innovatie technologie wetenschap Clusterbeleid als hefboom tot innovatie

IWT226/IWTcover/30/2

01-03-2000 16:04

Page 2

ST U

D

IE

S

30 Clusterbeleid als hefboom tot innovatie Jan Larosse Ralph Hantschel Dany Jacobs Theo J.A. Roelandt Victor Gilsing Koenraad Debackere

innovatie wetenschap

technologie INSTITUUT VOOR DE AANMOEDIGING VAN INNOVATIE DOOR WETENSCHAP EN TECHNOLOGIE IN VLAANDEREN


01-03-2000 16:04

Page 3

C o l o f o n Colofon

IWT-Studies worden uitgegeven door het IWT-Vlaanderen in het kader van het werkprogramma van het IWT-Observatorium. De auteurs zijn echter persoonlijk verantwoordelijk voor de standpunten die worden ingenomen bij de uitwerking van deze Studies. Redactie } Ann Van den Bremt (secretariaat) Jan Larosse (coördinatie) Productie } Lemahieu & Partners Copyright } reproductie en gebruik is toegestaan mits bronvermelding.

IWT-Observatorium Jan Larosse, Coördinator Donald Carchon, Informatiesysteem Ann Van den Bremt, Secretariaat Vincent Duchêne, Beleidsanalyse Bischoffsheimlaan 25 1000 Brussel Tel.: 02/209 09 00 Fax: 02/223 11 81 E-mail: [email protected] Web-site: http://www.iwt.be Depotnummer: D/2000/7037/1 Verschenen in februari 2000

IWT226/IWTstudie/30/2

01-03-2000 16:02

Page 1

30 Clusterbeleid als hefboom tot innovatie Jan Larosse (IWT-Vlaanderen) Dr. Ralph Hantschel (Agiplan-Duitsland) Prof. Dr. Dany Jacobs (TSM Business School) Dr. Theo J.A. Roelandt en Drs. Victor Gilsing (Ministerie van Economische Zaken Nederland) Prof. Dr. Ir. Koenraad Debackere (K.U. Leuven)


01-03-2000 16:02

Page 2

2

E n g l i s h a b s t r a c t English abstract

This series of papers results from a seminar organised by IWT on the occasion of the technology fair 'Flanders Technology International' in 1999. The seminar was titled: ‘Clusters as a leverage for innovation’, and sub-titled: ‘Technological Anchoring of the Automotive Sector’. The aim of the seminar was to present an overview of international policy learning on clusters and cluster policies and to discuss the case of the automotive sector in Flanders. The specific case of automotive clustering in Flanders has been presented in an earlier IWT-Study (nr 21). The papers presented in this Study were written to report on the other contributions. The objective is to edit a reader covering major themes that might be useful in policy preparation. The first contribution sums up the study work done by IWT-Observatory itself on the subject of cluster policy. One item is the attempt to make a historical analysis of the evolution of cluster policy in Flanders as an attribute of the new regional economic policy. This context gave rise to an interaction of top-down policy - a future oriented innovation policy - and bottom up policy approaches, fully acknowledging the central role of industrial actors in the concretisation of cluster platforms. Innovation policy has to follow-up on the new hybrid forms of industrial organisation, between vertical integration in large firms and market relations between autonomous contractors, which respond to the complexity of innovation nowadays. In the course of the year 2000 Flemish innovation policy will provide a structural framework to innovation partnerships or clusters on the basis of the new Innovation Decree. This work can benefit from a clear understanding of the drivers of cluster competitiveness: the generation of numerous knowledge spillovers, stimulated by geographical proximity, that enhances a collective productivity. Cluster organisations are able to generate and internalise these spillovers to the benefit of all partners and of the broader community. But the start-up of such a cluster organisation is a kind of collective investment, which is not taken for granted. Networking in automotive clusters has already some years of track record. Ralph Hantchel, Agiplan network manager of several clusters in Germany and Austria, has used his own practice to illustrate the importance of cluster man-

agement to start up, maintain and fully develop cluster networking. Imperative to the success of co-operative initiatives is that all partners experience a direct benefit, through improved access to information and knowledge, joint projects, strategic interaction with key actors. Trust is the basis of long lasting alliances, professionalism is key to a balanced methodology of network management. Among these management rules periodical evaluation is a corner stone to develop clustering as a self-organising process. The contribution of Dany Jacobs discusses cluster policy as a new kind of industrial policy, which can be characterised as ‘backing winners’. He observes a great diversity of analytical and practical approaches. They have in common a search for strengths, either an existing strength or specialisation pattern, either an emerging strength or capacity to develop this competitive advantage. Another fundamental characteristic of cluster policy is knowledge intensification: a knowledge economy is a network economy. The paper also makes clear that cluster policy is not restricted to technology and discusses a technology push tendency in Flemish innovation policy, technology in search of applications. Cluster policy has to be demand oriented and has to offer solutions to major social challenges. The paper of Theo Roelandt and Victor Gilsing presents a very thorough and most exhaustive international overview of cluster based innovation policies. It starts off with cluster analysis, stressing the importance of interaction and institutions. Cluster analysis and cluster-based policies are close to the innovation systems approach. Cluster analysis offers a new economic framework that presents an alternative to traditional cluster analysis. It produces a rich diversity of insights in vital relations in the field of capabilities, information, technologies and consumer needs in innovation systems at lower level. These can be transformed in tools for strategic industry development. Cluster analysis therefore exemplifies a new role for government, remediating system failures on the level of political and economic framework conditions, information and knowledge circulation, conditions of interaction and knowledge exchange, imbalances between public infrastructures and socio-economic requirements, public regu-


01-03-2000 16:02

Page 3

3

lations and administrative co-ordination affecting clusterand innovation processes. The authors evaluate a range of international policy practices and derive the common characteristic of cluster policy being a market led development policy, based on systematic dialogue between all actors an all organisations in the innovation process. Because the new paradigm is still in evolution and clusters also evolve, careful cluster monitoring over a longer period is needed to fully understand the dynamic aspects. Koen Debackere has written a reflection paper on the problem of definition and measurement of clusters for the operationalisation of cluster policy. Although the hypothesis of enhanced knowledge creation and diffusion, and the resulting competitive benefits of knowledge spillovers in clusters is widely supported, there is little empirical proof, for the simple reason that adequate data are missing. The measurement of the impact of knowledge on productivity is often mediated by an input-output analysis correlating knowledge expenditures (R&D) and economically useful knowledge (patents, new products and processes, publications). These are knowledge stocks and static by nature while for the measurement of performance of clusters one need dynamic variables: knowledge flows (such as mobility of human capital, diffusion of embodied technology, R&D co-operations, spillovers). Public authorities will have to invest in a dedicated statistical apparatus to provide the policy indicators needed for monitoring cluster policy. Another line of reflection concerns the nature of clusters as either a poster or a priori constructs. If clusters simply already ‘exist’ one needs to detect them; if they (also) have to be newly created, there is much more risk for government failure. This related to the problem of cluster ‘lifecycle’ of growth, maturity and decay. How can be prevented that self-reinforcing cluster mechanisms produce a ‘lock-in’? The author stresses the pivotal role of research institutes in providing local embededness and also counterbalancing non-local relations with the broader knowledge community that bring new impulses.


01-03-2000 16:02

Page 4

4

I n h o u d s t a f e l Inhoudstafel

2

English abstract

7

Voorwoord

9

Inleiding

11

Deel 1: Kanttekeningen bij vijf jaar clusterinitiatieven in Vlaanderen

12

Samenvatting

14

De succesvolle diffusie van ‘clusters’ en ‘clusterbeleid’

16

Waarom zijn clusters en clusterbeleid een kernelement van een modern regionaal

19

Clusterbeleid in Vlaanderen

26

Bijlage: Erkende clusterinitiatieven in Vlaanderen

27

Referenties

29

Deel 2: Netwerking in automobielclusters in Duitsland en Oostenrijk

30

Samenvatting

31

Uitdagingen in de automobielsector

31

Clusters als middel om het concurrentievermogen te verbeteren

32

De filosofie van het werken met een netwerksysteem in clusters

34

Typische automobielclusters en hun voordelen voor ondernemingen

37

Hoofdfactoren van het succes in het werken met clusters

38

Referenties

41

Deel 3: Industriebeleid in de kenniseconomie: de relevantie van de clusteraanpak

42

Samenvatting

43

Industriebeleid sinds WO II

44

Oude wijn in nieuwe zakken

45

Een veelheid van benaderingen

47

Gemeenschappelijke kenmerken van alle vormen van clusterbeleid

48

Bestaande clusters en nieuwe netwerken

49

Het Vlaamse innovatiebeleid, bekeken vanuit cluster-perspectief

51

Referenties


01-03-2000 16:02

Page 5

5

53

Deel 4: Clustergebaseerd innovatiebeleid - Internationale ervaringen

54

Samenvatting

55

Clusteranalyse en de innovatie systeemaanpak

57

Methodologieën van clusteranalyse

61

Strategieen van een clusterbeleid

68

Bijlage: Strategieën voor een clustergebaseerd beleid (per land)

70

Referenties

73

Deel 5: Clusterbeleid en innovatie: implicaties voor regionale ontwikkeldynamiek

74

Samenvatting

75

Introductie

75

Kennis en economische ontwikkeling

81

Geografische, kennisintensieve clusters: zijn of worden, a priori definitie versus a posteriori identificatie?

82

Geografische, kennisintensieve clusters: groei, stagnatie en terugval

83

Conclusie

85

Referenties


6

01-03-2000 16:02

Page 6


01-03-2000 16:02

Page 7

7

V o o r w o o r d Voorwoord Samenwerking in innovatieprojecten is een noodzaak bij toenemende specialisatie in kerncompetenties in de kenniseconomie. Bedrijven en zelfs hele bedrijfstakken worden steeds meer afhankelijk van complementaire bedrijven en bedrijfstakken voor hun eigen (innovatieve) performantie. Begin jaren negentig wees Michael Porter op het belang voor de internationale competitiviteit van regionale ‘clusters’ van samenwerkende én concurrerende bedrijven, die elkaars nabijheid benutten als bron van collectieve productiviteitswinsten. Het ‘clusterbeleid’ was geboren toen – voornamelijk regionale – overheden de vorming en versterking van toekomstgerichte regionale clusters als krachtlijn van hun economisch vernieuwingsbeleid gingen ontwikkelen. Clusters, trossen, sleutelsectoren, lokale productiesystemen, technologievalleien, platformen, …. Onder wisselende benamingen en ook met wisselend succes baande de nieuwe beleidsvisie zich een weg in vele landen. Vlaanderen behoorde tot de ‘early adopters’. Sinds 1994 werden door de Vlaamse regering een aantal clusterorganisaties gesteund die in wisselende vormen synergieën wilden ontwikkelen tussen industriële partners en ondersteunende kennisverstrekkers, via informatie- en kennisoverdracht, nieuwe innovatieprojecten, gemeenschappelijke strategieën. Het Innovatiedecreet van 1999 voorziet dat er een reglementair kader wordt gecreëerd voor structurele ondersteuning van dergelijke ‘innovatiesamenwerkingen’ waardoor het ‘ad hoc’ karakter van deze pioniersperiode kan worden overstegen. De nieuwe Vlaamse regering wil het clusterbeleid inpassen in een horizontaal beleid. Specifieke sectorale programma’s (voor IT, biotech, energie, ...) zullen niet meer worden georganiseerd. Alle innovatieve projecten krijgen de kans om in competitie te treden voor de beschikbare steunmogelijkheden die via het IWT worden aangeboden. Dit betekent echter niet dat er geen beleidskeuzes worden gemaakt op een projectoverschrijdend niveau. Eén van die keuzes is juist de bevordering van innovatieve samenwerkingen. Samenwerking kan immers bedrijfseconomisch en macro-economisch vele voordelen bieden dank zij het benuttigen van allerlei ‘spillovers’, maar het is geen vanzelfsprekend proces. Overheden kunnen een belangrijke rol spelen als katalysator bij het tot

stand komen, in stand houden en uitbouwen van innovatie-samenwerkingen of clusterorganisaties. Samenwerking verdient prioriteit en extra-stimulans bij de projectevaluatie, vooral indien dit sectoroverschrijdend is, hoge risico’s in zich draagt, maar ook grote ontwikkelingskansen voor de Vlaamse economie biedt. Het nieuwe clusterbeleid zal een vertaling zijn van de eigen noden van het innovatiesysteem in Vlaanderen op basis van de eigen ervaring. De idee van platform- of clustervorming heeft onmiskenbaar zijn weg gevonden bij de Vlaamse innovatie-actoren. Dergelijke platformen hebben ook de potentie een nieuwe institutionele interface te zijn tussen de innovatieactoren en het beleidsniveau dat verschillende beleidsaspecten op elkaar wil afstemmen. Het beleid maakt echter ook meer en meer gebruik van internationale beleidservaringen en -inzichten. Daarom dat het IWT in 1999 een seminarie organiseerde in het kader van Flanders Technology International met een aantal internationale deskundigen om een status questionis op te maken van deze internationale beleidsinzichten over clusters en clusterbeleid. Met voorliggende publicatie worden de bijdragen van deze sprekers meer uitgewerkt en voorzien van een ‘kanttekening’. In de loop van 2000 zal de Minister van Economie, bevoegd voor technologische innovatie, zijn beleid ten aanzien van de innovatie-platformen preciseren onder de vorm van het reglementair besluit inzake ‘Vlaamse Innovatie Samenwerkingen’. Dit zal ontegensprekelijk een spoorslag geven aan de structurele versterking van het Vlaams innovatiesysteem.

Paul Zeeuwts Voorzitter

Christine Claus Directeur-generaal


8

01-03-2000 16:02

Page 8


01-03-2000 16:02

Page 9

9

IInleiding n l e i d i n g Innovatie binnen clusters van onderling samenwerkende én concurrerende bedrijven en kennisinstellingen is in de jaren negentig in vele landen een prominent beleidsthema geworden. Ook in Vlaanderen. Op 26 april 1999 organiseerde het IWT, ter gelegenheid van Flanders Technology International, een seminarie onder de titel ‘Clusters als hefboom tot innovatie’, met als ondertitel ‘Technologische verankering van de automobielsector in Vlaanderen’. De bedoeling van dit seminarie was om, ter ondersteuning van het Vlaamse clusterbeleid, de internationale beleidservaring ter zake beter te leren kennen. Hierbij werd als concrete gevalstudie een sector genomen die van groot economisch-strategisch belang is voor de Vlaamse economie. Inleider, met een historisch perspectief, was Prof. Dany Jacobs, die vanaf het begin van de jaren negentig baanbrekend werk deed inzake clusteranalyses voor het Nederlands innovatiebeleid. Dr. Theo Roelandt, die tegenwoordig instaat voor het clusterbeleid op het Ministerie van Economische Zaken in Nederland en ook één van de animatoren is van de OECD-focusgroep ‘Cluster analysis and cluster-based policies’, bracht een overzicht van internationale beleidstendensen. Dr. Ralph Hantschel, die voor het consultancybureau Agiplan drie automobielclusterplatformen animeert in Duitsland en Oostenrijk werd gevraagd om internationale ervaring inzake de werking van clusterorganisaties aan te brengen. Deze sprekers zorgden voor een excellente context voor de voorstelling van een gevalstudie van Prof. Koen Debackere en zijn medewerker Koen De Backer, uitgevoerd in opdracht van het IWT, over de potentialiteit van clustervorming in de Vlaamse automobielsector. Deze studienamiddag kende een ruime belangstelling en aan de deelnemers en andere belangstellenden werd een verslag beloofd. In deze IWT-Studie vindt de lezer echter meer dan een verslag. De verschillende sprekers op het seminarie is de vrijheid gelaten om hun mondelinge presentatie om te zetten in een zelfstandig leesbare tekst en zij hebben dat elk op hun manier ingevuld: - Dany Jacobs had de taak het clusterbeleid te situeren. Hij doet dit hier opnieuw met een eigenzinnige bijdrage die het accent legt op de exploitatie van bestaande/potentiële sterktes als bestaanreden van clusters, en de rol van technologie relativeert (D. Jacobs, 1998) .

- Theo Roelandt heeft samen met Victor Gilsing een mooie synthese gemaakt van de internationale beleidsdiscussie op basis van het recente boek van de OECD, waarvan zij eindredacteur zijn (T. Roelandt en and., 1999) . - Ralph Hantschel bracht een interessante (Engelstalige) bijdrage over de praktische aanpak van de organisatie van clusterplatformen in de automobielsector, waarvan we hier de essentie weergeven. - Vermits de bijdrage van Koen Debackere reeds als afzonderlijke IWT-Studie (K. Debackere en K De Backer, 1999) werd uitgegeven heeft hij hier een nieuwe tekst geschreven die o.m. aandacht vraagt voor aangepaste beleidsindicatoren voor het clusterbeleid. Als omkadering van dit geheel is er een persoonlijke bijdrage van Jan Larosse, coördinator van het IWTObservatorium, met een aantal elementen uit de voorbije studieronde van het IWT-Observatorium die naar voor komen als bouwstenen voor een toekomstig clusterbeleid in Vlaanderen. Hierbij wordt geput uit internationale literatuur maar ook aandacht gegeven aan de eigen historiek van het Vlaams clusterbeleid. Een wezenlijke karakteristiek van het clusterbeleid is dat het een zeer generieke beleidsaanpak met een zeer specifieke sectorale en institutionele context kan verbinden. Er zijn geen twee clusters en geen twee beleidscontexten te vinden die op elkaar gelijken, en dus ook geen identiek clusterbeleid. Internationale beleidsanalyse toont aan dat steeds meer overheden één of andere vorm van clusterbeleid adopteren. Maar het is mogelijk dit beleid zodanig te differentiëren dat het soms niet meer als dusdanig wordt herkend. Clusters heten in andere landen: ‘Distritti Industriali’(Italië), ‘Grappes Industrielles’(Québec), ‘Resource Areas’(Denemarken), ‘Keyz Industries’ (Schotland), ‘Systèmes de production localisés (Frankrijk), e.a.. In Nederland, Finland, de VS e.a. landen houdt men het gewoon op ‘clusters’. In Vlaanderen werd het clusterbeleid onder de vorige regering nog verder gedifferentieerd in een ‘technologievalleienbeleid’. ‘What’s in a name’! Het belangrijkste is dat beleidsmakers de hefbomen weten te herkennen waarmee een volwaardig ‘clusterbeleid’ kan worden gemaakt.


10

01-03-2000 16:02

Page 10


01-03-2000 16:02

Page 11

deel 1 Kanttekeningen bij vijf jaar clusterinitiatieven in Vlaanderen Jan Larosse (IWT-Vlaanderen)

5 jaar clusterinitiatieven

vlaanderen


01-03-2000 16:02

Page 12

12

S a m e n v a t t i n g Samenvatting Deze bijdrage van het IWT-Observatorium is een eerste poging om de Vlaamse ervaring met het clusterbeleid in perspectief te plaatsen. Dit clusterbeleid is ontstaan in de bredere context van ontwikkeling van een eigen economisch beleidsinstrumentarium en heeft zich daarna meer op het innovatiebeleid toegespitst, als speerpunt van een regionaal vernieuwingsbeleid. In deze context is ook de interactie te begrijpen tussen bottom-up en top-down aspecten van dit clusterbeleid, enerzijds gericht op de erkenning van de centrale rol van de industriële actoren en de kennisproducenten in het innovatieproces, anderzijds op het stimuleren van de toekomstgerichte sectoren. De ontwikkeling van een clusterbeleid als nieuwe vorm van industriebeleid weerspiegelt de veranderingen in industriële organisatie waarbij netwerking en nieuwe hybride vormen van semi-integratie noodzakelijk zijn voor het verdedigen van concurrentieposities op globaal niveau. Flanders Language Valley is exemplarisch voor de actieve toepassing van het clustermodel voor de exploitatie van synergieën tussen bedrijven en andere organisaties die actief zijn binnen een zelfde waardeketen, gebruik makend van geografische nabijheid. Voor de ondersteuning van dergelijke nieuwe, maar ook van bestaande clusters moet het beleid een scherp inzicht verwerven in de grondslagen van clustercompetitiviteit: dit is voornamelijk het bestaan van talloze kennis-spillovers die een collectief productiviteitsvoordeel genereren. Clusterorganisaties kunnen de productie en het gebruik van deze spillovers internaliseren ten voordele van de samenwerkende partners en van de bredere gemeenschap. Maar het opstarten en continueren van dergelijke clusterorganisaties is een collectieve investering die niet vanzelfsprekend is binnen een marktcontext. Een moderne overheid – samen met intermediaire organisaties en dienstenleveranciers – kan hier een faciliterende rol spelen.


01-03-2000 16:02

Page 13


KANTTEKENINGEN BIJ VIJF JA AR CLUSTERINITIATIEVEN IN VLAANDEREN ? In de moderne kenniseconomie is de capaciteit tot het gebruiken van kennis, meer nog dan kenniscreatie zelf, het beslissend competitief voordeel van bedrijven, sectoren, regio’s. Technologische innovatie is één van de belangrijkste uitdrukkingsvormen van deze capaciteit. Innovatie in een hoogontwikkelde en snelveranderende technologische en economische omgeving is echter niet zozeer een individuele prestatie van ondernemers of bedrijven als autonome actoren, maar van goedwerkende netwerken van complementaire actoren die interageren binnen gunstige omgevingsvoorwaarden. Dergelijke innovatiesystemen bevorderen de kennisdoorstroming, zodat innovatoren op het juiste moment van de juiste kennis kunnen gebruik maken. De doorslaggevend betekenis van deze netwerking voor de cumulatieve ontwikkeling van weer nieuwe kennis die aan de basis ligt van ‘nieuwe combinaties’ van producten en diensten is een centraal inzicht van de moderne innovatietheorie. Tegenwoordig wordt dit uitgangspunt op een min of meer expliciete wijze door alle belangrijke actoren van het innovatiesysteem – bedrijven, kennisinstellingen en overheid – gedeeld. ‘Innovatieve clusters’ zijn een gecondenseerde uitdrukking van deze nieuwe visie op het innovatieproces, met hoge verwachtingen in de synergieën en spillovers die ontstaan bij de creatie en het gebruik van kennis binnen regionale concentraties van bedrijven. Daarom zijn ‘innovatieve clusters’ in de jaren negentig een centraal thema in de discussies over het innovatiebeleid geworden. Ook in Vlaanderen. Deze bijdrage heeft de bedoeling een aantal elementen te verzamelen die van belang zijn voor de discussie over de toekomst van het clusterbeleid in Vlaanderen. Er wordt begonnen met een korte analyse van de clusterkarakteristieken van een bekende case, dat van Flanders Language Valley, als voorbeeld van een nieuw industrieel groeimodel waarop de discussie over het economisch beleid moet inspelen. In het tweede deel worden een drietal bijzondere oorzaken van de productiviteit van dit clustermodel verder ontleed (interactie binnen innovatiesystemen; kennisspillovers als bron van stijgende meeropbrengsten; dynamische agglomeratievoordelen). Een clusterbeleid dat

deze mechanismen gericht kan exploiteren is een buitengewoon krachtig instrument voor allerlei beleidsdoelstellingen. Clusterbeleid als hefboom van een ‘inclusief’ innovatiebeleid. In het derde deel wordt meer in het bijzonder de voorbije ervaring van het Vlaams clusterbeleid bekeken. Er is een eigen historiek waarin het clusterbeleid zich ontwikkelt in een spanningsveld tussen een ‘bottom-up’, faciliterende benadering en een ‘top-down’, meer pro-actieve benadering. Het zijn twee facetten van de nieuwe rol van de overheid in een modern, interactief innovatiebeleid. De internationale beleidservaring leert dat clusterinitiatieven zeer diverse vormen aannemen maar dat het proces van clustervorming aan een aantal algemene voorwaarden moet voldoen.

