IS HOOGEVEEN EEN SOCIALE GEMEENTE? OF TOCH NIET? Onderzoek naar misstanden bij de toekenning van bijstand, bijzondere bijstand en WMO
SP Hoogeveen, maart 2014 1
Inleiding Voor u ligt de weergave van het onderzoek dat de SP heeft gehouden naar het beleid rond de verstrekkingen in het kader van de WMO en de Bijstandswet. Hoogeveen profileert zich als een sociale gemeente. Er zijn diverse minimaregelingen en pas nog is het besluit genomen om mee te doen aan het jeugdsport- en cultuurfonds zodat ook kinderen van minima kunnen meedoen. 'Telkens Maar is Hoogeveen wel zo sociaal? Immers, niet alleen de regelingen voor extra geld wanneer ik iets en middelen voor de minima zijn belangrijk, maar ook de bereikbaarheid daarvan. Nog belangrijker is de manier waarop de Wet Maatschappelijke Ondersteuning en de aanvroeg Bijstandswet worden toegepast. Het gaat hierbij namelijk om veel grotere bedragen. werd dit de kop De SP kreeg in de loop van de periode tussen 2010 en 2013 steeds meer signalen dat ingedrukt.' er bij de gemeente Hoogeveen zaken fout gingen als er hulp werd aangevraagd via de WMO of de bijstandswet. De welbekende druppel werd gevormd door twee items in de pers. Beide lieten zien dat de gemeente Hoogeveen op oneigenlijke gronden hulpaanvragen afwees. Bij het tv-programma 'Kanniewaarzijn' bleek dat een Facebook-account werd aangegeven als reden dat iemand genoeg sociale contacten had waardoor een WMO-aanvraag werd geweigerd. De wethouder ontkende in de media dat dit was gebeurd maar moest bakzeil halen toen er getuigen bij werden gehaald. Omdat die ontkenning niet juist bleek te zijn en de gemeenteraad weigerde deze zaak in de vergadering te bespreken, heeft de SP op 3 oktober 2013 een motie van treurnis ingediend. De wethouder gaf toen aan dat er sprake was van een ongelukkig incident. Een maand later alweer, stond er een artikel in het Dagblad van het Noorden. Er werd geen bijzondere bijstand voor noodzakelijke medicijnen verstrekt omdat de medewerker via Google had 'onderzocht' of de betreffende medicijnen wel nodig waren voor mevrouw. Weer deed de wethouder deze zaak af als een incident. 'Heb gehuild en met mijn vuisten op tafel geslagen maar ik kreeg niets om van te leven met mijn kind.'
Maar incidenten komen slechts af en toe voor. De fractie van de SP besloot tot een onderzoek. Wij riepen via de media mensen op om te reageren, verspreidden folders met deze oproep, stelden schriftelijke vragen aan het college en onderzochten de jaarverslagen van de bezwaarschriftencommissie. Hoewel de maximale vier weken werden gebruikt voor het beantwoorden van de vragen, ontbraken in de beantwoording gegevens en leken sommige antwoorden onjuist. Een tweede ronde schriftelijke vragen was nodig. Na weer vier weken bleek dat de tweede beantwoording andere getallen gaf dan de eerste. Verzekerd werd dat dit de juiste getallen waren, en dat bij de eerste beantwoording per abuis gebruik gemaakt was van een ander systeem.
Intussen stroomden de reacties van mensen die zich gedupeerd voelden binnen. Veel reacties kwamen telefonisch. Mensen waren bang om zaken zwart op wit te zetten, ondanks onze verzekering dat wij geen namen door zouden geven. Men bleek toch bang voor sancties. In totaal waren er zo'n veertig reacties. Dit is ruim voldoende om een indicatie te krijgen van de praktijk bij de Sociale Dienst van de gemeente. Omdat de verhalen vaak uniek zijn, en we geen persoonlijke gegevens kunnen geven, hebben we op grond van de ervaringen die wij hoorden een algemene vragenlijst opgesteld die door een deel van de mensen is ingevuld. 2
Omdat wij de indruk hadden dat zowel bij de WMO als bij de bijstand hetzelfde beleid gehanteerd werd, wilden wij het onderzoek combineren. Immers, zowel bij de WMO- als bij de bijstandsuitgaven bleef er de laatste tijd veel geld over. In 2012 bleek er 1,4 miljoen minder nodig te zijn voor de WMO dan begroot. Bij de WWB ging het om een bedrag van 1,2 miljoen. Het bleek echter dat mensen die WMO-gerechtigd zijn niet het gevoel hebben dat zij bij de Sociale Dienst 'zitten'. Hier hadden we in onze formulering geen rekening mee gehouden. We hebben daarom slechts vier reacties gekregen van mensen die te maken hebben met de WMO. Twee van hen hebben wel de vragenlijst ingevuld.
'Ik ben niet verder gekomen dan aanhoren wat ik al wist voordat ik in de uitkering Was er een verandering van beleid in het sociale Hoogeveen? terecht kwam en herhalen, herhalen, herhalen en tig Tót het kabinet het onmogelijk maakte waren minimaregelingen zelfs voor keer herhalen dat ik niet mensen met een inkomen tot 120% van de bijstandsnorm. Deze groep is hoef te leren werken of te door het kabinetsbesluit verkleind tot mensen met een inkomen tot 110% leren solliciteren.'
van de bijstandsnorm. De politieke partijen binnen de gemeenteraad betreurden dat. Immers, Hoogeveen wilde graag een sociale gemeente zijn. Onlangs nog heeft de raad het mogelijk gemaakt dat kinderen kunnen deelnemen aan het jeugdsport- en cultuurfonds zodat kinderen van minima kunnen meedoen in de maatschappij.
Hoogeveen kent een aantal minimaregelingen waarvan niet door iedereen gebruik gemaakt wordt. In het verleden wilde men graag het gebruik er van stimuleren. Echter, dat lijkt veranderd te zijn. In december 2012 stelde de SP samen met de PVDA schriftelijke vragen over de bereikbaarheid van de minimaregelingen. Dat heeft tot op heden niet tot verbeteringen geleid. 'Door traineren van de gemeente bij het goed maken van hun fouten ben ik inmiddels 3 weken verder en nog niets opgelost maar wel een deurwaarder die elk moment beslag kan leggen. Kunt u mij alstublieft helpen. Ben ten einde raad.'
