Installaties in bestaande woningbouw Kiezen voor verbetering. >> Als het gaat om energie en klimaat

Installaties in bestaande woningbouw Kiezen voor verbetering

>> Als het gaat om energie en klimaat

Inhoud Inleiding

5

Prestaties van installaties en gebouw

7

Typering installatie

10

Installatieconcepten

12

Gebouwkenmerken en concepten

14

Concepten en beheerstrategie

17

De keuzewijzer

18

Specifieke oplossingen

20

Bewonersinvloed

22

Uitgewerkte concepten

24

| Installaties in bestaande woningbouw: kiezen voor verbetering

Inleiding De bestaande bouw krijgt weer volop aandacht. Het wordt voor iedereen duidelijk dat een voorraad van ca. 7 miljoen woningen vraagt om een hierop toegesneden aanpak. Het grootste deel van onze voorraad is ouder dan dertig jaar. In die dertig jaar is er veel veranderd. De economische groei is doorgezet en daaraan gekoppeld de individualisering en intensivering van onze maatschappij. De woning speelt steeds meer een centrale rol in de uiting en vorming van identiteit. Met name de uitrusting en afwerking worden meer mode- en smaakgevoelig en de eisen aan comfort worden hoger en individueler. Gebouwtype Galerij voor 1966 Galerij vóór 1966

De galerijwoning van voor 1966 heeft vier kamers. De woning is onderdeel van een woongebouw met meerdere verdiepingen met elk negen woningen aan een open galerij. Het gebouw heeft een lift. In het flatgebouw is een berging aanwezig.

Galerij 1966 - 1988

Galerij 1966 - 1988 De galerijwoning van 1966 - 1988 heeft vier kamers. De woning is onderdeel van een woongebouw met zeven verdiepingen met elk tien woningen en een open galerij. Het gebouw heeft een lift.

Portiek vóór 1966

Portiek voor 1966 De portiekwoning van voor 1966 heeft drie kamers. De woning is onderdeel van een woongebouw met vier woonlagen die elk tien woningen bevatten. Het gebouw heeft geen lift, de ontsluiting is via een gesloten portiek. In het flatgebouw is een berging aanwezig.

Portiek 1966 - 1988

Portiek 1966 - 1988 De portiekwoning van 1966 - 1988 heeft drie kamers. De woning is onderdeel van een woongebouw met vier woonlagen die ieder tien woningen bevatten. Het gebouw heeft geen lift. De ontsluiting is via een gesloten portiek.

Daarnaast zijn de inzichten over de invloed van het wonen op gezondheid toegenomen en daarmee de eisen die worden gesteld aan de luchtkwaliteit in de woningen. Tot slot wordt de energie schaarser en ook duurder en neemt de zorg over het milieu toe. Het zuinig omgaan met energie stijgt daarmee op de agenda. Installaties en bouwfysische eigenschappen van het gebouw bepalen in hoge mate het wooncomfort, de gezondheid, het binnenklimaat en het energiegebruik. De eisen die men nu stelt aan installaties en bouwfysische eigenschappen zijn van een heel andere orde dan dertig jaar geleden. Vond men vroeger een temperatuur van 18 graden - en zelfs in een aantal gevallen 16 graden - genoeg voor een slaapkamer, nu is 20 graden gewenst, en moet een slaapkamer ook als studeerof werkkamer kunnen dienen. Accepteerde men in het verleden in flatgebouwen dat de temperatuur in de woning alleen maar door het aan- en uitzetten van radiatoren te regelen was, nu moet minimaal per woning de temperatuur te regelen zijn en liefst per vertrek. Was vroeger een keukengeiser voldoende voor warmtapwater, nu stelt men hogere eisen aan de hoeveelheid warm water die geleverd kan worden. De hogere eisen aan het comfort staan in tegenstelling tot de wens en noodzaak van energiebesparing. Voor meer comfort is meer energie nodig. Met hogere isolatiewaarden van het gebouw en een hoger rendement van de diverse toestellen en het, zo mogelijk, gebruik maken van duurzame energie kan dan toch energie bespaard worden. Het verbeteren van installaties en bouwfysische eigenschappen van de bestaande bouw neemt dus een centrale plaats in bij de aanpak van de bestaande bouw. Uit de praktijk blijkt echter dat niet alle gebouwen even eenvoudig aan te passen zijn. Vooral het verbeteren van installaties in woongebouwen, gebouwd tot en met de jaren

zeventig, stuit in de praktijk op problemen. Het gaat hier vooral om galerijen portieketagewoningen. De galerijwoningen zijn vaak uitgerust met een collectieve c.v.-installatie en een open geiser voor het warm water. Deze installaties zijn slecht regelbaar en er zijn beperkte mogelijkheden voor verrekening van de energiekosten. De portieketagewoningen zijn vaak met lokale verwarming zoals gashaarden en geisers uitgerust. In veel gevallen zijn die al wel vervangen door een combiketel. Het probleem in het laatste geval is dat deze vaak op een wat ongelukkige plek is neergezet. Bij de bouw is hier immers geen rekening meegehouden. Vóór 1975 zijn de woningen veelal met shuntkanalen voor natuurlijke ventilatie uitgerust. Later zijn er vaak ventilatoren op geplaatst. Dit geeft niet altijd een gunstig resultaat. Er wordt te veel of te weinig afgezogen en de afzuiging is slecht regelbaar. Het verbeteren van de installaties in dergelijke gebouwen kan complex zijn. Een collectieve installatie optimaal individueel regelbaar en verrekenbaar maken, vereist vergaande aanpassingen, ook in de woning. Het achteraf aanbrengen van nieuwe installaties vraagt creativiteit om een acceptabele plaats voor het toestel en de leidingen te vinden. Maar ook de wetgeving maakt het lastig. Kon men voor kort nog eenvoudig een rookgasafvoer van een ketel op de gevel afvoeren, nu moet de uitmonding bovendaks geplaatst worden en worden er eisen aan plaats en hoogte gesteld. Echter, deze wetgeving stelt nauwelijks eisen aan het bestaande. Bijvoorbeeld open verbrandingstoestellen zoals geisers hoeven niet vervangen te worden, ook al weten we dat ze vervuilen, dat er gezondheidsrisico’s aan kleven en dat ze wat betreft het tapdebiet te weinig comfort bieden. Dus vanuit de wetgeving zijn er wel barrières voor de verbetering, maar wordt er geen druk gezet om te verbeteren. Deze brochure richt zich op het verbeteren van installaties in woongebouwen, waarbij het duidelijk is dat ze niet voldoen aan de huidige wensen, maar waarbij ook de oplossing nog niet gevonden is. Het gaat om installaties voor verwarming, warmtapwater en ventilatie. De redenen waarom deze installaties nog niet zijn verbeterd, kunnen divers zijn. Het kan samenhangen met de kenmerken van het gebouw en de bestaande installatie, met de beheerstrategie die men wil volgen met het complex, met wensen of bezwaren van bewoners, maar ook met te weinig kennis van wat allemaal met (collectieve) installaties mogelijk is.

In het flatgebouw zijn bergingen aanwezig.



Leeswijzer In deze brochure worden de ervaringen die in Nederland zijn opgedaan met het verbeteren van installaties in woongebouwen geordend en gebundeld. De brochure kan vanuit verschillende invalshoeken op een andere wijze gelezen worden. Wil men zich oriënteren op de mogelijkheden die er zijn om installaties in woongebouwen te verbeteren dan kan men het rapport integraal lezen. De lezer wordt geleid van mogelijke prestaties, naar mogelijke installaties en installatieconcepten voor verschillende gebouwtypen en verschillende ingrepen. Ligt de belangstelling vooral bij het verbeteren van prestaties van woongebouwen en hoe installaties daarin kunnen bijdragen, dan kan men volstaan met het deel ‘Prestaties installatie en gebouw’. Aanvullend kan ‘Typering installaties’ en ‘Installatie concepten’ gelezen worden. Is men vooral geïnteresseerd in wat er met een bepaald gebouw mogelijk is dan kan men ‘De keuzewijzer’

raadplegen om vervolgens naar het deel ‘Uitgewerkte concepten’ te gaan waarin voor een zestal concepten maatregelen, prestaties en kosten zijn uitgewerkt. In de bijlage kunnen eventueel voorbeeldprojecten opgezocht worden die men nader kan raadplegen. Tot slot: loopt men tegen knelpunten aan bij het voorbereiden of uitvoeren van installatievervanging of verbetering in woongebouwen, dan kan gericht naar oplossingen gezocht worden. In de delen ‘Specifieke oplossingen’ en ‘Bewoners invloed’, worden oplossingen gegeven voor veelvuldig voorkomende technische aandachtspunten en veel voorkomende aandachtspunten om de consumentgerichtheid te verbeteren. Verder kan men via ‘De keuzewijzer’ een concept opzoeken dat lijkt op de voorgenomen ingreep. Bij ‘Uitgewerkte concepten’ wordt vervolgens voor het betreffende concept nadere informatie over aandachtspunten en oplossingen gevonden.

Prestaties van installaties en gebouw De prestaties waaraan woningen moeten voldoen zijn in de tijd steeds toegenomen. Voor galerijen portieketagewoningen van na de oorlog tot 1965 golden andere eisen dan voor die van 1966 tot 1988. De huidige nieuwbouweisen zijn nog verder aangescherpt. In het kader van deze brochure gaan we vooral in op de prestaties op het vlak van een gezond en comfortabel binnenklimaat en op energiezuinigheid.

Uit onderzoek blijkt echter dat de concentraties in woningen van vóór 1970 relatief laag zijn. Met goede ventilatie is daarom in de bestaande bouw een gezond binnenklimaat te creëren.

Comfort Comfort is een belangrijke woonkwaliteit. In dit kader zijn thermisch comfort, akoestisch comfort en gebruikscomfort van het warmtapwater vooral van belang.

Gezondheid

Thermisch comfort

De belangrijkste gezondheidsaspecten in een woning zijn: luchtkwaliteit, individuele beïnvloedbaarheid van het binnen klimaat en reinigbaarheid van woning en installaties. Voor de luchtkwaliteit is het van belang dat binnenlucht doelmatig ververst wordt en dat er zomin mogelijk verontreiniging door bijvoorbeeld verbrandingsgassen plaatsvindt. Bestaande gebouwen scoren vaak slecht op met name de doelmatige luchtverversing en het vermijden van verontreiniging door verbrandingsgassen. Van oorsprong zijn de woongebouwen uitgevoerd met natuurlijke ventilatiekanalen voor de afvoer van lucht en open geiser voor warmtapwater. Naast ventilatie (en de regelbaarheid daarvan) en rookgasafvoer is reinigbaarheid van installaties en vooral van ventilatie voorzieningen belangrijk. Door vervuiling van ventilatieroosters, kanalen en toestellen kan het functioneren, en daarmee de luchtverversing, in gevaar komen. Bij verdergaande aandacht voor gezondheid kan men de mate van zwevende stofdeeltjes en verbrande stofdeeltjes door bijvoorbeeld hoge temperaturen van radiatoren in beschouwing nemen. Een gezondheidsaspect van een andere orde is het voorkomen van infecties door de legionella bacterie. Ondanks dat woongebouwen en hun eigenaren geen deel uitmaken van de risicogroepen waar voor extra wetgeving geldt, is het vooral in woongebouwen van belang om langdurig stilstaand leidingwater te vermijden en water in boilers e.d. op voldoende hoge temperatuur (60ºC) te houden.


