaken en vaste hangplek voor de meest modieuze types van de stad. Ook Dizengoff is een populaire straat met boetiekjes en exclusieve winkeltjes, vooral bruidskledingzaakjes. Tel Aviv is het financiële en zakelijke centrum van Israël. Grote wolkenkrabbers als het Azrieli Centrum torenen hoog boven de stad uit. Hier bevindt zich ook het kloppende culturele hart van het land. Kunst en cultuur – musea, theater, opera, ballet en klassieke muziek – je vindt het allemaal in Tel Aviv. Het Mann Auditorium, dat het Israëlische Philharmonisch Orkest herbergt, wordt als een van de beste ter wereld beschouwd. Ook de Helena Rubinstein Hal is wereldberoemd om haar vele kunstgalerieën en nijverheidswinkeltjes.

Steden | 24

el Aviv is de stad met de meeste Bauhausarchitectuur ter wereld. Niet in een museum, maar gewoon op straat – de huizen! Bauhaus is een architectuurstroming uit het Duitsland van de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. De stijl werd meegenomen naar Israël, toen nog Palestina geheten, door joodse architecten die het nazi-regime in Duitsland ontvluchtten. In Israël zetten zij hun ambacht voort. De Bauhaus-huizen zien eruit als witte blokken. Ze hebben kleine ramen en grote terrassen. De stijl is functioneel, zonder poespas en tierelantijntjes. Vanwege de Bauhausarchitectuur wordt Tel Aviv wel de Witte Stad genoemd. Het staat op de Werelderfgoedlijst van Unesco.

T

Tel Aviv is geen religieuze stad. Strenggelovige mensen, zoals in Jeruzalem, zie je hier niet veel. De meeste orthodoxen uit deze streek wonen in Bnei Brak, even ten noordoosten van de stad. Ten zuiden van de stad, ook aan de Middellandse Zee, ligt Jaffa. In 1950 werden Jaffa en Tel Aviv samengevoegd in een gemeente: Tel Aviv-Jaffa. Het is duizenden jaren oud en waarschijnlijk de oudste zeehaven ter wereld. De kronkelende straatjes, geplaveid met zogenaamde ‘kinderkopjes’, banen zich een weg door de massieve fortificaties rond het stadje. Dertig jaar geleden was Jaffa zeer vervallen. Na omvangrijke restauratiewerkzaamheden biedt het nu onderdak aan vele honderden kunstenaars, galerieën en musea. Veel oude, mysterieuze verhalen doen de ronde over Jaffa. Zo zegt de bijbel dat Jonas vanuit Jaffa vertrok voordat hij de walvis tegenkwam. e

De smalle kronkelende straatjes van Jaffa herbergen veel kunstgalerieën.

En… smaakt het?

25 | Israël

Ze staat met haar kraampje op de Carmelmarkt in Tel Aviv. Praten doet ze niet veel, maar werken des te harder. Samen met haar man verkoopt ze deze broden. ‘Ik maak ze volgens een oud familierecept, maar dat verklap ik jullie niet!’ zegt ze zachtjes lachend. De broden lijken nog het meest op grote pannenkoeken, maar zo smaken ze niet. Er zitten allemaal kruiden in die de pannenkoek heel pittig maken. Ze kneedt het deeg en legt het op een warme plaat die ze draait en draait tot het deeg gaar is. ‘Hier, je broodje is klaar. Wil je er wat op? Dan geef ik hem aan mijn man, die doet er chocoladepasta, kwark of kaas voor je op.’

Haifa Haifa is de derde stad van Israël en telt 280.000 inwoners. Het ligt in het noorden van het land, aan de Middellandse Zee en strekt zich landinwaarts uit over de berg Karmel. Haifa is Israëls grootste havenstad en daarnaast een echte industriestad. Veel van de belangrijkste industrieën zijn hier gevestigd, langs de kust. Er staat ook een grote olieraffinaderij. Heuvelopwaarts ligt het zakencentrum en een aantal van Haifa’s oudste wijken. Ook de Technische Universiteit (het Technion) is hier gebouwd. Op de berg Karmel zelf liggen de nieuwere woonwijken en het centrum van de stad. Door Haifa loopt een wandelpad dat het ‘pad van de duizend treden’ wordt genoemd. Het leidt door de hele stad en het is een hele klim, dus hondsvermoeiend. Als je niet zo van lopen houdt, kun je het kabeltreintje (Karmelit) nemen. Het uitzicht boven op de berg over de zee en de grote haven is spectaculair. Haifa is het hoofdkwartier van het Baha’i geloof. Symbool daarvan is het enorme, goudgekoepelde heiligdom, een van Haifa’s markantste gebouwen. Samen met de mooie tuinen die de Bab, de aanhangers van het Baha’i geloof, om hun heiligdom hebben aangelegd, is dit een grote toeristische attractie. Van oudsher is Haifa een arbeidersstad. De Israëlische vakbond werd hier opgericht. Het is een vrij progressieve stad waar de bussen ook op sabbat rijden. Ook veel bedrijven zijn dan geopend.

De haven van Haifa. Het gebouw vooraan is de tempel van Bahai, een van de meest opvallende gebouwen van Haifa. q

w

Een wijngaard bij Rishon Le Tzion.

Rishon Le Tzion is qua inwoners de vierde stad van het land. Het ligt even ten zuiden van Tel Aviv waarvan het een voorstad is geworden. Er wonen 225.000 mensen. Het is in 1882 gesticht door een groep emigranten uit Rusland die tijdens de Eerste Aliyah naar Palestina kwamen en is samen met de stad Petah Tikvah de eerste joods-zionistische nederzetting van het land. De eerste Hebreeuwse school (1886) en kleuterklas (1899) werden hier opgericht. De stad is bekend om haar goede wijn. De eerste wijngaard werd al drie jaar na oprichting van de nederzetting aangelegd en is nog steeds in gebruik. Elk jaar wordt er een groot wijnfestival gehouden om de nieuwste oogst aan het publiek voor te stellen en te laten keuren. Bedoeïenenmarkt in Beersheeva. Bedoeïenen zijn van oudsher een zwervend woestijnvolk, die behalve in Israël ook in de rest van het Midden-Oosten wonen. Tegenwoordig zwerven ze niet of nauwelijks meer en wonen ze op één vaste plek.

q

Beersheeva ligt in het zuiden van Israël. Het is de grootste stad in de Negevwoestijn (185.000 inwoners) en heet daarom ook wel de hoofdstad van de Negev. Beersheeva is heel modern en van alle moderne gemakken voorzien, maar de stad ligt in een gebied dat heel onherbergzaam is. Veel Israëliërs maken er grapjes over, omdat de stad zo afgelegen ligt. Elke donderdag is er de bedoeïenenmarkt, waar de mannen schapen en kamelen verhandelen en de vrouwen heerlijke versgebakken broden verkopen. Beersheeva heeft een grote universiteit: de Ben-Gurion Universiteit. Hoewel hij pas in 1969 is gesticht, studeren er nu al meer dan 18.000 studenten.

Steden | 26

Het vervoer Je moet niet raar opkijken als je vreemde dingen op de weg tegenkomt. Ezeltjes op de snelweg, mensen die zich helemaal niets aantrekken van de verkeersregels of zoals hier: dansende religieuze fanatiekelingen (leden van de ultra-orthodoxe Bratslav-sekte) in de straten van Tel Aviv. w

Israël beschikt over een goed ontwikkeld wegennetwerk. De totale lengte van de wegen is meer dan 16.000 kilometer. De grote toestroom immigranten van de afgelopen vijftien jaar (ongeveer een miljoen!) heeft samen met de economische groei wel gezorgd voor veel verkeersopstoppingen. Openbaar vervoer: treinen en bussen

Files Er zijn veel meer auto’s dan de wegen kunnen verwerken; zo’n 2 miljoen. Elk jaar komen er weer meer bij. De wegen staan dagelijks vol met rijen stilstaande auto’s. Hoewel ze geen kant op kunnen, drukt iedereen onophoudelijk op de toeter. Het is een hels kabaal en nogal zinloos, maar Israëliërs houden er nou eenmaal van hun ongenoegen zo luidruchtig mogelijk te uiten. Vooral met toeteren. De regering is nu hard bezig om de infrastructuur te verbeteren. Er worden veel nieuwe wegen aangelegd, onder andere door privé-ondernemingen. Ook probeert het ministerie van Verkeer de verkeersproblemen op te lossen door de mensen de bus en de trein in te krijgen en de auto te laten staan. Velen doen dat ook omdat de busroutes worden uitgebreid en bestaande spoorwegen worden gemoderniseerd. Maar net als elders zijn de mensen in Israël moeilijk hun auto uit te krijgen. De overvolle wegen zullen ook in de toekomst een groot probleem blijven.