13


14

01-03-2000 16:02

Page 14


DE SUCCESVOLLE DIFFUSIE VAN ‘CLUSTERS’ EN ‘CLUSTERBELEID’

De case van Flanders Language Valley Op 11 november 1999 werd Flanders Language Valley (FLV) officieel geopend. FLV is een geïntegreerd industriepark rond spraak- en taaltechnologie en artificiële intelligentie met Lernhout & Hauspie Speech Products (L&H) als motor. Naar analogie van Silicon Valley – het archetype van de succesvolle hightech cluster – wordt in Ieper een economische microkosmos uitgebouwd die zijn dynamiek vooral zoekt in de kruisbestuiving van de aanwezige bedrijven en instellingen. FLV heeft de allure van een wetenschapspark (met een centrale campus) omdat het sterk op O&O gericht is met bedrijven die zich klaar maken om de nog ontluikende markt van de spraaktechnologie te veroveren. Het aantrekkingspunt van deze locatie is niet alleen het aanbod van een aantal centrale diensten die toelaten dat deze bedrijven – achttien in de eerste fase – zich kunnen concentreren op hun kernactiviteiten, maar vooral elkaars aanwezigheid. De vorming van een competentiecentrum met pooling van geschoolde taalingenieurs is de echte katalysator van het gebeuren. Naast een drietal ankerbedrijven (L&H, Intel en EDS) zijn er KMO’s met sterk groeipotentieel (zoals Keyware Technology, Voxtron) die zich voorbereiden op een doorbraak, maar ook pas opstartende bedrijfjes. Op de campus is een opleidingsinstituut, naast een reeks andere dienstenleveranciers (van autoverhuur en reisbureau tot advocatenbureau) die deze veelal kleinere bedrijven ontlasten van veel organisatieproblemen door gespecialiseerde dienstverlening. Een ander belangrijk aantrekkingspunt is de aanwezigheid van risicokapitaal: dit via het FLV Fund (dat ook buitenlandse vestigingen kan aantrekken via participaties in de moederbedrijven), maar ook via Business Angel netwerken die ambitieuze lokale hightech ondernemers aan zaadkapitaal kunnen helpen. FLV is een perfect voorbeeld van een (micro)cluster die gericht is op het vorm geven van industriële synergieën. Daarvoor zijn er in het bedrijfspark informele ontmoetingsgelegenheden in cafetaria en restaurants, maar ook formele meetings en een intranet die kruisbestuiving moeten aanmoedigen. In een cluster vindt men echter een dynamiek van samenwerking én competitie. Een competitie die zich vooral uit bij de aanwerving van

bekwame medewerkers. Want dat is de voornaamste troef van FLV in Vlaanderen: de aanwezigheid van goede taalingenieurs. Waarom deze taaltechnologiecluster precies in Ieper is gelokaliseerd is grotendeels historisch te verklaren. Het plaatselijke ondernemerschap – de initiatiefnemers Jo Lernhout en Paul Hauspie – en ook het plaatselijk startkapitaal – opgehaald bij de lokale middenstand – hebben de aanzet gegeven van een lokale verankering. Deze lokale inbedding kan cumulatief versterkt worden door de verdere verdieping van de gunstige vestigingsvoorwaarden. Dit wil echter niet zeggen dat FLV een geïsoleerd regionaal fenomeen zou blijven. Met de SAIL Trust vzw (Speech, Artificial Intelligence and Language), die FLV beheert, willen de initiatiefnemers in de komende jaren zo’n tiental gelijkaardige SAIL Ports over de hele wereld opbouwen, in samenwerking met de plaatselijke overheden die telkens de helft van de basisinvestering zouden inbrengen. Hierdoor moet een wereldwijd netwerk ontstaan dat de synergieën moet ontplooien tussen L&H, die de basistechnologie ontwikkelt, en zijn klanten in toepassingsgebieden. Tezelfdertijd worden groeipolen gevormd voor de ontwikkeling van nieuwe industrieën in de betrokken regio’s. FLV is een typegeval van een nog grotendeels latente hightech cluster, maar er zijn in Vlaanderen ook andere voorbeelden van clusterinitiatieven in mature sectoren, b.v. de staalplaatcluster rond Sidmar, CLUSTA. Een recent voorbeeld is Flanders Drive, een vzw die een aantal toeleveranciers verenigt die elkaar hebben gevonden rond de gemeenschappelijke behoefte aan geavanceerde engineering- en testfaciliteiten. Daarom dat het eerste grote project van Flanders Drive de oprichting is van een Vlaams Engineering en Testing Center. Dit VETC wil zich opstellen als ‘collectief centrum’ voor engineering en testing van allerlei modules in de automobieltoelevering. Hiermee wordt aan toeleveranciers een oplossing geboden die inspeelt op hun groeiende verantwoordelijkheid in de productontwikkeling van modules en onderdelen van modules in de moderne systeembouw, waarbij de constructeurs enkel nog design, marketing en assemblage als kerntaken willen behouden. De automobielsector in Vlaanderen is een brede en rijpe cluster die echter nog veel potentieel heeft om zich te dieper verankeren


01-03-2000 16:02

Page 15


via de structurele ontwikkeling van synergieën. Maar ook in andere sectoren is de idee van clustervorming in opmars. Zo hebben zes voedingsbedrijven uit het Meetjesland, die samen 2000 werknemers in dienst hebben, in januari 2000 een ‘voedingscluster’ opgericht om gemeenschappelijke belangen te behartigen op het vlak van opleiding van personeel, milieuproblematiek en onderzoek.

Een nieuw organisatiemodel De vorming van innovatieve clusters is een nieuwe organisatiestrategie van bedrijven voor de versterking van hun competitieve positie in de globale economie. Dit gebeurt in essentie via het benutten van de regionale sterkten en van de synergieën die ontstaan uit nabijheid van ander bedrijven en instellingen die een stuk gemeenschappelijke strategische visie delen – typisch omdat ze in dezelfde waardeketen actief zijn. Overal in de wereld kennen dergelijke spontane of georganiseerde clusters meer en meer succes. Zij grijpen daarbij terug op aloude tradities van ‘clusters’ van industriële activiteit rond havens of marktplaatsen, ‘clusters’ van ambachten in bepaalde straten of wijken, industriële districten van gespecialiseerde fabrikanten en hun toeleveranciers, bv. in textiel- of metaalnijverheden. In de globale economie is regionale specialisatie en clustervorming een spontane reactie van de industriële structuur op de toegenomen competitie. Het is vooral in een periode van structurele omvorming, waarin oude specialisaties van de industriële economie zich moeten herbronnen of vervangen worden door de nieuwe industrieën van de kenniseconomie, dat dit clusteren een meer gestructureerde en bewuste inspanning vraagt. De – voornamelijk regionale – overheden die sinds het begin van de jaren negentig één of andere vorm van clusterbeleid hebben geadopteerd deden dit veelal vanuit een missie van regionale ontwikkeling. Voorlopers daarin waren – en zijn nog steeds – sterke regionale overheden in Catalonië, Québec en Schotland, maar ook elders wordt het economisch beleid om allerlei, convergerende redenen meer naar het meso-niveau getrokken. De belang-rijkste reden is dat het traditionele macro-beleid, via monetaire en fiscale stimuli alleen, geen richting kan geven aan de noodzakelijke structurele vernieuwing,

maar dat ook een omgevingsbeleid gericht op de versterking van het micro-niveau dat incentieven biedt aan individuele bedrijven niet adequaat ingrijpt op de reële economische en institutionele processen waarin bedrijven innoveren. Innovatie in complexe economische en technologische omgevingen is immers meer en meer een interactief en collectief proces, op meso-economisch niveau. Kleine landen zoals Nederland en Denemarken hebben al vroeg het nut van dit meso-economisch én marktconform beleid ingezien om de lokale sterkten te mobiliseren, omdat hun macro-economisch beleid steeds minder impact heeft. Maar ook in grotere landen baant het clusterbeleid zich een weg. In Duitsland werd een competitie georganiseerd voor de ontwikkeling van biotech-regio’s, waarbij de meest belovende clusters in aanmerking kwamen voor overheidssteun. In Frankrijk, gekend om zijn centralistische tendensen, heeft de voorbije jaren een diepgaand zelfonderzoek van het overheidsbeleid plaats gevonden nadat bleek dat de systematische vernietiging van lokale industriële districten ten voordele van de grote nationale maatschappijen het land ook beroofde van het gemeenschapsweefsel dat nodig is om nieuwe, toekomstgerichte clusters te dragen. Daarom is een versterkte inhaalbeweging ingezet om ‘lokale productiesystemen’ te stimuleren. In de VS is op niveau van de Staten (b.v. Arizona, Connecticut e.a.) een gelijkaardige beweging bezig met talrijke initiatieven om de ontwikkelingsmogelijkheden van locale clusters te ondersteunen met public-private partnerships die sterk ondernemersgedreven zijn. Kenmerkend voor al deze beleidsinitiatieven is dat ze zich niet richten tot individuele bedrijven maar tot die nieuwe organisatievormen, productiesystemen of netwerken rond gemeenschappelijke strategische belangen. Clusters en clusterbeleid zitten in de lift, maar wat zijn precies de redenen van hun succes? Welke hefbomen moet een Vlaams clusterbeleid bijgevolg vooral trachten te gebruiken?

15


16

01-03-2000 16:02

Page 16


WAAROM ZIJN CLUSTERS EN CLUSTERBELEID EEN KERNELEMENT VAN EEN MODERN REGIONAAL INNOVATIEBELEID?

Bedrijven innoveren niet alleen Wat zijn clusters eigenlijk en waarom zijn ze belangrijk voor economische ontwikkeling en innovatie in het bijzonder? In de klassieke economische visie op groei, productiviteit en innovatie wordt vooral aandacht besteed aan de capaciteiten van de bedrijven afzonderlijk, op vlak van competitiviteit en innovatievermogen. De moderne innovatietheorie legt de nadruk op interorganisatorische kenniscreatie als bron van innovatie. Bedrijven zijn weliswaar de centrale actoren in het innovatiegebeuren maar zij innoveren zelden alleen. Innovatie gebeurt meer en meer in netwerken van complementaire bedrijven. (De Bresson, 1999) Innovatiecapaciteit wordt in sterke mate bepaald door factoren buiten het individuele bedrijf, niet alleen in netwerken, maar ook in de institutionele omgeving. Deze instituties omvatten het geheel van regels en organisaties die de marktprestaties van bedrijven conditioneren, van de structuur van eigendomsrechten tot die van het onderwijssysteem. Vaak zijn deze instituties vanuit hun histo-rische oorsprong nog op nationale basis geschoeid, en ingebed in nationale ondernemings- en innovatieculturen (cfr de wisselende belangstelling voor het Japans of het Amerikaans 'model'). Dergelijke ‘nationale innovatiesystemen’ zijn een strategisch element in de internationale concurrentie, en in het bijzonder in de distinctie van de innovatiecapaciteit. Zij creëren lokalisatievoordelen (of -nadelen!) die bedrijven en netwerken van bedrijven op competitief vlak van elkaar differentiëren. In globale economie moeten de bedrijven zich differentiëren door marktniches in te nemen, die vaak sterk afhangen van de endogene capaciteiten van de regio waarin deze bedrijven zijn geworteld. Vanuit deze nieuwe visie zijn clusters dus meso-economische entiteiten, netwerken van bedrijven en daarmee sterk verbonden onderzoeksinstellingen, die – meestal regionaal – zijn ingebed in specifieke institutionele omgevingen, ontstaan in een specifieke historische en

culturele context. Zij zijn geen statistische constructen zoals ‘bedrijfssectoren’ vaak zijn – die enkel economisch operationeel zijn als belangenorganisatie – maar de meso-economische vorm waarin bedrijven concurreren en coöpereren als semi-geïntegreerde groepen. De clusterpatronen in elk land of regio worden sterk georiënteerd door reeds opgebouwde specialisaties en beïnvloeden op hun beurt de richting van specialisatie. In Noord- Italië vind je daarom gespecialiseerde clusters van KMO’s die voortbouwen op een rijke (design)traditie in de confectie, meubel- of schoennijverheid, terwijl Silicon Valley dan weer onstond in een omgeving die het huwelijk van hightech en ondernemerschap maximaal aanmoedigde. Clusters zijn innovatie- en productiesystemen op mesoeconomisch niveau. Een clusterorganisatie kan enkel bedrijven met elkaar verbinden indien die er een economisch voordeel kunnen uit betrekken. In de OESO focus groep worden clusters gedefinieerd als ‘networks of production of strongly interdependent firms (including specialised suppliers) linked to each other in a value-adding production chain. In some cases, clusters also encompass strategic alliances with universities, research institutes, knowledge-intensive business services, bridging institutes (brokers, consultants) and customers’ (Roelandt en and., 1999) Bergman en Feser (Bergman en Feser, 1999) definiëren een industriële cluster wat ruimer als: ‘a group of business enterprises and non-business organisations for whom membership within the group is an important element of each member’s firm’s individual competitiveness. Binding the group together are buyersupplier relations, or common technologies, common buyers or distribution channels or common labor pools.’ De definitie van Rosenberg (Rosenberg, 1997) beklemtoont de rol van samenwerking: ‘a geographical bounded concentration of similar, related or complementary businesses, with active channels for business transactions, communications and dialogue, that share specialized infrastructure, labor markets and services, and that are faced with common opportunities and threats.’

Kennis als bron van toenemende opbrengsten Omwille van de nauwe band tussen de begrippen ‘clusters’ en ‘lokalisatievoordelen’ is clusterbeleid een


01-03-2000 16:02

Page 17


voorbestemd thema voor regionaal economisch beleid, en meer in het bijzonder regionaal innovatiebeleid. De theoretische basis hiervoor zijn de nieuwe inzichten in de determinanten van de economische groei in een kenniseconomie die in de jaren negentig o.m. via de OESO zijn doorgesijpeld naar de beleidsmakers. Deze theoretische vooruitgang is noodzakelijk voor de onderbouwing en legitimatie van nieuwe beleidsmodellen. Volgens de klassieke groeitheorie tendeert de economie immers naar een stationair evenwicht (of stilstand) die alleen doorbroken wordt door ‘exogene’ vermeerdering van het aanbod van productiefactoren. In ontwikkelde economieën gebeurt dit voornamelijk onder de vorm van nieuwe kennis, die tot expressie komt als ‘total factor productivity’. Deze TFP is uitgegroeid tot de belangrijkste verklaringsgrond van economische groei, zonder dat de kennisproductie als onderdeel van het economisch proces werd begrepen. De nieuwe groeitheorie verklaart de economische groei van binnenuit het economisch systeem, met kennis als 'endogeen' element, een economisch goed. Kennis is wel een bijzondere productiefactor die zich onderscheidt van grondstoffen, arbeid, kapitaalsgoederen, doordat hij – omwille van zijn immaterieel karakter – kan gebruikt worden zonder dat die uitgeput geraakt. Daarenboven kan kennis, vanwege die immateriële, moeilijk vatbare vorm, ook niet volledig worden toegeëigend door de uitvinder/ontdekker. Er zijn m.a.w. steeds belangrijke ‘oversijpelingen’ of spillovers naar andere gebruikers die deze kennis ook productief kunnen aanwenden zonder dat dit de oorspronkelijke ‘eigenaar’ hoeft te schaden (gevallen van regelrechte imitatie niet te na gesproken). Een andere bijzondere karakteristiek van kennisontwikkeling is dat zij cumulatief is van natuur: kennis bouwt voort op eerder verworven kennis (via leren) en vormt zo een onuitputtelijke brandstof voor groei. Cumulativiteit en spillovers van kennis liggen aan de grondslag van vele recente speculaties over een ‘nieuwe economie’, met een quasi-ongelimiteerde, endogene groeicapaciteit. Deze kennisgolf, voornamelijk belichaamd in de snelle diffusie van ICT-technologie, vertaalt zich in productiviteitsstijgingen. De kenniseconomie wordt dus gekenmerkt – eens de vaak kostelijke O&O-fase is afgesloten – door toenemende opbrengsten in de productie van kennisgoederen, d.i. een proportioneel hogere toename van de output bij een gelijke

vermeerdering van kennisinvesteringen (of omgekeerd: dalende eenheidskosten). Het economisch beleid staat nog zeer onwennig tegenover alle implicaties van de kenniseconomie. B.v. in de VS -als bakermat van de kenniseconomie- is er de discussie over de impact van de technologie op het ‘verdwijnen’ van de conjunctuurcyclus en het behoud van prijsstabiliteit (dank zij de sterke productiviteitsstijgingen door de aanwending van de nieuwe technologieën); of de discussie over de regulatie van technologische monopolies zoals die van Microsoft die gevormd worden als gevolg van deze toenemende opbrengstendynamiek. Zeker is dat de rol van kennis en technologie een verhoogde beleidsaandacht krijgt omwille van zijn erkende impact op de productiviteits- en welvaartsgroei. Op regionaal beleidsniveau kan deze endogene groeidynamiek (met stijgende opbrengsten) het best gevat worden via clusters en clusterbeleid. Clusters kunnen immers door hun vervlechting de cumulatieve kennisgroei en de productie en internalisatie van kennisspillovers bevorderen. Clusters bevorderen de collectieve productiviteit.

Agglomeratievoordelen Een belangrijke bestaansreden van regionale clusters – en van regionaal clusterbeleid – is gelegen in een andere karakteristiek van kennis: zijn ongelijke mobiliteit. Grosso modo kan kennis onderscheiden worden in zogenaamde gecodificeerde of formele kennis enerzijds (in publicaties, octrooien en dergelijke) en niet-gecodificeerde of informele kennis anderzijds (in de hoofden van experten, maar ook in routines van organisaties) (P. David, D. Foray, 1997). Deze laatste vorm van kennis is van belang in meer ‘ambachtelijke’ processen (b.v. de softwareontwikkeling, maar ook in het fundamenteel onderzoek) en in de vele toepassingssferen waarin ideosyncratische-contextuele factoren een grote rol spelen. Zij is daardoor moeilijk over te dragen in expliciete, wetenschappelijk-technische vorm. Omdat de informele kennis (‘tacit knowledge’ genoemd in het jargon) gebonden is aan de ervaring van personen en aan specifieke contexten is ze niet zo mobiel, in tegenstelling tot de eerste vorm die in principe onbeperkt overdraagbaar is in ruimtelijke zin (mits voldoende absorptiecapaciteit aanwezig is in de ontvangende

17


18

01-03-2000 16:02

Page 18


lokaliteit). De verwerving door derden van deze informele kennis (via uitwisseling van ervaring, leren-al-doende, stelen-met-de-ogen enz) veronderstelt een nabijheid van de geïnteresseerde actoren. Informele kennis is ‘sticky’, kleeft aan plaatsen en personen. Hier komt dan de oude theorie van één van de founding fathers van de economische wetenschap, A. Marshall, over de ‘industriële districten’ en de ‘agglomeratievoordelen’ weer volop in de belangstelling. Marshall wees reeds op het einde van vorige eeuw op de externe ‘schaalvoordelen’ (d.i. kostenvoordelen) die individuele bedrijven ondervinden wanneer ze in elkaars nabijheid zijn gevestigd in deze industriële districten. Deze voordelen zijn gebaseerd op het ‘poolen’ van geschoolde arbeidskrachten, gespecialiseerde toeleveranciers en ook klanten. Samen met de ‘transactiekostenvoordelen’ van co-locatie zijn dit de statische ‘agglomeratievoordelen’, die dus reeds aan de basis lagen van clustervorming in het verleden. Maar er is een element van dynamische agglomeratievoordelen dat de laatste jaren sterk aan belang heeft gewonnen als basis van clustervorming, namelijk het toenemend belang van wederzijds leren en kenniscreatie via allerlei kennisspillovers, o.m. via de mobiliteit van ervaren personeel, de cumulatieve leerprocessen bij gemeenschappelijke toeleveranciers, bench-marking tussen lokale concurrenten, sociale netwerken. Hierdoor krijgen (regionale) clusters een nieuwe, lerende dimensie in de kenniseconomie. Clusters vormen een dynamisch milieu door een mix van competitieve wedijver en samenwerkingsverbanden tussen bedrijven die via allerlei externaliteiten verbonden zijn. De aanwezigheid van het ene bedrijf versterkt de lokalisatie van het andere bedrijf in de cluster als bron van collectieve productiviteit. De geografische nabijheid vergemakkelijkt in het bijzonder de circulatie van informele kennis. Deze is immers gebonden aan personen die op hun beurt door hun geografisch-culturele gebondenheid aan een regio een belangrijke factor van technologische ‘verankering’ vormen van industrieel-technologische activiteiten. De concurrentievoordelen van hoge kostenlanden zijn in toenemende mate gebaseerd op kennisgedreven innovatieactiviteiten. De spillovers van deze kennis van de bedrijven en onderzoeksinstellingen die deze kennis genereren, naar derde partijen, zijn essentieel voor de innovatie-

activiteit. Maar zulke spillovers – zeker deze afhankelijk van informele kennis – zijn sterk gebonden aan nabijheid, aan de 'agglomeratie' in clusters. De paradox van toenemende globalisering is dat terwijl de relevante geografische markten voor de meeste goederen en diensten steeds meer ‘globaal’ worden, de regionale dimensie een hernieuwde economische betekenis krijgt als bron van dynamische comparatieve voordelen wegens de toenemende kennisinhoud en de groeiende betekenis van innovatieactiviteit in de ontwikkelde landen. Een locatie biedt specifieke voordelen wat betreft toegang tot markt, wat een belangrijke determinant is voor gedistribueerde productontwikkeling bij multinationals, maar ook tot toegang tot lokaal aanwezige kennis, wat soms leidt tot decentrali-satie van onderzoeksafdelingen. Op die manier versterkt de globalisatie op cumulatieve wijze de kennisspecialisatie van de regio's.

Clusterbeleid Omwille van de motorfunctie van economische clusters voor de economische groei is het clusterbeleid één van de strategische hefbomen geworden van het economisch beleid op meso-niveau, en in het bijzonder het economisch vernieuwingsbeleid. Ten eerste is binnen de regionale economie een clusterbeleid een vorm van concurrentiepolitiek in een internationale context waarin de macro-economische (budgettaire en monetaire) politiek nog weinig beleidsmarge laat aan de nationale en regionale overheden. In een globale economie worden concurrentievoordelen verworven door verregaande specialisatie en samenwerking, waarbij de versterking van gespecialiseerde regionale clusters aangepaste beleidsmaatregelen vereisen. Regionale clusters zijn in internationaal perspectief echter geen gesloten structuren maar eerder lokale verdichtingen in globale productienetwerken. Clustergrenzen zijn relatief en bepaald vanuit een beleidsperspectief. De bevordering van co-lokalisatie kan gebeuren op micro-regionaal niveau, rond een centraal bedrijf of kennisinstituut in zijn thuisbasis. Maar dit bedrijf kan ook analoge clusters uitbouwen elders (cfr het verspreiden van het model van Flanders Language Valley). Er zijn ook macro-regionale clusters waarin locaties gespreid zijn binnen een bredere regio (vaak omwille van de noodzaak meer gespecialiseerd personeel te vinden) en zelfs virtuele clusters die via


01-03-2000 16:02

Page 19


het internet bedrijven met elkaar verbinden. Elke concrete cluster is verschillend en creëert evenzovele uitdagingen en opportuniteiten voor een clusterbeleid gericht op de exploitatie van co-locatievoordelen en spillovers. Voor de regionale overheid is clusterbeleid ook een vorm van industriebeleid. De structurele voorwaarden waaronder bestaande clusters kunnen worden versterkt en emergente clusters kunnen tot ontwikkeling gebracht worden gedetermineerd door van een aantal kritische externaliteiten die typisch afhankelijk zijn van het overheidsoptreden: gaande van algemene omgevingsvoorwaarden op het vlak van arbeidsmarkt en competitie, tot de organisatie van specifieke kennisinfrastructuur en van kennisdiensten voor de vervollediging of verdieping van regionale clusters. In die zin is clusterbeleid uiteindelijk ook een kernelement van het innovatiebeleid. Het innovatiebeleid anno 2000 moet immers inhaken op de veranderde dynamiek van technologische innovatie en concurrentie waarin bedrijven zich organiseren in flexibele netwerken als antwoord op de onzekerheden van toenemende complexiteit en tijdsversnelling in de kenniseconomie. Innovatieve clusters zijn een strategische hefboom voor een inclusief beleid dat verschillende beleidsaspecten op elkaar wil afstemmen.

CLUSTERBELEID IN VLAANDEREN Het clusterbeleid in Vlaanderen heeft een eigen historiek die samenhangt met de specifieke kenmerken van het Vlaams innovatiesysteem.