Ook bij gezondheid geldt dat niet alleen installaties invloed hebben op de gezondheid, maar ook het gebouw zelf speelt een rol. Bij mechanische afzuiging is het van belang dat er in de gevel voldoende en regelbare ventilatietoevoervoorzieningen aanwezig zijn. Materialen kunnen door emissie een nadelige bijdrage leveren aan de gezondheid. Spaanplaat (formaldehyde) en asbest zijn bekende voorbeelden uit het verleden. Radon uit minerale bouwmaterialen (en uit de bodem) is nu actueel.

Thermisch comfort heeft betrekking op het voorkomen van tocht, koudestraling en oververhitting ‘s zomers, maar ook op de regelbaarheid van ventilatie en verwarming. Deels beïnvloed door installaties en deels door het gebouw. Hier is de afstemming tussen maatregelen aan installaties en gebouw van belang, maar ook het afstemmen van installaties op het gebruik. Op zich comfor tabele verwarmingssystemen, zoals systemen met Lage Temperatuur Verwarming, kunnen door koudestraling van te weinig geïsoleerde glasoppervlakken slecht functioneren. Andersom kan in een zeer goed geïsoleerde woning oververhitting optreden als met gevel- en installatievoorzieningen (zonwering en nachtventilatie) geen rekening is gehouden. Met name met ventilatie, en vooral daar waar naast mechanische afzuiging ook mechanische luchttoevoer is toegepast, is het afstemmen van de plaats van de ventilatievoorziening op het mogelijke gebruik van belang om tochtklachten te voorkomen. Regelbaarheid van verwarming en ventilatie kan comfortverhogend worden doordat hier aan individuele wensen en individuele verschillen van mensen tegemoetgekomen kan worden. Veel woongebouwen zijn nog uitgerust met collectieve installaties, die alleen te regelen zijn door radiatoren uit te zetten of ventilatie roosters dicht te zetten. Het is duidelijk dat het thermisch comfort van bestaande woongebouwen vaak laag is, maar het is ook duidelijk dat verbetering hiervan zorgvuldige afstemming van maatregelen vereist.


Energiezuinigheid Vanaf 1975 werden de eerste eisen gesteld aan isolatie (RC = 1,3 m2 K/W) voor gevel en dak. Na 1988 werden de eisen verhoogd tot RC = 2 m2 K/W) voor gevel en dak. Enkele jaren eerder (1983) werden er eisen aan het ketelrendement gesteld. Nu hebben we het voor nieuwbouwwoningen over een EPC van 0,8, waarbij een mix van maatregelen (isolatie en installatie) deze norm moeten realiseren. De EPC gaat per 1 januari 2011 naar 0,6. Een isolatiewaarde van 2,5 m2 K/W voor gevel en dak is hierbij het minimum. Dit betekent, dat er een groot verschil is tussen het energiegebruik van galerijen portieketagewoningen die vóór 1965 of in de periode 1966 tot 1988 zijn gerealiseerd en waarin tijdens het onderhoud misschien nog wat dubbelglas geplaatst is en huidige nieuwbouw. Het vervangen van installaties is slechts een kleine stap in het verkleinen van dat verschil. Met rendementsverbetering alleen kan deze kloof niet overbrugd worden. In combinatie met isolerende maatregelen aan het gebouw, en zeker wanneer die aangevuld wordt met gebruik van duurzame energie, kan men een eind komen. Alleen met grote ingrepen, waarbij de kwaliteit op nieuwbouwniveau wordt gebracht, kan de kloof tussen energie gebruik van bestaande bouw en nieuwbouw gedicht worden. Het zoveel mogelijk beperken van het energiegebruik van de bestaande bouw heeft een groot maatschappelijk belang. De verwachting is dat de energieprijzen sterk zullen stijgen. Daarmee zullen de woonlasten in de bestaande bouw sneller stijgen dan in de nieuwbouw en de betaalbaarheid voor groepen van bewoners in gevaar kunnen komen.

Comfort

Gezondheid

Bijdrage van installatie en gebouw aan prestaties

Energie

Bij het verminderen van het energiegebruik gaat het om installatiemaatregelen, waarbij efficiënt omgegaan wordt met energie. Het toepassen van toestellen met een hoog rendement is een logische maatregel. Ook het combineren van functies, waardoor zuinig met energie wordt omgegaan, is een mogelijkheid. Gebalanceerde ventilatie is hier een voorbeeld van: door luchttoevoer en luchtafvoer te combineren, kan warmte uit ventilatielucht teruggewonnen worden en weer de woning ingeblazen worden. Naast de installatiemaatregelen zijn isolerende maatregelen en kierdichting van de schil (gevel, dak en vloer) van belang om de warmtevraag te beperken. Het gebruik van duurzame energie (zonne-energie bijvoorbeeld) beperkt verder het gebruik van fossiele brandstoffen. De energieprestaties zullen in de nabije toekomst (door de uitwerking van de Europese richtlijn ‘Energieprestatie van gebouwen’) weergegeven gaan worden via een Energie-Index (EI) en een label. Dit label heeft een indeling van G (zeer energieonzuinig) tot en met A++ (zeer energiezuinig). Veel oudere flatgebouwen zouden in categorie F en D ingedeeld worden. Met maatregelen aan installatie en schil kan categorie C zeker bereikt worden. Nieuwbouwniveau is categorie A.

Installatie

Gebouw

• • • • •

• voldoende luchttoevoervoorzieningen (en regelbaar) • materiaal met weinig emissie

afvoer verbrandingsgas ventileren en regelen ventilatie reinigbaarheid van installatie (ventilatie) voorkomen infectie (legionella) vermijden van verbrande stofdeeltjes

• thermisch - regelbaarheid verwarming en ventilatie - plaats en type ventilatievoorzieningen - (afzuig en inblaas) afgestemd op gebruik - koeling door bijvoorbeeld nachtventilatie • akoestisch - beperking installatie geluid van apparaten en leidingen • warmtapwater - tapdebiet

• thermisch - voorkomen van tocht en koudestraling, kierdichting en isolatie - zonwering • akoestisch - g eluidsisolatie naar buren en buiten

• efficiënt omgaan met energie: - hoog rendement - combineren met functies • duurzame energie toepassen

• vraagbeperking door isolatie en luchtdichtheid

In de tabel ‘Bijdragen van installatie en gebouw aan prestaties’ is samengevat hoe installaties en gebouw samen de prestaties met betrekking tot gezondheid, comfort en energiezuinigheid vormgeven.

Gasverbruik galerijwoning 1966-1988 2500

2000 Gasverbruik (m3 / jaar)

Comfort warmtapwater Het tapdebiet van warmwater drukt uit hoeveel liters van 60ºC per minuut geleverd kan worden. Het Gaskeur geeft een CW-waarde die het comfort aangeeft. Globaal geeft een CW-waarde 4 een goed comfort. CW-waarde 2 is minimaal voor keuken en douche, CW-waarde 6 is luxe. De CW-waarde van moderne combiketels ligt tussen 3 en 5. Systemen met een voorraadvat (boilers en sommige typen combiketels) kunnen ook klasse 6 halen.

Daarnaast is het milieu erbij gebaat dat het energiegebruik van de bestaande bouw wordt aangepakt. Daar is de meeste milieuwinst te behalen.

1500

1000 500 0 Oorspronkelijk

Label

Akoestisch comfort Hierbij gaat het om vermijden van geluidhinder door verkeer, buren en installaties. Installaties kunnen bij geluidbelaste gevels uitkomst bieden door gebalanceerde ventilatie toe te passen, waarbij de toevoerlucht betrokken wordt van niet-geluidbelaste gevel of dakvlak. Geluidhinder van installaties is te voorkomen door geluidarme installatie te kiezen, door geluiddempende isolatie en montage toe te passen en door de plaats van installaties. Geluidhinder door buren moet door maatregelen aan het gebouw bestreden worden (voorzetwanden e.d.). Bij collectieve installaties mogen geluidlekken bij doorvoeren van verwarmingsleidingen en overspraak bij mechanische ventilatie niet vergeten worden.

F F A

Onderhoud met naisolatie (glas)

Verbetering Verbetering installatie installatie en schil + gebruik duurzame en schil energie voor warm tapwater

D D A

D C A

C C A

Energetische niveaus

Hoek dak woning Tussen midden woning Referentielijn: nieuwbouw



Typering installaties

energie.

Collectieve installaties Bij collectieve verwarmingsinstallaties wordt in een centraal ketelhuis warmte opgewekt en naar de woningen getransporteerd. Het voordeel van dit systeem is dat er in de woningen geen plaats voor toestellen en rookgasafvoervoorzieningen nodig is. Het rendement van een collectieve verwarming kan heel hoog zijn door het toepassen van HR-ketels en het ‘cascade’ schakelen van meerdere kleine ketels, zodat de ingeschakelde capaciteit optimaal op de vraag afgestemd kan worden. Deze efficiëntie kan nog verder opgevoerd worden door een mini-wkk, waarbij opwekking van elektriciteit wordt gecombineerd met verwarming. Mini-wkk is al bij een gebouwgrootte van 50 woningen realiseerbaar. Ook een warmtepomp kan hier een interessante optie zijn. Verder voordeel van collectieve verwarmingsinstallaties is dat het onderhoud grotendeels centraal kan gebeuren. Nadeel van collectieve systemen is dat individuele regelbaarheid en het meten van individueel verbruik complex is. Onmogelijk is het echter niet. Er zijn oplossingen voor dit probleem voorhanden zoals de Individuele Regel Combinatie, waarbij de temperatuur per woning geregeld wordt en het verbruik met een doorstroommeter wordt gemeten. Wat voor verwarming geldt, geldt in zekere mate ook voor collectieve warmtapwatersystemen. Met een collectief systeem kan een hoog tapwaterdebiet bereikt worden. Het meten van het verbruik kan met doorstroommeters opgelost worden. Ook collectieve installaties voor ventilatie kennen het probleem met de regelbaarheid. Traditioneel wordt het systeem met een tijdklok centraal geregeld, zodat op bepaalde tijden op hoogstand, middenstand of nachtstand wordt geventileerd. Ook voor deze gebrekkige regelbaarheid zijn tegenwoordig oplossingen. Door schakelingen, die ventilatoren aansturen op basis van de druk in de kanalen, is het mogelijk om afzuigpunten in de woning individueel te regelen, zonder dat het systeem ontregeld wordt.