Afgezien van de auto is de bus het meest favoriete vervoersmiddel. Vooral ouderen, jongeren en soldaten maken gebruik van de bus. Egged is de grootste Israëlische busmaatschappij en de op één na grootste ter wereld, na die van Londen. Met vierduizend bussen en duizenden routes komt Egged letterlijk in alle hoeken van het land, van het kleinste dorp of kibboets tot de grootste stad. Het bedrijf vervoert dagelijks ruim één miljoen passagiers, ongeveer 70 procent van het totale openbare vervoer in Israël. De tweede busmaatschappij, Dan, rijdt in het gebied rond Tel Aviv en zorgt voor ongeveer 30 procent van het totaal. De rest gaat met de trein. Israëls spoorwegnet is maar 650 kilometer lang. De belangrijkste spoorlijn (voor zowel personen- als vrachtvervoer) loopt van Naharija in het noorden over Haifa en Tel Aviv naar Beersheva in het zuiden. Er is een zijlijn naar Jeruzalem.

q

27 | Israël

De trein van Tel Aviv naar Lod.

Ongeveer 1.800.000 mensen per maand maken gebruik van de trein. De Israëlische NS (Israël Railways) beschikt sinds enkele jaren over moderne treinen. De spoorwegen zijn lang een ondergeschoven kindje in het vervoerssysteem geweest, maar omdat bussen en auto’s steeds vaker in de file staan, krijgen ze nu veel geld. De regering heeft een paar jaar geleden een ambitieus plan (Railways 2000) opgesteld om meer mensen de trein in te krijgen. Als het goed is kunnen in 2010 40 miljoen passagiers en 15 miljoen ton goederen per jaar vervoerd worden. Hiervoor moeten wel nieuwe spoorlijnen worden aangelegd en nieuwe stations worden gebouwd. Eind 2004 is de nieuwe spoorlijn van het vliegveld Ben Gurion naar Tel Aviv geopend. e

Een stadsbus van de busmaatschappij Dan in Tel Aviv. Dit is lijn 63 naar Ramat Gan. q

Je weet hier maar nooit wanneer de bus komt.

Al dat blik… Ineens is hij daar. Een oude baas op een fiets. Hij baant zich een weg door het drukke verkeer op Carlibach Straat in Tel Aviv. Hij heeft een groene pet op en zijn rugzak hangt gevaarlijk te bungelen aan het stuur. Van alle kanten komen auto’s langs, hem de pas afsnijdend. Soms wordt er naar hem getoeterd, soms roept iemand iets uit zijn raampje. De oude man geeft echter geen krimp en fiets rustig door. De chaos lijkt hem niet te deren.

Het vervoer | 28

De nieuwe aankomst- en vertrekhal (terminal) van het vliegveld Ben Gurion is met een vertraging van 4,5 jaar uiteindelijk in november 2004 opgeleverd. Oorspronkelijk heette het project ‘Terminal 2000’, omdat het in 2000 klaar had moeten zijn. Zo heet het nu natuurlijk niet meer. r

w El Al, de naam van de Israëlische luchtvaartmaatschappij, betekent letterlijk vertaald ‘naar boven’. Goed gekozen, hé?

Luchtvaart De belangrijkste internationale luchthaven van Israël is BenGurion Airport, ongeveer 15 kilometer ten zuidoosten van Tel Aviv. In november 2004 werd een derde terminal voor internationale vluchten geopend. De nieuwe terminal is een ultramodern gebouw en kan wel 16 miljoen passagiers per jaar ‘verwerken’. Het is ook het grootste en duurste project ooit gebouwd in de geschiedenis van het land. El Al is Israëls internationale vliegtuigmaatschappij. Een paar maanden nadat in 1948 de Onafhankelijkheid werd uitgeroepen, gingen de eerste vliegtuigen de lucht in. Nu bestaat de vloot uit dertig vliegtuigen, allemaal Boeings. El Al heeft zo’n 3500 werknemers in dienst en vervoert ongeveer 3 miljoen passagiers per jaar.

Scheepvaart en havens De belangrijkste havens zijn Haifa en Ashdod aan de Middellandse Zee en Eilat aan de Golf van Aqaba (Rode Zee). Bijna alle export over zee gaat via deze havens naar het buitenland. Per jaar worden in Haifa ruim 17 miljoen ton goederen overgeslagen en passeren ongeveer een half miljoen passagiers de haven. Vanuit Haifa varen veerdiensten naar Cyprus, Griekenland en Italië. De import en export naar Azië en Australië gaat voornamelijk via Eilat.

r

29 | Israël

De haven van Eilat.

De mensen In Israël wonen ongeveer 6.800.000 mensen. Van hen is 80 procent joods en 20 procent niet-joods (voornamelijk Arabieren). In dit getal zijn ook de 232.000 joden opgenomen die in de Golan en de nederzettingen in Gaza en de Westelijke Jordaanoever wonen – gebieden die internationaal niet worden erkend als Israëlisch grondgebied, maar waar door de jaren heen toch joden zijn gaan wonen.

Een favoriet tijdverdrijf van veel Arabieren is het roken van de waterpijp. Vaak wordt een lekker smaakje, zoals kaneel of appel, toegevoegd. De Arabier rechts leert deze twee mannen uit Nederland hoe het moet. Na wat oefenen hebben ze het onder de knie en trekken ze tevreden aan hun slang. w

Israël is een echt immigratieland. In 1950 werd een wet ingesteld die het mogelijk maakte voor joden van over de hele wereld naar Israël te emigreren (de zogenaamde ‘Wet op Terugkeer’). Heel veel joden hebben van deze wet gebruik gemaakt. In 2004 was 65 procent van de joden in Israël geboren en 35 procent in het buitenland. In 1948 was het precies andersom; toen was maar 35 procent van de joodse bevolking in Israël geboren. Veel van de joodse immigranten komen uit de voormalige Sovjet-Unie en Europa. Maar er zijn ook veel joden uit Arabische landen in Israël komen wonen, zoals uit Marokko, Irak, Egypte, Jemen en Syrië.

Bij de Israëlische Arabieren is het anders; bijna allemaal zijn zij inwoners of nakomelingen van het Palestina van vóór 1948. Toen de (Joodse) staat Israël werd opgericht, woonden zij dus op Israëlisch grondgebied. Er zijn maar weinig nieuwe Arabieren bijgekomen. Hun aantal stijgt echter wel snel, omdat in Arabische gezinnen meer kinderen geboren worden dan in joodse gezinnen. Gemiddeld heeft een Arabisch gezin 3,6 kinderen en een joods 1,8.