Historiek Het Vlaams innovatiebeleid heeft zijn wortels in de DIRVacties (Derde Industriële Revolutie in Vlaanderen) van de jaren tachtig. Het groeiend economisch zelfbewustzijn van Vlaanderen, dat uitmondde in de staatshervorming van 1988 die belangrijke economische bevoegdheden naar de regionale overheden transfereerde (waaronder een groot aantal instrumenten voor het innovatiebeleid), werd in die jaren ondersteund door grote mobilisaties rond FTI (Flanders Technology International). Terwijl de ‘nationale sectoren’ steenkool, scheepsbouw en textiel de nationale politieke agenda domineerden, met moeizame

reconversies of vaak regelrechte sluitingen, werd in het spoor van een ongebreideld techno-optimisme door de Vlaamse regering geopteerd voor nieuwe sectoren zoals de micro-elektronica (met de oprichtingen van Mietec en Imec in 1983) en de biotech (met o.m. de oprichting van Plant Genetic Systems in 1985). Vlaanderen had toen echter slechts beperkte middelen voor zijn DIRV. Pas in 1991 kreeg het technologiebeleid hefbomen met de oprichting van het IWT en de lancering van verscheidene impulsprogramma’s (VLAB, VLIM, VLIET, …) De O&O-subsidies bleven tot 1989 federaal; alleen voor prototypesteun via ‘terugvorderbare voorschotten’ was er reeds een Vlaamse bevoegdheid na 1981, maar dit kanaal was niet echt geschikt voor hightech starters die hun balans niet wilden bezwaren met mogelijke claims. Enkel de GIMV, opgericht in 1981, bleek een krachtig instrument voor industriële vernieuwing, in een tijdperk dat de private markt voor risico-kapitaal in Vlaanderen nog niet ontwikkeld was, en groeide in die periode zelfs uit tot de grootste risico-kapitaalverschaffer van het Europese continent. Daarnaast ondersteunde de Vlaamse regering ook de totstandkoming van sectorale samenwerkingsverbanden gericht op de overbrugging van de kloof tussen onderzoek en toepassing in nieuwe producten en nieuwe markten, een soort clusterinitiatieven ‘avant-la-lettre’. Het bekendste initiatief werd FLAG, voor de luchtvaartsector, al hield het zich vooral bezig met Vlaamse belangen in compensatiedossiers. Maar er waren ook initiatieven in de agro-industrie (AGRIV), robotica en automatisatie (FLORA), medische technieken (MEDITEK). Het economisch beleid was sinds de jaren zestig in Vlaanderen vooral een ‘expansiebeleid’ geweest, gericht op het inzetten van de Vlaamse werkkracht, zonder veeleisend te zijn inzake technologietransfer en groeikansen voor eigen Vlaamse bedrijven in nieuwe sectoren. De expansiewetgeving van 1959 was in de eerste plaats een instrument voor de promotie van de exogene groei door substantiële kapitaalsubsidies voor buitenlandse investeerders die Vlaanderen opzochten voor zijn comparatief lage arbeidskosten, geschoolde en productieve arbeidsbevolking en centrale ligging als toegangspoort voor de EG. In de jaren tachtig werd voornamelijk een

19


20

01-03-2000 16:02

Page 20


defensief industrieel beleid gevoerd met massale overheidssteun voor het behoud van activiteiten in sectoren die op termijn gedoemd waren te verdwijnen of zich totaal te herscheppen. De investeringen in de industrie waren vooral rationalisatie-investeringen. In het begin van de jaren negentig was er niet alleen een zware internationale economische recessie die de internationale investeringsstromen deed haperen maar ook het gestegen loonkostenniveau van Vlaanderen maakte het onmogelijk om nog langer de groei te baseren op het aantrekken van buitenlandse productievestigingen. De Vlaamse regering wilde bijgevolg de endogene groeikracht van Vlaanderen stimuleren. De ‘Vlaamse verankering’ was een politiek credo dat ook een economisch programma van creatie van doorgroeimogelijkheden van Vlaamse KMO’s en creatie van Vlaamse ‘New Technology Based Firms’ omvatte. In deze beleidsconjunctuur onstond ook het Vlaams clusterbeleid. Clusters en clusterbeleid hadden via het pioniers-werk van Michael Porter sinds het einde van de jaren tachtig bekendheid gekregen als beleidsmodel voor regionale ontwikkeling, en bleken een perfecte vertolking van de ambities om de regionale sterktes van Vlaanderen te benutten voor de versterking van zijn competitieve positie als vooruitstrevende regio. De uitbouw van het Vlaams W&T-beleid had echter weinig tijd – en ook weinig belangstelling – voor diepgravende analyses over het hoe en waarom van de nieuwe trend van netwerkvorming en de betekenis van regionale clusters. Het clusterbeleid werd vooral aangegrepen als institutionele hefboom voor de mobilisatie van de actoren op het terrein van de industriële vernieuwing en was gekenmerkt door een hoog gehalte aan pragmatisme. De nieuwe institutionele structuren in het Vlaams innovatiesysteem groeiden uit het klassieke Vlaamse overlegmodel, met een bijzonder gewicht voor de universitaire, sociale en sectororganisaties. Maar het clusterbeleid wilde ook een nieuw institutioneel kader vorm geven waarin de ’levende krachten’ van het Vlaams innovatiesysteem zich zouden kunnen uitdrukken. Het Vlaamse clusterbeleid werd door Minister-president Van den Brande gelanceerd in de aanloop van de Werkgelegenheidsconferentie die in februari-maart 1993 werd gehouden (‘Acht banen voor banen’). Eén van de ‘banen’ die onmiddellijk veel aandacht kreeg in de pers was

het beter uitspelen van de eigen Vlaamse sterkten in de vorm van economische netwerken of ‘trossen’ die succesvolle industriepolen zouden omringen met wetenschappelijk onderzoek, gespecialiseerd onderricht en permanente vorming en andere beleidsondersteuning. Clusters zouden de ruggengraat van de economische ontwikkeling vormen. Bij de afbakening van deze trossen van activiteiten of clusters zouden zes prestatiecriteria moeten gelden: een belangrijk aandeel in de werkgelegenheid; een hoge toegevoegde waarde en sterke toekomstgerichtheid; goede tewerkstellingsperspectieven; voorwerp zijn van Europees industriebeleid; strategische waarde; en mogelijkheden tot synergie met andere sectoren. Een eerste oefening leidde tot de afbakening van zes bedrijvenclusters: textielmachines-textiel-confectie; landbouw-biotech-voeding; milieu-chemie; transport-telecommultimedia bouwen en wonen; nutsbedrijven. De reactie van de bedrijfswereld was aanvankelijk eerder terughoudend omdat in dit nieuw economisch beleid een gevaar van selectieve ondersteuning werd gezien; een verkapt subsidiebeleid, marktverstorend, alleen gericht op de sterke sectoren. Pas in 1994 kwam er een meer positieve reactie van de bedrijfswereld toen duidelijk werd dat het niet de bedoeling zou zijn van de overheid deze clusters ‘uit te vinden’ maar van onderuit te laten groeien. De Beleidsnota van 24 november 1994 preciseerde wel een zevental erkenningcriteria voor dergelijke clusters, waaronder: versterking van de internationale mededingingskracht, een nieuw samenwerkingsverband, niveau-overschrijdend zijn in meerdere fasen van de productie-cyclus, positieve effecten op de werkgelegenheid, bevorderen synergie-effecten, bevorderen van deelname KMO’s en openheid van deze clusters voor alle belangstellenden zodanig dat geen parallelle initiatieven ontstaan. In uitvoering van deze beleidsbrief kregen in de periode tussen eind 1994 en eind 1996 een twaalftal, zeer verscheiden initiatieven een officiële ‘erkenning’ (zie annex), telkens gekoppeld aan een conventie die bijzondere ondersteuning toestond, o.m. voor de bouw van infrastructuur en de betoelaging van operationele diensten. Het betreft hier ontluikende, eerder generische clusters zoals DSP-Valley (Digital Signal Processing), maar ook mature clusters zoals de meubelcluster of de kunststofcluster. Een aantal initiatieven voor opleiding en promotie van productontwikkeling zijn sterk gelinkt aan bestaande sectororganisaties.


01-03-2000 16:02

Page 21


Dit clusterbeleid stootte echter op de bepalingen van het mededingingsbeleid van de Europese Commissie die clusters als een vorm van ‘collusie’ beschouwt en ook problemen maakt rond specifieke overheidsteun. Er moest daarom een nieuwe legislatieve basis worden gecreëerd om deze bezwaren weg te nemen. Dit werd een onderdeel van het Innovatiedecreet. Het Innovatiedecreet – dat pas na een lange rijpingsperiode in 1999 door het Vlaamse Parlement werd gestemd – beoogt een nieuw raamkader te geven voor een breed beleid van integrale innovatie, zoals dat sinds 1995 met de ‘Green Paper on Innovation’ ook officieel als beleidslijn wordt gepropageerd op Europees niveau. Het clusterbeleid was hiervan een sprekende voorloper. Maar in afwachting van de invulling van de Reglementaire Besluiten inzake Vlaamse Innovatie-Samenwerkingsverbanden werden geen nieuwe clusterinitiatieven meer erkend. Een tweetal clusters werden nog ontwikkeld in het kader van het door Europa gesteunde reconversiebeleid voor gebieden met structurele achterstand. Zij gingen gepaard met de uitbouw van infrastructuur in een bepaald ‘doelstelling 2’-gebied. Maar hun subregionale inplanting mag geen afbreuk doen aan hun roeping om minstens op het niveau van gans Vlaanderen innovatie te ondersteunen: het Vlaams Innovatiecentrum voor Grafische Communicatie (VIGC) te Turnhout en Flanders Drive in Limburg. Na een snelle start in 1993 als ‘top-down’ beleidsvisie en een herlancering in de vorm van een meer ‘bottom-up’ benadering was er dus sinds 1997 een stagnatie in het clusterbeleid. Een belangrijke bijkomende politieke reden was dat sinds 1995 het technologisch en het economisch beleid onder twee verschillende ministers ressorteerde, wat de coördinatie niet vergemakkelijkte. De pogingen om de clusterbenadering te integreren in de klassieke overlegstructuren van de SERV liepen dood. Het ‘economisch’ clusterbeleid verengde zich in de praktijk tot een ‘technologisch’ clusterbeleid. Maar ook de onzekerheid over de verdere ontwikkeling van de wel zeer heterogene dynamiek van dit ‘bottom up’ clusterbeleid woog op de politieke besluitvorming. Pas in de laatste fase van de legislatuur van Van den Brande kreeg het clusterbeleid een nieuwe impuls, die tegelijk de institutionele impasse trachtte te doorbreken waarin het innovatiebeleid door het voortdurend verdagen van de decretale beslissingen

was geraakt. In december 1998 werd het nieuwe concept gelanceerd van ‘technologievalleien’. In tegenstelling tot klassieke ‘clusters’, die meer aan mature sectoren werden toegewezen, werd hier gemikt op de nieuwe technologische groeipolen. Zo werden een tiental technologievalleien geïdentificeerd rond taal, biotech, multimedia, grafiek, media, telecom, DSP, automobiel, lucht- en ruimtevaart en logistiek, met telkens – opnieuw weer meer ‘top down’ – daaraan gekoppeld een ‘hoofdstad’. De biotechvallei die in Gent werd gesitueerd kreeg echter – gelukkig voor de dynamiek van deze sector in Vlaanderen – concurrentie van een nieuwe groeipool in Mechelen die niet officieel was ‘erkend’ maar daarom niet minder welkom is als versterking van het Vlaams innovatiepotentieel. Met het aantreden van een nieuwe bewindsploeg staat het innovatiebeleid voor een periode van hertekening die – zoals steeds – zal worden gekenmerkt door een combinatie van continuïteit en verandering. De invulling van het Innovatiedecreet en in het bijzonder het Reglementaire Besluit inzake Vlaamse Innovatie Samenwerkingen zal de nodige lessen moeten trekken uit eigen Vlaamse ervaring en ook uit relevante buitenlandse ervaringen.

Clusterbeleid tussen bottom-up en top-down Het Vlaams clusterbeleid is tot op heden een bijzondere mengeling van bottom-up en top-down initiatieven, uitdrukking van de moeilijke evenwichtsoefening van een moderne overheid op zoek naar een nieuwe rol in nieuwe socio-economische omstandigheden. Het innovatiebeleid definieert zich principieel als marktconform en niet dirigistisch, wat zich uit in de primauteit van initiatieven van beneden uit, gedragen door de bedrijven zelf. Het clusterbeleid van de jaren negentig voorzag evenveel kans tot erkenning voor alle platformen die zich kwalificeren volgens de geldende erkenningscriteria. De principes van de ‘gelijke toegang’ en ‘initiatief van onderuit’ waarborgen de noodzakelijke variëteit in het beleid. Deze bottom-up filosofie ligt ook aan de basis van het regime van O&O-steun via de ‘autonome functie’ van het IWT, waarin alle projecten in concurrentie komen voor de beschikbare subsidies op basis van objectieve criteria. Dergelijk beleid wordt beschouwd als een waarborg tegen ‘marktverstoring’ die optreedt wanneer bepaalde concur-

21


22

01-03-2000 16:02

Page 22


renten worden gesteund tegen andere, en nog in het bijzonder tegen ‘overheidsfalen’ bij pogingen tot ‘picking the winner’ die vaak faliekant aflopen bij gebrek aan de nodige deskundigheid en predictievermogen. Wanneer de overheid zich rechtstreeks engageert tegenover bepaalde groepen met een steunpakket op maat is dergelijke verdenking van 'overheidsfalen' onder invloed van lobbyisme nooit veraf. Zo valt het ontstaan van de eerste ‘piloot’-cluster voor textielmachines in 1993 samen met een periode van acute financiële problemen van belangrijke protagonisten waarvoor de Vlaamse overheid op deze wijze een ondersteuning kon bieden. Het zou echter eenzijdig zijn om deze clustersteun a-priori gelijk te schakelen met de herstructureringssubsidies uit het verleden, omdat hier een andere context van vernieuwingsgerichte programma’s en gezamenlijke onderzoek werd gecreëerd. In een aantal gevallen dreigen de clusterinitiatieven een ‘vertaling’ te worden in het nieuwe subsidiejargon van oude vragen naar overheidssteun voor specifieke noden van bepaalde lobbies. Zaak is dan te weten of de vernieuwde conditionaliteit voor die steun aanleiding heeft gegeven tot nieuwe impulsen die in de richting gaan van een versterking van het regionaal innovatiepotentieel. Het clusterbeleid moet vanuit die doelstelling worden geëvalueerd. Het innovatiebeleid is steeds een beleid van ‘keuzes’, ook in de meest afstandelijke hypothese over de rol van de overheid. Alleen steun verlenen voor grensverleggend onderzoek b.v. bevoordeelt die industrieën die daar meer behoefte aan hebben, en is dus selectief. De kwestie welk strategisch basisonderzoek moet worden ondersteund is ook een kwestie van selectiviteit waarbij prioriteiten worden gesteld. Steunmaatregelen bij een competitiviteitsprobleem of een ‘marktverstoring’ zijn nooit op gelijke wijze verdeeld onder de populatie omdat die problemen op een selectieve wijze worden gedetecteerd. Het beïnvloeden van keuzes is de bestaansreden van het beleid. De rationale van het overheidsbeleid inzake innovatiebeleid is meeromvattend dan de economische rationale. Het gaat daarom niet over de vraag of de overheid keuzes mag maken en of het innovatiebeleid selectief mag zijn, maar over de mate van selectiviteit, en de mate waarin de overheid maatschappelijk aanvaarde doelstellingen kan bewerkstelligen doorheen het innovatiebeleid.

Maar ook voor het functioneren in de strikte zin van het innovatiesysteem is de overheid een actieve medespeler, b.v. in de creatie van standaarden of het aankoopbeleid van uitrusting voor publieke dienstverlening. Innovatie is geen zaak van de industrie alleen. De overheid heeft een taak in de organisatie van de voorwaarden waaronder een nationaal innovatiesysteem meer performant kan zijn. Het clusterbeleid heeft daarin een bijzondere, dynamische rol omdat het de bestaande en potentiële synergieën helpt tot stand brengen. Bovendien bevordert de samenwerking binnen clusters de convergentie van de toekomstverwachtingen van de actoren via het uitklaren van hun strategische opties. De overheid moet in het clusterbeleid soms keuzes maken onder grote onzekerheid over wat de toekomst brengt maar die keuzes zijn ook essentieel om die onzekerheid in te perken. De bottom-up kant van het clusterbeleid is daarom slechts één facet, naast het voluntarisme van een top-down clusterbeleid op een aantal welgekozen gebieden. Zo was en is de stimulering van de biotech-cluster in Vlaanderen sinds meer dan 15 jaar een duidelijke optie die met verschillende beleidsinstrumenten werd ondersteund. In de jaren negentig is de meest bekende uitdrukking daarvan de oprichting van het VIB, maar ook de oprichting van het Biotech Fonds binnen de GIMV, die jaarlijks 200 mln. BEF kreeg om te investeren in Biotech-bedrijven in binnen en buitenland ten voordele van de ontwikkeling van deze cluster, mag vermeld worden als voorbeeld van pro-actief beleid. Nog belangrijker zijn de inspanningen om de ICT-cluster in Vlaanderen te versterken. De rol van Imec als generator van industriële vernieuwing wordt bij elke nieuwe spin-off en elke nieuw industriële alliantie duidelijker. De oprichting van Telenet Vlaanderen via een Studiesyndicaat geleid door de GIMV, op vraag van de Vlaamse regering, was een uniek industrieel initiatief voor de versterking van de Vlaamse telematica-infrastructuur, dat tevens een dynamiserende impact heeft gehad op de sector als geheel. De Vlaamse ICT – en bijzonder de telecomsector – worden via het IWT sterk gesteund via autonome functie en bijzondere Vlaamse en Europese impulsprogramma’s (zij ontvangt hierdoor een meer dan proportioneel aandeel van het steunbudget). Het Vlaams O&O- en technologiebeleid heeft dus, ongeacht zijn duidelijke openheid, een duidelijke toekomstgerichte


01-03-2000 16:02

Page 23


focus, die b.v. verschilt van de huidige structuur van de O&O-bestedingen van de bedrijven. De discussie over de wenselijkheid en verhouding van bottom-up en top-down beleid is een indicator voor het ontstaan van nieuwe beleidsmodellen.

De faciliterende overheid als beleidsmodel De jaren negentig toont een verschuiving in het beleidsparadigma van het overheidsbeleid in het algemeen en het innovatiebeleid in het bijzonder. Op het vlak van het economisch beleid is er een verschuiving van het accommoderend macro-economisch omgevingsbeleid naar een micro-economisch structuurbeleid. De redenen hiervoor zijn dat de Europese regeringen hun macro-economische beleidsinstrumenten één na één uit handen hebben gegeven in het kader van het Europees convergentieprogramma en op zoek zijn gegaan naar een andere invulling van hun competitiviteitsbeleid door de gepaste gedragsveranderingen aan te moedigen van de ondernemingen en instellingen. In eerste instantie manifesteert het nieuwe economisch beleidsmodel zich als een terugtredende overheid, een overheid die zich terugplooit op kerntaken (privatisering) en marktkrachten mobiliseert voor economische uitdagingen (deregulering). Bevorderen van ondernemersschap en risicokapitaal, aanmoedigen van concurrentie, een efficiëntere publieke dienstverlening: de ondernemingen worden voluit bevestigd in hun centrale rol bij de waardecreatie. Maar meer en meer blijkt dat het nieuwe beleidsmodel ook een pro-actieve rol voor de overheid weg legt, met name in het innovatiebeleid. De herstructureringen die de industriële economieën meemaken bij de overgang naar post-industriële maatschappij vragen een omschakeling van organisatiestructuren in alle geledingen. Een globale competitie, snelle technologische vooruitgang en ook de veeleisende maatschappelijke behoeften (rond tewerkstelling, veroudering, milieu, integratieproblemen) vragen nieuwe types kennisintensieve, flexibele organi-saties die complexiteit aankunnen. De markt alleen, met zijn contractuele relatievormen, kan deze complexiteit niet aan en produceert meer en meer externaliteiten. Andere coöperatieve coördinatievormen zoals netwerken, die in belangrijke mate werken op basis van informele uitwisseling, reciprociteit en vertrou-

wen, spelen een cruciale rol bij het internaliseren van de kennisspillovers die de marktorganisatie creëert. Deze spillovers zijn de uitdrukking van het publiek goed karakter van de kennis. De overheid heeft, als behoeder van het collectief belang dat verbonden is met de aanwending van deze spillovers, de opdracht om de samenwerkingen tussen innovatie-actoren te faciliteren. Met deze samenwerkingen wordt de productie van spillovers aangemoedigd omdat alle betrokkenen vooruitzichten hebben op een vorm van wederkerigheid. De wellicht belangrijkste opdracht van het innovatiebeleid is om de interdependenties in de kenniseconomie te operationaliseren. Het innovatiebeleid wordt daarom ontwikkeld als integraal innovatiebeleid, verder reikend dan een O&O-beleid. Niet alleen de ontwikkeling van de technologie, maar ook productie, diffusie en het gebruik zijn fasen van een interactief proces. Niet alleen technologie maar ook andere kennis (over markten, management) is essentieel voor het succes van innovatieprocessen. Niet alleen economische maar ook organisatorische en culturele voorwaarden (b.v. het maatschappelijk aanzien van het ingenieursberoep of ondernemersschap) bepalen de goede werking van het innovatiesysteem. Niet alleen de eigen innovatiecapaciteit maar de bekwaamheid om die te verbinden met deze van anderen bepaalt het competitief voordeel. Nu innovatie een complex sociaal proces is geworden waarin een veelheid van actoren zijn betrokken, bestaat de nieuwe rol van de overheid uit het procesmanagement van het innovatiesysteem, het remediëren van 'systeemfalingen' (cfr OESO), in een rol van katalysator. Dit slaat in de eerste plaats op het aanpassen van de institutionele omgeving aan de nieuwe noden van het innovatiegebeuren (zoals b.v. met het nieuwe Innovatiedecreet, de regulatie van de intellectuele eigendom van het universitair onderzoek) maar ook door het stroomlijnen van de structuren (b.v. het voorkomen van een wildgroei aan overlappende initiatieven van clusters en andere intermediairen door coördinatie en coherente taakafspraken) en het stimuleren/faciliteren van nieuwe organisatievormen (zoals clusterorganisaties) in de innovatieprocessen zelf.

23


24

01-03-2000 16:02

Page 24


In vele Europese landen wordt clusterbeleid – waarbij een grote beleidscoördinatie vereist wordt – gebruikt als drager van dit integraal innovatiebeleid. Het faciliteren van clusters is een centrale schakel in het versterken van het innovatiesysteem, in het aantrekkelijker maken van de vestigingsvoorwaarden voor bestaande en nieuwe actoren. De centrale hefboom bij het aanmoedigen van innovatieve clusters is de systematische benuttiging van de reeds bestaande en nog te genereren spillovers tussen de lokale actoren.

Algemene aandachtspunten bij het stimuleren van clusterinitiatieven 'Beleidsleren' kan steeds meer steunen op beleidservaring van andere overheden. Deze ervaring is een belangrijke spillover bij de ontwikkeling van een eigen beleid, wat de beleidsmakers echter niet ontslaat van de noodzaak om een concrete analyse te maken van de eigen situatie. De diversiteit van het clusterbeleid in de andere landen scherpt de vraagstelling naar de essentiële kenmerken enerzijds en de specificiteiten anderzijds waarmee een Vlaams clusterbeleid moet rekening houden. Op basis van voorlopig nog vrij fragmentarische inzichten over die internationale ervaring komen volgende elementen naar voren als algemene aandachtpunten voor een toekomstig beleid: • Een goed gedefinieerd clusterbeleid moet een onderscheid maken tussen ‘clusters’ en ‘clusterorganisaties’. Een (industriële) cluster is een productie- en innovatiesysteem, voornamelijk gebaseerd op spontane markteconomische relaties. Een clusterorganisatie is een formeel samenwerkingsverband dat bewust de clusterstructuur wil versterken. Het is niet noodzakelijk dat er een identiteit is qua actoren tussen de samenstelling van de reële cluster en die van de clusterorganisatie, maar de mobilisatie van het clusterpotentieel is wel afhankelijk van een goede identificatie van de cluster door de clusterorganisatie. Die viseert dus meestal een actieterrein dat breder is dan de gemeenschappelijke projecten van zijn leden. Niet ieder netwerk kan daarom een clusterorganisatie genoemd worden. Clusterbeleid onderscheidt zich van stimulering van netwerkvorming in het algemeen. Een belangrijk objectief van de clustervorming bestaat uit het vormen en versterken van ontbrekende en zwakke elementen. De automobiel-

cluster in Vlaanderen is in omvang een sterke cluster, met talrijke verbindingen in de Vlaamse economie, maar hij is zwak wat betreft strategische beslissingsmacht en onderlinge synergieën. De clusterorganisatie bestaat minimaal uit een aantal kernactoren met vooruitstrevende strategieën die in staat zijn de bestaande clusterstructuur aan te passen. • Een niet onaanzienlijk deel van de energie in de uitwerking van het clusterbeleid in een aantal landen blijkt te worden besteed aan het definiëren van wat als cluster ‘erkend’ wordt en aan het identificeren en aflijnen van de betrokken clusters. Dit is dan ook een essentieel bestanddeel van de zelforganisatie van een complexe dynamiek zoals clustervorming, die bepaald wordt door de interactie van de elementen en het onderscheiden van zijn eigenheid. Het is essentieel om de ‘juiste’ actoren mee te hebben en om te bepalen wat die gemeenschappelijk hebben. Het is wel opvallend hoe verscheiden deze clusters kunnen zijn naargelang het perspectief van de deelnemers, niet in de laatste plaats dat van de beleidsmakers die een institutionele ruimte afbakenen. In Arizona b.v. zijn de clusters ontmoetingsplaatsen van lokale ondernemers rond de collectieve noden van hun business; in Denemarken zijn de Resource Areas overlegplatformen over industriële vernieuwing met alle betrokken ‘stakeholders’. Deze verscheidenheid is steeds het resultaat van een samenwerkingsbereidheid van een aantal actoren die bij elkaar moeten gebracht worden. Dit is geen vanzelfsprekend proces en vergt, zeker in de beginfase, de inzet van de nodige middelen. Een te strikte ‘erkenningsprocedure’ werkt contraproductief. Zelforganisatie is enkel mogelijk onder gunstige omgevingsvoorwaarden. • Gezien de complexiteit van clusterrelaties is het succes van clustervorming niet gegarandeerd. In een concurrentiële omgeving is samenwerking niet evident. Iedere deelnemer maakt hiervan bij voorbaat - meestal impliciet een kosten-batenrekening die na verloop van tijd getoetst wordt aan de realiteit. Hierbij speelt niet alleen de aard van de uitdaging, de efficiëncy waarmee die wordt aangepakt, maar ook de wijze waarop de partners lasten en lusten delen. Indien de balans onevenwichtig is, in het