Gebruik van duurzame energie Vanuit milieuoverwegingen is het gebruik van duurzame energie van belang. In de nieuwbouw worden steeds meer warmtepompen toegepast, die bodemwarmte benutten voor verwarming. Voor bestaande gebouwen is dit lastiger. Voorzieningen aanbrengen om de bodemwarmte te benutten, is veelal niet mogelijk. Zonneenergie is de meest gangbare duurzame energie, maar ook warmte uit ventilatielucht kan door warmtepompen benut worden. De mogelijkheden om duurzame energie in te zetten, zijn bij collectieve installaties groter dan bij individuele installaties. Bij individuele installatie blijft het beperkt tot zonneboilers of warmtepompboilers voor warmtapwaterbereiding. Bij collectieve systemen komt ook de verwarmingsinstallatie meer en meer in beeld bij het gebruik van duurzame energie.

Verwarming Tapwater

Collectief

1. Collectieve CV (HR) 2. Collectieve CV (HR) met mini-wkk 3. Stadsverwarming

1. Collectieve CV (back-up) + mini-wkk met zonnecollectoren (Brandaris) 2. Collectieve CV (back-up) + warmtepomp (bodem) met zonnecollectoren (Haarlem) 3. Collectieve CV (back-up) + mini-wkk met warmtepomp (uit ventilatielucht) met zonnecollectoren (Geleen)

1. Collectieve boiler 2. Rondpompsysteem aangesloten op stadsverwarming

1. Collectieve zonneboiler 2. Collectieve warmtepompboiler uit ventilatielucht 3. Collectieve warmtepompboiler uit bodem

Ventilatie

energie omgaan, ook gebruik maken van duurzame

Duurzame energie

1. Collectieve ventilatoren (gelijkstroom) 2. Collectieve ventilatoren (gelijkstroom) met onderdruk regeling (individueel regelbaar)

Verwarming

is in hoeverre installaties, naast dat ze efficiënt met

Efficiënt

1. Combiketel HR 2. Gecombineerd toestel (verwarming / warmtapwater / ventilatie)

Tapwater

of individuele installaties. Een volgend onderscheid

Naast collectieve oplossingen zijn er uiteraard ook individuele installaties. Regelbaarheid en verrekenbaarheid zijn hierbij makkelijker op te lossen. Het probleem is echter het plaatsen van het toestel in de bestaande woning. In de praktijk worden vaak creatieve, maar niet altijd even praktische oplossingen gevonden. Bijvoorbeeld installaties achter verlaagde plafonds zijn vaak niet goed bereikbaar voor onderhoud en bediening. Ook voor kanalen en leidingen moet vaak een plaats gevonden worden. Met collectieve installaties is tot nu toe een hoger rendement te bereiken door met name de mogelijkheid van de mini-wkk. Bij individuele systemen is nu nog alleen een hoger rendement te bereiken door naast HR-verwarming ook gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning toe te passen. Vanaf 2008 is de micro-wkk op de markt, waardoor op individueel niveau een hoger rendement bereikt kan worden. Er komen nu ook HR-ketels die uitgevoerd zijn met een warmtepomp op ventilatielucht. Ook hiermee kunnen aanzienlijke rendementsverbeteringen (in de orde van 30 tot 40%) bereikt worden.

Individueel

toegepast, zijn te onderscheiden naar collectieve

Individuele installaties

1. Combiketel 2. Gecombineerd toestel 3. Elektrische boiler 4. Gesloten boiler

Ventilatie

De installaties, die in woongebouwen worden

Typering installaties

1. Zonneboiler

1. Individuele mechanische ventilatie (gelijkstroom) 2. Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning

In de bijgaande tabel ‘Typering installaties’ zijn de installaties voor verwarming, warmtapwater en ventilatie getypeerd naar collectief en individueel en naar gebruik van energie (efficiënt of duurzame energie).

10 | Installaties in bestaande woningbouw: kiezen voor verbetering



concepten is in hoeverre er gebruik wordt gemaakt van collectieve of individuele oplossingen en in hoeverre er duurzame energie wordt gebruikt. Zo ontstaan er een zestiental concepten, die allemaal in de praktijk worden toegepast. In de tabel ‘Installatieconcepten’ zijn de concepten genoemd en de prestaties op het vlak van gezondheid, comfort en energie aangegeven. Deze concepten zijn zo samengesteld dat ze allemaal op een goed niveau scoren met betrekking tot gezondheid, comfort en energie. Er zijn wel verschillen:

Efficiënt en collectief

Ook het toepassen van Lage Temperatuur Verwarming verhoogt de gezondheidsprestaties. Hier alleen toegepast bij de collectieve concepten met een hoge mate van duurzaam energiegebruik.

Thermisch comfort

Duurzaam en collectief

bij de samenstelling van de hier gehanteerde

Gezondheid Gezondheidsprestaties kunnen extra verhoogd worden door gecontroleerd afzuigen en inblazen van lucht: gebalanceerde ventilatie. Gebalanceerde ventilatie is hier bij één individueel concept toegepast.

De toepassing van Lage Temperatuur Verwarming heeft ook een gunstige invloed op het thermisch comfort.

Akoestisch comfort Het akoestisch comfort is in alle gevallen goed. Het verdient echter wel bij alle concepten extra aandacht. Bij collectieve concepten door geluidsoverdracht via de gemeenschappelijke leidingen. Bij individuele concepten door de geluidsproductie van de toestellen binnen de woning. Bij gebalanceerde ventilatie blijkt dit een bijzonder aandachtspunt.

Efficiënt en individueel

verwarming, warmtapwater en ventilatie. Leidend

Gezondheid

Comfort warmtapwater

Duurzaam en individueel

Concepten zijn samenhangende oplossingen voor


Het comfort voor warmtapwater kan bij alle concepten hoog zijn. Bij collectieve systemen echter het hoogst.


Energie

Akoestisch

Warmtapwater

CE1. Collectieve CV / gesloten geiser of elektrische boiler / collectieve MV (mechanische ventilatie) CE2. Collectieve CV / collectieve boiler / individuele (gebalanceerde) ventilatie CE3. Collectieve CV / collectieve boiler / collectieve MV (individueel regelbaar) CE4. Mini-wkk / collectieve boiler indirect gestookt / collectieve MV CE5. Stadsverwarming / rondpompsysteem / collectieve MV

+

+

+

+/-

+

+

+

+

+/+++

+

+

+

+

+/+++

+

+ +

+ +

+ +

+/+++ +/+++

++ +

CD1. Collectieve CV met zonneboiler CD2. Collectieve CV met warmtepompboiler CD3. Mini-wkk met warmtepomp uit ventilatielucht en zonnecollectoren en collectieve MV CD4. Warmtepomp (bodem) met zonnecollectoren en collectieve CV CD5. Mini-wkk met zonnecollectoren en warmtepompboiler (bodem) + collectieve MV

+ + ++1

+ + ++1

+ + +

+/+++ +/+++ +/+++

++ ++ +++

++1 ++1

++1 ++1

+ +

+/+++ +/+++

+++ +++

IE1. Combiketel HR / MV individueel IE2. Combiketel HR / MV collectief IE3. Gecombineerde verwarming, ventilatie en warmtapwater

+ + ++

+ + ++

+ + +/-2

+/++ +/++ +/++

+ + ++

ID1. Combiketel HR en collectieve zonneboiler / collectieve of individuele MV ID2. Combiketel HR en individuele zonneboiler / collectieve of individuele MV ID3. Combiketel HR en warmtepompboiler met collectieve M

+

+

+

+/++

++

+

+

+

+/++

++

+

+

+

+/++

++

Energie Collectieve systemen, die gebruik maken van duurzame energie zijn het meest energiezuinig.

Comfort Thermisch

verwarming met lage temperaturen

1

geluid is aandachtspunt

2


Gebouwkenmerken en concepten

Gebouwkenmerken De kenmerken van een woongebouw naar bouwwijze, huidige installatie en isolatie bepalen in hoge mate welk installatie concept wenselijk en mogelijk is. Ieder gebouw is anders, maar de voorbeeldwoningen van Agentschap NL geven een goede afspiegeling van de voorkomende woongebouwen en hun huidige kwaliteit. Meer informatie over de voorbeeldwoningen is te vinden

Het mag duidelijk zijn dat alle gegeven waarden met betrekking tot bouwkosten, energiegebruik e.d. indicatief zijn. Deze waarden zijn gebaseerd op de publicatie ‘Voorbeeldwoningen bestaande bouw 2007’, Agentschap NL. In de loop van 2010 wordt deze publicatie geactualiseerd. Voor de laatste versie verwijzen wij u naar www.agentschapnl.nl/woningbouw.

Gebouwkenmerken Energieverbruik

Installatie en bouwkundige gegevens Gevel

Dak

Vloer

Glas

Galerij voor 1966

spouwmuur

beton

beton

De galerijwoning van voor 1966 heeft vier kamers.

ongeïsoleerd

geïsoleerd

ongeïsoleerd

Installatie

Ventilatie

Energie index

Gas verbruik m3

enkel / dubbel

collectieve

natuurlijk

Tussenmidden-woning

in woonkamer

CV (CR) /

en keuken

geiser

met elk negen woningen aan een open galerij. Het gebouw heeft een lift. In het flatgebouw is een berging aanwezig.

Galerij vóór 1966

De woning is onderdeel van een woongebouw met meerdere verdiepingen

2,21

beton

beton

enkel / dubbel

collectieve CV

geïsoleerd

geïsoleerd

geïsoleerd

in woonkamer

en warmtap-

en keuken

water (CR)

met elk tien woningen en een open galerij. Het gebouw heeft een lift.

Galerij 1966 - 1988

spouwmuur

De galerijwoning van 1966 - 1988 heeft vier kamers. De woning is onderdeel van een woongebouw met zeven verdiepingen

betondak

houten

enkel / dubbel

gaskachel /

ongeïsoleerd

geïsoleerd

begane

in woonkamer

geiser

grondvloer

en keuken

Portiek vóór 1966

spouwmuur

In het flatgebouw is een berging aanwezig.

beton

beton

enkel / dubbel

geïsoleerd

geïsoleerd

geïsoleerd

in woonkamer


217

Tussenmidden-woning 1,84

natuurlijk

955

217

1477

217


2,32

spouwmuur

In het flatgebouw zijn bergingen aanwezig.

1611

958

0

1667

0

Hoekdak-woning

De portiekwoning van 1966 - 1988 heeft drie kamers. De woning is onderdeel van een woongebouw Het gebouw heeft geen lift. De ontsluiting is via een gesloten portiek.

217

ongeïsoleerd

Portiek 1966 - 1988 met vier woonlagen die ieder tien woningen bevatten.

natuurlijk

1,88

De portiekwoning van voor 1966 heeft drie kamers. Het gebouw heeft geen lift, de ontsluiting is via een gesloten portiek.

960

Hoekdak-woning

Portiek voor 1966 De woning is onderdeel van een woongebouw met vier woonlagen die elk tien woningen bevatten.