In een gemeente die aangeeft sociaal te zijn, gaan de politici er vanuit dat mensen die dat nodig hebben, gebruik kunnen maken van het vangnet van de gemeente. De signalen uit de samenleving worden echter niet serieus genomen. Zelfs toen de SP in de laatste vergadering van februari 2014 de vraag stelde waarom het sociale beleid is veranderd en zelfs hardvochtig is geworden, kwam er geen enkele bijval van de andere partijen. De wethouder hield nog steeds vol dat Hoogeveen een sociale gemeente is.
Vanaf het begin van ons onderzoek werd ontkend dat er een verandering in beleid was met betrekking tot de verstrekkingen vanuit de WWB. Wij hebben daar expliciet naar gevraagd in onze vragen aan het college. Omdat wij stukken konden overleggen waarin aanvragen werden afgewezen op grond van 'nieuw beleid' gaf het college in de tweede vragenronde toe dat er meer gebruik werd gemaakt van jurisprudentie. Over nieuw beleid is echter geen politiek besluit genomen. De gemeente is gehouden aan de wet. Er is al enige tijd sprake van aanstaande veranderingen in de Bijstandwet. Eerst was daar de voorbereiding voor de Wet Werken Naar Vermogen. Daarna zou de Participatiewet ingevoerd worden. Omdat deze wet erg omstreden is, en er nog zaken veranderd moesten worden om er een meerderheid voor te behalen, is ook deze wet nog niet ingevoerd. Toch gaat de gemeente Hoogeveen al uit van de aangescherpte wet rond de bijstand. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het bedrijfsplan Dienstverlening en Handhaving van 24 november 2011. 3
'Op een dag had ik een belafspraak met mijn werkcoach en ik was niet op tijd bij mijn telefoon toen ze belde. Ik heb direct teruggebeld en ze was al van haar plek. Vijf minuten later stond ze samen met een collega voor mijn deur.'
De raad werd enigszins meegenomen in veranderend beleid. Men ging zich meer toeleggen op fraudebestrijding. Daar was natuurlijk niemand tegen. De verantwoordelijk ambtenaar Economische zaken zei destijds: 'Het kost tijd om onze mensen om te scholen. Tot nog toe gingen ze er van uit dat ze hulp moeten bieden als er een hulpvraag komt. Nu moeten ze leren om direct vanaf de eerste aanvraag de onechte hulpvragen er uit te filteren.' Niemand kon op grond van die opmerking vermoeden dat niet alleen de fraude er uit gefilterd zou worden, maar ook dat mensen niet zouden krijgen waar ze wel degelijk recht op hadden. 'Steeds
Geen raadslid kon bevroeden dat de sfeer op het Werkplein zó veranderde dat mensen lopen we zonder inkomen zouden komen te zitten. Dat bijvoorbeeld een uitkering werd gestopt met onze terwijl in overleg met de consulent, en om goede redenen, de bijstandsgerechtigde kop tegen een muur moeder tijdelijk niet in haar huis kon zijn. Dat alleenstaande moeders met kinderen bij de hun huis moesten weg doen en bij familie moesten aankloppen. Dat mensen worden gemeente weggestuurd voor een zoekperiode van vier weken, waarna bij terugkomst blijkt dat Hoogeveen.' ze wéér vier weken moeten wachten en dat ze dan alsnog geen uitkering krijgen omdat de gemeente vindt dat ze naar school moeten. Zelfs als er geen opleiding is die midden in het jaar leerlingen aanneemt. Niemand kon bedenken dat de 'sociale'gemeente Hoogeveen mensen aan hun lot zou overlaten. En wat te denken van die persoon die een uitkering heeft maar gaat samenwonen met een studerende partner? Deze wordt gekort op de uitkering met het bedrag dat de nieuwe partner maximaal zou kunnen lenen bij studiefinanciering. Of wat te denken van mensen 'De bijzondere die een eigen huis hebben met een overwaarde die minder is dan het bedrag dat de bijstand werd wetgever daarvoor vrijstelt? Iemand die goed wist wat zijn rechten waren wist afgewezen omdat gedwongen verkoop tegen te gaan. Maar ons is ook bekend dat mensen die niet ik deze kosten vooraf zou moeten goed wisten wat hun rechten waren op die manier hun huis met een restschuld reserveren of hebben moeten verkopen. En waarom laat de gemeente door een bureau achteraf zou onderzoeken of mensen medische problemen hebben terwijl ze de uitkomsten ervan moeten betalen uit negeert als het niet uitkomt? Hoe kan het dat de rechtbank uitspraken doet waarna mijn inkomen. de gemeente alsnog niet toegeeft en mensen moeten blijven doorvechten om hun Maar van recht te halen? Hoe kan het dat mensen zich zo onheus benaderd voelen door de studiefinanciering gemeente dat ze liever hun uitkering opzeggen en onder het bestaansminimum gaan kun je niet sparen! leven? Dat is ook niet bedoeld voor dat soort zaken.'
Of wat te denken van de mevrouw die haar WMO-voorzieningen moet inleveren omdat ze door de week in een instelling in een andere gemeente verblijft? Waarbij Hoogeveen een combi-vervoersregeling met de betreffende gemeente weigert? En hoe kan het dat we keer op keer horen dat mensen bij het WMO-loket worden weggestuurd met de mededeling dat ze ergens geen recht op hebben? 'Ik had pas drie maanden een relatie maar moest plotseling Hoe kan het dat zoveel mensen aan geven dat ze door een muur heen moeten om hulp te krijgen, en dat ze behandeld worden als paria's? De met mijn kinderen bij hem cliëntenraad heeft hier al diverse keren vragen over gesteld maar er lijkt intrekken omdat mijn uitkering acuut werd niets mee gedaan te worden. ingetrokken. Alles was in Hoe kan het er zoveel fouten worden gemaakt bij de aanvragen? Heeft overleg gegaan met mijn dat te maken met een groot aantal nieuwe, tijdelijke krachten of is er een consulent maar dat telde niet andere reden voor? mee toen de handhaver zich er mee ging bemoeien.'