Op de boulevard langs het strand tussen Tel Aviv en Jaffa. r

De mensen | 30

Op de vier feestdagen na die zijn ingevoerd sinds de stichting van de staat Israël in 1948, zoals de dag waarop de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog worden herdacht (Yom Ha-shoah) en de Onafhankelijkheidsdag (14 mei), zijn alle feestdagen verbonden met het joodse geloof. Ze zijn onderdeel van de joodse cultuur en worden dus ook door joden buiten Israël gevierd. Ook vele typisch joodse gebruiken en tradities hebben een religieuze achtergrond. Zo worden bijna alle joodse jongetjes in Israël besneden (dit heet Brit Milah en wordt uitgebreid gevierd met de hele familie), en trouwen heel veel mensen volgens de joodse (religieuze) wet, de Halacha. Sterker nog: je kunt in Israël alleen maar getrouwd worden door een rabbijn! Joodse jongetjes worden besneden als ze een paar dagen oud zijn. De man die dat doet heet een mohel. Het jongetje op deze foto wordt vastgehouden door zijn opa. Zo te zien kan de man niet wachten tot het voorbij is. q

Godsdienst Aangezien 80 procent van de Israëliërs joods is, is het jodendom de belangrijkste religie. Van de 20 procent Arabieren is het merendeel moslim, een klein aantal is christen of druze (een mengeling van elementen uit de islam, het christendom en andere religies). Het jodendom neemt een heel belangrijke plaats in de samenleving in, sterker nog, het is verweven met zo’n beetje alle gebruiken en tradities van het land. Dat komt doordat het jodendom veel ouder is dan het land Israël, dat nog maar sinds 1948 bestaat. De Israëlische tradities en gebruiken verschillen dus niet zoveel van die van andere joden in de diaspora. Hoewel maar 25 procent van de Israëliërs regelmatig op de sabbat naar de synagoge gaat, betekent dat niet dat maar een kwart van de mensen in God gelooft. Niet alle mensen die in God geloven gaan naar de kerk (of synagoge, in Israël). 70 Procent van de Israëliërs zegt in God te geloven.

Gelovige joodse mannen bedekken hun hoofd. Bijvoorbeeld met een keppeltje. e

31 | Israël

Een traditionele joodse bruiloft. Het doek waaronder de bruid en bruidegom staan heet een baldakijn (chuppah in het Hebreeuws). w

Als ik nou maar geen kriebel in m’n keel krijg…

Daniël wordt vandaag Bar Mitzvah. Het is een hele bijzondere gelegenheid, want het vindt plaats bij de Klaagmuur in Jeruzalem. ‘In het jodendom worden alle jongens van 13 jaar bar mitzvah. Het betekent letterlijk “zoon van de Geboden” en het houdt in dat ik volgens de Heilige Joodse wet volwassen ben geworden,’ legt Daniël uit. ‘Tot nu toe waren mijn ouders voor mij verantwoordelijk. Op de dag van mijn bar mitzvah lees ik een stukje uit de torah en krijg ik mijn joodse naam. Ook moet ik een deel van de gebedsdienst leiden. Meisjes hebben op hun twaalfde iets soortgelijks, het heet Bat Mitzvah, wat “dochter van de Geboden” betekent. Mijn zusje is over twee jaar bat mitzvah. Maar omdat ik een jongen ben, krijg ik meer cadeautjes!’ zegt Daniël.

Feestdagen Elk van de religieuze feestdagen is een heilige dag en viert een gebeurtenis uit het verleden. Er zijn er een heleboel in Israël. Zo wordt op Pesach gevierd dat de Israëlieten, die als slaven in Egypte zaten, door Mozes werden bevrijd. Op Rosh Hashanah wordt het nieuwe jaar gevierd. Het is een jaarlijkse viering van de schepping van alles wat leeft. Zeven dagen later valt Yom Kippoer – Grote Verzoendag in het Nederlands – de belangrijkste en heiligste dag die letterlijk ‘Dag van Boetedoening’ betekent. Op die dag wordt niet gegeten, gedronken en gerookt en mag je je ook niet wassen. Het is een dag waar je je zonden overdenkt en probeert in het reine te komen met God en je naasten. Yom Kippoer en Rosh Hashanah worden samen de Hoge Feestdagen genoemd.

p Poerim, een soort carnaval waarin mensen zich vermommen en maskers dragen, is het gebruikelijk dat je zoveel drinkt dat je bijna (maar niet helemaal!) het verschil tussen goed en kwaad niet meer weet. Dat geldt natuurlijk niet voor kinderen; zij drinken sap. Ook in veel voedsel dat bereid wordt voor Poerim is drank verwerkt. Hamansoren, een soort driehoekige gebakjes, zijn heel populair. Ook geef je elkaar kleine cadeautjes en worden er feestelijke parades gehouden in de straten. Het is een blij feest, waarbij wordt herdacht hoe de joden van Perzië heel lang geleden maar net aan totale vernietiging ontsnapten dankzij de moed van koningin Esther. Het is de favoriete feestdag van veel kinderen en het wordt gevierd in maart.

O

De taal De belangrijkste officiële talen in Israël zijn het Hebreeuws en het Arabisch. Het zijn allebei zogenaamde semitische talen. De Arabische minderheid spreekt beide talen. Het moderne Hebreeuws (of Ivriet in het Hebreeuws), zoals dat nu wordt gesproken, bestaat nog niet zo heel lang. Het stamt af van het oude bijbelse Hebreeuws, zoals dat eeuwen geleden werd gesproken en zoals het nu nog wordt geschreven in de religieuze joodse teksten. q

Kinderen in Poerim-verkleedkleren. De mensen | 32

Er komen geen klinkers aan te pas, al worden deze wel op school geleerd. De klinkers worden dan als puntjes onder de letters zelf geschreven om aan te geven om welke klinker het gaat. Als de Israëliërs eenmaal oud genoeg zijn om dit systeem niet meer nodig te hebben, gaan ze met alleen medeklinkers schrijven. Het Hebreeuws kent twee schriften: een voor gedrukt materiaal en een voor met de hand geschreven tekst. Een boek is dus in het eerste schrift, maar een boodschappenlijstje of een brief aan iemand schrijf je met het tweede schrift.

De meeste verkeersbordjes zijn in twee of soms wel drie talen, zoals hier in het Hebreeuws, Arabisch en Engels. q

In de 19de eeuw spraken de joden geen Hebreeuws meer. De taal was zo goed als uitgestorven. De joden in de diaspora spraken Jiddisch, Ladino (Joodse talen) of de talen van het land waar ze woonden. Met de opkomst van het zionisme halverwege de 19de eeuw, werd het Hebreeuws nieuw leven ingeblazen. De basis was het oude Hebreeuws. Het werd aangevuld met Arabische, Engelse en Europese woorden. De grondlegger van het moderne Hebreeuws was Eliezer Ben-Yehuda. Hij wilde een gemeenschappelijke taal ontwikkelen voor de grote groepen joden die eind 19de, begin 20ste eeuw naar Palestina emigreerden en allemaal andere talen spraken. Het Hebreeuws wordt geschreven van rechts naar links, in plaats van andersom zoals bij ons. Voor linkshandigen is het veel makkelijker om zo te schrijven! Het schrift is ook heel anders dan ons Latijnse schrift. De Israëliërs gebruiken het Hebreeuwse alfabet (alef bet in het Hebreeuws, naar de eerste twee letters van het alfabet) dat 22 letters telt en uit alleen maar medeklinkers bestaat.

33 | Israël

Een paar woordjes Hebreeuws Nederlands Ja Nee Alsjeblieft Dankjewel Hallo/vrede Tot ziens Goed Proost! Hoe gaat het? Waar is de wc? Perfect!

Hebreeuws if tk vaecc vsu, ouka ,utr,tvk cuy ohhjk vrue vn/ gnab vn oh, urav vpht vccx

Uitspraak ken lo bevakasha toda shalom lehitra’ot tov lechaim ma nishma/ ma kore? eifo ha sheirutim? sababah

Het Hebreeuwse alfabet (alef bet). De eerste letter heet ‘alef’ (t) en staat rechts bovenaan. De volgende vier letters van het alef bet heten ‘bet’ (c), ‘gimmel’ (d), ‘dalet’ (s) en ‘heh’ (v). r

Media Israël heeft één televisiekanaal van de staat, Israël 1, en voor de rest allemaal commerciële zenders. Veruit de meeste mensen hebben kabeltelevisie. Er zijn verschillende kabelmaatschappijen. Je kunt kiezen uit diverse pakketten waarin een heleboel buitenlandse zenders zitten die via de satelliet ontvangen worden. De buitenlandse televisieprogramma’s worden in de oorspronkelijke taal uitgezonden met ondertiteling in het Hebreeuws. De meeste kranten zijn in het Hebreeuws, maar omdat Israël een immigrantenland is, kun je ook kranten in een heleboel andere talen, zoals het Russisch of Frans, vinden. Sommige kranten geven zowel een Hebreeuwse editie als een Engelse editie uit. De belangrijkste Israëlische kranten zijn Ha’aretz, Maariv en Yedioth Ahronoth. Zij komen dagelijks uit. Ook het Engelstalige The Jerusalem Post is een belangrijk dagblad. Verder zijn er tientallen tijdschriften. In principe bestaat er geen censuur in de Israëlische media. Dat wil zeggen dat ze vrij zijn om te publiceren wat zij willen. Alleen bij hoge uitzondering, als het staatsbelang in het geding is, wordt door de regering gezegd dat iets niet geschreven mag worden.

w Israëlische meisjes moeten net als jongens in het leger. Hun diensttijd is wel korter.