01-03-2000 16:02

Page 25


bijzonder omdat andere partners van vrijbuitersgedrag worden verdacht, dan loopt de samenwerking in de kortste keren op de klippen. De vorming van clusterorganisaties rust dus in hoge mate op de opbouw van een specifiek sociaal kapitaal of vertrouwen. De exploitatie van de collectieve productiviteit uit spillovers kan slechts mits de opbouw van dit sociaal kapitaal. Dit vereist veel 'face-to-face' werk van de betrokken actoren maar ook de inzet van gespecialiseerde makelaars die contacten leggen, opportuniteiten verkennen, coördineren. In bepaalde gevallen wordt hiervoor beroep gedaan op gespecialiseerde consultants (cfr de automobielclusters in Oostenrijk, zie de bijdrage van R. Hantschel in deze Studie). Vaak spelen ook de klassieke sectororganisaties een belangrijke rol, maar dit kan tot spanningen leiden bij sectoroverschrijdende initiatieven. Daarom is met name in Nederland de overheid in een aantal gevallen ook in de rol gestapt van ‘makelaar’, meestal beperkt tot het voorzitten van vergaderingen, het verzamelen en ter beschikking stellen van informatie. Hier heeft de overheid vooral een sterk katalyserende rol. Dit kan echter slechts in de mate dat deze overheid een deskundig ‘publiek consultant’ is die gewaardeerd wordt om zijn onpartijdigheid. • Voor de continuïteit van een clusterorganisatie is een professioneel management nodig, in het bijzonder wat betreft informatiedoorstroming. Succesvolle clusters besteden veel aandacht aan informatie (cfr de extensieve rapporten van de Baskische automobielcluster). Alles draait immers om de diffusie van kennis en informatie voor de leden van de clusterorganisatie. In de eerste plaats de kennis die verworven wordt uit de samenwerkingsprojecten zelf, maar ook de randinformatie die uit de samenwerking gepuurd wordt voor het bijstellen van de eigen strategieën. De clustervorming is in se een proces van reductie van onzekerheid in de vorm van uitselecteren van concrete opties uit de talloze mogelijkheden. De onderbouwing van de clustervorming door clusteranalyses, technologieverkenningen en evaluaties dient niet de pretentie om tot cijfermatige zekerheden te komen. Het is vooral de katalysator van een sociale interactie tussen interdependente actoren in de oriëntatie van hun innovatieprocessen. De organisatie van studiedagen en lezingen zijn laagdrempelige activiteiten om die informele consensus over de toekomst van de cluster te

helpen vormen. • De ondersteuning door de overheid van de clusteromvorming mag niet in de plaats komen van de zelforganisatie van de actoren, maar kan die zelforganisatie wel faciliteren. Samenwerkingsverbanden zijn immers een publiek goed waarin ondergeïnvesteerd wordt in een marktcontext. Een structurele ondersteuning van clusterorganisaties is dus gewettigd om de productie van maatschappelijk wenselijke spillovers in clusters te bevorderen, wanneer daarvoor voldoende eigen middelen van de actoren zelf tegenover staan. In bijzonder in de opstartfase kan de ondersteuning door publieke middelen het verschil maken tussen lukken of mislukken van nieuwe clusterinitiatieven. In bestaande of in emergente clusters is de overheid een actor naast de andere, met belangrijke verantwoordelijkheden op het gebied van de verzorging van de kennisinfrastructuur en vele andere systeemaspecten. Innovatie heeft immers niet alleen, en vaak zelfs niet in de eerste plaats, te maken met technologie (cfr de bijdrage van Dany Jacobs). Een clusterbeleid veronderstelt dan ook een sterke beleidscoördinatie, een sterk inclusief beleid waarin alle beleidsdomeinen vanuit het innovatieperspectief bekeken worden en innovatie ook drager is van beleids-prioriteiten van andere domeinen. Met name op het gebied van de ecologische innovatie is het clusterbeleid een veelbelovend instrument dat – omwille van de ketenintegratie – congruent is met levenscyclusanalyse en integrale productontwikkeling als basistechnieken voor de implementatie van duurzame ontwikkeling. De hedendaagse veranderingen in het innovatieproces vragen ook om innovaties in de organisatie van het innovatiebeleid, zoniet is de overheid zelf oorzaak van systeemfaling. Het inclusief beleid dat vereist is voor integrale innovatie veronderstelt nieuwe horizontale coördinatievormen, nieuwe professionele kwaliteiten van de betrokken overheidsinstellingen om als strategische partners binnen clusters te fungeren. Dit is een belangrijke voorwaarde opdat het clusterbeleid werkelijk hefboom van innovatie kan zijn.

25


01-03-2000 16:02

Page 26

26

B i jErkende l aclusterinitiatieven g e Bijlage: in Vlaanderen

1993

VTS

Vlaamse Textielmachine- en Systeembouw

1994

CLUSTA

Cluster van Staalplaatproducenten en -verwerkers

1995

VIPO VKC VEI STW

Vlaams Initiatief voor Productontwikkeling Vlaams Kunststofcentrum Vlaams Elektro Innovatiecentrum Studiecentrum Telematica Wegvervoer

1996

DSP Valley MIC VRI VLI CEPRO FLV

Digital Signal Processing Meubelinnovatiecluster Vlaamse Ruimtevaartindustriëlen Vlaamse Luchtvaartindustriëlen Centrum voor Productontwikkeling Flanders Language Valley

1999

FGV

Flanders Graphic Valley


01-03-2000 16:02

Page 27

27

R e f e r e n t i e s Referenties • ACICAE, Basque Country Automotive Industry, www.acicae.es. • C. Antonelli, New trends in the generation of technological knowledge, Research Report for the European Community DG XII, 1998. • B. Amable, R. Barré, R. Boyer, Les systèmes d’innovation à l’ère de la globalisation, Paris, 1997. • E. Bergman, E. Feser, Industrial and Regional Clusters: Concepts and Comparative Applications, www.rri.edu/ Webbook, 1998. • Club Distritti Industrial, www.clubdistritti.it • Connecticut Industry Clusters, www.state.ct.us/ecd/ Clusters. • The Danish Ministry of Business and Industry, Dialogue with the Resource Areas, Copenhagen, 1995. • P. David en D. Foray, Accessing and expanding the science and technology knowledge base, in STI Review 16, OECD, december 1995, pp. 13-68. • K. Debackere, K. De Backer, Clusterbeleid: Een innovatie-instrument voor Vlaanderen? Reflecties op basis van een analyse van de automobielsector, IWT-Studie 21, 1999. • C. DeBresson, An Entrepreneur Cannot Innovate Alone; Networks of Enterprises Are Required, DRUID Conference, Aalborg, 1999. • M. de Koning, Makelen en Schakelen. Synergie door Samenwerking, Den Haag, 1998. • E. Duch en and., Strategic Change and Clusters in Catalonia, www.clustercom.com. • D. Jacobs, A.-P. de Man (red), Clusters en concurrentiekracht, Alphen a/d Rijn, 1995. • D. Jacobs, Clusters en de omkering van de matrix in het innovatiebeleid, in ‘Het Kennisoffensief’ (D. Jacobs), Alphen a/d Rijn,1996. • D. Jacobs, Knowledge-intensive Innovation: The Potential of the Cluster Approach, in The IPTS Review, nr 16, 1997, Sevilla. • A. Lagendijk, D. Charles, Clustering as a new growth strategy for regional economies. A discussion of new forms of regional industrial policy in the UK, in OECD (1999). • B. Nooteboom, Innovation and inter-firm linkages: new implications for policy, in Research Policy 28, pp. 793-805, 1999. • OECD, Managing Innovation Systems, 1999a, Paris.

• OECD, Boosting Innovation: The Cluster Approach, 1999b, Paris. • M. Porter, Clusters and the New Economics of Competition, in Harvard Business Review, Nov-Dec 1998, pp 77-90. • T. Roelandt, P. den Hertog, Clusters analysis and cluster based policy making: the state of the art, in OECD 1999a. • P. Rouvinen, P. Ylä-Anttila, Finnish Cluster Studies and New Industrial Policy Making, in OECD (1999a). • K. Smith, Interactions in knowledge systems: foundations, policy implications and empirical methods, in STI Review 16, OECD, december 1995, pp. 69-101. • The Competitiveness Institute, The Cluster Practitioners Network, www.competitiveness.org. • TSER, Industrial districts and localized technological knowledge: the dynamics of clustered SME networking, o.l.v. Prof. C. Antonelli, Brussel, 1998. • L. Van den Brande, Clusterbeleid. Beleid voor economische netwerkvorming in Vlaanderen: Erkenningsvoorwaarden, erkenningsprocedure, financiering, Vlaamse Regering, 1994, Brussel. • L. Van den Brande, Valleien aan het werk – Werk in de vallei. De Vlaamse regering: katalysator voor technologievalleien, Vlaamse regering, 1998. • G. Wijers, Kansen door synergie: De overheid en op innovatie gerichte clustervorming in de marktsector, Den Haag, 1997.


01-03-2000 16:02

Page 28


01-03-2000 16:02

Page 29

deel 2 Netwerking in automobielclusters in Duitsland en Oostenrijk Ralph Hantschel (Agiplan-Duitsland)

clusters automobiel industrie

netwerk


01-03-2000 16:02

Page 30

30

S a m e n v a t t i n g Samenvatting Netwerking in regionale automobielclusters is één mogelijkheid voor de leveranciers om het hoofd te bieden aan de uitdagingen inzake globalisering en wijzigingen in de toeleveringsketen. Aan de hand van voorbeelden uit Duitsland en Oostenrijk wordt hier duidelijk de filosofie en het actieterrein van succesvolle automobielnetwerken weergegeven. Het basisschema om clusters te implementeren en het besturen wordt besproken en geselecteerd, er worden voorbeelden aangehaald van een samenwerkingsprojectniveau uit de regio’s. Op het einde worden de fundamentele succesfactoren en de toekomstige vraag voor clusters verder geschetst.


01-03-2000 16:02

Page 31


UITDAGINGEN IN DE AUTOMOBIELSECTOR De automobielsector met zijn verschillende takken is één van de industriële sectoren met de hoogste innovatiesnelheid. De daaruit resulterende druk om de productieprocessen te optimaliseren, wordt door de autoproducenten doorgegeven aan de verschillende categorieën leveranciers. Enkele van de meest relevante uitdagingen met hun gevolgen voor de automobielleveranciers zijn:

U I T DA G I N G Verkorting van de productieketen Topkwaliteit en scherpe prijzen Het inkorten van "time to market" Wereldwijde aanwezigheid

Nieuwe producten

k k k k k

k

G E VO L G Verschuivingen op de leverancierspiramide Tendens naar één enkele globale toeleveringsbron Simultane productieprocessen Partnerschappen, joint ventures fusies en overnames Auto-electronica, lichte constructies, alternatieve motoren

De kleine en middelgrote ondernemingen (KMO’s) in de automobielsector staan voor enorme uitdagingen. Om de toekomst veilig te stellen, moeten de KMO’s hun strategieën aanpassen, vooral om hun financiële capaciteit, hun persoonlijke capaciteiten en kennis en hun ervaringen met nieuwe markten te verbeteren. (Mueller, 1998: Kutschker und Mößlang, 1996). Om snel te handelen, zonder daarbij hun onafhankelijkheid te verliezen, zou de deelname aan netwerken met verschillende omvang en focus, een belangrijke stap kunnen zijn om hun competitiviteit veilig te stellen en te verbeteren.

CLUSTERS ALS MIDDEL OM DE COMPETITIVITEIT TE VERBETEREN Een cluster is een soort netwerk, een groep van onderling verbonden ondernemingen en instellingen gespecialiseerd in een bepaalde branche met gemeenschappelijke kenmerken en complementariteiten, die geografisch in elkaars nabijheid liggen. (Porter, 1998: Steiner, 1998). De geografische omvang van een cluster kan variëren van één enkele stad of regio tot een land of zelfs tot een netwerk van aan elkaar grenzende landen. De clusters kunnen verschillende vormen aannemen afhankelijk van hun diepte en verfijning, maar de meeste omvatten ondernemingen die eindproducten maken en dienstverlenende ondernemingen, leveranciers en O&Oinstellingen. Clusters kunnen de competitiviteit verhogen, zowel op nationaal als internationaal vlak. Clusters staan voor een nieuwe manier van denken: hoe moeten ondernemingen gestructureerd worden, hoe kunnen instellingen zoals universiteiten bijdragen tot competitief succes en hoe kan de overheid economische ontwikkeling en welvaart bevorderen. Figuur 1 op de volgende pagina illustreert de relatie tussen netwerken in het algemeen, of clusters in het bijzonder, concrete samenwerkingsprojecten met verschillende partners en het voordeel onder de vorm van marktprestatie. Een ander belangrijk effect van deze samenwerking kan een verbeterde bedrijfsprestatie zijn die resulteert uit deze zogenaamde "schaalvoordelen".

31


32

01-03-2000 16:02

Page 32


DE FILOSOFIE VAN NETWERKEN IN CLUSTERS

Figuur 1 Netwerken en samenwerkingsprojecten

Leverancier (componenten)

De strategische netwerken worden ontwikkeld op basis van vier belangrijke stappen (Renz, 1998). Elke stap wordt gekenmerkt door een belangrijke eigenschap.

Leverancier (onderdelen)

k Vooral informatieuitwisseling 2. Communicatienetwerk k regelmatige & persoonlijke contacten 3. Vertrouwensnetwerk k wederzijds vertrouwen 4. Transactienetwerk k voorstelling van gemeenschappelijke projecten 1. Informatienetwerk

Auto producent

O&O

Netwerk management

Leverancier (systemen)

Technologiecentra Diensten

Netwerk • • • •

Informatie Communicatie Technologie-overdracht Samenwerkingspartners

Agiplan heeft deze basisfilosofie omgezet in een praktisch instrument om succesvolle clusters tot stand te brengen. Dit instrument bestaat uit 5 essentiële modules:

INFORMATIE EN COMMUNICATIE

(platform voor alle clusterpartners)

l Samenwerkingsproject • Gemeenschappelijke kennis • Gemeenschappelijke middelen • Verbeterde onderhandelingspositie

KWALIFICATIE

(branche-specifiek, nieuwe benaderingen)

l SAMENWERKING

Leveranciers

(innovatieve projecten met bijkomende partners)

l

Experten

PUBLIEKE VOORSTELLING Diensten

Producenten

(imago en pr-campagne)

l INTERNATIONALISERING

(netwerken op wereldwijde schaal)

- Nieuwe processen - Nieuwe materialen

- Nieuwe producten - Nieuwe diensten

Marktvraag

Om een cluster succesvol tot stand te brengen is een gepaste omzetting van de modules nodig. Op basis van onze ervaringen in verschillende bedrijfstakken, hebben we een procedure afgeleid (zie figuur 2).


01-03-2000 16:02

Page 33


Figuur 2

STAP 1 DOELSTELLING, POTENTIEEL EN STRATEGIE

-

Analyse van de mogelijkheden Verwerven van medewerking van leidende partners Analyse van de omgeving Verbintenis over strategie en doelstellingen

STAP 2 OPSTARTEN VAN HET NETWERK

- Netwerk management - Afspraken - Tijdsschema, kosten

STAP 3 IMPLEMENTATIE VAN HET NETWERK

- Opstarten van het informatie/ communicatieplatform - Creatie van vertrouwen - Multi-projectbeheer

STAP 4 NETWERK MANAGEMENT

-

Informatie m.b.t. trends Specifieke kwalificaties Innovatieve samenwerkingsprojecten Marketing van resultaten

STAP 5 EVALUATIE VAN HET NETWERK

-

Continue verbetering Periodieke audits Feedback vanwege de partners Wijzigingen in het management

Fase 2 en fase 4 zijn doorslaggevend voor het succes van de cluster. In het volgende hoofdstuk worden daarom enkele voorbeelden aangehaald van fase 2 en 4 zoals toegepast in de automobielclusters. Zowel de introductiefase (potentieel en strategie) als de begeleidende fase (evaluatie) mogen niet onderschat worden. Het is van fundamenteel belang dat de doelstellingen van clusters -van netwerken in het algemeen- in detail bepaald worden samen met de leidende partners van de doelgroep. Bij het bepalen van deze doelstellingen, moet er rekening gehouden worden met het potentieel van de specifieke sector in kwestie. Op basis van deze informatie, kunnen de vertegenwoordigers van de sector zich duidelijk engageren om deel te nemen aan de cluster. In het begin van de operationele clusterwerking, is het raadzaam om evaluatiehulpmiddelen te creëren. Ten eerste moet de netwerkmanager voortdurend feedback inwinnen van de clusterpartners over hun tevredenheid tegenover het netwerk. Ten tweede moet een adviserende commissie de resultaten van het werk regelmatig (2 keer per jaar bijvoorbeeld) evalueren en indien nodig de doelstellingen en methoden opnieuw definiëren.

33


34

01-03-2000 16:02

Page 34


TYPISCHE AUTOMOBIELCLUSTERS EN HUN VOORDELEN VOOR ONDERNEMINGEN Agiplan treedt op als netwerkmanager in drie automobielclusters in Duitsland en Oostenrijk met een verschillende ouderdom en achtergrond. Hieronder wordt een korte schets van de clusters weergegeven.

mentaire ondernemingen. In de volgende tabel staan enkele belangrijke elementen van het platform met hun specifieke voordelen voor de clusterpartners. Directe (telefoon)verbinding met het managementkantoor van het netwerk k Constante aanwezigheid van competent personeel waarmee de partners vertrouwd zijn

Automobielcluster (AC) in Noord-Oostenrijk Oberösterreichische Technologie- und Marketing Gesellschaft OPRICHTING: juli 1998 PARTNERS: 220 ondernemingen (leveranciers, diensten) en O&O-instellingen OPVALLENDSTE KENMERK: hoogontwikkeld en algemeen aanvaard informatie- en communicatieplatform.

Distributielijst met alle partners k Garandeert de beste nieuwtjes uit de regionale of algemene automobielsector

Automobielcluster Styria (Acstyria), Oostenrijk

Databank van de clusterpartners met hun competenties en producten k Actuele informatie over regionale competentie en mogelijke samenwerkingspartners

INSTELLING:

Steirische Wirtschaftsförderung (SFG) augustus 1996 PARTNERS: 160 ondernemingen (producenten, leveranciers, diensten) en O&O-instellingen OPVALLENDSTE KENMERK: workshops met experten over belangrijke onderwerpen van de automobielsector. INSTELLING:

OPRICHTING:

Verbundinitiative Automobil Nordrhein-Westfalen (VIA NRW), Duitsland Ministerium für Wirtschaft und Mittelstand, Technologie und Verkehr (NRW) OPRICHTING: november 1993 PARTNERS: ongeveer 800 ondernemingen (producenten, leveranciers, diensten) en O&O-instellingen OPVALLENDSTE KENMERK: 53 innoverende samenwerkingsprojecten INSTELLING:

De typische kenmerken van de drie clusters worden verder uitgediept in de gekozen voorbeelden. In de jongste cluster (de automobielcluster in NoordOostenrijk) had men slechts acht maand nodig om een informatie- en communicatieplatform op te zetten. Het wordt veel gebruikt door de clusterpartners om op de hoogte te blijven van de recentste sectorinformatie en om in contact te komen met deskundigen en met comple-

Evenementenmanagement k Regionale evenementen met regionale en internationale deskundigen

Homepage k Actueel overzicht van activiteiten en partners in de cluster op het internet Maandelijkse informatie k Schriftelijke en elektronische informatie (e-mail) over lopende activiteiten in de cluster Ac-Quarterly (driemaandelijks tijdschrift) k Trimestriële informatie voor de automobielsector over de activiteiten in de cluster (sectorimago) Dankzij deze elementen is het makkelijk voor de ondernemingen in de regio of daarbuiten om actuele informatie en adressen te verkrijgen om nieuwe bedrijfscontacten te leggen. De automobielcluster in Stiermarken - Oostenrijk - heeft meerdere werkgroepen die zich bezig houden met de nieuwe sectornoden inzake technologie, kwalificatie en organisatie. Het doel van deze werkgroepen bestaat erin nieuwe ontwikkelingen voor te stellen en hun relevantie en


01-03-2000 16:02

Page 35


Figuur 3 Specifieke kwalificatieprojecten in de Automobiel Cluster Styria: Een typisch kwalificatieproject werd gestart in het domein van CAD-systemen.

Analyse van problemen en vraagstelling tussen de hoofdklanten en kleine leveranciers en ingenieursbureaus Evaluatie van CATIA kwalificatie

Workshop met CATIA experten, belangrijke klanten en leveranciers over het ontwikkelen van bijkomende mogelijkheden tot kwalificatie

Evaluatie van een Pro/INGENIEUR (Pro/E) kwalificatie Workshop met Pro/E experten, belangrijke klanten en leveranciers over het ontwikkelen van bijkomende mogelijkheden tot kwalificatie

Op elkaar afstemmen van een openbaar opleidingscentrum, netwerk management en belangrijkste klanten van mogelijke cursussen

Op elkaar afstemmen van een privaat opleidingscentrum, netwerk management en belangrijkste klanten m.b.t. bijkomende kwalificatie

Aanbod van drie nieuwe CATIA cursussen voor partners uit de automobielsector

Opstarten van speciale Pro/E cursussen bij de hoofdklant voor partners in ACstyria

transformatie voor kleine en middelgrote leveranciers aan te tonen. Daar zorgen deskundigen van de automobielsector voor. Bovendien kunnen er aan de hand van deze discussie manieren uitgewerkt worden om aan de specifieke noden van afzonderlijke ondernemingen te beantwoorden. Vervolgens kunnen de ondernemingen die nieuwe praktijken aan hun bedrijven aanpassen door een samenwerkingsproject op te starten, dat gesubsidieerd wordt door het regionale ministerie van economie of in de meeste gevallen door het regionaal economische steunagentschap. Figuur 3 geeft schematisch een typisch kwalificatieproject weer op het vlak van CAD-systemen. De oudste Europese automobielcluster is deze in NRW (VIA), Duitsland, die meer dan 50 samenwerkingsprojecten geïntroduceerd heeft (Wolter, 1998). Door innovatieve processen toe te passen, kunnen de bedrijven met deze projecten hoge winsten maken en hun concurrentievermogen onmiddellijk verbeteren. Dit resultaat wordt aangetoond door middel van een project over technologie (Figuur 4) en een project over management (Figuur 5).

Tenslotte moet het belang van internationalisering van de activiteiten worden benadrukt. Dit is van wezenlijk belang omwille van de reeds bestaande globale markt in de automobielindustrie. Omdat het niet volstaat om hun nationale prestaties te verbeteren, moeten KMO’s hun bedrijfsprocessen globaliseren. De voorgestelde clusters zijn allen actief bezig om aan deze vereiste te voldoen. In figuur 6 worden enkele activiteiten opgesomd.

35


36

01-03-2000 16:02

Page 36


Figuur 4 Typisch voorbeeld van een samenwerkingsproject in VIA NRW: Dienstencentrum "Test- en kwaliteitstechniek"

Figuur 5 Typisch voorbeeld van een samenwerkingsproject in VIA NRW: Proces van aanhoudende verbetering (CIP) OORSPRONKELIJKE SITUATIE

OORSPRONKELIJKE SITUATIE

Toenemende vraag naar effectieve kwaliteitsgarantie Toenemende kosten voor testtechnieken en laboratoria DOEL VAN HET PROJECT

Verbeterde concurrentiekracht van de KMO’s door hogere kwaliteitsstandaarden en lagere testkosten PARTNERS

70 KMO’s uit de automobielsector, Kamer voor Handel en Nijverheid (IHK), de steden Velbert en Heiligenhaus

Technologische en organisatorische verbeteringen moeten worden aangevuld met de knowhow van het personeel Het personeel is niet gemotiveerd om te denken en te handelen als ondernemers DOEL VAN HET PROJECT

Introductie van een duurzaam "Proces van aanhoudende verbetering" - CIP (24 maanden) Uitbreiding van het CIP tot de gehele organisatie Uitwerking van bijkomende voordelen bij samenwerking

RESULTATEN

1. Oprichting van het dienstenbedrijf "METEQ Gmbh", uitgerust met moderne en nieuwe gekalibreerde testapparatuur 2. Ontwikkeling van bijkomende diensten (Training, Consulting)

PARTNERS

10 productiebedrijven uit de sector van de automobieltoeleveranciers met verschillende producten, 1 consultant (training en coaching)

VOORDELEN

Verbeterde testmogelijkheden Verlaagde kosten voor kwaliteitscontrole Bijkomend platform voor uitwisseling van ervaringen inter-company-learning

RESULTATEN

Implementatie van CIP in alle bedrijven 250 workshops in belangrijkste domeinen van de bedrijven Nieuw communicatieplatform tussen managers Sterk gemotiveerde CIP-teams met multiplicator functies VOORDELEN

Kostenreductie die groter is dan de CIP-kosten bij procesverbetering Inter-company-learning in werkgroepen over gemeenschappelijke CIP-onderwerpen Gedeelde kost voor de implementatie van CIP

Figuur 6 Typisch voorbeeld van activiteiten rond internationalisering in Europese automobielclusters ACTIVITEIT

BEDRIJFSVOORDEEL

Bedrijfsbezoek bij autoproducent en leveranciers in USA (VIA NRW)

Voorbereide, persoonlijke contacten met aankopers. Uitwisseling van ervaringen met Duitse bedrijven. Persoonlijke indrukken over productieomstandigheden. Contacten met regionale handelsagenten. Vertegenwoordiger van een belangrijke automobielregio.