4
En dan de arbeidsre-integratie. Het college is er trots op dat ze de bijstandscijfers omlaag weet te brengen. Het mag duidelijk zijn dat in tijden van grote werkloosheid het uitsluiten van mensen onder de 27 een flinke 'winst' oplevert. Maar ook kun je je afvragen hoe sociaal het is om te stellen dat mensen verplicht een baan moeten aannemen als die hen drie uur reistijd op een dag kost. Zeer waarschijnlijk zijn dichterbij ook wel werklozen te vinden die graag die vacature zouden vullen! Ook over de dwangarbeid kregen wij veel reacties. Hoe zinvol is het als mensen net twee maanden werkloos zijn, om hen dan voor vier dagen in de week bij een bedrijf aan het werk te zetten? Is hier dan geen sprake van oneigenlijk gebruik van gratis arbeidskracht? En is hier ook geen sprake van het verdwijnen van betaalde banen waardoor de werkloosheid in Hoogeveen verder stijgt? Overdrijft de SP niet door de term dwangarbeid te gebruiken? Is er wel sprake van dwangarbeid? Jazeker. Uit het jaarverslag over 2013 van de bezwaarschriftencommissie blijkt dat er een hoger beroep is ingesteld omdat een bijstandsgerechtigde 100% werd gekort op zijn uitkering omdat hij een werkervaringsplaats weigerde. Overigens heeft de rechter de bijstandsgerechtigde gelijk gegeven. Dwangarbeid is in Nederland niet toegestaan. Maar in Hoogeveen gebeurt het. 'Men heeft mij laten onderzoeken door een extern bedrijf, door een arts en een arbeidsdeskundige. De arts wilde eigenlijk niet eens dat ik al ging studeren omdat ze me nog te zwak vond en ook de arbeidsdeskundige heeft geen positief advies gegeven dat ik weer aan het werk zou kunnen. In het verslag van de consulent stond echter dat de conclusie was dat ik weer aan het werk zou kunnen. Ik begrijp niet waarom ze geld uitgeven aan onderzoeken en er vervolgens niets mee doen?'
5
Er wordt je duidelijk gemaakt dat je het gewoon hebt te doen, dat zijn nou eenmaal de regels. Doe je het niet dan heeft dat consequenties.
Gelukkig zijn er ook mensen die wél een baan vinden in het bedrijf waar ze zijn tewerkgesteld. Die paar succesverhalen zijn voldoende om de werklozen gemotiveerd te houden. Immers, wie wil er niet drie maanden werken met behoud van uitkering als daar een kans op een baan tegenover staat? Uit onze enquête blijkt echter dat niemand het idee heeft dat de 'hulp' van de gemeente leidt tot het eerder vinden van een baan.
Een enquête Kan de SP de conclusie hard maken dat Hoogeveen niet meer sociaal te noemen is? Jazeker! Om te beginnen waren er natuurlijk de reacties van de inwoners. Zo'n veertig reacties geven een duidelijk beeld. De reacties die wij kregen op onderstaande vragenlijst hebben we in percentages omgezet. De resultaten liegen er niet om. 1. Had u het gevoel dat uw contactpersoon bij de gemeente u wilde helpen? Ja: 9% Nee: 91% 2. Heeft de medewerker u afgeraden een aanvraag in te dienen? Ja: 55% Nee: 45% 3. Als de gemeente uw aanvraag afwees, verwees de medewerker dan naar andere mogelijkheden om uw probleem op te lossen? N.v.t.: 27% Ja: 18% Nee: 55% 4. Voelde u zich geïntimideerd? Ja: 73% Nee: 27% 5. Had u het gevoel dat uw consulent goed op de hoogte was van de mogelijkheden? Ja: 9% 'Ik ging naar het Werkplein Nee: 91% 6. Zijn er documenten zoek geraakt bij de gemeente? Ja: 36% Nee: 64% 7. Zijn er andere fouten gemaakt? Ja: 45% Nee: 55%
waar ik te horen kreeg dat ik eerst vier weken moest solliciteren. Toen ik na vier weken terug kwam wisten ze van niets en moest ik wéér vier weken wachten.'
8. Heeft u schulden moeten maken voor noodzakelijke kosten? Ja: 64% Nee: 36% 9. Heeft u klachten over de bezwaarschriftencommissie? Zo ja, welke? N.v.t.: 27% Ja: 55% Nee: 18% De meest genoemde klacht over de bezwaarschriftencommissie is dat men het idee heeft dat de commissie niet onafhankelijk is, dat men zich minder verdiept in de cliënt en snel het standpunt van de gemeente over neemt. 6
10. Heeft u contact gezocht met de wethouder? Zo ja, wat was daarvan het resultaat? Ja: 18% Nee: 82% De mensen die aangaven contact gehad te hebben, gaven ook aan dat dat niets hielp. 'Ik was pas twee maanden werkloos maar moet verplicht 32 uur werken bij een hoveniersbedrijf. Laat ze me ervoor betalen, dan ben ik weer uit de bijstand!'
11. Heeft u gewerkt met behoud van uitkering in het kader van 're-integratie' of 'tegenprestatie'? N.v.t.: 9% Ja: 27% Nee: 64%
12. Heeft u het gevoel dat u met hulp van een werkcoach beter aan werk kunt komen? N.v.t.: 9% Ja: 0% 'Het was even wennen voor Nee: 91% de werkzoekende maar zeker De cijfers spreken voor zich. We geven hier toch een kort commentaar op. Natuurlijk reageren alleen de mensen die ontevreden zijn. Daar staat tegenover dat het geen enquête was onder alle betrokkenen. Heel veel mensen die óók ontevreden zijn, hebben níet gereageerd. Mensen moesten zelf het iniatief nemen om contact te zoeken met de SP. Voor een gedegen resultaat zouden alle cliënten een vragenlijst moeten krijgen die zij anoniem kunnen invullen. Een onderzoek als dit kan alleen door de gemeente zelf worden georganiseerd. Als daarvoor de wil bestaat.
ook voor de medewerkers van het Werkplein: de andere aanpak die ervoor moest zorgen dat het aantal mensen met een bijstandsuitkering (Wwb) lager werd.' Bedrijfsplan DH
Uit onze enquête is echter duidelijk te concluderen dat veel mensen die voor hulp aankloppen bij de gemeente niet het gevoel hebben dat die hulp hen gegund wordt. Dat klopt wel met de eerdere opmerking van de ambtenaar EZ die aangaf dat het personeel omgeschoold moest worden om geen hulp meer te willen verlenen. Dat is kennelijk in de meeste gevallen goed gelukt. Een groot deel van de aanvragers voelt zich zelfs geïntimideerd. Ook blijkt uit de vragenlijst dat er van alles mis gaat. Medewerkers lijken niet goed op de hoogte te zijn van de mogelijkheden of geven die kennis in ieder geval niet door. Dat is wél in tegenspraak met de doelstelling dat gemeentemedewerkers mensen informatie moeten geven zodat ze in 'hun eigen kracht kunnen komen'. Er moet een aantal sollicitaties worden gedaan waarbij het in principe niet uitmaakt waarop. Ook al doe je het op een veel te hoge functie, een sollicitatie is een sollicitatie.