Dienstplicht

q

Minister-president Ariël Sharon.

Zowel jongens als meisjes moeten als zij 18 jaar zijn in het leger. Jongens zijn dienstplichtig voor drie jaar en meisjes voor twintig maanden (Israël is het enige land ter wereld waar meisjes het leger in moeten). Uitzonderingen hierop worden gemaakt voor mensen die grote morele bezwaren tegen wapens en oorlog hebben (pacifisten) en zwaar gelovigen. Meisjes krijgen vrijstelling als ze kunnen aantonen een religieus leven te leiden, mannen krijgen uitstel als ze naar een religieuze school (de zogenaamde Yeshiva) gaan. Vaak stellen zij het zo lang mogelijk uit, tot ze te oud zijn geworden om nog opgeroepen te worden. Dit wordt niet erg op prijs gesteld door de andere mensen in Israël die wel gewoon hun plicht moeten doen en geen religieuze vrijstelling of uitstel krijgen. Behalve de druzen gaan Arabieren niet het leger in.

De regering Israël is een parlementaire republiek. Aan het hoofd staat een president. De functie van deze president is voornamelijk ceremonieel, dat wil zeggen dat hij openingen verricht en ontvangsten doet enzovoort. De werkelijke baas van het land is de ministerpresident, hij staat aan het hoofd van de regering en heeft uitvoerende macht. Het parlement heet de Knesset en bestaat uit 120 leden. Elke vier jaar zijn er parlementsverkiezingen, maar de Knesset kan via een meerderheid aan stemmen zelf al eerder nieuwe verkiezingen uitschrijven, indien ze dat nodig vindt. De ministerpresident is meestal ook de leider van de grootste politieke partij in de Knesset. Sinds 2001 is Ariël Sharon de minister-president van Israël. Zowel de Knesset als de regering zetelen in Jeruzalem. Alleen het Ministerie van Defensie bevindt zich in Tel Aviv. Metershoge menorah voor het gebouw van de Knesset in Jeruzalem. r

De mensen | 34

itzhak (spreek uit: jietschak) Rabin (1922-1995) was Israëls vijfde minister-president van 1974 tot 1977 en de eerste die in Israël was geboren. In 1992 begon hij aan zijn tweede termijn als minister-president. In 1994 kreeg hij de Nobelprijs voor de Vrede – samen met de in november 2004 overleden Yasser Arafat, de leider van de Palestijnen – voor zijn inzet voor vrede tussen de Palestijnen en Israël. Op 4 november 1995 werd hij doodgeschoten op het Koningen van Israëlplein in Tel Aviv, nadat hij een vredesmanifestatie had bijgewoond. De moordenaar was een joodse rechts-extremist, Yigal Amir. Amir vermoordde Rabin omdat hij het niet eens was met Rabins vredesonderhandelingen met de Palestijnen. Hij zit een levenslange gevangenisstraf uit. Het plein waar Rabin werd vermoord heet nu het Rabinplein. Er staat ook een gedenkteken ter nagedachtenis aan de vermoorde minister-president. Elk jaar wordt de moord op Rabin, die heel Israël en de rest van de wereld diep schokte, herdacht op deze plek in Tel Aviv.

Y

Gedenkplek voor de vermoorde minister-president Yitzhak Rabin.

q

Nationale symbolen Sinds 1985 wordt in Israël betaald met de Nieuwe Israëlische Shekel (NIS). 1 shekel is 100 agorot (= cent). 1 euro = 5,5 shekel. Het nationale embleem van de staat Israël is de menorah. Het is een kaarsenstandaard met zeven armen, drie aan elke kant en eentje in het midden. Al meer dan drieduizend jaar wordt de menorah gebruikt in joodse gebedsdiensten. Op het embleem zijn twee olijftakken afgebeeld, die symbool staan voor vrede.

De Israëlische vlag is wit met twee blauwe strepen. De vlag lijkt op een joodse gebedssjaal die joodse mannen om zichzelf wikkelen als ze in gebed zijn. In het midden staat een Davidster, die verwijst naar de koning David die ongeveer 3000 jaar geleden Jeruzalem als hoofdstad voor het joodse koninkrijk koos. Het Israëlische volkslied heet HaTikvah, wat ‘de hoop’ betekent. Het gaat over de eeuwenoude wens van joden over de hele wereld om terug te keren naar het Beloofde Land Israël.

35 | Israël

Het onderwijs In Israël bestaat leerplicht voor alle kinderen tussen de vijf en zestien jaar. Het basis- en voortgezet onderwijs wordt betaald door de staat en is dus gratis. Als dat is afgerond kun je naar een hogeschool of de universiteit, mits je goed genoeg bent. Dit type onderwijs kost wel geld. Soms kun je een beurs krijgen als je niet genoeg geld hebt of heel goed kunt leren. Israëliërs volgen gemiddeld meer dan twaalf jaar onderwijs.

q

Pauzerende scholieren in Jaffa.

Na de kleuterschool volgt de basisschool die zes jaar duurt. Vervolgens zes jaar voortgezet onderwijs (drie jaar onderbouw en drie jaar bovenbouw). Leerlingen die hierna naar het hoger beroepsonderwijs (HBO) of de universiteit willen, moeten een uitgebreide test doen om te kijken hoe goed ze zijn en naar welke school ze kunnen. In Israël zijn zeven universiteiten en een heleboel hogescholen, een soort HBO. De grootste universiteit staat vlakbij Tel Aviv, in Ramat Aviv. Van de 20 tot 24-jarigen gaat 56 procent naar de universiteit of hogeschool, evenveel meisjes als jongens. 20 Procent van alle Israëliërs heeft de eindstreep gehaald en is in het bezit van een universiteits- of hogeschooldiploma. Dat betekent dat de bevolking in het algemeen hoogopgeleid is, ook in vergelijking met andere landen. Israël telt ruim 3000 scholen.

Het onderwijs | 36

r Op excursie in de bloemen- en kruidenkassen van Eshtaol.

Onderwijstypen Er zijn vier verschillende typen onderwijs in Israël: openbare scholen, waar de meeste kinderen naartoe gaan, openbare religieuze scholen (met speciale nadruk op joodse religieuze onderwerpen en tradities), Arabische scholen (waar in het Arabisch wordt lesgegeven en de Arabische geschiedenis, cultuur en geloof extra nadruk krijgt) en privé-onderwijs. De meeste privé-scholen zijn religieus, maar er zijn ook internationale scholen en speciale scholen, zoals de Montessori-school. Ongeveer 9 procent van alle leerlingen tussen 13-18 jaar bezoekt een kostschool, waar je ook blijft slapen. Een bijzondere school is de Yeshiva. Het is een zeer religieuze middelbare school voor jongens waar alleen religieuze onderwerpen aan bod komen. Meisjes mogen hier slechts een paar jaar studeren, maar dan wel in een Yeshiva alleen voor meisjes.

Het grootste gedeelte van de tijd op school krijgen de kinderen les in verplichte vakken, zoals wiskunde, geschiedenis en Hebreeuws. Ook is er ruimte die de scholen zelf in mogen vullen met vakken die zij belangrijk voor hun leerlingen vinden. Elk jaar kiest het ministerie van Onderwijs een speciaal onderwerp van nationaal belang uit waaraan de scholen extra aandacht besteden. Onderwerpen als immigratie, de Hebreeuwse taal, demo cratie, vrede en de economie zijn in het verleden al de revue gepasseerd. In het voortgezet onderwijs hebben de kinderen gemiddeld 40 lesuren per week. Een lesuur duurt 45 minuten. q Deze kinderen hebben net een happy meal achter de kiezen en wachten op de bus.