2,09

Hoekdak-woning

Galerij 1966 - 1988

Portiek 1966 - 1988

Portiek 1966 - 1988

Portiek vóór 1966

Galerij 1966 - 1988

Galerij vóór 1966

Gebouwtype

Elektra verbruik kWh

combi CV/VR

natuurlijk


654

195

1156

195

en keuken Hoekdak-woning 1,50


Concepten en gebouwen

Duurzaam en individueel

Efficiënt en individueel

Duurzaam en collectief

Efficiënt en collectief

Galerij vóór 1966

Galerij 1966-1988

Portiek vóór 1966

Portiek 1966-1988

CE1. Collectieve CV / gesloten geiser of elektrische boiler / collectieve MV (mechanische ventilatie) CE2. Collectieve CV / collectieve boiler / individuele (gebalanceerde) ventilatie CE3. Collectieve CV / collectieve boiler / collectieve MV (individueel regelbaar) CE4. Mini-wkk / collectieve boiler indirect gestookt / collectieve MV CE5. Stadsverwarming / rondpompsysteem / collectieve MV

Concepten en beheerstrategie Vanuit het strategisch voorraadbeleid stellen corporaties beheerstrategieën op voor de diverse complexen. Een belangrijk onderdeel van de beheerstrategie met betrekking tot een complex

CD1. Collectieve CV met zonneboiler CD2. Collectieve CV met warmtepompboiler CD3. Mini-wkk met warmtepomp uit ventilatielucht en zonnecollectoren en collectieve MV CD4. Warmtepomp (bodem) met zonnecollectoren en collectieve CV CD5. Mini-wkk met zonnecollectoren en warmtepompboiler (bodem) + collectieve MV IE1. Combiketel HR / MV individueel IE2. Combiketel HR / MV collectief IE3. Gecombineerde verwarming, ventilatie en warmtapwater ID1. Combiketel HR en collectieve zonneboiler / collectieve of individuele MV ID2. Combiketel HR en individuele zonneboiler / collectieve of individuele MV ID3. Combiketel HR en warmtepompboiler met collectieve MV

is de ingreep die men wil doen om de kwaliteit op het gewenste peil te houden of te krijgen. Hierbij worden onderscheiden: • Regulier (vervangings)onderhoud. Zodra het element vervangen moet worden, wordt het binnen het onderhouds programma vervangen. • Grootonderhoudsplan. Hierbij worden onderhoudsmaatregelen aan diverse bouwdelen met elkaar gecombineerd (waardoor de technische kwaliteit verhoogd wordt). • Renovatie. Het groot onderhoud wordt hier gecombineerd met een gewenste kwaliteitssprong (uitrusting en comfort op hoog niveau). • Hoog niveau renovatie. Ook het casco wordt aangepakt. Nieuwe doelgroepen kunnen hierdoor bediend worden.

Wanneer binnen het reguliere onderhoud de bestaande ketel vervangen wordt, zal het duidelijk zijn dat de prestaties op het vlak van energie, gezondheid en comfort afhankelijk zijn van de bestaande voorzieningen van het gebouw (isolatie, luchttoevoervoorzieningen e.d.). Bij vervangingsonderhoud wordt wel altijd het rendement verbeterd en de gezondheid van het binnenmilieu op een goed peil gebracht. Bij groot onderhoud zijn er de mogelijkheden om isolatie en voorzieningen op peil te brengen en kunnen de prestaties van de installatieconcepten bereikt worden. Bij renovatie worden de mogelijkheden vergroot, doordat de werkzaamheden gecombineerd kunnen worden met werkzaamheden aan uitrusting en (kleine) plattegrondwijzigingen. De plaats van kanalen, toestellen, maar ook wijziging aan het leidingverloop kunnen hier praktisch en mooier gerealiseerd worden. Bij hoog niveau renovatie komen er mogelijkheden om ook ingrijpende installatieveranderingen aan te brengen. Collectieve installaties, die vergaand gebruik maken van duurzame energie, zijn hier mogelijk. Ook bij portieketagewoningen is dit dan eventueel te overwegen. In ‘Uitgewerkte concepten’ verderop in de brochure is aangegeven bij welke ingreep welke prestaties gerealiseerd kunnen worden.

Met geringe bouwkundige ingrepen Bouwkundige ingrepen vereist Ingrijpende bouwkundige ingrepen vereist

Concepten en gebouwen In de tabel ‘Concepten en gebouwen’ is de mate aangegeven waarin de concepten bij de vier typen woongebouwen toepasbaar zijn. Zijn er geringe bouwkundige ingrepen voor nodig of juist ingrijpende maatregelen. Het gaat dan om de volgende typen woongebouwen: galerijwoningen gebouwd vóór 1966, galerijwoningen gebouwd tussen 1966 en 1988, portieketagewoningen gebouwd vóór 1966 en portieketagewoningen gebouw tussen 1966 en 1988. • Gezien de gebouwkenmerken zijn voor de galerijwoningen collectieve installaties geëigend om toe te passen. Vergaande energiebesparing en toepassing duurzame energie is met collectieve installaties te realiseren.

• Voor de portieketagewoningen 1966-1988 zijn de individuele installaties veelal geëigend, omdat die al aanwezig zijn en alleen uitgebreid of vervangen moeten worden. Individuele installaties kennen nu nog hun grenzen aan het gebruik van duurzame energie. • Voor de portieketagewoningen, waar nog geen cv aanwezig is, zijn in principe collectieve en individuele oplossingen mogelijk. Voor beide moeten aanpassingen gedaan worden. Echter collectieve verwarming aanbrengen in portieketagewoningen is complex. De distributie van de warmte van het nieuwe ketelhuis naar de woningen is een struikelblok. Slechts in specifieke gevallen zal dit makkelijk mogelijk zijn. Daarnaast moet er natuurlijk een nieuw ketelhuis gebouwd worden. Bestaande ruimten, bijvoorbeeld in het souterrain, zullen veelal niet geschikt gemaakt kunnen worden.



De keuzewijzer

In de tabel ‘Keuzewijzer installaties’ is aangegeven hoe men grof kan kiezen welke concepten bij installatieverbetering voor een complex geschikt kunnen zijn. Het gebouw wordt ingedeeld naar één van de vier gebouwtypen, vervolgens kiest men binnen de beheerstrategie een passende ingreep en vindt daar de toepasbare concepten.

De algemene prestaties van de concepten zijn in de tabel ‘Installatieconcepten’ na te lezen. De vetgedrukte combinaties van gebouwtype, ingreep en concept zijn in ‘Uitgewerkte concepten’ verderop in de brochure behandeld. Voor de overige combinaties kunnen in de bijlage voorbeelden gezocht worden.

Keuzewijzer Beheersstrategie

Gebouwtype Galerij voor 1966

Het gebouw heeft een lift. In het flatgebouw is een berging aanwezig.

Galerij vóór 1966

Galerij vóór 1966

met elk negen woningen aan een open galerij.

Groot onderhoud / renovatie

Hoog niveau renovatie

CE1. Collectieve CV /

CE1. Collectieve CV / gesloten geiser of elektrische

CD3. Mini-wkk met warmtepomp uit ventilatielucht

gesloten geiser of elektrische boiler /

De galerijwoning van voor 1966 heeft vier kamers. De woning is onderdeel van een woongebouw met meerdere verdiepingen

Onderhoud

collectieve MV CE2. Collectieve CV / collectieve boiler /individuele (gebalanceerde) ventilatie CE3. Collectieve CV / collectieve boiler / collectieve MV

De woning is onderdeel van een woongebouw met zeven verdiepingen met elk tien woningen en een open galerij. Het gebouw heeft een lift.

(individueel regelbaar)

De woning is onderdeel van een woongebouw met vier woonlagen die ieder tien woningen bevatten. Het gebouw heeft geen lift. De ontsluiting is via een gesloten portiek. In het flatgebouw zijn bergingen aanwezig.


collectieve of individuele MV ID3. Combiketel HR en warmtepompboiler

CD2. Collectieve CV met warmtepompboiler

met collectieve MV

IE1. Combiketel HR / MV individueel IE2. Combiketel HR / MV collectief IE3. Gecombineerde verwarming, ventilatie en warmtapwater

IE3. Gecombineerde verwarming, ventilatie

ID1. Combiketel HR en collectieve zonneboiler / collectieve of individuele MV ID2. Combiketel HR en individuele zonneboiler / collectieve of individuele MV

en warmtapwater

ID3. Combiketel HR en warmtepompboiler met collectieve MV

IE1. Combiketel HR / Portiek 1966 - 1988

De portiekwoning van 1966 - 1988 heeft drie kamers.

collectieve of individuele MV ID2. Combiketel HR en individuele zonneboiler /

collectieve MV

IE2. Combiketel HR / MV collectief

In het flatgebouw is een berging aanwezig.

boiler (bodem) + collectieve MV ID1. Combiketel HR en collectieve zonneboiler /

collectieve MV CE5. Stadsverwarming / rondpompsysteem /

IE1. Combiketel HR / MV individueel

Het gebouw heeft geen lift, de ontsluiting is via een gesloten portiek.

zonnecollectoren en collectieve CV CD5. Mini-wkk met zonnecollectoren en warmtepomp-

(individueel regelbaar) CE4. Mini-wkk / collectieve boiler indirect gestookt /

De portiekwoning van voor 1966 heeft drie kamers. De woning is onderdeel van een woongebouw met vier woonlagen die elk tien woningen bevatten.

en zonnecollectoren en collectieve MV CD4. Warmtepomp (bodem) met

(gebalanceerde) ventilatie CE3. Collectieve CV / collectieve boiler / collectieve MV

Portiek voor 1966

Portiek 1966 - 1988 Portiek 1966 - 1988

CE2. Collectieve CV / collectieve boiler / individuele

CD1. Collectieve CV met zonneboiler

Galerij 1966 - 1988

De galerijwoning van 1966 - 1988 heeft vier kamers.

Portiek vóór 1966

Portiek vóór 1966

Galerij 1966 - 1988

Galerij 1966 - 1988

boiler /collectieve MV (Mechanische Ventilatie)

MV individueel IE2. Combiketel HR / MV collectief


Specifieke oplossingen Het aanbrengen van installaties kent een aantal specifieke aandachtspunten. Bij individuele systemen vraagt de plaats van toestellen, rookgasafvoeren en ventilatiekanalen om aandacht. Bij collectieve systemen is dit minder een probleem, omdat er door moderne kleine ketels juist ruimte in de oude ketelhuizen vrijkomt en er vaak voldoende ruimte ontstaat voor het bijplaatsen van toestellen voor bijvoorbeeld warmtapwater. In bestaande woongebouwen zijn de natuurlijke ventilatiekanalen als ‘shunt’ kanaal uitgevoerd. Deze kanalen zijn vaak luchtlek. Het zonder meer gebruiken van deze kanalen is daarom niet mogelijk. Vervangen of nieuwe voering aanbrengen zijn dan de mogelijkheden.

Plaats individuele toestellen Bij de bepaling van de plaats van de toestellen is er een aantal mogelijkheden, afhankelijk van de specifieke plattegrond. Een geschikte plaats is meestal de keuken. De c.v.-ketels (en ventilatie-units) zijn tegenwoordig zo klein, dat ze eenvoudig in een keukenkastje kunnen worden weggewerkt. In de praktijk wordt er ook wel voor gekozen om ventilatie-units achter verlaagde plafonds aan te brengen. De bereikbaarheid voor onderhoud komt hier echter in gevaar.