AUTOREG-programma van de Europese Commissie voor het linken van belangrijke automobielregio’s (ACstyria) DG XXVI

Events met Europese experten uit andere regio’s. Informatie over het potentieel van andere regio’s. Kans om in andere regio’s gepaste bedrijven te contacteren. Bekwame ondersteuning in alle soorten netwerken en samenwerkingsactiviteiten met andere regio’s

Europese Samenwerkingsbeurs INTERPRISE (VIA NRW, AC Upper Austria) DG XXIII

Tweedaags event in automobielregio om contacten te leggen en partners te zoeken. Organisatie van een groot aantal meetings van bedrijven met de gepaste partners (op voorhand geëvalueerd d.m.v. enquête). Voorstelling van het potentieel van 5 automobielgerichte regio’s. Professionele ondersteuning voor bedrijfsinitiaties op beurs.


01-03-2000 16:02

Page 37


HOOFDFACTOREN VAN HET SUCCES IN HET WERKEN MET CLUSTERS

Figuur 7 Hoofdfactoren van het succes van "clustering"

Het proces om een cluster succesvol te starten en te begeleiden is eerder complex. De veelheid van belangrijke factoren kan worden samengevat in vier hoofdfactoren zoals geïllustreerd in figuur 7. Competentie en vertrouwen als ultieme doelstellingen kunnen worden bereikt door een perfecte prestatie van de cluster ten aanzien van volgende dimensies.

Bedrijfsvoordeel

Aanvaarding

1. Bedrijfsvoordeel Het succes van een cluster hangt af van de individuele evaluatie die de partners maken van de kosten en baten van deelname. Als de meesten onder hen van mening zijn dat deelnemen aan de cluster hen individueel voordeel biedt, kan men spreken van een goed verloop van de cluster.

Competentie en vertrouwen

Participatie

Netwerk Management

2. Participatie De cluster zal alleen een belangrijke, positieve impact hebben op de ontwikkeling van een sector in een bepaalde regio als respectievelijk de spilfiguren en de ondernemingen met de relevante competenties ook actief deelnemen.

ZICHT OP DE NABIJE TOEKOMST VAN CLUSTERS De globalisering van economische processen heeft veel invloed op regionale clusters en definieert de noden van de toekomst, zoals geïllustreerd in figuur 8.

3. Aanvaarding De cluster moet gesteund worden door de regionale politieke en economische instellingen.

4. Netwerk management Om een cluster te starten en te leiden heeft men een professioneel netwerkmanagement nodig, een onpartijdige instelling of consulent (bedrijfsadviseur). De belangrijkste taken van dit netwerkcentrum: - De up-to-date informatie- en kennismakelaar - De stimulerende communicator - De geduldige bemiddelaar - De flexibele projectmanager Elke regio en elke sector moet zorgvuldig overwegen wie de rol krijgt van clustermanager. Indien de manager niet geaccepteerd wordt door de potentiële clusterpartners, dan zal het succes van clusterwerking beperkt zijn.

Figuur 8 Blik op de nabije toekomst van clusters Belangrijke functionele taak

Kennisbeheer

Netwerk van regionale clusters

AUTOREG-Project INTERPRISE Samenwerkingsmarkt

Zelfgeorganiseerde clusters

Geleid en gefinancierd door de partners uit de automobielsector

Duurzame clusterwerking

Niet enkel in slechte tijden een netwerk vormen

37


01-03-2000 16:02

Page 38

38

R e f e r e n t i e s Referenties • Kutschker, M. & A. Mößlang, (1996), Kooperationen als Mittel der Internationalisierung van Dienstleistungsunternehmen, Die Betriebswirtschaft Jg. 56, Nr. 3, S. 319-337. • Männel, B., (1996), Netzwerke in der Zulieferindustrie. Gabler Verlag, Wiesbaden. • Mueller, R.K., (1988), Betriebliche Netzwerke. Haufe Management Praxis, Freiburg. • Porter, M. (1998), On competition. A Harvard Business Review Book, Boston. • Renz, T. (1998), Management in internationalen Unternehmensnetzwerken. Gabler Verlag, Wiesbaden. • Steiner, M., (1998), Clusters and regional specialisation. European research in regional Science 8, Pion Ltd., London. • Wolter, B., (1998), Kooperationsinitiativen mit wirtschaftspolitischer Trägerschaft. In: Andreas R. Voegele and Sylvia Schindele (Hrsg.): Einkaufskooperationen in der Praxis - Chancen, Risiken, Lösungen. Gabler Verlag, Wiesbaden, S. 159-180.


01-03-2000 16:02

Page 39


01-03-2000 16:02

Page 40


01-03-2000 16:02

Page 41

deel 3 Industriebeleid in de kenniseconomie: de relevantie van de clusteraanpak Dany Jacobs (TSM Business School)

industriebeleid kenniseconomie

cluster


01-03-2000 16:02

Page 42

42

S a m e n v a t t i n g Samenvatting Industriële innovatie vereist in toenemende mate de intelligente combinatie van verschillende vormen van kennis, technologie en vaardigheden. Daarom biedt de clusteraanpak, die vertrekt van bewezen sterkte, in principe een solide fundament voor de ontwikkeling van effectieve innovatiestrategieën van ondernemingen en overheden. Het traditioneel industriebeleid richtte zich in sterke mate op het ondersteunen van industrieën in neergang (‘backing losers’) of het ontwikkelen van mogelijke toekomstige groeisectoren (‘picking winners’). Het voordeel van de clusteraanpak is dat deze zich richt op de versterking van bewezen sterktes en specialisaties in een economie (‘backing winners’) en daarnaast het potentieel probeert te benutten dat ligt in ‘Neue Kombinationen’, nieuwe combinaties van dergelijke economische activiteiten en specialisaties (‘border crossing’). Dat laatste is steeds belangrijker in het licht van het feit dat alle sectoren steeds kennisintensiever worden.


01-03-2000 16:02

Page 43


INDUSTRIEBELEID SINDS WO II Grosso modo kunnen we in het West-Europese industriebeleid sinds WO II vijf periodes onderscheiden: • Eind jaren ‘40 en ‘50: wederopbouw en introductie van nieuwe productie- en organisatiewijzen afkomstig uit de VS, voornamelijk via het Marshallplan. • Jaren ‘60 en begin jaren ‘70: Keynesiaanse groeibeleid (‘expansiepolitiek’) dat meer gericht was op de economische conjunctuur dan op de structuur van de economie. • Jaren ‘70: defensief industriebeleid: beheersing en begeleiding van de neergang van crisissectoren (bijvoorbeeld staal, scheepsbouw, textiel). • Jaren ‘80: offensief technologiebeleid: generiek stimuleren van nieuwe technologieën (informatietechnologie, biotechnologie, nieuwe materialen, milieutechnologie). • Jaren ‘90: (nog in ontwikkeling) clusterbeleid dat vertrekt van de specifieke kenmerken van de industriële structuur. Vanuit het oogpunt van het industrie- en het innovatiebeleid zijn met name deze laatste drie perioden erg relevant. Tijdens de eerste van deze drie fasen trachtte de overheid de achteruitgang van sectoren die dreigden te bezwijken onder druk van de sterk toegenomen internationale competitie tegen te gaan. Dit defensief beleid (‘backing losers’) werd gerechtvaardigd vanuit het belang van deze sectoren voor de werkgelegenheid. Hier en daar is men er daarmee in geslaagd de beste elementen van dergelijke sectoren overeind te houden, maar tenslotte is het meestal op een mislukking uitgelopen, zeker als men het beoordeelt naar het ‘eigen’ criterium van de werkgelegenheid. Het offensieve technologiebeleid dat voor het defensief beleid in de plaats kwam, kan gekarakteriseerd worden als een strategie die gericht is op ‘picking winners’. In deze tweede fase trachtte de overheid nieuwe, toekomstige groeisectoren aan te wijzen en te stimuleren (‘technology push’). De ervaring hiermee heeft geleerd dat het uitermate moeilijk is om de toekomstige winnende technologieën en sectoren op voorhand te identificeren. Slechts een beperkt aantal van deze in het verleden als potentiële winnaars omschreven technologieën, hebben de verwachtingen ingelost, tenzij ze omschreven waren in

zeer brede termen (zoals informatietechnologie, biotechnologie...) waarmee men alle kanten op kan. Bovendien werd het mogelijk succes op de markt van dergelijke technologieën beperkt doordat de meeste landen zich op dezelfde technologieën richtten. Zoals Annemieke Roobeek in haar proefschrift (1988) aangaf, leidt dit immers al snel tot een uitzichtloze race op hetzelfde. Dit ‘bandwagon effect’ in het overheidsbeleid leidde niet zelden tot overinvesteringen in deze sectoren, met toegenomen kostenconcurrentie als gevolg (Brahm, 1995). Een kritische stem kwam in deze periode soms uit de beweging van de Technology Assessment. Die probeerde zo goed mogelijk de mogelijk kwalijke effecten van nieuwe technologieën in kaart te brengen en daar iets aan te doen. Meestal was dit evenwel mosterd na de maaltijd en bleef deze beweging veroordeeld tot de rol van machteloze waakhond (Smits/Leyten, 1991). Sedert het begin van de jaren negentig wint een nieuwe benadering, gebaseerd op bewezen ‘clustersterkte’ aan populariteit. Overheden zijn zich meer gaan richten op de specifieke sterktes van hun economieën in plaats van op de imitatie van andermans successen. Op een bepaalde manier is de clusterbenadering meer bescheiden in haar ambities, ook al kan men stellen dat ze de sterke kanten van de vorige twee fasen tracht te combineren. Het uitgangspunt van het clusterbeleid vormt dus de bestaande sterkte van een economie. Ze richt zich op concentraties van economische activiteit die hun sterkte en leefbaarheid op de wereldmarkt reeds bewezen hebben. Maar er zijn belangrijke verschillen met het traditionele sectorbeleid. Ten eerste wordt de relatie tussen bestaande sterktes benadrukt. In die zin staat de benadering dus dwars op de traditionele indeling tussen landbouw, industrie en diensten. Niet zelden is er immers een netwerkverband tussen sterktes op die verschillende gebieden. Ten tweede en in het verlengde van het voorgaande wordt de nadruk gelegd op de kennisintensivering in deze sterke clusters en op het versterken van de constructieve interactie tussen de verschillende partijen in het netwerk. Dit leidt tot mogelijk nieuwe, veelbelovende combinaties (bijvoorbeeld multimedia), geworteld in die bestaande sterktes. In het technologiebeleid leidt dit tot een meer vraaggerichte benadering. Door middel van sterkere interactie met gebruikers (demand pull) en

43


44

01-03-2000 16:02

Page 44


andere belangrijke ‘complementeerders’ in het netwerk (zie Brandenburger/Nalebuff, 1996) probeert men de kans op succesvolle innovatie te vergroten. Binnen de sferen van het Technology Assessment (TA) heeft men het dan over het opschuiven in de richting van meer ‘Constructieve TA’: CTA (Smits/Leyten, 1991; Schot, 1991). Aangezien elk land of regio een specifiek specialisatiepatroon kent, versterkt clusterbeleid in de regel concurrentie gebaseerd op differentiatie en specialisatie, in plaats van op imitatie en kosten. Ook in het beleid zelf is sprake van differentiatie, want verspreiding en toepassing van de clusteraanpak verschillen van land tot land. Bovendien zijn de gehanteerde concepten niet steeds identiek. Overheden die de clusteraanpak het meest expliciet hebben omarmd, zijn die van Denemarken, Nederland, Vlaanderen, Québec, Finland en Zuid-Afrika. Daarnaast zijn er landen waar de clusteraanpak een lange(re) traditie heeft, maar onder een ander label. Hiertoe behoren Frankrijk (filières) en Italië (zie de literatuur over netwerken van kleine bedrijven in het zogenaamde ‘Terza Italia’). In een volgende paragraaf kom ik terug op die diversiteit in de clusterbenadering. Eerst moeten we evenwel stilstaan bij vormen van traditioneel industriebeleid die als clusterbeleid verpakt worden en dreigen de nieuwe aanpak te discrediteren.

OUDE WIJN IN NIEUWE ZAKKEN De zonet geschetste periodisering van het industriebeleid is natuurlijk schetsmatig. In werkelijkheid is de overgang van de ene fase naar de andere niet zo strikt af te lijnen. Het gevolg is dat oude gewoonten en reflexen langere tijd blijven doorwerken. Het is dus niet verbazingwekkend dat oude vormen van industriebeleid vaak opduiken in de nieuwe vorm. Sinds de clusteraanpak in de mode kwam, hebben overheden bijvoorbeeld af en toe geprobeerd beleid uit de vorige fasen te verkopen onder het mom van clusterbeleid. Zo kunnen we het defensieve beleid herkennen in de pogingen om ‘clusters te ondersteunen’ (bijvoorbeeld het vliegtuigcluster rond Fokker in Nederland), waar het in

feite ging om grote bedrijven die in problemen kwamen. De term ‘cluster’ was soms een label waaronder men het traditionele sectorbeleid probeerde te handhaven. En het offensieve technologiebeleid kan men herkennen in pogingen om totaal nieuwe, ‘innovatieve’ clusters tot stand te brengen. Offensief technologiebeleid kan weliswaar een basis vinden in clusters, op voorwaarde dat die basis er is en ook zijn sterkte bewezen heeft. Maar de mogelijkheden voor overheden om nieuwe clusters helemaal van nul af op te bouwen, zijn beperkt. De kosten daarvan zijn uitermate hoog en de kansen op succes gering (zie Nelson, 1993). Om dergelijke door dromen gedreven, tot mislukken gedoemde vormen van beleid te vermijden, is het beter om voort te bouwen op de bestaande structuur van een economie. Het feit dat clusterbeleid de aandacht helpt te verleggen van het macro-niveau van de economie naar het meso-niveau (dat van de reële industriële structuur), maakt overheden hopelijk bewust van die reële structuur en verhindert hen zodoende onrealistische dromen na te jagen. Generiek beleid op macro-niveau blijft overigens noodzakelijk, maar de toegenomen druk in de kenniseconomie om waarde te creëren via een doorgedreven specialisatie, dwingt de overheden daarnaast om prioriteiten te stellen op meso-niveau. Men kan nu eenmaal niet op alle terreinen even goed zijn. In figuur 1 is de noodzakelijke correctie in het economische beleid in die zin schematisch weegegeven. Macro-economisch en generiek innovatiebeleid helpt de terreinen bewaken, waar elk land met de andere ‘mee moet zijn’. Het mesogeoriënteerd beleid zorgt ervoor dat elk land zijn specialisaties versterkt en uitbouwt. Succesvol economisch beleid is dan ook een goede combinatie van convergerend en divergerend beleid, maar met een sterkere nadruk dan voorheen op het divergerende beleid (voor verdere toelichting, zie Jacobs 1996/1999). In de terminologie van creativiteitsgoeroe Edward de Bono (1992): het gaat in plaats van com-petitie steeds meer om sur-petitie.


01-03-2000 16:02

Page 45


Figuur 1 Convergerend en divergerend innovatiebeleid CONVERGENTIE

LANDEN REGIO’S

efficiency (proces) MACRO-ECONOMISCH BELEID investeringsklimaat, technolgierace, best practices generiek

WERELDMARKT

MESO-BELEID

DIVERGENTIE

keuzes, W&T-beleid, onderwijs, kennisinfrastructuur, innovatiestrategieën specifiek

specialisatie differentiatie (product) (‘sur-petition’)

CLUSTERS SECTOREN ONDERNEMINGEN

EEN VEELHEID VAN BENADERINGEN Een belangrijke aanzet tot de clusterbenadering vormde de publicatie van Michael Porters The Competitive Advantage of Nations (1990), waarin Porter wees op de hernieuwde relevantie van nationale en regionale specialisatie in het kader van de internationalisering van de economie enerzijds en op het toenemend netwerkkarakter van de kenniseconomie anderzijds (Porter gebruikte overigens de term ‘kenniseconomie’ nog niet, maar zijn verhaal ging er wel duidelijk over). Toch was Porter zeker niet de eerste die over clusters of netwerken schreef. Zelfs Alfred Marshall had het daar reeds over op het einde van de vorige eeuw, toen hij schreef over ‘industrial districts’ (voor een overzicht zie Jacobs, 1995). Meer recent was er reeds de veelbesproken Franse filière-aanpak en meerdere auteurs publiceerden over netwerken en strategische allianties. Rond dezelfde tijd als Porter publiceerden ‘institutionele’ of ‘evolutionaire’ economen zoals Chris Freeman, Richard Nelson en Bengt-Åke Lundvall boeken over ‘national systems of innovation’ waarin de specificiteit en specialisatie van nationale economieën werden benadrukt.

Meer in concreto is een grote hoeveelheid van clusterdefinities en -benaderingen tot stand gekomen. Dat maakt het in zekere mate moeilijk om te praten over de clusteraanpak. Dat is volgens mij geen nadeel, maar werkt integendeel inspirerend. Samen met Ard-Pieter de Man heb ik er dan ook enkele jaren geleden voor geopteerd om de verschillende dimensies in kaart te brengen die men met de verschillende clusterbenaderingen probeert in de greep te krijgen. Meestal staat beleidsmakers binnen overheden of ondernemingen immers een beperkt aantal van die dimensies voor ogen wanneer ze het hebben over de clusterbenadering. Onze inventarisatie van clusterdimensies kan dan ook gezien worden als een soort menu, waarin beleidsmakers hun gading kunnen vinden al naar gelang de situatie waarin ze zich bevinden. Door deze dimensies te expliciteren hebben we zodus de basis voor maatwerk in het industriebeleid ontwikkeld die juist noodzakelijk is wanneer men zo goed mogelijk wil inspelen op kansen en bedreigingen in een concrete situatie. Een overzicht van de verschillende dimensies vindt men in bijgaand kader. Globaal zien we dat op basis van deze dimensies meestal een drietal brede definities van clusters gehanteerd wor-

45


46

01-03-2000 16:02

Page 46


den. Hierbij ligt de nadruk telkens op een andere combinatie van dimensies: 1. Regionale concentraties van economische activiteit binnen verwante sectoren, gewoonlijk met elkaar verbonden via de kennisinfrastructuur (onderzoeksinstituten, universiteiten...) 2. Verticale productieketens: meestal relatief smal gedefinieerde sectoren waarbij de opeenvolgende fasen in het productieproces als de kern van het cluster worden gezien (de keten toeleverancier-assembleerderdistributeur-klant). Netwerken rond belangrijke ‘kernondernemingen’ vallen onder deze categorie. 3. Sectoren gedefinieerd op een hoog aggregatieniveau (bijvoorbeeld het ‘chemiecluster’) of verzamelingen van sectoren op een nog hoger aggregatieniveau (bijvoor-

beeld het ‘agro-voedingscluster’). Deze laatste noemen we meestal ‘mega-clusters’. Zo is op basis van input/output-analyse voor Nederland een onderverdeling van de economie in tien mega-clusters gedefinieerd (Roelandt en and., 1997). Volgens het ‘subsidiariteitsprincipe’ lijkt het aangewezen om clusterbeleid te ontwikkelen op het laagste niveau waarop een concurrentievoordeel kan worden behaald. Bijgevolg kunnen verschillende niveaus van beleidsvorming aangewezen zijn al naargelang de situatie: lokaal, regionaal, nationaal of internationaal. De ervaring heeft geleerd dat het lokaal niveau het meest geëigend is waar sprake is van lokale clusters, waar kleinere ondernemingen begeleid worden door grotere ondernemingen, waar producten aan lokale markten moeten worden

Clusterdimensies Ard-Pieter de Man en ikzelf maken een onderscheid tussen zeven dimensies op basis waarvan men clusters kan identificeren. In de praktijk worden clusters vaak op basis van een beperkte combinatie van deze dimensies worden gedefinieerd. Deze dimensies bieden zoals gezegd de basis voor maatwerk in het strategisch beleid van ondernemingen en overheden dat wil voortbouwen op sterke specialisaties (Jacobs & De Man, 1995/1996). De zeven dimensies zijn: • Geografisch: de ruimtelijke clustering van economische activiteit, gaande van lokale tot transnationale clusters (bijvoorbeeld: het snijbloemencluster in vergelijking met het ruimtevaartcluster); • Horizontaal: verschillende sectoren kunnen deel uitmaken van een groter geheel (zie verder de paragraaf over ‘mega-clusters’ in de Nederlandse economie); • Verticaal: opeenvolgende fasen in het productieproces kunnen samen aanwezig zijn in een cluster (vergelijkbaar met concepten zoals de waardeketen, filières en toeleveringsnetwerken). Belangrijk in deze verticale ordening is de vraag welke actor in het netwerk ‘trekkende kracht’ is bij innovatie; • Lateraal: verschillende sectoren delen bepaalde competenties (intersectorale synergie of schaalvoordelen), zodanig dat schaaleffecten gerealiseerd kunnen worden en mogelijk ‘nieuwe combinaties’ ontstaan (zie bijvoorbeeld concepten als multimedia of mechatronica); • Technologisch: een verzameling van industrieën die dezelfde basistechnologieën gebruiken (bijvoorbeeld het ‘biotechnologiecluster’); • Focaal: een cluster van ondernemingen rond een bepaalde centrale actor: een onderneming, een onderzoeksinstituut, een familie; • Kwaliteit van het netwerk: niet enkel samenwerking is belangrijk, maar ook de wijze waarop dit gebeurt. Netwerken zijn niet per definitie idyllische samenwerkingsvormen waarbinnen innovatie en vooruitgang zonder meer gegarandeerd zijn. Netwerken kunnen zich ook defensief gedragen. Bedrijven kunnen via relaties met toeleveranciers innovatie stimuleren, maar ook proberen op deze laatsten eenzijdig de risico’s en kosten af te wentelen. In dit laatste geval zijn netwerken stimulerend noch duurzaam.


01-03-2000 16:02

Page 47


aangepast, of waar hechte samenwerking bestaat tussen ondernemingen en hun voornaamste toeleveranciers (co-development, co-production). Aan de andere kant van het spectrum is Europees beleid meer aangewezen, waar de clustering reeds transnationaal georganiseerd is (bijvoorbeeld lucht- en ruimtevaart), waar schaalvoordelen aanwezig zijn op het vlak van fundamenteel wetenschappelijk of technologisch onderzoek en bij grote vraaggeoriënteerde ‘demonstratieprojecten’ (bijvoorbeeld Auto of Kantoor van de Toekomst), zoals deze die georganiseerd werden en worden in de grote Kaderprogramma’s van de Europese Unie.

GEMEENSCHAPPELIJKE KENMERKEN VAN ALLE VORMEN VAN CLUSTERBELEID De verscheidenheid van mogelijke clusterdimensies en –benaderingen mag evenwel niet de aandacht afleiden van de basiskenmerken van alle vormen van clusterbeleid. Ten eerste is het vertrekpunt ervan de bestaande, in sterke mate geclusterde, sterktes van een economie. Zoals reeds vermeld is er daarbij een enorme verscheidenheid in de geografische schaal van de verschillende clusters: bij de Nederlandse snijbloemen (en de daarbij behorende dienstensectoren) gaat het bijvoorbeeld om een klein en relatief makkelijk af te bakenen regio; bij de lucht- en ruimtevaart of het defensiecluster daarentegen gaat het minstens over een half continent. En ten tweede is de belangrijkste doelstelling van elk clusterbeleid de kennisintensivering in netwerkverband van deze sterke clusters. Daarbij wordt de constructieve interactie tussen de verschillende partijen in de clusters versterkt, zonder dat daarmee overigens concurrentie en rivaliteit uit het zicht verdwijnen. Deze doelstellingen versterken overigens elkaar, want de kennisintensivering van de hele economie maakt het steeds moeilijker voor individuele ondernemingen om de volledige kennisketen te beheersen. De kenniseconomie is dan ook steeds meer een netwerkeconomie, gebaseerd op een toenemend aantal ‘nieuwe combinaties’ tussen ondernemingen met sterke specialisaties. Generiek innovatiebeleid op macro-niveau behoudt weliswaar een zekere relevantie, maar de toene-

Mega-clusters in de Nederlandse economie Op basis van input/output-analyse voor Nederland zijn we enkele jaren geleden gekomen tot een indeling van de Nederlandse economie in tien grote, zogenaamde ‘mega-clusters’. Deze megaclusters zijn: de maakindustrie (gebaseerd op discrete productie), het chemiecluster, het energiecluster, het agro-voedingscluster, de bouw, het mediacluster, het gezondheidscluster, de commerciële en tenslotte de niet-commerciële diensten. Deze clusters hebben uiteraard ook relaties met de andere - sterker: op de overlap tussen deze clusters is niet zelden sprake van sterke ‘nieuwe combinaties’. Maar de interne relaties binnen de clusters zijn belangrijker (zo is de clustering ook tot stand gekomen). Op basis van een studie van de kennisstromen binnen en tussen de clusters (gebaseerd op de Nederlandse innovatie-enquêtes), blijkt ook dat deze megaclusters alle een heel verschillend innovatiekarakter hebben: drie clusters kunnen omschreven worden als ‘netto-exporteurs’ van kennis naar de overige clusters: de maakindustrie, de commerciële diensten en het chemiecluster; hiervan zijn de eerste twee ‘generieke’ exporteurs, aangezien ze kennis naar alle overige clusters kennis toeleveren. Het gezondheidscluster en de nietcommerciële diensten (waaronder de grote kennisinstituten) kunnen ook netto-exporteurs van kennis genoemd worden, zij het in mindere mate. Twee andere clusters zijn netto-importeurs van kennis: de bouw en de media. Tenslotte zijn er drie eerder ‘autarkische’ clusters te onderscheiden (agro-voeding, energie en transport). Zij ontwikkelen immers voornamelijk kennis voor zichzelf (cfr. Roelandt en and. 1997). Er zijn sterke aanwijzingen dat deze karakteristieken van de verschillende clusters grosso modo ook in andere landen zullen teruggevonden worden. Ik ga er daarom van uit dat specifiek innovatiebeleid het best rekening houdt met deze kenmerken van de verschillende mega-clusters, zodat het innovatiebeleid ook op die manier meer cluster-specifiek wordt. Zo vereist het stimuleren van innovatie in de bouw andere prioriteiten en een andere aanpak dan bijvoorbeeld in het gezondheidscluster.