7
Of de re-integratiewerkzaamheden van de gemeente in een tijd van grote werkloosheid zinvol zijn om mensen terug te laten keren naar de arbeidsmarkt is een politieke discussie. Het zou echter goed zijn als werd overgegaan tot een goede evaluatie van het beleid.
De kosten Onderstaand vindt u de tabellen die we kregen van het college. Allereerst de bedragen die zijn gemoeid met de bijstandsuitkeringen. Hieraan is te zien of het aantal uitkeringen groeit of daalt. Jaar
Rijksbijdrage inkomensdeel WWB
Uitgaven inkomensdeel Saldo
2009
12,6 mln
12,8 mln
– 0,2 mln
2010
13,4 mln
14,9 mln
– 1,5 mln
2011
13,9 mln
15,7 mln
– 1,8 mln
2012
16,7 mln
15.5 mln
+ 1,2 mln
Het is bekend dat de werkloosheid in de laatste jaren behoorlijk omhoog is gegaan. Ondanks de inspanningen op het gebied van arbeidsre-integratie doet Hoogeveen het extra slecht in de cijfers. Momenteel telt Hoogeveen zo'n 15% geregistreerde werklozen terwijl het landelijk percentage rond de 7,5 ligt. De overheid indexeert het 'Omdat sommige wijzigingen grote financiele bedrag voor bijstandsuitkeringen op basis van de gevolgen hebben zal de aandacht ook gericht werkloosheidscijfers. In Hoogeveen moet er zijn op budgettering en schuldhulpverlening. desondanks altijd nog een beroep worden gedaan op Mogelijk ook dat de wijzigingen heftige reacties extra gelden. Deze zijn niet verwerkt in deze grafiek. Ondanks de stijgende werkloosheid was er in 2012 een oproepen. We zullen extra aandacht geven aan de veiligheid van onze medewerkers.' aanzienlijk bedrag over. (bedrijfsplan DH, h2.2) Het is ons niet bekend hoeveel uitkeringsaanvragen er zijn geweest en hoeveel mensen zijn weggestuurd zonder uitkering. Dit laatste wordt ook niet altijd geregistreerd. Als mensen aan de balie te horen krijgen dat ze geen recht hebben op een uitkering keren ze niet altijd terug. Dit geldt bijvoorbeeld voor jongeren die nog thuis wonen. Die hebben niet direct een probleem. Maar er zijn ook anderen. Het college verklaart de afname van bijstandsuitkeringen door te wijzen op het succes van het aanvalsplan bijstand. Er zouden meer mensen een baan gevonden hebben. Op de gemeentelijke burelen worden de aantallen juichend bijgehouden, zoals onderstaande illustratie uit 2011 laat zien. (Overigens is dit bord later vervangen door een digitaal scorebord.)
8
Doelstelling reintegratie voor 2012: zo weinig mogelijk klanten doen aanspraak op een inkomensvoorziening vanuit de gemeente (uit bedrijfsplan DH, h2.2)
Onderstaande tabel heeft te maken met de uitgaven aan bijzondere bijstand. Bijzondere bijstand is bedoeld voor bijzondere en noodzakelijke kosten die mensen niet kunnen bekostigen uit hun inkomen. Medische kosten vormen hiervan een groot aandeel. Jaar
Uitgaven bijz bijstand
Aantal toekenningen
Aantal afwijzingen
2008
565 198
1371
258
2009
622 362
1589
271
2010
734 351
1770
381
2011
748 058
1829
539
2012
825 519
1791
438
2013
822 044
1747
424
Uit deze tabel blijkt duidelijk dat vanaf 2010, het moment waarop het strengere beleid is ingesteld, het aantal afwijzingen van bijzondere bijstand is toegenomen. Het aantal toekenningen is ook toegenomen, maar dat is makkelijk te verklaren door de economische crisis. Méér mensen immers, kregen minder inkomen. Bezwaarschriftencommissie Ook de jaarverslagen van de bezwaarschriftencommissie geven een duidelijk beeld. Natuurlijk worden er altijd fouten gemaakt. Daarvoor hebben we een bezwaarschriftencommissie, een belangrijk instrument voor mensen om hun recht te halen. In 2009 waren er 63 bezwaarschriften m.b.t. de bijstandswet. 29% van deze bezwaarschriften werden gegrond verklaard. De gemeente had dus in 18 gevallen fouten gemaakt. Vanaf 2010 zien we een toename. Niet alleen in bezwaarschriften, maar ook in gegrond verklaringen. Opvallend is, dat er sinds 2010 er een nieuw beleid is; als mensen een bezwaarschrift indienen, gaat de gemeente met hen in gesprek om een oplossing te zoeken. Zij krijgen dan alsnog hun recht en het bezwaar wordt ingetrokken. De gemeente weet dat de bezwaarschriftencommissie hen geen gelijk zal geven. Dit konden ze ook weten vóórdat ze een afwijzing gaven. Jaar
Bezwaarschriften Ingetrokken WWB (in %)
Herroepen (in %)
Saldo (in %)
absoluut
2009
63
0
29
29
18
2010
78
35
12
47
37
2011
84
32
13
45
38
2012
89
39
16
55
49
2013
128
32
16
48
61
9
Ik had ook niet het idee dat de commissie We zien een forse toename in gevallen waarbij de gemeente bakzeil haalt op haar geheel beslissing. Let wel, het gaat hier om mensen die een bezwaarschrift hebben ingediend. onafhankelijk Dat zijn vaak de mensen die weten wat hun rechten zijn. Maar de mensen in de was; ik had bijstand horen vaak bij de kwetsbaarsten. meer het idee Veel mensen die ook in hun recht staan maar niet weten wat hun rechten zijn, hebben dat het mensen niet gekregen waar ze recht op hadden. Overigens geldt ook voor sommigen dat ze bij van de gemeente de bezwaarschriftencommissie niet hun gelijk kregen, maar later wel van de rechter. waren die de Ook hier geldt weer: de mensen die het meest strijdbaar zijn, gaan het verst om hun gemeente recht te halen. ondersteunen om zo geld te kunnen Onderstaande tabel geeft zich op de bezwaarschriften m.b.t. de WMO besparen.