Shuntkanalen voeren

Shuntkanalen voeren of slopen Shuntkanalen kunnen op verschillende wijzen gevoerd worden. Naast metalen pijpen zijn er ook flexibele systemen in de handel. De mogelijkheden worden beperkt door de doorsnede van het shuntkanaal. In veel gevallen zal het slopen van het shuntkanaal nodig zijn. Dit geeft meer ruimte en daardoor kunnen kanalen met een grotere doorsnede worden aangebracht. Dit betekent het voorkomen van te hoge luchtsnelheden en daarmee het voorkomen van geluidsoverlast.

Kanalen aanbrengen buiten de gevel

Kanalen aanbrengen Bij het aanbrengen van individuele c.v.-ketels moet er een plaats gevonden worden voor gecombineerde kanalen voor rookgasafvoer en luchttoevoer. Wanneer men shuntkanalen sloopt, komt er vaak voldoende ruimte vrij om ook kanalen voor rookgasafvoer te realiseren. Slopen betekent echter overlast voor bewoners. Veelal wordt dit gecombineerd met werkzaamheden aan afwerking en uitrusting (vernieuwen douche, toilet of keuken). Een andere oplossing is om de kanalen naar buiten te brengen. Dit vraag om een zorgvuldige inpassing in het gevelbeeld. In de praktijk zijn hier voldoende goede, maar ook slechte voorbeelden van. Het voordeel is dat de werkzaamheden in de woningen worden beperkt. In combinatie met de aanpak van de schil zijn er vaak mogelijkheden om de kanalen goed in het gevelbeeld te passen.

Plaats individuele toestellen

Bestaand


Nieuw

Shuntkanalen slopen en nieuwe kanalen aanbrengen


Bewonersinvloed Consumentgericht bouwen en beheren is een belangrijk item, ook bij installatievraagstukken. Vanuit dit oogpunt zijn de volgende aandachtspunten van belang.

Regelbaarheid en gebruiksgemak van de installaties In feite gaat het hier om de regelbaarheid van het klimaat naar temperatuur en luchtkwaliteit (ventilatie) en het makkelijk bedienen van installaties. Bij individuele systemen is er een zekere mate van regelbaarheid gangbaar. De temperatuur wordt per woning door een kamerthermostaat geregeld. De ventilatie is meestal in drie standen te regelen. Er zijn mogelijkheden om deze regelbaarheid te verbeteren: • Thermostatische radiatorkranen, waardoor in de verschillende vertrekken de temperatuur geregeld kan worden. • Toepassen van wasemkappen, waardoor afzuiging gerichter geregeld kan worden. • Regeling ventilatie door sensoren. Wanneer bijvoorbeeld het CO2-gehalte te hoog wordt, gaat de ventilatie meer afzuigen. Dit laatste is nog een nieuwe en dure techniek. Om het bedieningsgemak van ventilatie te verbeteren, is er tegenwoordig afstandsbediening beschikbaar. Bij collectieve systemen is er van oudsher weinig sprake van regelbaarheid. Voor verwarming is een Individuele Regel Combinatie (IRC) beschikbaar, die ook van een

warmtapwaterbereider voorzien kan worden. Collectieve verwarming wordt hier gecombineerd met de regelbaarheid en het gemak van een individuele combiketel. Om dit te kunnen toepassen, is het wel noodzakelijk dat de radiatoren van een woning een centrale aansluiting hebben. De oorspronkelijke installaties hebben echter meestal twee aansluitingen: een aan de voorzijde en een aan de achterzijde. Om een dergelijke IRC toe te passen, moet veelal het centrale leidingnet vervangen worden. Ook binnen de woningen moeten de leidingen aangepast worden. Collectieve mechanische ventilatie-installaties worden meestal centraal op twee of drie standen geregeld. Bij vervanging van ventilatoren kunnen er ventilatoren toegepast worden, die geregeld worden op een vaste onderdruk in het afzuigkanaal. Dit betekent, dat de ventilatie per afzuigpunt met het ventiel geregeld kan worden, zonder dat het hele systeem ontregeld wordt. Speciale ventielen zorgen ervoor dat er constante hoeveelheden worden afgezogen. Deze ventielen zijn in twee standen of zelfs traploos regelbaar.

Verrekening energiekosten bij collectieve installaties Een ander belangrijk punt is het verrekenen van de energiekosten. Bij individuele systemen is dit geen punt. Maar bij collectieve systemen is dit slechts beperkt mogelijk. Traditioneel worden er verdampingmeters toegepast, waardoor de kosten via verreken- regels worden verdeeld. De moderne elektronische variant is nauwkeuriger en makkelijker af te lezen. De eerdergenoemde Individuele Regel Combinatie is voorzien van een doorstroommeter, waarmee individueel afgerekend kan worden.

Overzicht in foto’s van oplossingen voor regelbaarheid IRC tappot

Afwerking Naast regelbaarheid en verrekenbaarheid is het afwerkings niveau in de woning voor bewoners belangrijk. Het netjes afen wegwerken van toestellen en leidingen is in de praktijk een belangrijk aandachtspunt.

Algemene prestaties van collectieve installaties Bestaande collectieve installaties leveren vaak klachten op bij bewoners. Enerzijds wordt dit veroorzaakt door het genoemde gebrek aan regelbaarheid en verrekenbaarheid, maar anderzijds door het niet optimaal functioneren van het installatiesysteem. Het wordt te warm of niet warm genoeg, of het energiegebruik is te hoog. De Installatie Performance Scan is een gestandaardiseerd instrument om inzicht te krijgen in de verbetermogelijkheden van de klimaatinstallatie in gebouwen. Hiermee worden gebreken in de installatie opgespoord. Aanpak van de installatie op basis van de scan kan leiden tot een reductie van het energiegebruik en tot een reductie op de kans op storingen en comfortklachten. Meer informatie over deze scan vindt u op www.InstallatiePerformanceScan.nl.

Overzicht in foto’s van oplossingen voor verrekening Thermisch radiatorventiel


Twee standen ventilatieventiel

Verdampingsmeter op radiator


Uitgewerkte concepten

De overige concepten zijn niet uitgewerkt, maar in de bijlage ‘Voorbeeldprojecten’ zijn per concept voorbeeldprojecten genoemd. Van deze projecten is nadere informatie op de website van Agentschap NL beschikbaar.

Bij elk concept zijn één of meerdere aandachtspunten aangestipt. Het mag duidelijk zijn dat alle gegeven waarden met betrekking tot bouwkosten, energiegebruik e.d. indicatief zijn. Deze waarden zijn gebaseerd op de publicatie ‘Voorbeeldwoningen bestaande bouw 2007’, Agentschap NL.

Huidige situatie Typering installatie

CE3 - Collectieve CV / collectieve boiler / collectieve MV individueel regelbaar

Galerij vóór 1966

Typerende afbeelding van de installatie

Bestaand

Onderhoud

Groot onderh. / renov.


Installatie maatregelen verwarming

collectieve CV (CR)

warmtapwater

keukengeiser

ventilatie

natuurlijk

De soort ingreep, waarbij de installatieverbetering plaats vindt

collectieve CV (HR) + optimaliseren systeem collectieve boiler collectieve MV

Maatregelen schil

Energetische kwaliteit van de schil

dak

RC = 1,97 m2 K/W

RC = 1,97 m2 K/W

gevel

RC = 0,36 m2 K/W

RC = 1,36 m2 K/W

glas

enkel / dubbel

HR++

vloer

RC = 0,15 m2 K/W

RC = 2,65 m2 K/W

Bijzondere, bijkomende maatregelen bij toepassing van het installatieconcept

Bijzondere maatregelen plaats apparaten

plaatsing IRC tappot in bijkeuken vernieuwen radiatoren en leidingen / plaatsing kamerthermostaat / bijplaatsen radiatoren in badruimte en entree

overig

Jaarlijks energiegebruik onderscheidend gas en elektriciteit, nodig voor verwarming en warm tapwaterbereiding



tussenmidden

hoekdak

tussenmidden

hoekdak

tussenmidden

hoekdak

tussenmidden

gas, verwarming en tapwater

Bestaand 960 m3

1610 m3

850 m3

1420 m3

800 m3

1190 m3

elektra, hulpenergie

217 kWh

217 kWh

217 kWh

217 kWh

217 kWh

217 kWh

Energiegebruik

Onderhoud

5.000 - 6.000

Kosten installatie

hoekdak

Kosten installatie en kosten totale ingreep

5.000 - 6.000 20.000 - 50.000

Kosten totale ingreep Energiegebruik

G

F

E

+

D

C

++

B

A

G

+++

F +

E

D

C

++

B

A

+++

G

F +

E

D ++

C

B

A

+++

G

F +

E

D ++

C

B

A

+++

Gezondheid Comfort- akoestisch - thermisch - tapwater

‘Kwaliteitsprofiel’ voor energiegebruik (energielabel A t/m F) en gezondheid en comfort (+,++,+++; goed, zeer goed, maximaal)

Individuele regeling en afrekening Wanneer er gekozen wordt voor de afrekening en regeling, om een IRC met warm tapwater toe te passen moet er rekening gehouden worden met: - de plaats van de IRC (afmetingen 630 x 500 x 318 mm) - plaats van nieuwe stijgleidingen voor de verwarming. Voor beiden gevallen is de kast bij de leidingkoker ideaal.

Opmerkingen en aandachtspunten bij het installatieconcept

Optimaliseren verwarmingssysteem Met de Installatie Performance Scan kan aangegeven worden op welke punten het verwarmingssysteem geoptimaliseerd kan worden.


Symbolen Verwarming

Warm tapwater

Ventilatie

Collectieve

Elektrische boiler

MV (Mechanische

warmteopwekking

Mini-wkk

Ventilatie) collectief

Zonneboiler

MV (Mechanische Ventilatie) individueel

In de loop van 2010 wordt deze publicatie geactualiseerd. Voor de laatste versie verwijzen wij u naar www.agentschapnl.nl/woningbouw.

Combiketel

Warmtepompboiler

Gebalanceerde ventilatie

IRC (Individuele Regel Combinatie) tappot


Het woningtype waarvan het concept is uitgewerkt

Ketelhuis

De uitgewerkte concepten zijn als volgt beschreven: De installaties bij de huidige situatie en bij de mogelijke ingrepen zijn getypeerd. • De maatregelen aan de schil van het gebouw, die bij het concept en de ingreep passen, zijn getypeerd naar isolatiewaarde (Rc). • Bijzondere maatregelen die bij dit concept getroffen kunnen worden, worden vermeld. • Het energiegebruik voor verwarming en warmtapwater wordt vermeld in m3 gas per jaar. • Het elektraverbruik van de installaties, de zogenaamde hulpenergie, wordt gegeven in kWh per jaar. • De energiegebruiken zijn voor een tussenmidden-woning en een hoekdakwoning gegeven. De verbruiken van woningen met een andere ligging zullen zich hiertussen bevinden. • De kosten van installatie en van de totale ingreep worden uitgedrukt in Bouwkosten, inclusief BTW. Uiteraard gaat het hier om grove indicaties. • De prestaties van de concepten in combinatie met het gebouw en de verschillende ingrepen zijn in een kwaliteitsprofiel getypeerd. • Voor energiegebruik is een schaal gebruikt die overeenkomt met het energielabel. • Voor gezondheid en comfort is een driepuntsschaal gebruikt: + goed; ++ zeer goed; +++ maximale kwaliteit.