47


48

01-03-2000 16:02

Page 48


mende druk om waarde te creëren door middel van doorgedreven specialisatie, dwingt de beleidsmakers om prioriteiten te stellen. Bovendien blijkt dat het innovatiepatroon in elk van de verschillende mega-clusters behoorlijk van elkaar verschilt (zie bijgaande kader). Clustergebaseerd innovatiebeleid moet dan ook steeds meer rekening houden met die clustergebonden innovatiepatronen. Innovatiebeleid in een cluster dat netto kennis exporteert heeft andere prioriteiten dan in een kennis-importerend of kennis-autarkisch cluster.

BESTAANDE CLUSTERS EN NIEUWE NETWERKEN Het feit dat clusterbeleid vertrekt van bestaande sterkten, betekent overigens niet dat nieuwe vormen van netwerking niet zouden moeten gestimuleerd worden. Soms is de markt immers zo ondoorzichtig of vereist netwerking in die mate nieuwe vaardigheden dat overheden in zekere mate een helpende hand moeten bieden. Daarbij moet de ‘bewijslast’ evenwel bij de ondernemingen liggen, niet bij de overheden. Het heeft geen enkele zin vormen van samenwerking te stimuleren, die ondernemingen zelf niet zien zitten. Globaal kunnen we dan ook twee basisvormen van clusterbeleid onderscheiden: • Beleid gericht op kennisintensivering in de bestaande clusters; • Beleid gericht op het tot stand brengen van nieuwe netwerken of vormen van constructieve samenwerking binnen en tussen bestaande clusters. Zoals reeds vermeld, omvat kennisintensivering meer kennisgebieden dan deze die alleen met technologie te maken hebben. Kennis omvat bijvoorbeeld ook ‘competing for foresight’, het ontwerpen van nieuwe, aantrekkelijke producten en marketingconcepten, kennis van de nieuwste vormen van best practice op de verschillende managementtereinen (lean production, concurrent engineering, logistiek, teamwerk, de lerende organisatie) (zie Jacobs 1996/1999). De verschillende dimensies waarrond clustering plaats vindt, vestigen ook de aandacht op de verschillende aspecten van kennisintensivering en innovatie binnen clusters:

• De technologische dimensie: het ontwikkelen en op een hoog niveau houden van technologische competenties; • De verticale, horizontale en laterale dimensies: de interacties tussen de verschillende actoren in de waardeketen, zowel stroomopwaarts (nauwe samenwerking met toeleveranciers, kennisinstituten en aanbieders van gespecialiseerde commerciële diensten) als stroomafwaarts (distributie en consumenten); • De geografische, focale en verticale dimensie, samen met de kwaliteit van het netwerk zijn belangrijk voor de diffusie van kennis en innovatie in de richting van het MKB. In dit verband speelt ook de organisatiekant van innovatie een belangrijke rol. De vaardigheid om netwerken tot stand te brengen en te onderhouden zowel binnen als tussen ondernemingen, is een belangrijke innovatiestimulerende competentie. Het is daarom belangrijk ondernemingen te stimuleren over hun strategische positie binnen netwerken na te denken. Aangezien innovatie in alle industrieën steeds vaker neerkomt op de versterking van de kenniscomponent, biedt de clusteraanpak een belangrijke basis om de daarbij noodzakelijke vormen van kennispooling te ondersteunen. De verscheidenheid aan vormen van kennis en competentie die ondernemingen zich eigen moeten maken, geeft ook het belang aan van instanties met een bemiddelende of makelende functie (zoals in Nederland Syntens, de opvolger van de InnovatieCentra). Op Europees vlak heeft het Eureka-programma een belangrijke rol gespeeld bij het samenbrengen van partners uit verschillende landen. Daarnaast is een bijzondere functie weggelegd voor grote demonstratieprogramma’s zoals de Task Forces uit het Vierde Europese Kaderprogramma (bijvoorbeeld op het vlak van de auto of het vliegtuig van de toekomst, nieuwe transportconcepten). Met name waar radicale innovatie totaal nieuwe netwerken vereist, waarbij ook overheden als gebruiker betrokken zijn, kunnen dergelijke vraaggerichte demonstratieprogramma’s doorbraakinnovaties versnellen. Ook waar clustering reeds een transnationaal karakter heeft of schaalvoordelen belangrijk zijn, (bijvoorbeeld relatief fundamenteel onderzoek, bijvoorbeeld kernfusie) is er een aanzienlijke toegevoegde waarde te verwachten van een Europese aanpak.


01-03-2000 16:02

Page 49


Daarnaast is er ook ruimte voor transnationale combinaties op een lager niveau, zoals bijvoorbeeld in grensregio’s. Hierbij zijn de initiële transactiekosten vaak belemmerend, met name voor het MKB, zodat ondersteuning gewenst is, bijvoorbeeld om de gezamenlijke kennis te bundelen en spin-offs te realiseren. Bij dit alles is het belangrijk nogmaals te benadrukken dat het de ondernemingen moeten zijn die de kansen herkennen en aangrijpen, binnen het kader van hun eigen strategieën. Overheden op de verschillende beleidsniveaus kunnen de aandacht vestigen op mogelijke kansen en bedreigingen en gezamenlijke initiatieven ondersteunen om deze aan te pakken. Het blijven evenwel de ondernemingen die de verantwoordelijkheid moeten nemen om de initiatieven die hier mogelijk uit voortvloeien tot een succes te maken.

HET VLAAMSE INNOVATIEBELEID, BEKEKEN VANUIT CLUSTER-PERSPECTIEF In dit artikel is een referentiekader gepresenteerd, waarmee het in principe mogelijk is verschillende vormen van innovatiebeleid vanuit het perspectief van de nieuwe uitdagingen van de kenniseconomie te karakteriseren. Wat is vanuit dat perspectief over het innovatiebeleid van de Vlaamse overheid te zeggen? Vanaf het moment dat Vlaanderen een eigen regering kreeg met economische bevoegdheden, begon het een toekomstgericht industriebeleid te voeren. Het oerprogramma was de DIRV-actie (Derde Industriële Revolutie in Vlaanderen) van de eerste Vlaamse premier Gaston Geens, gelanceerd in 1983. Die DIRV kaderde duidelijk in het offensieve technologiebeleid van de jaren tachtig waarin overal dezelfde ‘toekomsttechnologieën’ werden nagejaagd: micro-elektronica, informatietechnologie, biotechnologie, nieuwe materialen. Het meest zichtbare element van die DIRV-actie was de tweejaarlijkse, later driejaarlijkse beurs Flanders Technology in Gent. De eerste beurs in 1983 bracht het nodige enthousiasme teweeg en telde bijna 120.000 bezoekers. De begin 1999 gehouden, zevende editie, ‘FTI Technoland’, haalde met moeite de 90.000.

Het Vlaamse innovatiebeleid, intussen onder de al even gedreven leiding van Geens’ opvolger, de Vlaamse ‘minister-president’ Luc Van den Brande, is nooit helemaal zijn technology push-karakter kwijtgeraakt. Weliswaar is in de jaren negentig de clusterbeweging ook niet aan Vlaanderen voorbijgegaan. Maar daarbij werd nooit overdreven uitgegaan van bewezen sterkte. Zoals onlangs nog naar voren kwam, ligt de sterkte van België nog steeds voor een groot stuk in sectoren als de textiel (tapijten, speciale garens) of de diamant (Hinloopen/Van Marrewijk, 1999). De daarmee verbonden clusters bestaan, maar veel is nooit gedaan om die als cluster te versterken. Met de hulp van federale Belgische subsidies is de textielsector in de jaren tachtig weliswaar grondig gesaneerd en geherstructureerd (de intussen wereldberoemde Willy Claes speelde daarbij een prominente rol), maar dat kan beter als een redelijk geslaagd voorbeeld van defensief industriebeleid bestempeld worden. Daarbij werd de concurrentiepositie hersteld, zij het ten koste van een verlies van tweederde van de werkgelegenheid (van 188.600 in textiel en kleding in 1974 naar 63.000 in 1996, De Standaard, 19-7-1997). En zoals de Waalse financier Frère zijn fortuin opbouwde (ook al met de hulp van Claes) tijdens de sanering van de ijzer- en staalindustrie, zo ook de familie De Clerck van het intussen onder zes kinderen opgedeelde vroegere Beaulieu-imperium tijdens de uitvoering van het Textielplan. De Vlaamse tapijtproducenten zijn intussen goed voor een derde van de Europese tapijtproductie (De Standaard, 22-1-1999). Het is nu een tekort aan geschoolde arbeidskrachten dat hen parten speelt! Het Vlaamse clusterbeleid heeft intussen een echte hightechvlucht genomen. Tot voor kort konden clusters daarbij ook officieel erkend worden. Wat daarbij de criteria waren, werd nooit helemaal duidelijk. Er waren dan ook soms vreemde eenden in de bijt. Zo werd er een Vlaams staalplaatcluster (‘Clusta’) erkend en is er bijvoorbeeld nog het cluster VLI van de ‘Vlaamse Luchtvaartindustrie’ (goed voor wel 6.000 arbeidsplaatsen, waarvan de helft bij de onderhoudsafdeling van Sabena), gehuisvest bij het Vlaams Economisch Verbond en met meer recht een branche-organisatie of lobbygroep te noemen...

49


50

01-03-2000 16:02

Page 50


In december 1998 kondigde minister-president Van den Brande met de notitie "Valleien aan het werk. Werk in de vallei" een nieuwe fase in het Vlaamse innovatiebeleid aan. Hij maakt nu een onderscheid tussen clusters en ‘valleien’. Bij de technologievalleien gaat het om "nieuwe hoogwaardige technologie". Daardoor bestaan ze vooral uit bedrijven in de starters- of groeifase. "Clusters daarentegen worden veeleer door bestaande bedrijven gevormd in de eerder mature sectoren." "Ter discussie en aanvulling" worden tien mogelijke ‘technologiekorven’ genoemd. Daarbij niet alleen telkens een lijstje van succesverhalen, leidende onderzoeksinstituten en mogelijke vallei-hoofdsteden, maar ook een inventarisatie van de mate waarin er sprake is van high-tech-talent (10 keer ja) en de juiste attitude (ook 10 keer ja). Ook nu is de collectie weer een erg ongelijke verzameling gaande van bewezen specifieke sterkte (taaltechnologie, biotechnologie, digitale signaalverwerking) tot (meestal vaag gehouden) puur wishful thinking. Zo wordt de automobieltoelevering genoemd waarover professor Koen Debackere nog een analyse publiceerde waaruit blijkt hoezeer deze sector bedreigd is (1999, IWT). In Van den Brandes terminologie zou het dus eerder om een cluster dan om een vallei moeten gaan! Verder duiken lucht- en ruimtevaart duiken weer op. En voor wat het telecommunicatiecluster betreft in Mechelen, met als trekker het door Van den Brande voor een groot stuk zelf in het leven geroepen Telenet, moet men er voor uitkijken kampioenenbeleid op kampioenenbeleid te stapelen. Ervaringen uit binnen- en buitenland leren dat hier zelden sterke ondernemingen uit voortkomen. Men stimuleert er immers eerder subsidieverslaving dan economische kracht mee. Zo mogelijk problematischer is dat de hele tekst weer een technology push-sfeer ademt: we hebben een schitterende technologische oplossing, we weten alleen nog niet voor welk probleem. Het is al jaren bekend dat technologische sterkte niet zomaar vertaald wordt in sterkte op de markt. Die problematiek is des te urgenter, omdat de technologieën uit Van den Brandes ‘korven´ of valleien het stadium van ontdekking en exploratie al een tijd achter zich hebben en het daarom vooral zullen moeten hebben van innovatieve toepassingen. En dat

veronderstelt een gerichtheid op gebruikers en hun mogelijke problemen en behoeften. Als je daar in Vlaanderen iets over opmerkt, is de klassieke reactie: wij hebben in het plan toch een sociaal luik voorzien? Alsof de zorg op de mogelijke met nieuwe technologie verbonden negatieve effecten slaat, in het verlengde van de oorspronkelijke ‘Technology Assessment’-beweging (zie boven). Waar het integendeel om draait is of de technologievalleien iets te bieden zullen hebben voor de vele maatschappelijke uitdagingen en problemen waar we nu en de komende tijd mee af te rekenen hebben, zoals veroudering, levenskwaliteit, stress, criminaliteit, milieu, leren leren... Oriëntatie daarop is in dit verband een onmisbaar element van clusterbeleid, dat in de regel veel sneller leidt tot echt innovatieve producten en diensten met een sterk marktappel.


01-03-2000 16:02

Page 51

51

R e f e r e n t i e s Referenties • Bono, E. de, Sur/Petition. Going Beyond Competition, 1992, Harper/Collins. • Brandenburger, A., B. Nalebuff, Co-opetition, 1996, Doubleday Currency. • Debackere, K., K. De Backer, Clusterbeleid: Een innovatie-instrument voor Vlaanderen? Reflecties op basis van een analyse van de automobielsector, 1999, IWT. • Hinloopen, J., C. van Marrewijk, Nederlandse export: bloemen en groenten, ESB, 2-4-1999, p. 255-267. • Jacobs, D., Alle clusters groot en klein, in Jacobs/De Man, 1995, p. 25-59. • Jacobs, D., Het Kennisoffensief. Slim concurreren in de kenniseconomie, 1996/1999, Samsom. • Jacobs, D., A.-P. de Man (red.), Clusters en concurrentiekracht. Naar een nieuwe praktijk in het Nederlandse bedrijfsleven, 1995a, Alphen a/d Rijn, Samsom. • Jacobs, D., A.-P. de Man, Clusters en beleid/strategie: een menubenadering (1995b), in Jacobs/De Man, 1995a, p. 162-179. • Jacobs, D., A.-P. de Man, Clusters, industriebeleid en ondernemingsstrategie (1995c), in ESB, 22-2-1995, p. 172-177. • Jacobs, D., A.-P. de Man, Clusters, Industrial Policy and Firm Strategy: A Menu Approach, in Technology Analysis & Strategic Management, December 1996, p. 425-438. • Porter, M., The Competitive Advantage of Nations, 1990, Free Press. • Roelandt, T., P. den Hertog, D. Jacobs, Nederlandse clusters in beeld in ESB, 12-2-1997, p. 124-128. • Roobeek, A., Een race zonder finish, 1988, VU Uitgeverij. • Schot, J., Maatschappelijke sturing van technische ontwikkeling, 1991, Proefschrift Universiteit Twente. • Smits, R., J. Leyten, Technology Assessment. Waakhond of speurhond, 1991, Kerkebosch.


01-03-2000 16:02

Page 52


01-03-2000 16:02

Page 53

deel 4 Clustergebaseerd innovatiebeleid Internationale ervaringen 1 Theo J.A. Roelandt Victor Gilsing (Ministerie van Economische Zaken Nederland)

clusters internationaal

innovatie


01-03-2000 16:02

Page 54

54

S a m e n v a t t i n g Samenvatting Om succesvol te innoveren worden ondernemingen in toenemende mate afhankelijk van elders ontwikkelde kennis en knowhow. Innovatie is niet langer een zaak van één afzonderlijke onderneming maar vereist een actief zoekproces naar nieuwe bronnen van kennis en technologie om deze te transfereren naar de eigen producten en productieprocessen. Het concurrentievermogen van een onderneming wordt daardoor steeds sterker afhankelijk van de bekwaamheid om deze kennis en technologie toe te passen op producten en productieprocessen. Dit vindt plaats door het flexibiliseren van de organisatie en de integratie van verschillende links in de productieketen middels het aangaan van strategische allianties, joint ventures en consortia. Het gevolg hiervan is een verschuiving van de zijde van de ondernemingen naar dis-internalisering van de activiteiten langs de waardeketen. Dit proces leidt ertoe dat traditionele grenzen tussen sectoren langzaam verdwijnen en eerder plaats maken voor clusters. Clusters worden gevormd door cross-sectorale (verticale en/of laterale) netwerken en bevatten onderling verschillende en complementaire ondernemingen, die gespecialiseerd zijn rond een specifieke link of gemeenschappelijke kennisbasis in de waardeketen. Een zeer bruikbaar conceptueel kader voor de bespreking van de types van relaties en interacties tussen de vele actoren die betrokken zijn bij het innovatieproces in clusters is het begrip Nationaal Innovatie Systeem (NIS). Centraal in het NIS-concept is het feit dat het innovatieproces niet meer beschouwd wordt als een lineair proces maar als het resultaat van een complexe interactie tussen verschillende actoren. Tegelijk is het systeemkarakter van het NIS-concept ook een aantrekkelijk en bruikbaar middel om de dynamiek van innovatieprocessen beter te begrijpen. In veel landen is het clusterbeleid gebaseerd op het NISconcept. Centraal in deze clustergebaseerde beleidsaanpak staat het verwijderen van systeemimperfecties, teneinde het efficiënt functioneren van deze systemen te vergemakkelijken. Interessant hierbij is dat het beleid in de verschillende landen op uiteenlopende wijzen gestalte krijgt. In dit artikel wordt daarom een overzicht gepresenteerd van de verschillende clustermethodologieën en -analyses alsmede van de bestaande clustergebaseerde

beleidsinitiatieven. Een fundamenteel verschil verwijst naar het onderscheid tussen enerzijds een “bottom up aanpak” en anderzijds een meer “top down georiënteerde aanpak”. De eerste aanpak legt de klemtoon op het bevorderen van het dynamisch functioneren van de markten en het verwijderen van marktimperfecties. Bij de tweede aanpak stelt de overheid, in dialoog met de industrie en onderzoeksagentschappen, nationale prioriteiten voorop en formuleert een uitdagend standpunt voor de toekomst. De conclusie van dit artikel is dat clusters geen fenomeen van voorbijgaande aard zijn. De opkomende netwerkeconomie leidt tot hechtere, intensievere, en meer langdurige relaties tussen ondernemingen onderling en tussen ondernemingen en overheidsorganisaties. Het clusterconcept raakt de kern van dit nieuwe paradigma en maakt het mogelijk dit op een coherente en systematische wijze te begrijpen. Dit neemt niet weg dat het clusterconcept en het clustergebaseerd innovatiebeleid nog steeds in hun ontwikkelingsfase zijn en dat een verdere uitwerking en verfijning van belang is.


01-03-2000 16:02

Page 55


CLUSTERANALYSE EN HET INNOVATIESYSTEEM Het begrijpen van technologische verandering en innovatie is essentieel voor het begrijpen van de dynamiek van ‘kennisgebaseerde economieën’ (OECD, 1996) en ‘lerende economieën’ (Lundvall & Borrás, 1997). Verschillen in innovatieprestatie en de verwante institutionele organisatie van een land, verklaren voor een deel de verschillen in de economische prestatie. In de moderne innovatietheorie vormen strategisch gedrag en de vorming van allianties, samen met de interacties en kennisuitwisseling tussen ondernemingen, onderzoeksinstituten, universiteiten en andere instellingen de kern van de analyse van de innovatieprocessen. Innovatie en het verbeteren van de productiecapaciteit is een dynamisch sociaal proces dat zich het best ontwikkelt in een netwerk waarin een verhoogde interactie bestaat tussen ‘kennisproducenten’ en ‘kennisgebruikers’. Een gevolg daarvan is dat zowel onderzoekers als beleidsmakers die betrokken zijn bij innovatie, zich in toenemende mate richten op enerzijds de efficiëntie en doeltreffendheid waarmee kennis gegenereerd, verspreid en gebruikt wordt, en anderzijds het dynamisme van verbonden productie- en innovatienetwerken. Steeds meer wordt ook het begrip Nationaal Innovatie Systeem (NIS) gebruikt als een conceptueel kader voor de bespreking van de types van relaties en interacties tussen de vele actoren die betrokken zijn bij het innovatieproces. Sinds de term NIS in de tweede helft van de jaren tachtig gelanceerd werd, heeft het NIS-concept zich verder ontwikkeld tot een algemeen gebruikt theoretisch kader en analytisch instrument. Bovendien wint het nog steeds aan populariteit als een basiskader voor een innovatiegerichte beleidspolitiek. In de literatuur treft men verschillende definities aan van het NIS-concept.2 Freeman (1987) bijvoorbeeld definieerde het begrip in de beginjaren als “het netwerk van instellingen in de publieke en private sectoren wiens activiteiten en interacties nieuwe technologieën initiëren, importeren, veranderen en verspreiden”. Lundvall (1992) definieerde het begrip NIS in zijn belangrijkste bijdrage als “de elementen en relaties die op elkaar inwerken bij de productie, verspreiding en het gebruik van nieuwe, en

economisch waardevolle, kennis, ... en die ofwel gelegen zijn ofwel geworteld zijn binnen de grenzen van een natie”. Metcalfe (1995) beschrijft NIS als “de set van aparte instellingen die zowel gezamenlijk als individueel bijdragen tot de ontwikkeling en verspreiding van nieuwe technologieën en die een kader bieden waarbinnen overheden hun beleid ontwikkelen en uitvoeren ter stimulatie van het innovatieproces. Als dusdanig is het een systeem van onderling verbonden instellingen met als doel de creatie, opslag en overdracht van kennis, vaardigheden en producten die nieuwe technologieën in zich houden”. Ondanks de conceptuele verschillen in de bestaande benaderingen, beklemtoont de literatuur over NIS twee essentiële dimensies van innovaties: • De interactie tussen de verschillende actoren in het innovatieproces, voornamelijk tussen producenten en gebruikers van intermediaire goederen en de interactie tussen de industrie en onderzoeksinstellingen is van primair belang voor het tot stand komen van succesvolle innovatie. • Instellingen spelen een belangrijke rol vermits innovatieprocessen ingebed zijn in productienetwerken. Ondanks andere redenen om de populariteit van de NISaanpak te verklaren, kunnen we de voornaamste bijdrage samenvatten in twee kernkarakteristieken: (a) het netwerk of wederzijdse afhankelijkheid en hiermee verbonden (b) de systeemtheorie die vervat zit in de NIS-aanpak.

Netwerkvorming en wederzijdse afhankelijkheid Theoretische bijdragen en praktijkstudies hebben beide aangetoond dat de interactie tussen de verschillende actoren in het innovatieproces een belangrijk element is om succesvol te innoveren (zie Morgan, 1996; Lagendijk & Charles, 1999). Ondernemingen innoveren haast nooit geïsoleerd (DeBresson, 1996). Innovatienetwerken zijn de regel, niet de uitzondering, en bij de meest innovatieve activiteiten zijn meerdere actoren betrokken (OECD, 1997, p. 3). Figuur 1 toont de belangrijkheid van netwerkrelaties in clusters met betrekking tot innovatie.3 De meerderheid van de innovatieve ondernemingen in de cluster hebben samenwerkingsverbanden of werken samen met leveranciers van grondstoffen, handelsgoederen of installaties, met afnemers en zelfs met concurrenten. Innovatieve ondernemingen hebben immers behoefte aan hechte relaties met leveranciers en afne-

55


56

01-03-2000 16:02

Page 56


Figuur 1 Netwerken van innovatie in Nederlandse clusters, 1992 4 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 bouw

chemie

energie

gezondheid

agrovoeding

media

metaalelectro

Volledig netwerk

Leverancier, concurrent, klant

Klant & concurrent

Leverancier & klant

Enkel materiaal

Zwak

mers die beschikken over complementaire technologieën en competenties. Om succesvol te innoveren worden ondernemingen in toenemende mate afhankelijk van elders ontwikkelde kennis en knowhow. Innovatie is niet langer een zaak van een onderneming in isolement (zoals de heroïsche ondernemer van Schumpeter), maar vereist een actief zoekproces naar nieuwe bronnen van kennis en technologie om deze te transfereren naar de eigen producten en productieprocessen. Het concurrentievermogen van de onderneming wordt daardoor steeds sterker afhankelijk van de bekwaamheid om deze kennis en technologie toe te passen in producten en productieprocessen. Tegelijkertijd kunnen we een stijging van de specialisatiegraad waarnemen (Yoshitimo, 1997). Ondernemingen ontwikkelen strategieën om het hoofd te bieden aan de toenemende afhankelijkheid van hun omgeving. Dit kan via een flexibele organisatie en de integratie van verschillende links in de productieketen, door het aangaan van strategische allianties, joint ventures en consortia. Dit proces van arbeidsverdeling tussen onderling verschillende en complementaire ondernemingen is gebaseerd op de strategische keuze die onderne-

mingen moeten maken tussen de internalisering van kennis of het delen van informatie met externe actoren. Het hoofddoel van de meeste strategische allianties is het verwerven van toegang tot nieuwe en complementaire kennis en het versnellen van de leerprocessen. Er is een verschuiving merkbaar van de zijde van de ondernemingen naar dis-internalisering van de activiteiten, via waardeketens en toenemende specialisatie van die activiteiten die middelen en vaardigheden vergen waarin de ondernemingen reeds een concurrentieel voordeel hebben of zullen verwerven. In de literatuur wordt het concept “alliantiekapitalisme” (Dunning, 1997) gebruikt om deze nieuwe fase in de ontwikkeling van moderne economische systemen aan te duiden: het samengaan van concurrentie, aangewakkerd door globalisatie en vrijmaken van de markt, met een toenemend aantal netwerkrelaties en strategische samenwerkingsverbanden.