jaar
bezwaarschriften ingetrokken WMO (in %)
herroepen (in %)
saldo (in %)
absoluut
2009
51
0
19
19
10
2010
55
52
7
59
32
2011
42
54
3
57
24
2012
21
49
3
52
11
2013
32
81
0
81
26
Uit deze tabel kunnen we hetzelfde concluderen als uit de tabel van de WWB. Sinds 2010 vangt men een hoop bezwaarschriften af door alsnog een verstrekking te geven. In 2013 zelfs 81%! Let wel, de bezwaarschriftencommissie heeft er dan nog geen oordeel over gegeven, de gemeente zelf weet dat ze geen gelijk zullen krijgen van de commissie. Ook hier geldt weer: mensen die zich neerleggen bij een afwijzing en geen bezwaar indienen, krijgen hun recht niet. Een opvallende daling zien we in 2012. Vanaf 1 januari van dat jaar kan er geen rechtstreekse aanvraag meer worden ingediend, maar gaat men met mensen in gesprek. Eventuele afwijzingen worden dus vooral mondeling gedaan. 'Wanneer veel bezwaarschriften kunnen worden ingetrokken, moet naar het primaire proces In 2012 was de commissie ook al kritisch naar de gemeente: 'Bij een vermoeden worden van samenwonen ligt de bewijslast bij het college. Er moet meer dan een vermoeden zijn.' Impliciet geeft de commissie aan dat het college hier zorgvuldiger gekeken.' mee moet omgaan. In 2013 maakt de commissie weer een opmerking over hetzelfde probleem: 'Er waren geen uitgewerkte waarnemingen van handhavers en geen ondertekende verslagen van gesprekken. Daardoor waren de besluiten om uitkeringen in te trekken onvoldoende gemotiveerd.' Vergeet niet, we hebben het hier over sancties als het intrekken van een uitkering. Dit brengt mensen rechtstreeks in onoverkomelijke problemen. Ook de bezwaarschriftencommissie valt het op dat veel bezwaarschriften worden ingetrokken. In het jaarverslag van 2013 schrijft de commissie: 'Wanneer veel bezwaarschriften kunnen worden ingetrokken, moet naar het primaire proces worden gekeken.'
10
Houdt het college zich aan de wet? Vergelijken we de cijfers van de jaarverslagen met de informatie die ons is verstrekt door het college dan zien we opvallende verschillen. Op de vraag: 'Hoe vaak heeft de bezwaarschriftencommissie de gemeente het afgelopen jaar in het ongelijk gesteld wat betreft de toekenning van ondersteuning op grond van de bijstandswet?' antwoordt het college dat het gaat om zes keer. Bovenstaande tabel geeft aan dat het om twintig keer gaat. Dat verschil zal niet liggen aan die laatste twee maanden van het jaar. Wat betreft dezelfde vraag over de WMO heeft het college gelijk; de commissie heeft de gemeente niet één keer teruggefloten. Immers, in 81% van de gevallen heeft de gemeente er voor gezorgd dat het bezwaarschrift werd ingetrokken. Waar wij echter vroegen naar het aantal ingetrokken bezwaarschriften, geeft de gemeente een totaal aantal van 13. Ook hier weer verwijzen wij naar bovenstaande tabel: Er was sprake van een totaal van 41 WWB en 26 WMO-intrekkingen. Met name in de beantwoording van de eerste serie vragen zien we ontwijkende en waarschijnlijk onjuiste antwoorden. Niet altijd is te achterhalen wat werkelijk de waarheid is. Maar het zal duidelijk zijn dat het vertrouwen in de juiste antwoorden is verdwenen door antwoorden die wij konden weerleggen. Het college zegt zich aan de wet te houden bij het uitvoeren van de Wet Werk en Bijstand en de WMO. Het college houdt zich echter niet aan de wet bij het geven van de juiste antwoorden aan een controlerende gemeenteraad. Hoe kunnen we dan vertrouwen dat het college zich wél aan de wet houdt bij de uitvoering van de WWB en de WMO? In onze gesprekken met verantwoordelijk ambtenaren is gebleken dat bepaalde zaken in de loop van de tijd verbeterd zijn. Vaak door toedoen van de bezwaarschriftencommissie en zelfs de voorzieningenrechter. Zo hebben 27-minners recht gekregen op een overbruggingsuitkering als zij nog niet met een studie konden beginnen. (Waarvan we overigens hoorden dat hen die niet werd aangeboden, maar dat de mensen daar zelf achter moesten komen.) Wat ook verbeterd is, is dat mensen nu bij hun wachttijd beter worden geregistreerd. Ook krijgen zij een brief mee waarin wordt aangegeven wat van hen wordt verwacht, en wordt er een afspraak gemaakt om te spreken over hun opleidingsmogelijkheden. Daarnaast zijn alle mensen die in de WWB terecht komen, verplicht om een workshop bij te wonen waarin ze worden gewezen op hun rechten en plichten.
11
Conclusie Op grond van voorgaande gegevens kan niemand meer volhouden dat Hoogeveen nog een sociale gemeente is. Gesteld kan zelfs worden dat Hoogeveen niet de wet hanteert maar uitgaat van het principe: 'Zolang mensen niet piepen kraait er geen haan naar.' Toch gaan de politieke partijen er nog steeds van uit dat Hoogeveen een sociaal beleid voert. Wij hopen hen met dit rapport de ogen te openen. Er zullen politieke besluiten genomen moeten worden over de koers die Hoogeveen wil voeren. Met de decentralisaties in aantocht zullen nog meer mensen afhankelijk worden van het uitvoeringsbeleid van de gemeente. We vragen de andere politieke partijen, nog vóór de verkiezingen, hier duidelijkheid over te geven. De SP is er namelijk van overtuigd dat de meerderheid van de bevolking van Hoogeveen de wens heeft dat er een vangnet is voor mensen die het alleen niet redden.