37 | Israël

De Israëlische keuken Overal in Israël vind je dit soort stalletjes. Ze verkopen vooral kruiden en gedroogde vruchten zoals dadels en abrikozen. Maar je kunt er ook halva (een soort koek van geperste sesamzaadjes en honing) kopen. w

De joodse cultuur is een echte eetcultuur. Voor feestdagen en speciale gelegenheden bestaan talloze recepten voor gerechten en dranken die allemaal te maken hebben met oude religieuze rituelen. Omdat de joden al heel lang verspreid over de hele wereld wonen, is de joodse eetcultuur sterk beïnvloed door de landen en streken waar ze woonden en nog steeds wonen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Israëliërs dol op eten zijn en de Israëlische keuken zo gevarieerd is. Elke immigrant heeft een stukje van zijn oorspronkelijke land mee naar Israël genomen. Een beetje joods en een beetje Letland. Of Roemenië. Of Marokko.

De sabbat Elke vrijdagavond, als het sabbat is, wordt er uitgebreid gekookt. Vaak is men hier al de hele dag mee in de weer. Sabbat is een echte familieaangelegenheid. Afhankelijk van waar men vandaan komt, wordt er anders gekookt.

q

De ‘Meachem Yehude markt’ in Jeruzalem.

De Israëlische keuken | 38

Traditionele gerechten tijdens de feestdagen Matzes, een soort platte crackers, zijn ook typisch joods. De oorsprong ligt bij de joden die door Mozes werden bevrijd uit hun slavernij in Egypte. In hun haast om weg te komen hadden zij niet genoeg tijd om het brood te laten rijzen. Matzes worden daarom traditioneel tijdens Pesach gegeten, als de bevrijding van de joden uit de Egyptische slavernij wordt gevierd.

r Nonnetjes kopen verse aardbeien op een markt in Jeruzalem.

Gerechten die vaak worden gemaakt op sabbat zijn: cholent, kippensoep en allerlei salades en ingemaakte groentes, zoals aubergine. Cholent is een heel oud gerecht. Waarschijnlijk komt het oorspronkelijk bij de Sefardische (zuid-Europese) joden van Spanje vandaan. Vandaar is het de hele joodse diaspora ‘overgereisd’ naar bijvoorbeeld Nederland en Oost-Europa, waar de Ashkenasische (Europese) joden woonden. Cholent is een stevige stoofschotel van vlees en bonen dat heel lang gesud derd heeft. Het wordt vooral in de koude maanden gegeten. Brood heeft ook een belangrijke plaats in de joodse keuken. In de tijd van de Oude Tempels werd brood gebruikt bij verschillende offerrituelen. Brood staat ook op het sabbatmenu. Dit brood heet challah; het is gevlochten en heel luchtig. Samen met het bakje zout doet het denken aan de offers van brood en zout die joden duizenden jaren geleden brachten in de oude tempel van Jeruzalem.

39 | Israël

osher eten – Een onderdeel van de heilige joodse wet is de kashroet, de spijswetten. Deze stammen al uit de tijd van het Oude Testament en worden nog steeds door veel joden nageleefd, zeker in Israël. Volgens een onderzoek houdt 70 procent van de Israëliërs zich in meerdere of mindere mate aan deze heilige spijswetten. In het bijbelboek Leviticus worden de wetten genoemd en later zijn ze vastgelegd andere heilige joodse geschriften. Er is een zogenaamde Rabbijnse Autoriteit (het Hoge Rabbinaat) die vaststelt welke producten geschikt zijn om te eten. Deze producten zijn voorzien van een tekentje dat aangeeft dat ze zijn goedgekeurd. Joden moeten kosher (spreek uit: koosjer) eten. Kosher betekent ‘geschikt om te eten’. Ze mogen geen varkensvlees eten, net als moslims, en ook geen schaaldieren. Die zijn volgens de wetten onrein (treife). Ook moeten zij hun voedsel op een bepaalde manier bereiden en mogen ze sommige producten niet mengen of samen eten, zoals vlees en melkproducten. Daarom is vis een geliefd gerecht; het mag worden gegeten met zowel vlees als melkproducten. Dat geldt ook voor eieren, groente en fruit. Druivenproducten die zijn gemaakt door niet-joden worden ook als onrein gezien. Daarom mogen joden alleen koshere wijn drinken.

K

Recept: Humus Ingrediënten: 400 gram gekookte kikkererwten 100 gram tahina (sesampasta) 1 of 2 citroenen (alleen het sap) 1 grote knoflookteen (uit de knijper) zout – net zoveel als je zelf lekker vindt Voor de garnering gebruik je fijngehakte peterselie, olijfolie, paprikapoeder, pijnboompitten of iets anders wat je lekker vindt.

Op Pesach (maar ook op Chanukkah) worden ook vaak latkes gegeten, een soort kleine pannenkoekjes, hartig of zoet. Soms zijn ze met bessen gemaakt, of met kaas en soms met geraspte aardappelen, afhankelijk waar de kok, of zijn voorouders, oorspronkelijk vandaan komen.

Pureer de gekookte kikkererwten. Meng de sesampasta in een kom samen met het sap van de uitgeperste citroenen en het zout. Voeg hier de gepureerde kikkererwten en de knoflook uit de knijper aan toe en meng alles tot een geheel. Doe het smeerseltje op een bord en versier met de peterselie en olijfolie. Strooi er op het laatst een beetje paprikapoeder en/of de pijnboompitten overheen. Serveren met (warme) pitabroodjes.

Vis staat regelmatig op het menu, met sabbat maar ook met Rosh Hasanah (Joods Nieuwjaar) en Shavuot, dat vlak na Pesach komt en staat voor de dag dat de Tien Geboden aan de joden in de Sinaï-woestijn werden gegeven. Een typisch joods gerecht is Gefilte Fish, gevulde vis. Dat vis zo vaak op het menu staat, heeft zowel een symbolische als een praktische reden. In de bijbel staat dat Jakob tegen zijn zonen zei dat ze zich moesten vermeerderen als vissen in de zee. Het is dus een symbool van vruchtbaarheid. Ook wordt vis geassocieerd met de Messias, die volgens een legende tot de joden zal komen in de vorm van een grote vis uit zee. De praktische reden is dat het goed te combineren valt met zowel vlees als melkproducten. Omdat het met alles gecombineerd mag worden, eten Israëliërs graag vis. Zoals deze gebakken visjes. q

e Een heel populair smeerseltje: cream cheese (roomkaas). Deze is met dille.

Wist je dat Israëliërs het liefste humus (spreek uit: choemoes) eten en dat ze daar het liefst coca cola bij drinken? Het recept voor coca cola is geheim, maar hierboven heb je het recept voor humus, een kikker erwtenpasta.

De Israëlische keuken | 40

De economie Het slijpen van diamanten is een nauwkeurig werkje. w

De Israëlische economie is over het algemeen hoogontwikkeld, zeker op technologisch gebied. Veel bedrijven zijn nog wel geheel of gedeeltelijk in handen van de staat. De laatste jaren worden steeds meer bedrijven geprivatiseerd (dat wil zeggen: zelfstandig, niet meer in handen van de staat). Driekwart van de Israëliërs werkt in de dienstensector, 22 procent in de industrie en 2 procent in de land bouw. Ongeveer 11 procent van de Israëliërs is werkloos. Dienstensector Veruit de meeste Israëliërs werken in de dienstensector, vooral de toeristenindustrie is groot en heel belangrijk voor de economie. Maar ook zijn veel mensen werkzaam in overheidsdiensten en in de vervoerssector. Er zijn een heleboel buschauffeurs in Israël. Niet verwonderlijk als je bedenkt dat de nationale busmaatschappij Egged de op één na grootste ter wereld is.

Industrie De belangrijkste sectoren zijn de elektronische, de farmaceutische en biomedische industrie, de productie van chemicaliën en de diamantindustrie. De ruwe stenen worden geïmporteerd uit het buitenland en in Israël geslepen voor de export.