Installatieconcept. Een overzicht van alle uitgewerkte concepten is te vinden op pag 26

Nieuwe kanalen en leidingen

Het betreft de volgende gebouwen en concepten: CE3 : Collectieve CV / collectieve boiler / collectieve MV (mechanische ventilatie) individueel regelbaar in een galerijwoning van vóór 1966 CE4 : Mini-wkk / collectieve boiler indirect gestookt / collectieve MV (mechanische ventilatie) in een galerijwoning van 1966 tot 1988 CD1 : Collectieve CV met zonneboiler voor een galerijwoning van 1966 tot 1988 IE1 : Combiketel HR / MV (mechanische ventilatie) individueel voor een portiekwoning van vóór 1966 IE3 : Gecombineerde verwarming, ventilatie en warmtapwater voor een portiekwoning van 1966 tot 1988 ID3 : Combiketel HR en warmtepompboiler met collectieve MV (mechanische ventilatie) voor een portiekwoning van vóór 1966.

Voor uitleg over de in de overzichten en bijlage gebruikte symbolen zie de tabel ‘Symbolen’.

Woningplattegrond waarin de positie van (nieuw te plaatsen) kanalen en leidingen is aangegeven

Collectieve CV / Collectieve boiler Collectieve MV (individueel regelbaar)

In het ‘Overzicht uitgewerkte concepten’ zijn alle concepten aangegeven in schema. Bij zes concepten zijn de schema’s over foto’s van portiek- of galerijwoningen gelegd. Deze concepten zijn voor die woningen uitgewerkt.

Afbeelding installatieconcept. De gebruikte symbolen zijn terug te vinden in de legenda onderaan deze pagina


Overzicht uitgewerkte concepten

Legenda

CE1 Collectieve CV / gesloten geiser of elektrische boiler / collectieve MV (Mechanische Ventilatie) Collectief efficiënt

CE2 Collectieve CV / collectieve boiler / individuele (gebalanceerde) ventilatie CE3 Collectieve CV / collectieve boiler / collectieve MV


CE4 Mini-wkk / collectieve boiler indirect gestookt / collectieve MV CE5 Stadsverwarming / rondpompsysteem / collectieve MV

CE1

CE2

CE3 (zie pagina 28)

CE4 (zie pagina 29)

CE5

CD1

Collectieve CV met zonneboiler

CD2

Collectieve CV met warmtepompboiler

Collectief duurzaam

CD3 Mini-wkk met warmtepomp uit ventilatielucht en zonnecollectoren en collectieve MV CD4 Warmtepomp (bodem) met zonnecollectoren en collectieve CV CD5 Mini-wkk met zonnecollectoren en warmtepompboiler (bodem) + collectieve MV

CD1 (zie pagina 30)

CD2

CD3

CD4

CD5

IE1

Combiketel HR / MV individueel

IE2

Combiketel HR / MV collectief

Individueel efficiënt

IE3 Gecombineerde verwarming, ventilatie en warmtapwater

IE1 (zie pagina 31)

IE2

IE3 (zie pagina 32)

ID1 Combiketel HR en collectieve zonneboiler / collectieve of individuele MV Individueel duurzaam

ID2 Combiketel HR en individuele zonneboiler / collectieve of individuele MV ID3 Combiketel HR en warmtepompboiler met collectieve MV

ID1

ID2


ID3 (zie pagina 33)


CE4 - Mini-WKK / collectieve boiler indirect gestookt / collectieve MV

Bestaand

Onderhoud



Mini-WKK

Bestaand

Installatie maatregelen

Galerij 1966 - 1988


Ketelhuis

Mini-WKK / collectieve boiler indirect gestookt / collectieve MV (individueel regelbaar)

Galerij vóór 1966


Collectieve CV / Collectieve boiler Collectieve MV (individueel regelbaar)

CE3 - Collectieve CV / collectieve boiler / collectieve MV individueel regelbaar

Onderhoud




verwarming

collectieve CV (CR)

warmtapwater

keukengeiser

ventilatie

natuurlijk

collectieve CV (HR) + optimaliseren systeem

verwarming

collectieve CV (CR)

mini-WKK

collectieve boiler

warmtapwater

collectieve boiler

collectieve boiler

ventilatie

natuurlijk

collectieve MV

Maatregelen schil

collectieve MV

Maatregelen schil

dak

RC = 1,97 m2 K/W

RC = 1,97 m2 K/W

dak

RC = 1,30 m2 K/W

RC = 1,30 m2 K/W

RC = 2,5 m2 K/W

gevel

RC = 0,36 m2 K/W

RC = 1,36 m2 K/W

gevel

RC = 1,36 m2 K/W

RC = 1,36 m2 K/W

RC = 2,5 m2 K/W / vernieuwen kozijnen

glas

enkel / dubbel

HR++

glas

enkel / dubbel

HR++

HR++

vloer

RC = 0,15 m2 K/W

RC = 2,65 m2 K/W

vloer

RC = 0,65 m2 K/W

RC = 2,65 m2 K/W

Bijzondere maatregelen

plaats apparaten

overig


Bestaand

plaatsing IRC tappot in bijkeuken

plaats apparaten

vernieuwen radiatoren en leidingen / plaatsing kamerthermostaat / bijplaatsen radiatoren in badruimte en entree

bemetering

overig



Energiegebruik

tussenmidden

hoekdak

Onderhoud tussenmidden

hoekdak

tussenmidden

hoekdak

tussenmidden


960 m3

1610 m3

850 m3

1420 m3

800 m3


217 kWh

217 kWh

217 kWh

217 kWh

217 kWh

5.000 - 6.000

Kosten installatie

Energiegebruik

G

F

E

+

D ++

C

B

A

G

+++

F +

E

D

C

++

A

+++

G

F +

E

Onderhoud

Energiegebruik

tussenmidden

hoekdak

1190 m3


950 m3

1480 m3

217 kWh


217 kWh

217 kWh

5.000 - 6.000

B

radiatoren voorzien van thermostatische kranen Bestaand

hoekdak

20.000 - 50.000

Kosten totale ingreep

nieuwbouw centraal ketelhuis individuele afrekening door warmtebemetering per woning

D ++

C

B

A

+++

G

F +

E

D ++

C

B

A

hoekdak



tussenmidden

hoekdak

tussenmidden

hoekdak

ca. 650 m3

ca. 1100 m3

ca. 400 m3

ca. 700 m3

Kosten installatie

6.000 - 12.000

6.000 - 12.000


20.000 - 50.000

100.000

Energiegebruik

+++

Gezondheid

tussenmidden

G

F +

E

D ++

C

B

A

+++

G

F +

E

D ++

C

B

A

+++

G

F +

E

D

C

++

B

A

+++

G

F +

E

D ++

C

B

A

+++

Gezondheid

Comfort - akoestisch


- thermisch

- thermisch

- tapwater

- tapwater

Individuele regeling en afrekening

Geluid en trillingen

Wanneer er gekozen wordt voor de afrekening en regeling, om een IRC met warm tapwater toe te passen moet er rekening gehouden

Een installatie voor warmtekrachtkoppeling veroorzaakt geluid en trillingen. Bij plaatsing in het woonblok zijn extra geluidswerende

worden met:

maatregelen nodig. Te denken valt aan trillingsvrij ophangen van onderdelen, het isoleren en/of het akoestisch scheiden van constructies.

- de plaats van de IRC (afmetingen 630 x 500 x 318 mm)

De afweging of er een nieuw ketelhuis buiten het gebouw geplaatst kan worden is hier zinvol.

- plaats van nieuwe stijgleidingen voor de verwarming. Voor beiden gevallen is de kast bij de leidingkoker ideaal. Optimaliseren verwarmingssysteem Met de Installatie Performance Scan kan aangegeven worden op welke punten het verwarmingssysteem geoptimaliseerd kan worden.



Bestaand

Onderhoud

Portiek vóór 1966



Combiketel


IE1 - Combiketel HR / MV individueel

Combiketel individuele mv


Collectieve CV en zonneboiler

Galerij 1966 - 1988

Collectieve CV / zonneboiler Collectieve MV (individueel regelbaar)

CD1 - Collectieve CV met zonneboiler

Bestaand


Onderhoud


verwarming

collectieve CV (CR)

collectieve CV (HR)

warmtapwater

collectieve boiler

collectieve boiler

ventilatie

natuurlijk

MV

collectieve CV (HR)

verwarming

lokale gasverwarming

zonneboiler

warmtapwater

keukengeiser

MV

ventilatie

natuurlijk

Maatregelen schil

combiketel combiketel individuele MV

Maatregelen schil

dak

RC = 1,30 m2 K/W

RC = 1,30 m2 K/W

RC = 2,5 m2 K/W

dak

RC = 1,97 m2 K/W

RC = 1,97 m2 K/W

gevel

RC = 1,36 m2 K/W

RC = 1,36 m2 K/W

RC = 2,5 m2 K/W

gevel

RC = 0,36 m2 K/W

RC = 1,36 m2 K/W

glas

enkel / dubbel

HR++

HR++

glas

enkel / dubbel

HR++

vloer

RC = 0,65 m2 K/W

RC = 2,65 m2 K/W

RC = 2,65 m2 K/W

vloer

RC = 0,15 m2 K/W

RC = 2,65 m2 K/W


plaats apparaten

bemetering

overig




Bestaand

zonneboiler + universele regelunit en terugloopventiel in werkkast

plaats apparaten

individuele doorstroommeters

kanalen

rookgasafvoer door kanaal buiten

vernieuwing radiatoren en leidingnet

ventilatie

afvoer MV door bestaande kanalen, roestvaste voering aangebracht

Onderhoud

plaatsing in keuken





Energiegebruik

tussenmidden

hoekdak

tussenmidden

hoekdak

tussenmidden

hoekdak

tussenmidden

hoekdak

Energiegebruik

tussenmidden

hoekdak

tussenmidden

hoekdak

tussenmidden

hoekdak

tussenmidden


950 m3

1480 m3

840 m3

1300 m3

720 m3

1230 m3

ca. 600 m3

ca. 700 m3


960 m3

1610 m3

900 m3

1470 m3

490 m3

780 m3


217 kWh

217 kWh

217 kWh

217 kWh

220 kWh

220 kWh

220 kWh

220 kWh


217 kWh

217 kWh

221 kWh

221 kWh

221 kWh

Kosten installatie

10.000 - 11.000

10.000 - 11.000


20.000 - 50.000

100.000

Energiegebruik

G

F

E

+

D ++

C

B

A

+++

G

F +

E

D ++

C

B

A

+++

G

F +

E

D ++

C

B

A

+++

G

F +

E

D

C

Bestaand

Onderhoud

9.000 - 10.000

Kosten installatie

B

A

Energiegebruik

+++

Gezondheid

221 kWh 9.000 - 10.000

25.000 - 70.000


++

G

F +

E

D ++

C

B

A

+++

G

F +

E

D

C

++

B

A

+++

G

F +

E

D ++

C

B

A

+++

G

F

E

+

Gezondheid



- thermisch

- thermisch

- tapwater

- tapwater

Leidingen op het dak

Plaatsing CV ketel

Optimaliseren installatie Bij het toepassen van een zonneboiler komen

Naast vervanging van de CV-ketel is het van

Er zijn weinig mogelijkheden om de CV-ketel te plaatsen en weg te werken.

naast de zonnepanelen ook veel leidingen op

belang om het verwarmingssysteem zo

Het wegwerken in keukenkastjes biedt hier mogelijkheden.

het dak. Aandachtspunt hierbij is dat er

optimaal mogelijk te laten functioneren

voldoende werkruimte voor dakonderhoud

(comfort en energiegebruik). Met de Installatie

Afhankelijk van de ruimte die er voor kanalen is, kan er gekozen worden voor een collectief kanaal waarin luchttoevoer

moet blijven.