Systeemkarakter Een tweede belangrijke bijdrage van de NIS aanpak is het systeemkarakter. Innovaties worden niet langer beschouwd als een lineair proces, maar als het resultaat van een complexe interactie tussen verschillende actoren en instituten. Deze actoren en instituten vormen via hun


01-03-2000 16:02

Page 57


onderlinge verbondenheid een systeem van sterk wederzijds afhankelijke agenten. Dit houdt in dat niet enkel actoren maar ook instituten een belangrijke rol spelen bij innovatie. Instituten kunnen geïnterpreteerd worden in enge zin, met name organisaties zoals universiteiten, onderzoeksorganisaties, financiële instellingen of bemiddelingsorganisaties die op een of andere manier betrokken zijn bij het innovatieproces. Instituten kunnen ook ruimer geïnterpreteerd worden en het ‘gedrag’ bevatten dat ontstaat uit bijvoorbeeld routines, normen, regels, wetten of zelfs meer algemeen: ‘de wijze waarop dingen gewoonlijk gedaan worden”5. Het systeemkarakter van het NIS-concept maakt het tot een aantrekkelijk en bruikbaar middel om de dynamiek van innovatie beter te begrijpen. Hierdoor wordt het NIS in toenemende mate gebruikt door beleidsmakers als een kader voor industriële en/of innovatieve beleidsvoering, zoals we zullen aantonen in deze publicatie. Alhoewel de systeemrol van de overheid nog onderwerp van discussie is, kunnen we reeds vaststellen dat het beleid in een toenemend aantal landen toegespitst is op het verwijderen van systeemimperfecties en het verbeteren van het functioneren van hun innovatiesystemen (zie sectie 3 van deze bijdrage). Edquist (1997) stelt dat het NIS-concept in wezen een specifiek type van een veel grotere familie van ‘een innovatiesysteemaanpak’ betreft, die allen systeemanalyse als grondslag hebben, maar die verschillen in het onderwerp en niveau van analyse (supranationale, regionale, sectorale of technologische innovatiesystemen, clusters).6 In deze paper bespreken we de vorm van innovatiesysteemaanpak die gericht is op productienetwerken en waardeketens. Economische clusters worden getypeerd als productienetwerken van sterk afhankelijke ondernemingen (inclusief gespecialiseerde leveranciers) die met elkaar verbonden zijn in een waardecreërende productieketen. In sommige gevallen omvatten clusters ook strategische allianties met universiteiten, onderzoeksinstituten, kennisintensieve dienstenbedrijven, kloofoverbruggende instituten (makelaars, consultants) en klanten. Clusters die op deze manier gedefinieerd worden, kunnen geïnterpreteerd worden als innovatiesystemen op een gereduceerd niveau. Dit impliceert dat een gelijkaardige dynamiek, systeemkarakteristieken en onafhankelijk-

heden, zoals deze beschreven zijn op nationaal niveau, ook bestaan voor specifieke clusters. De clusteraanpak verschaft een aantal voordelen ten opzichte van de traditionele sectorgebaseerde aanpak bij de analyse van innovatie en innovatienetwerken. Bovendien beperken deze voordelen zich niet tot de analyse van de innovatieprocessen, maar reiken ze tot in de kern van het innovatiebeleid. De clustergebaseerde beleidsaanpak is gericht op het verwijderen van imperfecties van innovatiesystemen (systeemimperfecties) via het vergemakkelijken van het efficiënt functioneren van deze systemen. Hoofddoel van deze studie: een overzicht van de clustermethodologieën en -analyses en van de bestaande clustergebaseerde beleidsinitiatieven.

METHODOLOGIEËN VAN CLUSTERANALYSE

Nieuwe elementen in clusteranalyse? Het clusterconcept richt zich op de links en afhankelijkheden tussen de verschillende actoren in de waardeketen die er ontstaan bij de productie van producten en diensten en de ontwikkeling van innovaties. Het clusterconcept gaat verder dan ‘eenvoudige’ horizontale netwerken waarbij ondernemingen, actief op dezelfde markt en deel uitmakend van dezelfde industriegroep, samenwerken op verschillende vlakken (zoals bundeling van O&O, gezamenlijke programma’s, collectief marketing of aankoopbeleid). Clusters zijn voornamelijk cross-sectorale (verticale en/of laterale) netwerken en bevatten onderling verschillende en complementaire ondernemingen, die gespecialiseerd zijn rond een specifieke link of kennisbank in de waardeketen. Door het definiëren van te strikte grenzen voor industrieën of sectoren (vaak gebaseerd op een statistische conventie), slaagt de traditionele onderzoeksaanpak er niet in om binnen een productienetwerk de belangrijkheid van connecties tussen ondernemingen en de resulterende kennisstromen aan te duiden (Rouvinen & Ylä-Anttila, 1999). In vergelijking met de traditionele sectorale aanpak, die gericht is op strategische groepen van gelijkaardige ondernemingen die vergelijkbare netwerkposities innemen, biedt het clusterconcept een nieuwe economi-

57


58

01-03-2000 16:02

Page 58


Tabel 1 Traditionele sectorale aanpak versus clusteraanpak SECTORALE AANPAK

CLUSTERAANPAK

• Groepen met gelijkaardige netwerkposities.

• Strategische groepen met meestal verschillende en complementaire netwerkposities.

• Focus op industrieën van afgewerkte producten.

• Omvat klanten, leveranciers, aanbieders van diensten en gespecialiseerde instituten.

• Focus op directe en indirecte concurrenten.

• Omvat verwante industrieën die dezelfde technologie, vaardigheden, informatie, input, klanten en kanalen hebben.

• Aarzeling voor samenwerking met rivalen.

• De meeste deelnemers zijn geen directe concurrenten maar delen dezelfde behoeften en beperkingen.

• Dialoog met overheid is vaak gericht op subsidies, beperking van concurrentie en protectionisme.

• Brede basis voor verbeteringen in gemeenschappelijke gebieden die zorgen voor productiviteitsverbetering en een verbetering van het algemeen concurrentieniveau. • Een forum voor een meer constructieve en efficiënte dialoog tussen industrie en overheid.

• Zoektocht naar verscheidenheid in reeds bestaande trajecten.

• Zoektocht voor synergieën en nieuwe combinaties.

Bron: Porter, 1997 (aangepast)

sche denkwijze die meer aansluit bij de moderne interactionistische innovatietheorie en de veranderde marktontwikkelingen en het veranderend karakter van marktgebaseerd kapitalisme (Dunning, 1997; Roelandt en and., 1999). De sectorale aanpak is gericht op de horizontale relaties en competitieve afhankelijkheid (relaties tussen directe concurrenten met gelijkaardige activiteiten die actief zijn in dezelfde productmarkten). De clusteraanpak daarentegen is mede gericht op de belangrijkheid van verticale relaties tussen ondernemingen die onderling verschillen en de symbiotische afhankelijkheden in de waardeketen (Pfeffer & Salancik, 1978). Immers, alhoewel innovatie gestimuleerd wordt door de horizontale strijd tussen concurrenten die actief zijn op dezelfde productmarkten, mogen we zeker niet voorbijgaan aan de rol die de verticale relaties tussen leveranciers, producenten en afnemers uitoefenen op de creatie van innovatie. Tabel 1, overgenomen met lichte aanpassingen van Porter (1997), biedt een samenvatting van de belangrijkste

verschillen tussen de traditionele sectorale aanpak en de clusteraanpak. In de praktijk kunnen we belangrijke verschillen opmerken in de beweegredenen die meespelen bij de vorming van clusters. De belangrijkste motieven voor de vorming van clusters 7 zijn: (ı) het verwerven van toegang tot nieuwe en complementaire technologie; (ıı) de realisatie van synergieën tussen afhankelijke activiteiten; (ııı) het spreiden van risico’s; (ıv) het stimuleren van gezamenlijke O&O-inspanningen met leveranciers en gebruikers; (v) het ontwikkelen van een defensieve strategie om concurrentie te verminderen; (vı) het verwerven van wederzijdse voordelen via het gecombineerd gebruik van complementaire activa en kennis; (vıı) het versnellen van leerprocessen; (vııı) het verminderen van transactiekosten; en, (ıx) het overwinnen (of het creëren) van handelsbelemmeringen.

Verscheidenheid in aanpak In de literatuur wordt de analyse van de relaties en afhankelijkheden tussen de actoren in een waardeketen of innovatiesysteem uitgevoerd op verschillende analyse-


01-03-2000 16:02

Page 59


niveaus en met behulp van verschillende technieken, afhankelijk van de te beantwoorden vragen (Roelandt & Den Hertog, 1999). Tabel 2 toont de verschillende analyseniveaus, gebruik makend van variaties op het clusterconcept en verscheidenheid in het doel van de analyse. Sommige studies zijn gericht op ondernemingsniveau en analyseren het concurrentievermogen van een netwerk van leveranciers rond een centrale onderneming. Wanneer innovatieprojecten betrekking hebben op de volledige productieketen, wordt deze analysevorm toegepast om een strategische analyse van de onderneming te maken en de ontbrekende relaties of strategische partners te identificeren. In dit geval is clusteranalyse direct gerelateerd met actie en strategische ondernemingsontwikkeling (zoals de Ottawa cluster in Heath (1999)). Andere bijdragen situeren zich op het mesoniveau, en betreffen meestal een soort SWOT- of benchmarkanalyse op het niveau van de onderling verbonden branches in de waardeketen. Dit analyseniveau wordt het meest gebruikt in de Porter-studies die uitgevoerd worden in verschillende landen (Finland, Zweden, VS, Denemarken, Nederland). Tenslotte is de bijdrage van sommige landen gericht op de relaties tussen industriegroepen (mega-clusters, zoals bijvoorbeeld Finland, Nederland), om zo specifieke patronen van specialisatie van een land of regio in kaart te brengen (macroniveau).

Naast het niveau van analyse, verschillen clustermethodologieën op het vlak van de gebruikte techniek. Verschillende categorieën van onderzoekstechnieken worden gebruikt in de literatuur, namelijk: 1. “input-output analyse” gericht op relaties tussen industriegroepen in de waardeketen van de economie (zie Hauknes (1999); Roelandt en and. (1999); Bergman (1999)), 2. “grafenanalyse” afkomstig uit de Grafentheorie, gericht op de identificatie van cliques en andere types van netwerkrelaties tussen ondernemingen of industriegroepen (DeBresson & Hu, 1999), 3. “correspondentieanalyse” zoals bijvoorbeeld factoranalyse, principale componentanalyse, multidimensionele schaling en canonieke correlatie. In wezen zijn al deze technieken gericht op de identificatie van groepen of categorieën van ondernemingen met gelijkaardige innovatiestijlen. (zie bijvoorbeeld Vock, 1997; Arvanitis & Hollenstein, 1997; Spielkamp & Vopel, 1999). 4. kwalitatieve gevalstudie aanpak zoals de Porter-studies uitgevoerd in verschillende landen (Rouvinen & YlaAnttila, 1999; Dreijer en and., 1999; Stenberg en and., 1997; Roelandt en and., 1999). Bij deze methoden moeten we een duidelijk onderscheid maken tussen een aanpak gericht op relaties tussen andersoortige actoren in netwerken of waardeketens (aanpak 1 en 2) en de meer algemene kwantitatieve clus-

Tabel 2 Niveaus van clusteranalyse ANALYSENIVEAU

CLUSTERCONCEPT

FOCUS VAN DE ANALYSE

Nationaal niveau (macro)

Relaties tussen industriegroepen in de economische structuur

• Patronen van specialisatie in de nationale/ regionale economie • Behoefte aan innovatie en verbetering van producten en processen in mega-clusters

Industrietak of industrieniveau (meso)

Inter- en intra-industrie-links in de verschillende fazen van de produktieketen of gelijkaardige eindproducten.

• SWOT- and benchmarkanalyse van industrieën • Onderzoek van innovatiebehoeften

Ondernemingsniveau (micro)

Gespecialiseerde leveranciers rond één of meerdere kernondernemingen (inter-ondernemingsrelaties).

• Strategische bedrijfsontwikkeling • Ketenanalyse en ketenmanagement • Ontwikkeling van gezamenlijke innovatieprojecten

59


60

01-03-2000 16:02

Page 60


tertechnieken (aanpak 3) gericht op de identificatie van objecten met gelijkaardige karakteristieken (zie bijvoorbeeld Meeusen & Dumont, 1997). De eerste groep van technieken kan gebruikt worden voor de identificatie van netwerkrelaties op het vlak van productie of innovatie (via het gebruik van input-output tabellen of innovatie interactiematrices). De laatst vernoemde groep van technieken daarentegen wordt aangewend voor de identificatie van verschillende innovatiestijlen en verschillende stijlen van arbeidsverdeling die optreden bij innovatie.8 Hoewel deze laatste aanpak fundamenteel verschilt van de waardeketen aanpak, kan men beide methoden combineren.9 Tenslotte moeten we opmerken dat de casestudie aanpak (aanpak 4) reeds uitgevoerd is in een groot aantal landen (waaronder de VS, Finland, Zweden, Denemarken, Italië, Nederland), vaak gebruik makend van de diamant van Porter en diens netwerkaanpak. Dit biedt een kader voor de analyse van het concurrentievermogen van de lokale productiestructuur. Deze monografische clustergevalstudies zijn bovendien in de meeste landen aangevuld met een statistische analyse. Dit gevalstudiemateriaal biedt op die manier detailinformatie, die kan aangewend worden voor een grondige interpretatie van de statistische resultaten. In de landen waar een clusteranalyse is uitgevoerd, heeft het geresulteerd in bruikbare informatie over de actoren die opereren in de clusters, de waardeketen-relaties van ondernemingen en innovatie-interactierelaties. Andere inzichten hebben betrekking op de sterktes en zwaktes van de institutionele omgeving van de clustergebaseerde innovatiesystemen. Gemeenschappelijk punt in de bijdrage van de meeste landen is dat ze betrekking hebben op netwerken van sterk afhankelijke ondernemingen of groepen van industrieën, • in sommige landen zijn deze netwerken gebaseerd op economische of handelsrelaties (Hauknes, 1999; Roelandt en and., 1999; Bergman & Feser, 1999), • soms op innovatieve relaties (DeBresson & Hu, 1999), • soms op kennisstromen (Viori, 1995; Poti, 1997; Roelandt en and., 1999; Van den Hove en and., 1998), en • soms een gemeenschappelijke kennisbank of gezamenlijke factorcondities (Dreijer en and., 1999).

Al deze perspectieven vertrekken van de veronderstelling dat ondernemingen behoefte hebben aan een netwerk van leveranciers, afnemers en kennisproducerende actoren om succesvol te kunnen innoveren. De meeste clusteranalyses maken gebruik van een combinatie van verschillende technieken op verschillende aggregatieniveaus. Tabel 3 geeft een overzicht van de wijze waarop de verscheidenheid op het niveau van clusteranalyse en clustertechnieken in combinatie met het gebruikte clusterconcept uitgewerkt is in een aantal landen. De meeste landen combineren verscheidene technieken om de beperkingen van het gebruik van één enkele techniek te overwinnen, vermits verschillende methodologieën verschillende vragen beantwoorden en de mogelijkheid bieden om verschillende soorten van informatie te verzamelen.

Wat leren we van clusteranalyse? Clusteranalyse biedt de volgende voordelen: • Het biedt een nieuw economisch denkkader dat een alternatief is voor de beperkingen van de traditionele sectoranalyse en een betere organisatie toelaat van de inspanningen op vlak van economische ontwikkeling. • Clusteranalyse sluit beter aan bij de veranderde vorm van concurrentie en marktgebaseerde innovatiesystemen en de hoofdbronnen van concurrentieel voordeel. Het bevat beter de belangrijke relaties op het vlak van technologie, vaardigheden, informatie, marketing en consumentenbehoeften die anders de ondernemingen en industrieën opdelen. Deze relaties en afhankelijkheden spelen een fundamentele rol in de richting en snelheid van innovatie. • Clusterstudies hebben de kennis vergroot i.v.m. innovatiesystemen op een lager niveau, met inbegrip van systeemimperfecties en beleidsopties. Clusterstudies zijn de basis voor industriële beleidsvoering in een groot aantal landen. Clusterstudies bieden niet enkel een analytisch middel om innovatiesystemen te analyseren, maar kunnen ook gebruikt worden als werkmiddel voor beleidsvoering op dit vlak en als een ontwikkelingstool voor strategische ondernemingsontwikkeling, zowel in geïndustrialiseerde landen als in zich ontwikkelende landen (Ceglie, 1999). • Clusteranalyse verschaft opties voor een herbeschouwing van de rol van de publieke of private sector, de


01-03-2000 16:02

Page 61


Tabel 3 Niveau van analyse, clustertechnieken en clusterconcept: een vergelijking van verschillende landen LAND

NIVEAU VAN ANALYSE MICRO MESO MACRO

I/O

CLUSTERTECHNIEK GRAPH CORRES CASE

AUS

X

X

X

X

OOST

X

X

BEL

X

CAN

X

X

X

Grondstoffen, middelen arealen

X

Clusters als unieke combinatie van ondernemingen verbonden via kennis

X

DUI

X

X

X

IT

X

X

MEX

X

X

NL

X

X

SP

X

ZWE

X

X

X X

Netwerken of ketens van productie, innovatie en samenwerking

X

X

VK

Sciento-metrics

Innovatiesystemen

FNL

X

Marshalliaanse industriële districten

X

X

X

Octrooigegevens & handelsprestaties

X

X

ZWI

Productienetwerken, innovatienetwerken, interactienetwerken

X

DK

VS

X

X

X

CLUSTERCONCEPT ANDER

X

Gelijkaardige ondernemingen en innovatiestijlen Inter-industriële kennisstromen X

Innovatiesystemen

X

X

Waardeketens en productienetwerken

X

X

Innovatiesystemen

X

Systemen van afhankelijke ondernemingen in verschillende industrieën

X

X

X

Octrooigegevens

Innovatienetwerken

X

Regionale innovatiesystemen

X

Productienetwerken en -ketens

overheid, handelsassociaties en onderwijs- en onderzoeksinstituten en bundelt daarnaast de opportuniteiten voor ondernemingsontwikkeling van ondernemingen van verschillende grootte of behorende tot andere sectoren. • Clusteranalyse biedt een basis voor de creatie van een forum om een constructieve dialoog op te zetten tussen de industrie en de overheid. Clusteranalyse laat daarnaast de identificatie toe van zowel aandachtspunten als gemeenschappelijke ontwikkelingsopportunititeiten en aantrekkelijke publieke en private investeringsopportuniteiten.

STRATEGIEËN VAN EEN CLUSTERBELEID Cluster- en netwerkvorming is een marktgeïnduceerd en -gestuurd proces van de basis naar de top. Volgens de klassieke opvatting is de belangrijkste rol van de overheid het vergemakkelijken van het dynamisch functioneren van markten en het verzekeren dat samenwerken niet leidt tot verstikkend gedrag dat concurrentiebeperkend is. Deze klassieke opvatting kan bekritiseerd worden om zijn beperkte reikwijdte en het feit dat ze niet aangepast is aan het veranderende karakter van marktgebaseerde innovatiesystemen en het toenemend inzicht in het functioneren van marktgebaseerde innovatiesystemen. Desondanks, hebben clusterstudies ook aangetoond dat de rol van de overheid geherdefinieerd moet worden in

61


62

01-03-2000 16:02

Page 62


termen van een katalysator van dynamisch comparatief voordeel en als bouwer van instituten. Op deze manier kan een efficiënte en aanmoedigende structuur ontwikkeld worden om systeemimperfecties uit de innovatiesystemen te verwijderen. Waarom moeten overheden dan een rol spelen in het ontstaan of de ontwikkeling van strategische en innovatieve clusters? Ons onderzoeksprogramma identificeerde vier beweegredenen die in de praktijk gehanteerd worden. De eerste twee klassieke redenen zijn de creatie van gunstige kadercondities voor een efficiënt functioneren van de markten en de externaliteiten verbonden aan investeringen in O&O en meer algemeen de creatie van kennis. Het derde argument verwijst naar het feit dat de overheid zelf een belangrijke speler is in sommige delen van de economie. En het laatste argument kan direct verbonden worden met de innovatiesysteemaanpak: overheden leggen zich toe op het verwijderen van systeemimperfecties in hun innovatiesystemen. Alvorens de veranderende rol van de overheid in industriële beleidsvoering te bespreken, zullen we kort de vier motieven voor overheidsinterventie toelichten.10

De veranderende rol van de overheid: beleidsprincipes. Men zou kunnen argumenteren dat de vorming van allianties en het combineren van vaardigheden in productieketens eenvoudigweg plaatsvindt op de markt. Volgens deze denkwijze is de belangrijkste taak van de overheid het vergemakkelijken van het dynamisch functioneren van markten en het verzekeren dat verstikkend gedrag de open concurrentie niet belemmert. Deze nogal klassieke benadering kan het best samengevat worden als ‘de creatie van gunstige kadervoorwaarden’ om het efficiënt en dynamisch functioneren van de markt te vergemakkelijken, vb. via een streng concurrentiebeleid, een macroeconomisch beleid zonder bruuske schokken of hervorming van de regelgeving. Een tweede welbekende reden voor de rol van de overheid zijn de externaliteiten die verbonden zijn met investeringen in O&O en meer in het algemeen de creatie van kennis.11 Het argument is hier dat zolang de sociale marginale meeropbrengst uit investeringen in O&O en kenniscreatie groter is dan de puur private marginale meeropbrengst uit

investeringen, deze investeringen moeten vergemakkelijkt worden. Indien dit niet gebeurt, is het resultaat een onderinvestering in O&O. Dit is bijvoorbeeld het geval voor energie, omgeving, infrastructuur of grootschalige innovatieprojecten i.v.m. de elektronische snelweg. Dit argument wordt ook aangehaald wanneer de rol van publiek gefinancierd onderzoek in universiteiten en onderzoeksinstituten ter sprake komt. Het stimuleren van samenwerking tussen ondernemingen enerzijds en publieke O&Oinfrastructuur (universiteiten, onderzoeksinstituten) anderzijds, kan de sociale return van publiek gefinancierd O&O vergroten. Meer ondernemingen kunnen dan profiteren van de publieke O&O-inspanningen en de verspreiding van kennis kan vergroot worden, in het bijzonder naar KMO’s. In de meeste landen houden KMO’s nog geen rekening met de voordelen die verbonden zijn met het aangaan van externe relaties en het delen van kennis. Vele KMO’s zijn onwetend van de voordelen die samenwerking met andere ondernemingen en kennisinstituten kan bieden. Een derde reden voor acties van de overheid in het veld van innovatie en industriële organisatie, is in vele opzichten ook klassiek te noemen, namelijk het feit dat de overheid in sommige markten zelf een belangrijke speler is. Dit biedt de mogelijkheid om druk uit te oefenen op de diverse marktspelers om innovatieve oplossingen aan te reiken voor maatschappelijke problemen (zoals het bouwen van bruggen en wegen, openbaar vervoer, verkeersproblemen, vervuiling, gezondheidszorg, ...). In sommige landen lijkt het alsof het oude argument van technologieverwervingsbeleid omgevormd is tot publiek verwervingsbeleid met een visie om innovatie te stimuleren; vorm gevend aan de idee dat de vraag van de klant verantwoordelijk is voor innovaties die er zonder niet ontwikkeld zouden zijn. Deze nieuwe stijl van overheidsbeleid is evenwel niet op de eerste plaats bedoeld om de nationale industrieën te ondersteunen, maar om ondernemingen en groepen van ondernemingen (inclusief buitenlandse ondernemingen) aan te moedigen om innovatieve oplossingen te ontwikkelen. Voor de overheid betekent het vaak een andere manier om projecten te verwezenlijken vb. via het gebruik van verschillende vormen van contracten met ondernemingen, via het gebruik van functionele in plaats van gedetailleerde technische specificaties.