12
Bijlage 1 Datum: 18 december 2013 Onderwerp: Beantwoording schriftelijke vragen Geachte heer, mevrouw, Op 18 november 2013 heeft de tractie van de SP schriftelijke vragen gesteld over de (bijzondere) bijstand. De vragen van de SP luidden als volgt (cursief) en de antwoorden zijn toegevoegd: 1. Op grond van welke verandering in het beleid worden medicijnkosten niet meer vergoed vanuit de bijzondere bijstand? Er is geen sprake van verandering van het beleid. 2. Wie heeft dat beleid vastgesteld en wanneer? Het betreffende beleid is vastgesteld door de wetgever. De wet wordt nader uitgelegd in Jurisprudentie van de Centrale Raad voor Beroep (CRvB). De CRvB heeft in meerdere uitspraken aangegeven dat de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten, de Zorgverzekeringswet en de Wet Maatschappelijke Ondersteuning voorliggende voorzieningen zijn die naar aard en doel passend en toereikend zijn. Voor kosten die onder de werkingssfeer van de genoemde wetten vallen wordt geen bijzondere bijstand verstrekt. 3. De bezwaarschriftencomrnissie en de rechter hebben de gemeente in het ongelijk gesteld wat betreft de medicijnkosten von mevrouw Meijer. Toch is voor volgend jaar aangekondígd dat er niet weer een beroep kan worden gedaan op bijzondere bijstand. Hoe kan dat? De gemeente is niet in het ongelijk gesteld voor wat betreft de inhoud van haar besluit maar ten aanzien van de gevolgde procedure. Volgens de rechter had de gemeente niet alleen moeten kijken of er voorliggende voorzieningen zijn maar ook of er dringende redenen zijn om de medicijnkosten toch te vergoeden. Pas bij de zitting beargumenteerde de gemeente dat er in dezen geen dringende redenen zijn om af te wijken van de wet/jurisprudentie. Omdat we de vraag of er dringende redenen aanwezig zijn te laat hebben beoordeeld, heeft de rechter het besluit van de gemeente vernietigd. Maar omdat de gemeente conform vaste jurisprudentie heeft gehandeld, heeft de rechter besloten dat de rechtsgevolgen van het vernietigde besluit in stand blijven. 4. Bij hoeveel mensen is een verzoek om bijzondere bijstand voor medische kasten mondeling afgewezen? We kennen geen mondelinge afwijzingen. 5. Bij hoeveel mensen is een verzoek om bijzondere bijstand voor medische kosten afgewezen na een schriftelijk verzoek? In 2013 in 2 gevallen. 6. Is er intern onderzoek geweest hoe het kan gebeuren dat medewerkers van de gemeente verschillende informatie geven? Wat is er uit dat onderzoek gekomen? We hebben geen onderzoek gedaan naar de reden waarom twee medewerkers van inzicht konden verschillen. Bijzondere bijstand kan worden verstrekt in bijzondere omstandigheden. Uitzonderlijke individuele omstandigheden zijn moeilijk in algemene regels te vatten, waardoor er altijd een verschil in interpretatie mogelijk blijft. Wel hebben we het vier-ogen principe voor de bijzondere bijstand ingevoerd. Elk besluit wordt getoetst door een collega-consulent. Bij verschil van inzicht wordt de aanvraag besproken in een casusoverleg. Bij dit casusoverleg zijn naast de leidinggevende ook beleidsvertegenwoordigers aanwezig. Hiermee is de besluitvorming transparanter geworden en niet afhankelijk van het individuele oordeel van 1 medewerker. 7. Zijn er stappen genomen zodat dit niet meer kan voorkomen? Zie het antwoord onder 6.
13
8. Krijgen cliënten inzage in het beleid op grond waarvan zij een afwijzing krijgen? Beleidsregels zijn openbaar en klanten kunnen hier inzage in krijgen. Cliënten wier aanvraag afgewezen wordt ontvangen altijd een schriftelijk besluit voorzien van een motivering. 9. Hoe vaak heeft de bezwaarschriftencommissie de gemeente het afgelopen jaar in het ongelijk gesteld voor wat betreft de toekenning van ondersteuning op grond van de bijstandswet en de WMO? Voor bijzondere bijstand is dit drie keer voorgekomen. Dit had betrekking op de categoriale bijstand. Voor levensonderhoud is dit tevens drie keer voorgekomen. Voor de WMO is dit niet voorgekomen. 10. Hoe vaak heeft de bezwaarschriftencommissie de gemeente in het gelijk gesteld voor wat betreft de toekenning van ondersteuning op grond van de bijstandswet en de WMD? Inzake bijzondere bijstand en langdurigheidstoeslag in 2013 11 keer en inzake categoriale bijzondere bijstand 14 keer. Inzake de algemene bijstand 9 keer. Voor de WMO heeft de bezwaarschriftencommissie het college bij alle bezwaarschriften in het gelijk gesteld in 2013. 11. Is het voorgekomen dat mensen die bezwaar indienden bij de bezwaarschriftencommissie dit hebben ingetrokken omdat de gemeente de afwijzing alsnog veranderde in een toekenning? Zo ja, hoe vaak is dat voorgekomen? Bij een bezwaarschrift gaan we met de bezwaarmakers in overleg om te kijken of alle relevante informatie over en weer bekend is en om te kijken of er nieuwe omstandigheden zijn waarmee rekening moet worden gehouden (pre-mediation). Dit heeft ertoe geleid dat bij Werk & Inkomen dit jaar 12 afwijzingen zijn omgezet in een toekenning. Voor de WMO is dit één keer voorgekomen. 12. Wij willen graag een overzicht van de uitkeringen die de gemeente op grond van de wet bijzondere bijstand heeft uitgekeerd vanaf 2008. Hierbij willen we graag de aantallen uitkeringen, het totale bedrag per jaar, en het aantal afgewezen verzoeken. Onderstaande tabel geeft het gevraagde overzicht van uitgaven, toekenningen en afwijzingen van bijzondere bijstand. Jaar
Uitgaven
Toekenningen
Afwijzlngen
2008 2009
565.198 622.362
1.371 1.589
niet bekend niet bekend
2010 2011
734.351 748.058
1.770 1.829
niet bekend 69
2012 2013 (t/m oktober)
825.519 704.159
1.791 1.576
239 105
13. Welk budget voor de uitvoering van de WWB heeft de gemeente ontvangen van de landelijke overheid sinds 2008? Een deel van het bedrag dat overgehouden wordt van de uitvoering van de WWB mag de gemeente houden. Hoeveel is er sinds 2008 overgebleven? In totaal hebben we over de periode 2009-2012 56,6 mln aan rijksbijdrage ontvangen. We hebben 58,9 mln uitgegeven. Oftewel er is niets overgebleven, we hadden netto over deze periode een tekort van 2,3 mln. Wij gaan ervan uit dat wij u hiermee voldoende hebben geïnformeerd. Met vriendelijke groet, Henk de Vries (secretaris) Karel Loohuis (burgemeester)
14