Het land staat wereldwijd bekend om zijn hoogontwikkelde high-tech industrie, zoals geavanceerde software en luchtvaart- en militaire apparatuur. Hoewel Israël de malaise van 2000 nog niet te boven is, zit er wel weer een stijgende lijn in de economie en met name in de high-tech sector.

Import en export Israël importeert onder andere militair-materieel, graan, suiker, ruwe diamanten, brandstoffen en gebruiksartikelen. De belangrijkste importpartner is Amerika; bijna 20 procent van alle import komt uit dit land. Andere partners zijn België, Duitsland, Engeland, Zwitserland en Italië. Israël exporteert geslepen diamanten, software, chemicaliën, textiel, landbouwproducten en wapens. Ook voor de export is Amerika de belangrijkste handelspartner; ruim 38 procent van de export gaat naar dit land. Andere exportlanden zijn België, Hong Kong en Engeland.

41 | Israël

Landbouw en veeteelt Aangezien Israël voor een flink deel uit woestijn bestaat en het overal zo heet en droog is, is het best heel bijzonder te noemen dat er zo’n grote landbouwindustrie is. Het is een succesverhaal: een combinatie van geavanceerde systemen om het land te bevloeïen en de manieren van landbewerken, als eerste toegepast door de joodse pioniers een eeuw geleden in de kibboetsen. Vroeger was de landbouw heel belangrijk voor de economie. Tegenwoordig is dat minder het geval en werken ook steeds minder mensen in deze sector. Vijftig jaar geleden bestond 60 procent van de totale export nog uit landbouwproducten, nu is dat nog maar 3 procent. Toch wordt het grootste gedeelte van het benodigde voedsel in Israël zelf geproduceerd. Alleen graan wordt in grote hoeveelheden geïmporteerd uit het buitenland.

r

De olijvenoogst is binnen!

Israël is bekend om zijn hoge kwaliteit landbouw- en veeteeltproducten, zoals fruit (vooral citrusvruchten) en groente, kip- en melkproducten en bloemen. Bijna alle uit Israël geëxporteerde bloemen komen in de Nederlandse veilinghuizen terecht. Andere belangrijke landbouwproducten zijn katoen en tabak. Ook produceert Israël heel lekkere wijn, zoals de wijnen uit de Golan-hoogvlakte in het noordoosten en de Karmel.

r

De trotse eigenaars van een rozenkwekerij in de Negev-woestijn. w

Boomkwekerij in Eshtaol.

De economie | 42

sraël is bekend om zijn kibboetsen (in het Hebreeuws: kibbutzim). Honderd jaar geleden was de kibboets een collectieve landbouwgemeenschap waarin de mensen samen, op vrijwillige basis, werkten, woonden en de maaltijden gebruikten. Niemand had eigen bezit en de opbrengsten werden gedeeld. De huidige kibboetsen lijken helemaal niet meer op die van vroeger. Er wordt veel minder gedeeld, lang niet alle maaltijden (of geen een) worden samen gegeten en ook is landbouw niet meer de belangrijkste bron van inkomsten. Maar 15 procent van de kibboetsniks werkt in de landbouw. De rest van de inkomsten, 85 procent, komt uit industrie en diensten die op de kibboetsen worden verleend, zoals kleuterscholen, wasserijen, zwembaden en restaurants. Ook toerisme vormt een heel belangrijke bron van inkomsten voor de kibboets van vandaag. Jonge mensen van over de hele wereld komen naar Israël om een jaar op de kibboets te werken, in ruil voor kost en inwoning en soms een cursus Hebreeuwse taal. Het is hard werken op het land, maar heel gezellig omdat je mensen uit alle windstreken ontmoet.

I

Aan het werk in de heuvels van Jeruzalem. qq

q Jonge joodse kibboetsniks in de Negev-woestijn in 1958.

43 | Israël

w Hier wordt een olijfboompje geplant in de woestijn. Dankzij uiterst geavanceerde irrigatietechnieken is de kans zeer groot dat het stekje zal uitgroeien tot een volwassen olijfboom.

Economische tegenslag

De irrigatie van akkers. Hoewel men tegenwoordig zo veel mogelijk werkt met al gebruikt water, gaat er nog steeds teveel water naar de landbouwsector. Niet zo gek voor een land dat voor de helft uit woestijn bestaat. w

In 2000 kreeg de Israëlische economie een flinke knauw door een aantal gebeurtenissen. Om te beginnen stortten begin 2000 de grote internationale financiële markten in, waardoor de wereldwijde internet- en high tech industrie totaal inklapte. Aangezien in Israël veel high tech wordt geproduceerd, liep de economie van het land veel schade op. Een andere belangrijke reden voor de grote economische crisis was het begin van de zogenaamde Tweede Intifada, de opstand van de Palestijnen, in oktober 2000. (Het wordt ook wel de El Aqsa-intifada genoemd, naar de beroemde moskee op de Tempelberg in Jeruzalem.) Het was het begin van een grote geweldsspiraal waar Israël de afgelopen vijf jaar onder heeft geleden en die nog steeds niet is afgelopen. De gevolgen van de intifada waren heel ernstig: de toeristenindustrie, heel belangrijk voor Israël, stortte compleet in en ook zakenlieden wilden het land niet meer bezoeken, uit angst voor aanslagen. Sinds 2003 gaat het weer wat beter, maar het oude niveau van voor 2000 is nog lang niet bereikt.

W

Werken op de kibboets. Dit is wel een heel grote tros bananen! q

atertekort – Israël kampt al jaren met een groot tekort aan water. Niet best voor een land waar het altijd heet is en dat voor bijna de helft uit woestijn bestaat. Tel daarbij de snelgroeiende bevolking en economie, en je kunt je een voorstelling maken van de enorme crisis waar het land op het moment voor staat. Vroeger maakte men zich niet zoveel zorgen om het tekort. Er werd (te) kwistig met water omgesprongen. In plaats van zoeken naar oplossingen, samen met de buurlanden die ook last hadden van watertekort, ruzieden Israël en de buren over van wie het water is. Sinds kort wordt er serieus actie ondernomen. Er wordt naarstig gezocht naar oplossingen om de waterproductie te vergroten en de bestaande watervoorraad beter te gebruiken. In de landbouw wordt water hergebruikt. Ook is begonnen met de vervanging van verouderde, lekkende waterfilters die zorgen voor besmet drinkwater. Vervuilers worden harder aangepakt. Er zijn projecten gestart om zeewater te ‘ontzouten’ en geschikt te maken als drinkwater. Helaas hebben deze maatregelen (nog) niet geleid tot genoeg en schoon water en blijft het ook voor de toekomst een heel ernstig probleem.

De economie | 44

De natuur Van de besneeuwde bergtoppen in het noorden tot de koraalriffen in het zuiden bij Eilat, de woestijnen, de zandduinen, de groene vlakte, de bossen en de Dode Zee in het midden: het Israëlische landschap is uitzonderlijk gevarieerd. Elk landschap heeft zijn eigen typerende planten en dieren. q

Zwarte irissen.

Drieduizend soorten planten Van de 3000 plantensoorten in het land zijn er 150 uniek voor Israël. Heel bijzonder zijn vlinderorchis, Aziatische ranonkel en Italiaanse gladiool. De soorten planten verschillen per regio. In het noorden vind je vooral bergachtige bloemen en in het zuiden, in de Negevwoestijn, knalrode pioenrozen, zwarte iris en woestijnpapyrus. In het oosten van het land is het in het voorjaar een grote bloementuin van bruine en paarse irissen, rode anemonen, roze cyclamen en blauwe orchideeën. In de Galileese bossen staan prachtige wilde anemonen, azaleas en Galilea-irissen. Vroeger was men niet echt bezig met het behoud van al deze bijzondere soorten. Een populaire hobby was bloemen plukken, vooral wilde, soms om ze te verkopen. Er werden zoveel bloemen geplukt dat steeds meer soorten met uitsterven werden bedreigd. Gelukkig is er halverwege de jaren zestig van de vorige eeuw een verbod gekomen op het plukken van wilde bloemen. En nog steeds mag het niet. Tu Bishvat is de nationale bomendag. Op deze dag eet men fruit en plant men nieuwe bomen. Deze meisjes planten een boom in de bossen van de Karmel. e

Er zijn ook heel veel soorten bomen. In het woestijnachtige zuiden en oosten groeien pistachebomen en acacia’s, in de kuststreek veel bananen- en sinaasappelbomen en andere citrusvruchten en meer het hete binnenland in groeien dadelbomen, avocado-, guave- en mangobomen. Overal in het kustgebied staan vijgcactussen, die de Israëliërs sabracactus noemen. In de bossen in Galilea staan veel eiken en naaldbomen.