Performance Scan kan een goed inzicht

en rookgasafvoer zijn gecombineerd (CLV).

verkregen worden in de gebreken en de

Dit kanaal kan buiten het gebouw geplaatst worden of in de plaats van de bestaande shuntkanalen.

verbetermogelijkheden van de installatie. www.InstallatiePerformaneScan.nl


hoekdak


D ++

C

B

A

+++

Onderhoud



Warmtepomp

Bestaand


Portiek vóór 1966


Multifunctionele unit

Bestaand

ID3 - Combiketel HR en warmtepomboiler met collectieve MV

Combiketel warmtepomp collectieve mv

Portiek 1966 - 1988


Gecombineerde verwarming, tapwater en ventilatie

IE3 - Gecombineerde verwarming, ventilatie en warmtapwater

Onderhoud


verwarming

CV ketel (VR)

multifunctionele unit

verwarming

lokale gasverwarming

warmtapwater

VR combitapketel


warmtapwater

keukengeiser

ventilatie

natuurlijk


ventilatie

natuurlijk

Maatregelen schil

combiketel warmtepompboiler collectieve MV

Maatregelen schil

dak

RC = 1,30 m2 K/W

RC = 1,30 m2 K/W

dak

RC = 1,97 m2 K/W

RC = 1,97 m2 K/W

gevel

RC = 1,36 m2 K/W

RC = 1,36 m2 K/W

gevel

RC = 0,36 m2 K/W

RC = 1,36 m2 K/W

glas

enkel / dubbel

HR++ / nieuwe kozijnen

glas

enkel / dubbel

HR++

vloer

RC = 0,65 m2 K/W

RC = 2,65 m2 K/W

vloer

RC = 0,15 m2 K/W

RC = 2,65 m2 K/W



plaats apparaten

kanalen

temp. inblaaslucht te regelen door thermostatisch ventiel

ventilatie

dempers in luchtkanalen

CV-ketel en WTW-unit in bergkast / kanalen in leidingschacht

Bestaand

Onderhoud




tussenmidden

hoekdak

Energiegebruik

tussenmidden

hoekdak

tussenmidden

hoekdak

tussenmidden

hoekdak

tussenmidden

hoekdak

1160 m3

350 m3

750 m3

ca. 300 m3

ca. 700 m3


960 m3

1610 m3

810 m3

1420 m3

420 m3

710 m3

ca. 400 m3

ca. 600 m3

195 kWh

ca. 300 kWh

ca. 300 kWh

ca. 300 kWh

ca. 300 kWh


217 kWh

217 kWh

221 kWh

221 kWh

ca. 280 kWh

ca. 280 kWh

ca. 280 kWh

ca. 280 kWh


650 m3


195 kWh

tussenmidden

hoekdak

Kosten installatie Kosten totale ingreep F

E

radiatoren voorzien van thermostatische kranen

hoekdak

hoekdak

+

regelbaarheid

tussenmidden

tussenmidden

G


Energiegebruik

Energiegebruik



D ++

C

B

A

+++

G

F +

E

D ++

C

B

A

+++

G

F +

6.000 - 7.000

6.000 - 7.000

25.000 - 70.000

130.000

E

D ++

C

B

A

+++

G

F

E

+

D

C

++

Gezondheid

Bestaand

Onderhoud

9.000 - 10.000

Kosten installatie Kosten totale ingreep B

A

Energiegebruik

+++

G

F +

E

D ++

C

B

A

+++

G

F +

E

D ++

C

B

A

+++

G

F +

6.000 - 7.000

6.000 - 7.000

25.000 - 70.000

130.000

E

D ++

C

B

Gezondheid



- thermisch

- thermisch

- tapwater

- tapwater

Extra aandacht voor ruimte, onderhoud en geluid

Collectieve regeling ventilatie

Er moet plaats zijn voor een grote unit en kanalen voor inblaas en afzuiging. Veelal worden kanalen achter een verlaagd plafond

Het toepassen van een collectieve warmtepompboiler houdt in dat de individuele regelbaarheid van de ventilatie minder mogelijk is.

in de hal weggewerkt. Het onderhoud verschilt met een normale installatie. Filters moeten regelmatig gereinigd worden.

Bij een homogene samenstelling van de bewonersgroep zal dit geen probleem opleveren.

Het is van belang dat er aandacht wordt besteed aan geluiddemping van apparaat (ophanging) en kanalen (dempers).



A

+++

G

F +

E

D ++

C

B

A

+++

Bijlage A Voorbeeldprojecten Installatieconcept

Overzicht

Foto

Project

Plaats

Type

Bouwjaar

Aantal woningen

Eigenaar

Installatie

42

Hestia groep,

Overig

Bron

Tapwater

Ventilatie

elektrische

mechanisch

omgekeerde

Agentschap NL

boiler

collectief

dakisolatie,

E’novatie

geiser of elektrische +

aanbrengen

projectbrochure

collectieve MV

vliesgevel

Hoofdstraat in

Hoofdstraat

CE 1

Landgraaf

Galerij

1973

Collectieve CV +

CV

Schil

collectieve CV

Landgraaf

Landgraaf [14b] Nr. DV1-SO2.105 94.03 © Agentschap NL Bleijerheide

Kerkrade

Galerij

1966

400

Land van

collectieve CV

Rode,

elektrische

mechanisch

isolatie en

energie

Agentschap NL

boiler

collectief

dakbedekking

zuinige lift

brochure

Kerkrade

‘Kwaliteit van wonen’ Nr. 1KPWB04.18

Den Helder

Den Haag

Portiek

1967-1968

221

straat e.o.

Staedion,

collectieve CV

Den Haag

gesloten

mechanisch

vervanging

Agentschap NL

geiser

collectief

kozijnen / HR++

brochure

glas/isolatie /

‘Kwaliteit van

herst.

wonen’

schilderw.

Nr. 1KPWB04.18

beton / dakbed.

Elvira

CE 2

Amstenrade

Galerij

1973

33

Cicero

Collectieve CV +

Zorggroep,

collectieve boiler +

Hoensbroek

collectieve CV

collectieve

gebalanceerd

aanpassing

aanpassing

Agentschap NL

boiler

ind.

vliesgevel /

lift

E’novatie

isolatie

projectbrochure

individuele gebalanceerde

Hoofdstraat in

ventilatie

Landgraaf [14b] Nr. DV1-SO2.105 94.03 © Agentschap NL Beethovenstraete

Roermond

Galerij

1970

98

Wonen Zuid, Roermond

collectieve CV

collectieve

gebalanceerd

isolatie /

Agentschap NL

boiler

ind.

kunststof

brochure

kozijnen /

‘Kwaliteit van

HR++ glas

wonen’ Nr. 1KPWB04.18



Installatieconcept

Overzicht

Foto

Project

CE 3

De Grutto

Collectieve CV + collectieve

e.o.

Plaats

Hoogeveen

Type

Portiek

Bouwjaar

1965 - 1968

Aantal woningen

Eigenaar

Installatie

162

Domesta,

collectieve

Hoogeveen

CV

CV

Tapwater

Ventilatie

Tappot IRC

mechanisch

Schil

Overig

Bron

isolatie

keuken /

Agentschap NL

sanitair

E’novatie project

collectief

boiler + collectieve MV

brochure De Grutto


eo. in Hoogeveen [12B] Nr. DV1SO2.103 93.11 © Agentschap NL

CE 4

Molen

Mini-wkk + collectieve

bossenflats

Venlo-Blerick

Galerij

1968

608

boiler indirect gestookt +

Antares

collectieve

collectieve

mechanisch

isolatie /

Agentschap NL

Woonservice,

CV met WKK

boiler

collectief

aluminium

brochure

kozijnen /

‘Meer keuzes meer

akoestisch HR

kwaliteit’

glas / houten

Nr. 1KPWB03.24

Venlo

collectieve MV

kozijnen / HR++ glas

Ibisdreef

CE 5

Utrecht

Portiek

1966

120

Stadsverwarming +

Portaal,

stads

rondpomp

mechanisch

isolatie /

Agentschap NL

Utrecht

verwarming

systeem

collectief

dubbel glas

E’novatie project-

rondpompsysteem +

brochure Ibisdreef

collectieve MV

in Utrecht [2B] Nr. DV1-SO2.93 94.03 © Agentschap NL

CD 1

Gersteveld &

Collectieve CV +

Tarweveld

Veenendaal

Galerij

1972

150

zonneboiler

Woning

collectieve CV

zonneboiler

mechanisch

Agentschap NL

stichting

ind. naver-

brochure ‘Meer

Patrimonium,

warming

keuzes meer

Veenendaal

kwaliteit’ Nr. 1KPWB03.24

Den Helder-

Den Haag

Portiek

1967 - 1968

221

straat e.o.

Staedion,

collectieve CV

Den Haag

gesloten

mechanisch

vervanging

Agentschap NL

geiser +

collectief

kozijnen / HR++

brochure

glas / isolatie /

‘Kwaliteit van

herst. schilderw.

wonen’

beton / dakbed.