Bijlage 2 Datum: 28 januari 2014 Onderwerp: Beantwoording schriftelijke vragen SP Geachte heer, mevrouw, Op 7 januari 2014 heeft de fractie van de SP aanvullende schriftelijke vragen gesteld over de bijzondere bijstand. De vragen luidden als volgt (cursief) en de antwoorden zijn toegevoegd, waarbij de nummering van de vorige schriftelijke vragen is gevolgd: 1. U schrijft in antwoord op onze vraag dat er geen verandering van beleid is waardoor medicijnkosten niet meer worden vergoed uit de bijzondere bijstand. Toch lezen wij in een beschikking op een aanvraag van bijzondere bijstand: 'Dat de kosten niet langer vergoed worden heeft te maken met een wijziging in ons interne beleid voor medische kosten met ingang van 1 januari 2011.' Zo nodig kunnen wij deze beschikking, en de bezwaren daarop waarin ook wordt verwezen naar deze verandering in beleid aan u overleggen. Hoe moeten wij uw antwoord interpreteren? Een andere interpretatie is niet mogelijk. Ons oorspronkelijke antwoord is juist. De aanpassing aan de van toepassing zijnde jurisprudentie heeft in januari 2010 plaatsgevonden. Dat neemt niet weg dat in een enkele beschikking per abuis een verkeerde datum is genoemd. 2. In uw antwoord op de vraag over het beleid verwijst u naar jurisprudentie. U schrijft daarin dat de AWBZ, de WMO en de zorgverzekering voorliggende voorzieningen zijn. Dat is vanzelfsprekend. Als zij uitkeren, hoeft de gemeente dat niet te doen. In het geval echter, dat de voorliggende voorzieningen niet uitkeren, heeft de gemeente de vangnetfunctie die is vastgelegd in artikel 35 van de WWB. Kunt u tekst en vindplaats van de jurisprudentie aangeven waarin wordt gesteld dat de vangnetfunctie van de gemeente niet hoeft worden toegepast als er sprake is van voorliggende voorzieningen die niet uitkeren? Wanneer in het geval van artikel 15 WWB een toewijzing in de weg staat, komt het college niet meer toe aan een toetsing aan artikel 35 WWB. De jurisprudentie is te vinden onder CRvB 03-07-2001, nrs 00/1989 en 00/1993 NABW. Zie ook TK 2002-2003,28 870, nr.3, p.46; 3. De rechter heeft bij de zaak Meijer de gemeente verantwoordelijk gesteld voor de kosten van de gerechtelijke procedure. De te laat overlegde brief heeft hem er kennelijk niet overtuigd dat mevrouw Meijer de medicijnen niet nodig had. a. Wat waren de kosten van de gerechtelijke procedure en hoe verhouden die zich met de kosten van de medicijnen die mevrouw Meijer nodig had? b. Hoe schat u de kansen van mevrouw Meijer in als zij volgend jaar weer gaat procederen? Zal de gemeente dan weer proberen haar gelijk te halen bij de rechter? a. De proceskosten die de gemeente moest betalen n.a.v. de uitspraak van de rechtbank in de zaak Meijer bedragen € 955,20. Daarnaast moesten we de griffiekosten van € 42,- vergoeden. Vanuit oogpunt van privacy doen we geen mededelingen over de medicijnkosten van mevrouw. b. U gaat uit van een aantal veronderstellingen. Daar kunnen én willen we geen reactie op geven. Binnen de gegeven mogelijkheden zullen we beoordelen of er wel of niet bijzondere bijstand mogelijk is. Het al dan niet procederen is daarbij niet relevant. 4. U schrijft dat u geen mondelingen afwijzingen van uitkeringen kent. Toch hebben wij al diverse malen gehoord van mensen die mondeling te horen kregen dat aanvragen gaan zin heeft. Ook mevrouw Meijer is diverse keren mondeling afgewezen. Dat het gebeurt kan dus niet ontkend worden. Als mensen mondeling worden afgewezen of ontmoedigd, kunnen zij ook niet in bezwaar gaan tegen die beslissing omdat er dan geen beslissing ligt. Dat betekent dat de gemeente geen recht doet aan haar inwoners. Zijn de medewerkers inmiddels geïnstrueerd dat het niet de bedoeling is om mensen te zeggen dat zij ergens geen recht op hebben zonder dat er een schriftelijke aanvraag is gedaan.
15
Wanneer wij voorlichting geven over de voorzieningen van de gemeenten, geven wij ook aan wat de voorwaarden en mogelijkheden zijn. Klanten kunnen hieruit zelf afleiden of ze wel of geen aanspraak kunnen maken op een voorziening. Ze kunnen altijd een aanvraag indienen. Hier wordt dan een besluit op genomen. We kennen geen mondelinge afwijzingen. Medewerkers zijn geïnstrueerd dat voorlichting belangrijk is en dat mensen altijd in de gelegenheid moeten worden gesteld om schriftelijk aan te vragen. 6 en 7 a. U schrijft dat het vier-ogen-principe is ingevoerd voor de bijzondere bijstand. Is bij het vier-ogen-principe sprake van steeds verschillende ogen of worden adviezen van consulenten steeds door dezelfde persoon getoetst? b. Geldt het vier-ogen-principe ook bij mondelinge aanvragen of treedt dit pas in werking als mensen een schriftelijke aanvraag hebben gedaan? a. Er is sprake van verschillende ogen b. Het vier-ogen-principe geldt voor schriftelijke aanvragen 9 en 10 In de eerste tien maanden van 2013 heeft de gemeente 12 + 6 keer een schriftelijke aanvraag voor bijstand afgewezen waarbij cliënten die in bezwaar zijn gegaan alsnog hun recht hebben gekregen. Slechts een deel van de mensen is in staat om in gevecht te gaan na een afwijzing van de gemeente. Welk deel dat is weten wij niet. Het is met deze aantallen echter wel duidelijk dat de gemeente de grenzen van het toelaatbare opzoekt. Omdat bezwaren worden ingetrokken ontstaat er geen jurisprudentie. Wordt bij het toekennen van nieuwe aanvragen door de gemeente wel rekening gehouden met deze ingetrokken bezwaarschriften? Ja. 12. a. Hoe is het mogelijk dat niet bekend is van de jaren 2008 tot en met 2010 hoeveel aanvragen voor bijzondere bijstand zijn afgewezen? b. In 2012 is een grote toename in afwijzingen te zien. Hoe is dit mogelijk als het beleid niet is veranderd? a. In de vorige tabel ontbraken de afwijzingen van de jaren 2008, 2009 en 2010. Deze hebben wij nu toegevoegd. De correcte tabel ziet er als volgt uit: Jaar Uitgaven Toekenningen Afwijzlngen 2008 565.198 1.371 258 2009 622.362 2010 734.351
1.589 1.770
271 381
2011 748.058 2012 825.519
1.829 1.791
539 438
2013 822.044 1.747 424 De toename wijten wij aan een aantal factoren. Zo was er per 1 januari 2012 sprake van een wetswijziging waardoor er één wettelijke inkomensgrens kwam voor het gemeentelijk minimabeleid van 110 procent van de bijstandsnorm. Dit betekent dat voor de gemeentelijke minimaregelingen (categoriale bijstand) de bestaande inkomensgrens van 120 procent moest worden verlaagd naar 110 procent. Ook de afbouw van de algemene heffingskorting minstverdienende partner speelt een rol. 13. U geeft ons een totaalbedrag dat de gemeente heeft ontvangen van de rijksoverheid voor de uitvoering van de WWB sinds 2009. Wij bedoelden echter net als in vraag 12 te vragen wat de gemeente per jaar heeft overgehouden aan de uitvoering van de WWB. Zo is in de jaarrekening over 2012 te vinden dat er een bedrag overgebleven is. Wij willen graag vanaf 2008 een overzicht wat per jaar is binnengekomen en uitgegeven voor zowel het uitkeringsdeel als het re-integratiedeel. En waar het verschil is vandaan gekomen cq. naartoe gegaan.