Besneeuwde bergtoppen in het noorden. r

45 | Israël

In 1948 was het nog droevig gesteld met de hoeveelheid bomen in Israël. Er waren maar 5 miljoen bomen over na eeuwen van bomen hakken, constant laten grazen van dieren en oorlog. Tegenwoordig wordt hard gewerkt aan uitbreiding van de bossen.

Bedreigde wilde dieren In Israël leven onder andere wilde katten, wolven en gestreepte hyena’s, mangoesten, klipdassen, gazellen, onyxen, hagedissen, schildpadden, schorpioenen, heel veel verschillende soorten slangen – van onschuldige tot heel gevaarlijke – vossen, waterbuffels, wilde geiten, dromedarissen en steenbokken. Helaas zijn veel soorten heel zeldzaam geworden.

en groen en schoon Israël – Het Joods Nationaal Fonds dat in 1901 was opgericht om land in Palestina aan te kopen, zet zich tegenwoordig in voor een groen en schoon Israël. Het heeft in de loop der jaren meer dan 200 miljoen bomen geplant in grootschalige bebossingsprogramma’s. Door heel Israël worden eiken, cipressen, eucalyptussen, carobbomen, olijf-en amandelbomen en vele andere soorten geplant. Bij speciale gelegenheden kun je een boom in jouw naam laten planten of dat voor iemand anders laten doen! Israël telt meer dan 165 natuurreservaten en 65 nationale parken, in totaal meer dan 1000 km2, terwijl het land in zijn geheel maar 20.000 km2 groot is.

E

Net als in veel westerse landen heeft de fauna van Israël ernstig te lijden onder de toenemende bevolking, klimaatsveranderingen, de groeiende industrie en de bijbehorende vervuiling en daarnaast de jacht. Sommige diersoorten zijn zelfs helemaal uitgestorven. Gelukkig gaat men tegenwoordig bewuster om met de natuurlijke omgeving en zijn er speciale programma’s ingesteld om bedreigde diersoorten te beschermen. Ook krijgen steeds meer gebieden een bestemming als nationaal reservaat, waar de dieren rustig kunnen leven. w

Herder in de Galilea.

q

Een hagedis.

Het Joods Nationaal Fonds (Keren Kayemet L’Israel in het Hebreeuws) verzorgt speciale programma’s voor scholen om kinderen al op jonge leeftijd milieubewust te maken. Hier is een groep jongens bezig het Jeruzalem-bos op te ruimen. q

De natuur | 46

e Hula-vallei – Van over de hele wereld komen vogelaars naar Israël om zoveel mogelijk zeldzame vogels tegelijk te zien. Eén plek in het bijzonder is populair: de Hula-vallei ten noorden van het Meer van Tiberias in Galilea. Het is een voormalig moerasgebied. Hoewel (bijna) alle moerassen in Israël zijn drooggelegd om er landbouwgrond van te maken, besefte men dat niet al het land hiervoor gebruikt mocht worden. In 1963 werd een stuk van het overgebleven moeras in het zuiden van de vallei aangewezen als Israëls eerste natuurreservaat. In 1994 heeft men een klein deel hiervan onder water laten lopen. Dat is het Meer van Agmon. Sinds de aanleg van het dit meer komen er elk jaar meer trekvogels naar de Hula-vallei. Vooral kraanvogels komen hier graag. Met duizenden tegelijk doen ze, onder luid kabaal, de vallei aan. Naast de kraanvogels komen hier nog wel 390 andere soorten, waaronder pelikanen, flamingo’s en veel bedreigde soorten.

D

q

Het Meer van Agmon in de Hula-vallei.

Trekvogels Als je van vogels houdt is Israël een absolute aanrader. Door de ligging van het land, op de trekroute van Europa en West-Azië naar Afrika, komen er twee keer per jaar (in maart en oktober) meer dan 500 miljoen vogels over het land gevlogen, ongeveer 400 soorten, waaronder 34 soorten roofvogels, zoals de steppenarend, zwarte wouw, Balkansperwer, steppenbuizerd, wespendief en schreeuwarend. Wist je dat 85 procent van alle witte ooievaars ter wereld deze route kiest? Ook de zwarte ooievaar en de pelikaan vliegen twee keer per jaar door het Israëlische luchtruim. Onder de vogels die het hele jaar in Israël verblijven, zijn ook veel roofvogels, onder andere de raaf, de vale gier, woestijntapuit en verschillende soorten haviken en buizerds.

e

Grote witte reigers in Eilat.

De koraalriffen van Eilat Eilat, in het zuidelijkste puntje van Israël aan de Rode Zee, is wereldwijd bekend om zijn indrukwekkende koraalriffen. Sinds 1956 is het beschermd gebied. Het ecosysteem van deze koraalriffen is een van de meest diverse ter wereld: meer dan 1200 vissoorten leven hier, samen met honderden soorten koraal (waaronder brandkoraal en zachtkoraal) en meer dan 1000 soorten schelp- en schaaldieren. Enkele vissoorten zijn blauwe papegaaivis, chirurgvis, anemoonvisje en tandbaars. Andere bijzondere levensvormen die je kunt aantreffen in de zee bij Eilat zijn rode spons en kokerspons, zee-egel en kappersgarnaal. Geen wonder dat zoveel mensen naar Eilat komen om te duiken! Eilat is ook geliefd bij dolfijnen en trekvogels. In het voor jaar en najaar kun je hier wel 300 vogelsoorten op hun weg van en naar Afrika ‘spotten’.

47 | Israël

Toerisme Op een betrekkelijk klein gebied wisselen woestijnen, uitgestrekte bossen, hoge besneeuwde bergen en prachtige stranden elkaar af. Uiterst aantrekkelijk om vakantie te vieren, dus. Aangezien Israël de bakermat is van zowel de joodse als de christelijke bijbel, komen er ook veel mensen om heilige plaatsen te bezoeken, zoals Jeruzalem, Nazareth en Bethlehem.

w Torenhoge hotels aan het strand van Tel Aviv.

Tot 2000 was Israël zeer populair als vakantiebestemming. Na de Tweede Intifada (eind 2000) en de aanslagen van 11 september 2001, stortte de toeristenindustrie echter compleet in. Gelukkig voor de toeristensector zit er sinds 2003 weer een stijgende lijn in het aantal bezoekers.

Strand en zee Eilat, aan de Rode Zee in het zuiden van de Negev-woestijn, is de belangrijkste toeristenbestemming. Het is hier bijna het hele jaar door warm en er valt bijna nooit regen. Naast duiken, snorkelen en andere watersporten kun je in Eilat gaan zwem men met dolfijnen tussen de koraalriffen. Er zijn duizenden vissoorten, schone stranden en helder water.

Overal langs de Middellandse Zeekust kun je genieten van strand, zee en mooi weer. Buiten het regenseizoen, van november tot maart, is het altijd warm. Het strand bij Tel Aviv is heel populair, zowel bij toeristen als bij Israëliërs zelf. Er zijn tientallen hotels langs het strand gebouwd, wat wel een beetje lelijk staat.

Natuur en landschap Israël heeft 165 natuurreservaten en 65 nationale parken. Een heel bijzonder park is Neot Kedumim, dat tussen Jeruzalem en Tel Aviv ligt. Het is het enige bijbelse landschapsreservaat ter wereld, wat wil zeggen dat hier (natuurlijke maar ook agrarische) landschappen zoals die in de bijbel worden beschreven, zijn nagebouwd. Hier groeien planten die in de bijbel worden genoemd, zoals saffraan, distel en aloë vera, en er zijn verschillende voorwerpen te bezichtigen die in de oude tijd werden gebruikt, zoals olijven- en druivenpersen.