Nr. 1KPWB04.18

zonneboiler

CD 2

Prinses

Collectieve CV +

Margriet-

Boxmeer

Portiek

1978

48

Woonmaatschappij

collectieve CV

ind. warmtepompboiler,

mechanisch

Agentschap NL brochure

warmtepompboiler

straat

Maasland,

WTW uit

‘Voorbeelden uit

Ravenstein

ventilatie-

de praktijk’

lucht

Nr. 1KPWC03.01. © Agentschap NL



Installatieconcept

Overzicht

Foto

Project

Prinsenflats

CD 2 (vervolg)

Plaats

Rijswijk

Type

Galerij

Bouwjaar

1972

Aantal woningen

Eigenaar

98

Vidomes, Rijswijk

Collectieve CV +

Installatie CV

Schil

Overig

Tapwater

Ventilatie

collectieve

collectieve

mechanisch

isolatie /

Agentschap NL

CV

boiler, WTW

collectief,

HR++ glas

brochure

uit ventilatie

individueel

‘Kwaliteit van

lucht dmv

regelbaar

wonen’

warmtepompboiler

warmtepomp

De Brandaris

CD 3

Zaandam

Galerij

1968

384

Mini-wkk met warmtepomp

Bron

Nr. 1KPWB04.18

Rochdale,

collectieve

zonneboiler,

mechanisch

beglazing

Agentschap NL

Zaandam

CV

WKK

collectief

balkons

www. Agentschap

ventilatie en zonnecollectoren

NL.nl

en collectieve MV

Kruitberg

CD 4

Amsterdam

Galerij

1972

328

Warmtepomp (bodem)

Rochdale,

collectieve

zonneboiler

Amsterdam

CV

collectief

mechanisch

met zonnecollectoren

isolatie /

keuken/

Agentschap NL

HR++ glas /

sanitair/

brochure

serres

toegangs-

‘Kwaliteit van

systeem

wonen’

en collectieve CV

Nr. 1KPWB04.18

Schalkwijk

Haarlem

Portiek

1960

382

Elan Wonen /

collectieve

collectieve

isolatie /

Agentschap NL

De Woon-

CV + wkk

CV met

kunststof

brochure ‘Voor-

zonnewarmte

kozijnen /

beelden uit de

HR++ glas

praktijk’

maatschappij

mechanisch

/ Pre Wonen


CD 5

Lienaerts-

Mini-wkk met zonnecollectoren

staete

Geleen

Galerij

1970

48

Woonpunt

collectieve

zonneboiler,

mechanisch

isolatie /

Agentschap NL

Westelijke

CV + wkk

Elek.

collectief

HR++ glas

brochure ‘Meer

en warmtepompboiler

Mijnstreek,

(bodem) en collectieve MV

Sittard-

kwaliteit’

Geleen

Nr. 1KPWB03.24

IE 1

Beekman

Combiketel HR +

straat e.o.

individuele MV

Kampen

Portiek

1963

156

deltaWonen, Kampen

warmtepomp

combiketel

combiketel

keuzes meer

mechanisch

isolatie /

Agentschap NL

ind.

kunststof


kozijnen /

brochure Beek-

dubbel glas /

manstr. eo in

gevel

Landgraaf [6B] Nr.

afwerking

DV1-SO2.95 93.11 © Agentschap NL



Installatieconcept

Overzicht

Foto

Project

IE 1 (vervolg)

Rembrandt-

Combiketel HR +

laan

Plaats

Goes

Type

Portiek

Bouwjaar

1960

Aantal woningen

Eigenaar

64

RWS partner

Installatie CV

combiketel

Overig

Bron

Tapwater

Ventilatie

combiketel

mechanisch

isolatie /

aanpassen

Agentschap NL

ind.

voorzetpui /

plattegrond /

E’novatie

dubbel glas /

wijkaanpak

projectbrochure

in wonen,

individuele MV

Schil

Goes

kunststof

Rembrandtlaan in

kozijnen

Goes [10B] Nr. DV1-SO2.101 94.03 © Agentschap NL

Wielwijk

Dordrecht

Portiek

1957

104

Woondrecht,

combiketel

combiketel

Dordrecht

mechanisch

isolatie /

Agentschap NL

ind.

stuclaag /

E’novatie

aluminium

projectbrochure

kozijnen /

Wielwijk in

dubbel glas

Dordrecht [20B] Nr. DV1-SO2.107 94.01 © Agentschap NL

Hof

Den Haag

Portiek

1950

124

Loevesteijn

IE 2

De Westfriese

Combiketel + collectieve

Hof

Vestia

combiketel

combiketel

mechanisch

verw. asbest /

ind.

nieuwe

brochure ‘Meer

ZW,

galerijen /

keuzes meer

Den Haag

balkons /

kwaliteit’

HR++ glas

Nr. 1KPWB03.24

Den Haag

Hoorn

Galerij

1962

12

wbv Hoorn,

combiketel

combiketel

Hoorn

samenvoegen

Agentschap NL

mechanisch

isolatie /

verbeteren

Agentschap NL

collectief

dubbel glas /

woonomg.

E’novatie

MV (individueel regelbaar)

kunststof

projectbrochure

kozijn /

De Westfriese Hof

galerij

in Hoorn [7B]

afsluiten

Nr. DV1-SO2.98 93.10 © Agentschap NL

Van Heelu

Den Bosch

Portiek

1965

32

straat e.o.

Zayaz,

combiketel

combiketel

Den Bosch

mechanisch

vernieuwen

Agentschap NL

collectief

kozijnen /

E’novatie

entree

projectbrochure Van Heelustraat eo in Den Bosch [11B] Nr. DV1-SO2.102 93.11 © Agentschap NL

De Grutto e.o.

Hoogeveen

Portiek

1965-68

72

Domesta, Hoogeveen

combiketel

combiketel

mechanisch

isolatie

collectief

keuken /

Agentschap NL

sanitair

E’novatie projectbrochure De Grutto eo in Hoogeveen [12B] Nr. DV1SO2.103 93.11 © Agentschap NL



Installatieconcept

Overzicht

Foto

Project

Plaats

IE 2 (vervolg)

De Prinsen-

Leidschen-

Combiketel + collectieve

hof

dam

Type

Galerij

Bouwjaar

1966

Aantal woningen

Eigenaar

210

Wooninvest,

Installatie CV

combiketel

Schil

Overig

Bron

Tapwater

Ventilatie

combiketel

mechanisch

verbreden

entree /

Agentschap NL

collectief,

galerijen/

camera

brochure

ind.

aanpassing

bewaking

‘Kwaliteit

regelbaar

gevel

Voorburg

MV (individueel regelbaar)

van wonen’ Nr. 1KPWB04.18

Zonzeelstraat

Amsterdam

Portiek

1965

108

e.o.

Hoofdstraat

Ymere,

combiketel

combiketel

Amsterdam

Landgraaf

Portiek

1973

78

Hestia groep,

combiketel

combiketel

Landgraaf

mechanisch

isolatie /

collectief

stuclaag /

E’novatie

dubbel glas /

projectbrochure

kunststof

Zonzeelstraat

kozijnen /

eo in Amsterdam

afsluiten

[17B] Nr. DV1-

balkons /

SO2.108 94.01

entree

© Agentschap NL

mechanisch

isolatie

samenvoegen

samenvoegen

collectief

Agentschap NL

Agentschap NL E’novatie projectbrochure Hoofdstraat in Landgraaf [13B] Nr. DV1-SO2.104 94.03 © Agentschap NL

Het Behouden

Amsterdam

Portiek

1977

572

Huys

Woon

combiketel

combiketel

mechanisch

HR++ glas /

sanitair /

Agentschap NL

collectief

balkons

politie

brochure

De Key,

afwatering /

keurmerk.

‘Kwaliteit

Amsterdam

betonren. /

van wonen’

asbest

Nr. 1KPWB04.18

stichting

sanering / entrees

IE 3

Clavecymbel-

Verwarming (HR),

straat

Maastricht

Galerij

1959

119

Woning

gebalanceerd

isolatie /

Agentschap NL

stichting

combiketel

combiketel

+ WTW

dubbel glas /

E’novatie

gebalanceerde ventilatie en

St. Mathias,

ind. regelbaar

glazen pui

projectbrochure

warm tapwater, al dan niet

Maastricht

tpv balkon

Clavesymbelstraat

gecombineerd in één ketel

eo in Maastricht [21B], Nr. DV1SO2.112 94.04 © Agentschap NL Kleine Driene

Hengelo

Portiek

1959

142

St. Joseph

gecombineerd

gecombi-

mechanisch

isolatie /

verlagen

Agentschap NL

Wonen,

toestel

neerd

collectief

verkleinen

plafonds


Hengelo

toestel

glas

brochure Kleine

oppervlakken

Driene in Hengelo [3B] Nr. DV1SO2.94 93.11 © Agentschap NL



Installatieconcept

Overzicht

Foto

Project

IE 3 (vervolg)

Roosenvelt-

Verwarming (HR),

laan e.o.

Plaats

Utrecht

Type

Portiek

Bouwjaar

1960

Aantal woningen

Eigenaar

112

Portaal,

Installatie CV

combiketel

Tapwater

Ventilatie

combiketel

indiv. + WTW

Schil

Overig

Bron

isolatie

gemeen-

Agentschap NL

schappelijke

E’novatie

Utrecht

gebalanceerde ventilatie en

projectbrochure

warm tapwater, al dan niet

Rooseveltlaan

gecombineerd in één ketel

eo in Utrecht[16B] Nr. DV1-SO2.107 94.01 © Agentschap NL Nieuwland

Catharinaland

ID 1

Schiedam

Den Haag

Portiek

Portiek

1953

jaren ’60

448

144

Combiketel HR en

Woonplus,

combiduct/

combiduct /

gebalanceerd

isolatie /

Agentschap NL

Schiedam

combiketel

combiketel

/ MV

stuclaag /


vergr. balkon /

brochure Nieuw-

nieuwe

land in Schiedam

kozijnen /

[18B] Nr. DV1-

HR-glas /

SO2.109 94.04

kierdichting

© Agentschap NL

isolatie /

Agentschap NL

verkleinen

brochure

glasopper-

‘Voorbeelden

vlakken

uit de praktijk’

Staedion,

HR ketel

zonneboiler

mechanisch

Den Haag

collectieve zonneboiler


Oud Indische

Amsterdam

Portiek

1920-40/80

1700 (ged.)

Buurt

De Alliantie,

combiketel

Amsterdam

combiketel +

mechanisch

isolatie

Agentschap NL

zonneboiler

brochure ‘Kwaliteit van wonen’ Nr. 1KPWB04.18

ID 2

Elbereveld-

Combiketel HR en

straat

Kerkrade

Portiek

1971

60

Hestia groep

combiketel

Kerkrade,

individuele zonneboiler

combiketel +

mechanisch

zonneboiler

Kerkrade

isolatie /

duboliften /

Agentschap NL

stuclaag /

PL verlichting

brochure ‘Kwaliteit

vergr. balkon /

van wonen’

nieuwe

Nr. 1KPWB04.18

kozijnen / HR-glas / kierdichting

ID 3

Oud Indische

Combiketel HR en

Buurt

Amsterdam

Portiek

1920-40/80

1700 (ged.)

De Alliantie,

herstel

Agentschap NL

metselwerk /

brochure ‘Kwaliteit

warmtepompboiler

isolatie /

van wonen’

met collectieve MV

vervangen

Nr. 1KPWB04.18

Amsterdam

combiketel

combiketel + warmtepomp

mechanisch

kozijnen / HR++ glas




Divisie NL Energie en Klimaat voert in opdracht van het ministerie van VROM het programma ‘Energie & Gebouwde Omgeving’ uit. Wij bieden professionele marktpartijen en overheden onder steuning bij energiebesparing, duurzame energie en CO2-reductie van de gebouwde omgeving.

Dit is een publicatie van: Agentschap NL NL Energie en Klimaat Swentiboldstraat 21 Postbus 17 | 6130 AA Sittard T +31 (0) 88 602 20 00 www.agentschapnl.nl © Agentschap NL | april 2010 Publicatie-nr. 2KPWB1025 Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Agentschap NL is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal. Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en weten regelgeving. De divisie NL Energie en Klimaat versterkt de samenleving door te werken aan de energie- en klimaatoplossingen van de toekomst.

Installaties in bestaande woningbouw Kiezen voor verbetering. >> Als het gaat om energie en klimaat

Recommend Documents