16
In onderstaande tabel geven we inzicht in de rijksbijdrage voor het I-deel (de zogenoemde WBUIGuitkering), de bijbehorende uitgaven en het saldo. De bijzondere bijstand maakt geen onderdeel uit van deze rijksbijdrage en de bijbehorende uitgaven, maar is onderdeel van het vrij besteedbare gemeentefonds. De berekening van het saldo op het I-deel voor 2008 is niet systematisch vastgelegd. Daarom kiezen we ervoor om terug te gaan tot 2009 en kunnen de bedragen goed vergeleken worden. Als er bijzondere waarde aan wordt gehecht om terug te gaan tot 2008 dan zullen we daar meer tijd voor nodig hebben.
Rijksbijdrage I-deel [miljoenen Euro's] 2009 12,6
Uitgaven I-deel [miljoenen Euro's] 12,8
2010 13,4 2011 13,9
14,9 15,7
1,5 tekort 1,8 tekort
2012 16,7
15,5
1,2 overschot
Jaar
Saldo [miljoenen Euro's] 0,2 tekort
14. Kan de gemeente bij de rijksoverheid een extra vergoeding aanvragen als er meer mensen in de bijstand zitten dan waar de rekenmodellen van het rijk van uitgaan? De gemeente kan bij een tekort groter dan 10% op de rijksbijdrage een aanvraag voor een incidentele aanvullende uitkering indienen bij het rijk. Van deze mogelijkheid hebben we in 2010 en 2011 gebruik gemaakt. Als het tekort meerjarig is, dan kan de gemeente een aanvraag indienen voor een meerjarig aanvullende uitkering. Door ons overschot in 2012 op de rijksbijdrage voldoen we niet aan de voorwaarden om hiervoor in aanmerking te komen. 15 a SWW en de GKB zijn organisaties die de gemeente betaalt om mensen die het moeilijk hebben te ondersteunen. Heeft u enig zicht op de aantallen mensen die door afwijzingen bij de bijstand terecht zijn gekomen bij GKB en SWW? b Heeft u zicht op andere problemen die ontstaan omdat mensen in grote financiële problemen komen omdat de gemeente gaten in haar vangnet laat vallen? c Hoe wordt gemonitord hoe het met de mensen gaat als de bijstandsaanvraag wordt afgewezen? Of met de kinderen in zo'n gezin? a. Nee b. U stelt hier dat de gemeente gaten in haar vangnet laat vallen. Wij delen uw opvatting niet. De door u genoemde organisaties informeren ons periodiek over de ontwikkelingen als het gaat om problemen. Dat is, met het oog op privacy, echter niet te herleiden tot personen of gezinnen. c. Dit monitoren we niet. 16. Mensen die bij de gemeente aan kloppen voor hulp zijn vaak zelf niet in staat om de wet- en regelgeving te kennen of te vinden. Is het de taak van de consulenten om mensen te wijzen op hun rechten en hen te helpen bij het doorlopen van de procedures? Is het hun taak om mensen te verwijzen naar andere instanties als daar voorliggende voorzieningen zijn? Helpen zij mensen daarbij op weg? De consulent hebben mede als taak om voorlichting te geven en mensen te wijzen op hun rechten. Dit geldt niet alleen voor de gemeentelijke voorzieningen maar ook voor voorzieningen van derden. Een doorverwijzing naar andere instantie hoort daar ook bij. Indien nodig stemmen consulenten af met andere instanties en waar mogelijk en nodig wordt ondersteuning verleend bij procedures. 17. Wellicht was de bijstand voor sommige mensen in het verleden erg gemakkelijk. Momenteel echter, hebben we te kampen met een enorme werkloosheid. Is het college desondanks van mening dat mensen wel een baan vinden als ze maar genoeg onder druk gezet worden?
17
We realiseren ons dat het in huidige economisch klimaat niet voor iedereen eenvoudig is om een betaalde baan te vinden. Dat neemt niet weg dat we graag willen dat iedereen mee kan blijven doen en zich actief inzet voor onze samenleving. De Participatiewet gaat er vanuit dat iedereen die een beroep doet op de gemeente voor een uitkering, binnen zijn mogelijkheden, zo snel mogelijk weer aan het werk gaat en zelf voor een inkomen zorgt. Dat betekent ook dat iemand zelf actief op zoek gaat naar werk. De gemeente ondersteunt jongeren en mensen die het vinden van werk niet zelfstandig kunnen. Wij gaan ervan uit dat wij u hiermee voldoende hebben geïnformeerd. Met vriendelijke groet, burgemeester en wethouders, Henk de Vries (secretaris) Karel Loohuis (burgemeester)
18