Toerisme | 48

In het noordelijkste puntje aan de Middellandse Zee op de grens met Libanon liggen de grotten van Rosh Hanikra. Vanaf de weg gaat een kabeltreintje omhoog naar de ingang van de grotten. Onderweg heb je een prachtig uitzicht over de witte kalkkliffen en de zee.

De grotten van Rosh Hanikra. r

De Dode Zee en omstreken Het water in de Dode Zee is zo zout dat zwemmen moeilijk gaat, maar het schijnt wonderen te doen voor mensen met een huidaandoening. Het ligt in de Judeese woestijn waar je kunt wandelen, mountainbiken, bergbeklimmen, abseilen of een tocht per jeep kunt maken. Het landschap rond de zee is adembenemend mooi en heel uniek. Eigenlijk is het gebied één groot natuurreservaat dat vol staat met ruïnes van forten, zoals het Masadafort, kloosters, synagogen en moskeeën. Ook kibboets Ein Gedi ligt aan de Dode Zee. Ein Gedi is populair bij toeristen vanwege zijn botanische tuin en de dierentuin. Door het natuurreservaat Ein Gedi, lopen prachtige wandelroutes die je langs watervallen, grotten, diepe ravijnen en een tempel uit het Bronzen Tijdperk leiden. Tegen betaling kun je in een bootje alle plekken langs het Meer van Tiberias bezoeken die iets met Jezus te maken hebben. Zo liep hij over het water bij Capernaum (Kfar Nahum in het Hebreeuws) aan de noord westkust van het meer. q

Religieuze plekken Israël is het land van de bijbel. Al eeuwenlang komen christenen en joden naar het land om de plaatsen te bezoeken die in de bijbel worden genoemd. Het leven van Jezus speelde zich af in het Heilige Land. Denk maar aan Bethlehem, waar hij werd geboren en aan Nazareth, waar hij opgroeide. In de rivier de Jordaan, vlak bij Jericho, werd Jezus gedoopt door Johannes de Doper en bij het Meer van Tiberias in Galilea genas hij de zieken en verrichtte hij wonderen. In Jeruzalem ten slotte werd hij gekruisigd. Een boottocht over het meer voert langs al deze plekken.

49 | Israël

Lekker fietsen in de bossen! r

Archeologie Ceasarea, tussen Tel Aviv en Haifa, werd door koning Herodus gebouwd ter ere van keizer Augustus. Het was de hoofdstad van de Romeinse provincie Judea, compleet met theaters, paardenarena, paleizen en een enorme haven. Het werd op de Romeinen veroverd door achtereenvolgens de Arabieren, de christelijke kruisvaarders en de Turken. Allemaal hebben ze hun sporen in Ceasarea achtergelaten. Bet She’an is een van Israëls meest belangrijke archeologische plekken. Er zijn hier voorwerpen gevonden van meer dan 7000 jaar oud. De meest omvangrijke vondsten dateren echter uit de Romeinse tijd. Bet She’an herbergt een prachtig bewaard gebleven Romeins theater, een Cardo (hoofdstraat), pilaren, mozaïeken en een Byzantijnse kerk waarvan de mozaïeken vloer bijna geheel bewaard is gebleven.

q

Het Romeinse theater in Bet She’an.

q

Vissersbootjes in Acco.

De oude binnenstad van Acco, in het noorden van het land, staat op de Werelderfgoedlijst van Unesco. De souk, de Arabische markt in het centrum van de stad, is heel bijzonder. Er wonen veel Arabieren in Acco. De stad heeft een echte middeleeuwse uitstraling, met oude gebouwen en muren. Tussen 1104 en 1291 was Acco een vesting van de kruisvaarders. Onder de stad loopt een tunnel die naar een 13de-eeuws fort leidt.

Wij zijn elkaars dikste vriendinnetje!

Meisjes uit Acco Aila en Fatima komen de hoek om gerend. Ze giebelen en zitten de hele tijd aan elkaar te duwen en trekken. Ze zijn door de moeder van Aila erop uit gestuurd om kaneel te gaan halen bij haar vader, die op de markt kruiden verkoopt. Moeder is aan het bakken en heeft nog kaneel nodig. ‘Thuis ruikt het altijd naar kruiden. Ik ben er aan gewend, maar mijn vriendinnetjes zeggen dat het heel lekker bij ons ruikt,’ zegt Aila. Fatima wordt een beetje ongeduldig en zegt iets in vlug Arabisch tegen haar vriendinnetje. ‘Oh, we moeten weer gaan. De souk gaat zo dicht. En we moeten nog huiswerk maken. Ik ging liever iets anders doen, maar vader controleert altijd of ik het af heb als hij thuiskomt van zijn werk. Tot ziens!’ En weg zijn de twee vriendinnetjes.

Toerisme | 50

Register Al Aqsa-moskee, 11, 21 Aliyah, 12, 13, 26 Acco, 50 Abraham, 8, 21 Abbas, Mahmoud, 15, 16 Arafat, Yasser, 15, 16, 35 Ben-Gurion, David, 15, 26, 29 Babylonische ballingschap, 9 Bar/bat mitzvah, 32 Bauhaus, 25 Brits mandaat, 14 Capernaum, 19, 49 Ceasarea, 10, 50 Chamsien, 20 Cardo, 21, 50 David, koning, 8, 35 Diamanten, 41 Diaspora, 7, 9, 13, 31 Dienstplicht, 34 Dode Zee, 19, 20, 45 Egged, 27, 41 Eilat, 20, 29, 45, 46, 47, 48 Economische crisis, 44 Feestdagen, 7, 31, 32, 38, 39 Galilea, 17, 18, 45, 46, 48, 49 Gaza, 15, 16, 30 Golan-hoogvlakte, 15, 18, 19, 30, 42 Godsdienst, 9, 31 Humus, 40 Haifa, 26, 27, 29, 30 Hebreeuws, 13, 17, 23, 26, 31, 32, 33, 34, 37, 43, 46, 49 Herodus, 10, 50 Hula-vallei, 47 Intifada, 44, 48 Industrie, 13, 14, 18, 26, 31, 32, 33, 34, 37, 43, 46, 49 Jaffa, 12, 24, 25, 30, 36 Jeruzalem, 8-14, 16, 17, 20-22, 25, 27, 32, 34, 38, 39, 44, 46, 48, 49

51 | Israël

Jezus, 10, 19, 21, 49 Joods Nationaal Fonds (KKL), 45, 46 Jordaan, de, 15, 16, 17, 18, 30, 49 Kruisvaarders, 49, 50 Klaagmuur, 9, 21, 23, 32 Kosher eten, 39 Kibboets, 13, 14, 27, 42, 43, 44, 49 Knesset, 23, 34 Koraalrif, 45, 47, 48 Landbouw, 12, 13, 18, 41-44, 47 Menorah, 34, 35 Negev-woestijn, 17, 18, 20, 26, 42, 43, 45, 48 Nationaal park, 18 Natuurreservaten, 46, 38 Ottomaanse Rijk, 12, 14, 21 Onafhankelijkheidsoorlog, 15, 16 Oslo-akkoorden, 16 Palestijnen, 10, 15, 16, 35, 44 Plantensoorten, 45 Poerim, 32 Romeinen, 10, 12, 50 Rabin, Yitzak, 35 Sabbat, 22, 26, 31, 38, 39, 40 Shekel, 35 Sharon, Ariël, 16, 34 Tiberias, Meer van, 18, 19, 47, 49 Tel Aviv, 13, 14, 17, 21, 24, 26-30, 34, 35, 36, 48, 50 Tempel, Eerste en Tweede, 8-11, 21, 26, 39 Toerisme, 43, 48 Trekvogels, 47 Yad Vashem, 23 Wadi, 17 Westelijke Jordaanoever, 15, 16, 18, 19, 30 Yeshiva, 34 Yom Kippoer, 24, 32 Zionisme, 12, 33