01-03-2000 16:02

Page 63


Het concurrentievermogen van het innovatiesysteem van een land is afhankelijk van de synergie die uitgaat van de interactie tussen de actoren die betrokken zijn bij het innovatieproces. Een reden voor een economisch beleid, direct afgeleid uit de innovatieve systeemaanpak, verwijst naar het verwijderen van systeemimperfecties12 die de realisatie van deze synergie in de weg staan: informatietekorten en organisationele gebreken en negatieve externaliteiten. Deze systeemimperfecties kunnen bijvoorbeeld het gevolg zijn van het ontbreken van strategische informatie (zowel wat marktontwikkelingen als -behoeften betreft), bottlenecks in de organisatie van een dialoog en samenwerking tussen de verschillende actoren of tenslotte negatieve omgevings- of kennisexternaliteiten. Met deze publicatie willen we aantonen dat de industriële en innovatieve beleidsvoering in de meeste landen momenteel gericht is op het verwijderen van systeemimperfecties en het verbeteren van het efficiënt functioneren van hun innovatiesystemen. Deze beleidsantwoorden op systeemimperfecties omvatten o.a. : (ı) realisatie van een stabiel en voorspelbaar economisch en politiek klimaat, (ıı) creatie van gunstige kadercondities voor het efficiënt en dynamisch functioneren van de vrije markt en het verwijderen van systeemimperfecties, (ııı) stimulatie van (het gebrek aan) interactie en kennisuitwisseling tussen de verschillende actoren in de innovatiesystemen, (ıv) opheffen van informatietekorten via het verschaffen van strategische informatie, (v) ongedaan maken van institutionele en organisationele gebreken binnen de innovatiesystemen, zoals bijvoorbeeld de slechte afstemming van de (publieke) kennisinfrastructuur op de private marktbehoeften of het ontbreken van een kennisvragende klant in de waardeketen, (vı) verwijdering van overheidsfalingen en -regularisaties die het clusteren innovatieproces belemmeren. Deze lijst illustreert duidelijk dat de reden voor systeemimperfecties breder is dan de oude argumenten van marktimperfectie, omdat het vertrekpunt nu het functioneren van het innovatiesysteem in zijn geheel is. Een

samenvatting van de clustergebaseerde beleidsantwoorden van de verschillende landen op de systeemimperfecties wordt gegeven in tabel 4.

Clusterbeleid in praktijk In de praktijk treden er grote verschillen op tussen het gevoerde clusterbeleid in de verschillende landen (zie annex voor een volledig overzicht). Een fundamenteel verschil verwijst naar het onderscheid tussen enerzijds een “bottom up aanpak” en anderzijds een meer “top down georiënteerde aanpak”.13 De eerste aanpak legt het accent op het bevorderen van het dynamisch functioneren van de markten en het verwijderen van marktimperfecties. Hierdoor ligt het startpunt bij de marktgeïnduceerde initiatieven waarbij de overheid optreedt als een facilitator en moderator zonder hierbij nationale prioriteiten voorop te stellen (zoals bijvoorbeeld in de VS en in Nederland). In de tweede aanpak stelt de overheid (in dialoog met de industrie en onderzoeksagentschappen) nationale prioriteiten voorop, en formuleert een uitdagend standpunt voor de toekomst en beslist - alvorens het proces van dialoog te starten - over de actoren die betrokken moeten worden bij het proces van dialoog (zoals bijvoorbeeld in sommige van de Noordelijke landen). Nadat de nationale prioriteiten gesteld zijn en de dialooggroepen opgestart zijn, is het clusterproces tijdens het verdere verloop een marktgeleid proces zonder veel overheidstussenkomsten. Welke strategieën kunnen we onderscheiden in het clustergebaseerd beleid van de verschillende landen? Volgens onderzoekers van overheidsbeleid14 neemt de overheid bijvoorbeeld de volgende rollen op zich in clustergebaseerde beleidspolitiek: • ontwikkeling van een stabiel en voorspelbaar economisch en politiek klimaat, • creatie van gunstige kadervoorwaarden voor een regelmatig en dynamisch functioneren van de markten (infrastructuur, concurrentiebeleid en hervorming van de wetgeving, verschaffen van strategische informatie), • creatie van een context die innovatie aanmoedigt, via de uitwerking van een uitdagende economische visie voor de natie of een regio, • zichtbaar maken van de voordelen van kennisuitwisseling en netwerking, • verschaffen van ondersteuning en middelen voor

63


64

01-03-2000 16:02

Page 64


samenwerking en het aanduiden van bemiddelaars en organisaties die actoren samenbrengen, • optreden als een facilitator en moderator in netwerkvorming en de uitwisseling van kennis, •optreden als vragende partij en lancerende klant, bij het aanpakken van behoeften, • vergemakkelijken van een arena voor zowel de informele als de formele uitwisseling van kennis, • opstarten van concurrentieprogramma’s en projecten voor gezamenlijk onderzoek en ontwikkeling, • verschaffen van strategische informatie (strategische technologische studies, strategische clusterstudies), • de overheid moet erop toezien dat (publieke) instituten (in het bijzonder scholen, universiteiten, onderzoeksinstellingen) banden onderhouden met de industrie, • overheden moeten streven naar een flexibele regelgeving die maximaal is aangepast aan de veranderde

marktomstandigheden en die innovatie- en ontwikkelingsprocessen stimuleren. Over het algemeen is het clusterproces in een groot aantal landen gestart via de oprichting van forums, platformen en regelmatige meetings van ondernemingen en organisaties die verbonden zijn in een specifiek productienetwerk of deel van de waardeketen. Strategische informatie, waaronder strategische technologiestudies en strategische clusterstudies, wordt hierbij vaak gebruikt als input voor de dialoog. De wijze waarop dit wordt georganiseerd, verschilt tussen de landen, en is afhankelijk van nationale tradities en cultuur van beleidsvoering, de wijze waarop de dialoog tussen de industrie, onderzoek en de overheid is geïnstitutionaliseerd in een land, de schaal en strekking van het land, het niveau van overheidstussenkomst en de specifieke samenstelling van de

Tabel 4 Clustergebaseerde beleidsantwoorden op systeemimperfecties SYSTEEMIMPERFECTIES

BELEIDSANTWOORDEN

KERNPUNT IN HET CLUSTERBELEID VAN DE VOLGENDE LANDEN15

I. inefficiënt functioneren van de markten

• concurrentiebeleid en hervorming van wetgeving

• de meeste landen

II. informatietekorten

• technologieverkenningen • strategische marktinformatie & strategische clusterstudies

• Zweden, Nederland, Duitsland • Canada, Denemarken, Finland, Nederland, VS

III. beperkte interactie tussen de actoren in het innovatiesysteem

• bemiddelaar en netwerkagenten • aanreiken van platformen voor een constructieve dialoog • vergemakkelijken van samenwerking in netwerken (cluster ontwikkelingsschema’s)

• Australië, Denemarken, Nederland, • Oostenrijk, Denemarken, Finland, VS, Nederland, VK, Zweden, Duitsland, • België, Finland, VK, VS, Nederland

IV. slechte institutionele afstemming tussen • gezamenlijke industrie-onderzoek (publieke) kennisinfrastructuur en de “centres of excellence” marktbehoeften • vergemakkelijken gezamenlijke samenwerking industrie-onderzoek • ontwikkeling van human capital • programma’s voor technologietransfer

• België, Denemarken, Finland, Spanje, Zweden, Zwitserland, Nederland, Duitsland • Spanje, Finland, Zweden

V. ontbreken van vragende partij

• publieke verwervingspolitiek

• Oostenrijk, Nederland, Zweden, Denemarken

VI. overheidsfaling

• • • • •

• • • • •

privatisering terugtrekken uit subsidieactiviteiten horizontale beleidsvoering publieke consultancy terugschroeven van overheidsinterventie

• Denemarken, Zweden • Spanje, Zwitserland

De meeste landen Canada Denemarken, Finland, Canada Canada, Nederland Canada, VS


01-03-2000 16:02

Page 65


economische activiteiten en de relevante technologieën in de economie van een land. Desondanks zijn er ook enkele valkuilen in een clustergebaseerd industrieel beleid. Deze valkuilen verwijzen vaak naar bestaande beleidspraktijken die blijven doorwegen bij het uitwerken van een nieuw clustergebaseerd beleid.16 * De oprichting van clusters mag niet het resultaat zijn van een louter overheidsinitiatief, maar wel het resultaat van marktgeïnduceerde en -geleide initiatieven. * Overheidsbeleid mag niet sterk georiënteerd zijn naar subsidiëring of marktafscherming. * Overheidsbeleid moet verschuiven van directe interventie naar indirecte motivering. Marktinterventie kan enkel gerechtvaardigd worden indien er overduidelijk een markt- of systeemfalen is. En indien deze overduidelijk aanwezig zijn, dan nog kan niet lichtzinnig besloten worden dat overheidsinterventie aangewezen en remediërend is. * De overheid mag geen leidende rol of eigenaarschap opnemen in clusterinitiatieven, maar moet werken als een katalysator en makelaar, die de actoren samenbrengt en ondersteunende structuren en een aanmoedigingsbeleid opzet om clustervorming en het innovatieproces te vergemakkelijken. * Clusterbeleid moet oog hebben voor kleine en opkomende clusters, en mag niet enkel gericht zijn op bestaande en ‘klassieke’ clusters. * Clusters mogen niet uit het niets gecreëerd worden uit achteruitgaande markten en industrieën. Soms wordt het clusterbegrip aangewend door (industriële) beleidsmakers en als een excuus gebruikt om de min of meer traditionele manieren van defensieve industriële beleidsvoering voort te zetten. Een inspectie van de verschillende beleidsinitiatieven in de deelnemende landen onthult de volgende gemeenschappelijke kenmerken van een clustergebaseerd beleid in de OECD-landen: (ı)

aanwezigheid van sterke concurrentie en een sturend hervormingsbeleid (in bijna alle landen), (ıı) verschaffen van strategische informatie via strategische technologiestudies (bv. Zweden, Nederland),

clusterstudies (bv. Finland, Denemarken, Zweden, Nederland, Verenigd Koninkrijk, VS, Oostenrijk, Italië), speciale onderzoeksgroepen (bv. Denemarken, het Oostenrijks TIP-onderzoeksprogramma, het Duits Delphi-rapport), of speciale websites (bv. zoals STRATEGIS in Canada), (ııı) makelaars en een netwerk van agentschappen (bv. het Deens netwerkprogramma, de Nederlandse innovatiecentra), (ıv) clusterontwikkelingsprogramma’s (vb. clusterprogramma’s in Finland en Nederland, regionale ontwikkelingsagentschappen in Verenigd Koninkrijk, VS, Duitsland en Vlaamse O&O-steun aan clusters), (v) oprichting van gezamenlijke industrie-onderzoekscentra’s: “centres of excellence” (vb. België, Denemarken, Finland, Duitsland, Spanje, Zweden, Zwitserland en Nederland), (vı) publieke verwervingspolitiek (vb. Oostenrijk, Denemarken en Nederland), (vıı) institutionele vernieuwing in industriële beleidsvoering (vb. Finland en Canada), (vııı) oprichting van platforms voor de uitbouw van een constructieve dialoog (vb. de VS focusgroepen, de Deense referentiegroepen, de voorgestelde Zweedse industriële systeemaanpak, de Britse regionale ontwikkelingsagentschappen, het Nederlandse makelaarsbeleid, de Finse Nationale Industriële Strategie en de Duitse Raad voor Onderzoek, Technologie en Innovatie). De meeste landen gebruiken de clusteraanpak om een marktgeleide economische ontwikkelingsstrategie te organiseren via het opzetten van een dialoog met de verschillende relevante actoren in hun innovatiesysteem. In vele OECD-landen (VS, G.B., Finland, Denemarken, Zweden, Nederland) wordt een clustergebaseerd beleid beschouwd als een marktgeleide industriële ontwikkelingsstrategie die de actoren en organisaties samenbrengt en waarin de uitwisseling en transfer van kennis voorop staat. Een algemene les van dit overzicht van clustergebaseerde beleidsvoering, is dat clusterstudies niet enkel een analytisch instrument aanreiken om innovatiesystemen te analyseren op een gedetailleerd niveau van netwerken, maar in de praktijk ook kunnen gebruikt worden als een

65


66

01-03-2000 16:02

Page 66


werkmethode voor beleidsvoering en als een economische ontwikkelingstool voor strategische ontwikkeling van de industrie.

Opkomend paradigma Onderwerp van deze paper was zowel het ontstaan van clusters alsook verschillende methoden van clusteridentificatie en analyse. Daarenboven hebben we de gevolgen voor een clustergebaseerd beleid op nationaal niveau weergegeven, en hebben we dit geïllustreerd aan de hand van clusteraanpakken in verschillende landen. Toch bevinden het clusterconcept en het clustergebaseerd innovatiebeleid zich nog steeds in een ontwikkelingsfase en is verdere studie noodzakelijk. Een interessante vraag bijvoorbeeld is hoe clusters aan verandering onderhevig zijn. Via systematische monitoring van clusters over een langere periode, kunnen we inzicht verwerven in de dynamische aspecten van clusters. Dit is een basisvoorwaarde om clusterbeleid systematisch te kunnen evalueren en bij te sturen indien nodig. Het clusterconcept spoort ons ook aan om nieuwe concepten toe te passen over samenwerking, zoals bijvoorbeeld publieke-private partnerships. De kern van publieke-private partnerships is de samenwerking tussen industrie en overheid met als doel het oplossen van socio-economische vraagstukken en tegelijkertijd het versterken van het competitief voordeel van de cluster. We maken ons sterk dat clusters geen fenomeen van voorbijgaande aard zijn. De opkomende netwerkeconomie leidt tot hechtere, intensere, en meer langdurige relaties tussen ondernemingen onderling en tussen ondernemingen en overheidsorganisaties (Kelly 1997). Het clusterconcept omvat dit nieuwe paradigma en helpt het op een coherente en systematische wijze te begrijpen.


01-03-2000 16:02

Page 67


1

Op basis van het werk van de ‘OECD-Focus Group on Cluster Analysis and Cluster-based Policy’ zoals beschreven in: OECD, Boosting Innovation: The Cluster Approach. OECD: Paris, 1999. overeenkomstig auteur: [email protected]

2

Op basis van de verschillende definities, kunnen we vaststellen dat de kernelementen ‘innovatie’, ‘systeem’, ‘nationaal’ en ‘instituut’ in de verschillende benaderingen afwijkend geïnterpreteerd worden. Hierdoor is het NIS zelf een ‘conceptueel diffuus’ begrip (Edquist, 1997, p 27). Belangrijke bijdragen betreffen Freeman (1987), Lundvall (1992) & Nelson (1993). Een grondig overzicht van zowel de karakteristieken als van de verschillen tussen de aanpakken van innovatiesystemen vinden we terug in Edquist (1997).

3

Van den Hove, en and. (1998).

4

Voor verdere details, zie: Van den Hove en and. (1998).

5

Edquist (1997, p. 26) - maar ook anderen - wijzen op de conceptuele veelslachtigheid van de term “instituut”.

6

Edquist (1997), p. 3-15.

7

De genoemde motieven gaan tevens op voor de creatie van strategische allianties (Dunning, 1997; Boekholt & Thuriaux, 1999; Porter, 1997; Hagendoorn, 1993).

8

Sommige landen, zoals Zwitserland en Duitsland beklemtonen dit element, om zo categorieën van ondernemingen te identificeren die het zelfde type van innovatiestijl, kennisbronnen en mechanismen van kennistransfer hebben, en zo factoren voor succesvolle innovatie te identificeren. (zie bijvoorbeeld Vock, 1997; Arvanitis and Hollenstein, 1997; Spielkamp and Vopel, 1999).

9

Zie bijvoorbeeld: Van den Hove (en and.), 1998.

10 Deze vier redenen zijn niet specifiek voor het clusterbeleid alleen, maar kunnen ook gebruikt worden in andere gebieden. In deze publicatie beperken we onszelf tot de industriële beleidsvoering die gericht is op het stimuleren van de ontwikkeling van innovatieve clusters. 11 Onderzoek heeft aangetoond dat in de meeste OECD-landen de sociale opbrengstvoet op investeringen in O&O en menselijk kapitaal ruimschoots de private opbrengstvoet overschrijdt (Mohnen, 1996). 12 Zie ook Boekholt & Thuriaux, 1999; Porter, 1997; Roelandt en and., 1999; Rouvinen en and., 1999; Dunning, 1997. 13 Boekholt & Thuriaux (1998). 14 Zie bijvoorbeeld Boekholt & Thuriaux, (1999); Heath (1999); Rouvinen en and. (1999); Roelandt en and. (1999); Lagendijk & Charles (1999); Ormala (1997), Held (1996) en Porter (1997). 15 Het doel van deze tabel is een indicatie van de belangrijkste karakteristieken van de gehanteerde clusterbeleidsvoering in de verschillende landen. Een uitgebreidere studie is uitgevoerd door Technopolis. Zie: Boekholt & Thuriaux (1998) en Boekholt & Thuriaux, (1999). 16 Zie ook Held (1996), Porter (1997), Roelandt en and. (1999), Rouvinen en and. (1999), en Dunning (1997).

67


01-03-2000 16:02

Page 68

68

B i j l a g e

Bijlage: Strategieën voor een clustergebaseerd beleid (per land)

LAND

AANPAK

CLUSTERANALYSE

Oostenrijk

Systemen van afhankelijke economische entiteiten

• verbetering I/O-tabellen • clusterbeleid is in ontwerp • traditionele statistische cluster• kadervoorwaarden (hervorming regelgeving, analyse voor identificatie van ontwikkeling human capital) patronen van innovatieve activiteiten • oprichting van platforms voor samenwerking • gevalstudies en proefnemingen • verhogen van publieke bewustzijn van belang van technologie • stimuleren van vraag

Australië

Netwerken van economische activiteit

• gevalstudies van industriële districten • geen uitgesproken clusterbeleid (geografische nabijheid) en middelen • netwerk schema’s ter bevordering van ontstaan van gebaseerde clusters ondernemingsnetwerken • i/o-analyse van inter-industrie links

België (Vlaanderen)

Netwerken of ketens van productie, innovatie en samenwerking

• • • •

Denemarken

Middelen gebieden

• industriële districten / ontwikkelingsblokken • clusterstudies gebaseerd op Porter • statistieken • clusteranalyse als input voor het proces van dialoog

Finland

Clusters als een unieke • clusterstudies gebaseerd op Porter combinatie van ondernemingen die verbonden zijn via kennisen productiestromen

• clusters als een economische ontwikkelingstool • identificatie van bronnen van concurrentieel voordeel in de Finse economie • concurrentiebeleid en structurele hervorming • creatie van geavanceerde productiefactoren (in wezen creatie van gunstige kadervoorwaarden) • clusterprogramma’s, strategisch onderzoek, “centres of excellence”

Nederland

Waardeketen aanpak

• • • •

graph analysis en gevalstudies verbetering van i/o statistieken technologiestromen technologieclubs (gelijkaardige samenwerkingspatronen)

• clusterstudies gebaseerd op Porter • cluster benchmarkstudies • input-output analyse

BELEIDSINITIATIEVEN / BELEIDSPRINCIPES

• • • •

clustergebaseerd beleid is in opbouw marktgeïnduceerde initiatieven overheid vergemakkelijkt samenwerking subsidies en co-financiering van ondernemingen in clusterprogramma’s (in metaalverwerkende industrie, plastics, ruimtevaart, KMO’s, meubelindustrie), stimulatie van cross-sectorale technologiediffusie • ondersteuning van leverancier-producenten netwerken • “centres of excellence” rond nieuwe opkomende technologieën • • • • •

dialoog in referentiegroepen “centres of excellence” in specifieke gebieden nieuwe vormingsprogramma’s in specifieke gebieden ontwikkelingscentra in specifieke gebieden “top down” aanpak (met voorrang aan bepaalde geselecteerde gebieden) • institutionele hervorming in beleidsvoering (coördinatie tussen ministeries)

dialoog in specifieke platforms bemiddelaar en netwerkbeleid publieke consultancy verschaffen van strategische informatie (via strategische technologiestudies) • vernieuwing van verwervingsbeleid • deregularisatie en concurrentiebeleid


01-03-2000 16:02

Page 69

69

LAND

AANPAK

CLUSTERANALYSE

BELEIDSINITIATIEVEN / BELEIDSPRINCIPES

Spanje

Systemen van innovatie in clusters

• clusters als industriegroepen met gemeenschappelijke kennisbank (elektronica en telecommunicatie) sterk kwalitatieve methodologie

• geen expliciete clustergebaseerde beleidspolitiek. • promoten van diffusie en samenwerking tussen actoren in NIS bij het verschaffen van O&O-steun

Spanje

Inter-sectorale links en afhankelijkheden

• technologieen innovatiestroom analyse

• kaderbeleid • stimulatie van O&O-samenwerking en O&O-netwerken • onderzoekscentra (gedeelde private en publieke participatie) en wetenschapsparken

Verenigd Koninkrijk

Regionale innovatiesystemen

• cluster gevalstudies gericht op • clusters als regionale ontwikkelingstool identificatie van actoren en regionale • overheid als katalysator en bemiddelaar ontwikkelingsopportuniteiten • regionale clusterprogramma’s

Verenigde Staten

Clusters (productieketens ) als regionale ontwikkelingstool

• clusteranalyse gericht op sterkten en zwakten van de lokale economische structuur en identificatie van ondernemingsopportuniteiten • clusteranalyse wordt gebruikt als input voor consultatieproces • input/output analyse gecombineerd met diepere ondernemings- en marktinzichten

• dialoog in regionale focusgroepen • regionale ontwikkelingsplannen

Zweden

Afhankelijkheden tussen ondernemingen in verschillende sectoren

• ontwikkelingsblokken (jaren ‘50) • technologische systemen (eind jaren ‘80) • netwerk aanpak (sinds jaren ‘70) • Porter studies (sinds midden jaren ‘80)

• • • • • •

Zwitserland

Innovatienetwerken

clustergebaseerd beleid in oprichting algemene kadervoorwaarden technologieverwerving stimulatie van O&O co-operation onderzoekscentra industrieel systeemproject (wordt opgezet) ter stimulatie van de strategische dialoog • strategische technologiestudies voor identificatie van actueel of potentiële innovatieve clusters • gevalstudie over herstructurering van • actieprogramma voor diffusie van specifieke productie en innovatiesysteem technologie (Computer Integrated Manufacturing) (Zwitserse Jura) • oprichten van “competence centres”, geïntegreerd • analyse van technologische spillovers in regionale netwerken en innovatiestijlen


01-03-2000 16:02

Page 70

70

R e f e r e n t i e s Referenties • Arvanitis, S., and H. Hollenstein (1997), Innovative activity and Firms Characteristics: An Exploration of Clustering at Firm Level in Swiss Manufacturing, paper presented at the OECD-workshop on cluster analysis and cluster based policy, Amsterdam, 10-11 October. • Bergman E., & E. Feser (1999), Industry Clusters: a Methodology and Framework for National and Regional Development Policy in the US. In: Roelandt & Den Hertog (eds) (1999). • Boekholt, P. & B. Thuriaux (1999), Public Policies to facilitate clusters. Background, rationales and policy practices in international perspective. In: Roelandt & Den Hertog (eds) (1999). • Boekholt, P. & B. Thuriaux (1998), Overview of Cluster Policies in International Perspective. Technopolis, The Hague: Ministry of Economic Affairs (forthcoming). • Ceglie, G. (1999), Cluster and Network Development in Developing Countries - The Experience of UNIDO. In: Roelandt & Den Hertog (eds) (1999). • DeBresson, Ch. (ed.) (1996), Economic interdependence and innovative activity, Aldershot: Edward Elgar. • DeBresson, Ch., & Xioping Hu (1999), Techniques to Identify Innovative Clusters: a New Approach and A Toolbox. In: Roelandt & Den Hertog (eds) (1999). • Dreijer, I., F.S. Kristensen & K. Laursen (1999), Studies of Clusters as a Basis for Industrial and Technology Policy in the Danish Economy. In: Roelandt & Den Hertog (eds) (1999). • Dunning, J.H (1997), Alliance Capitalism and Global Business. London: Routledge. • Edquist, Ch. (ed.) (1997), Systems of Innovation. Technologies, Institutions and Organisations, London: Pinter. • European Commission (1997), Second European Report on S&T Indicators, Part IV, Brussels/Luxembourg. • Feser, E.J., and E.M. Bergman (1997), National Industry Clusters: Frameworks for State and Regional Development Policy. In: Regional Studies, August 6, 1997. • Freeman, Ch. (1987), Technology policy and economic performance, Lessons from Japan. London: Pinter Publishers. • Hagendoorn, J. & J. Schakenraad (1990), Interfirm partnerships and co-operative strategies in core technologies. In C. Freeman & L. Soete (eds.), Information

technology and employment: An Assessment, Science Policy Research Unit, University of Sussex. • Hauknes, J. (1999), Identifying Clusters: A preliminary Input-Output Analysis for the Norwegian Economy. In: Roelandt & Den Hertog (eds) (1999). • Heath, R. (1999), The Ottawa High Tech Cluster: Policy or Luck? In: Roelandt & Den Hertog (eds) (1999). • Held, J.R. (1996), Clusters as an Economic Development Tool: Beyond the Pitfalls. In: Economic Development Quarterly, vol. 10, no. 3, Augusts 1996, pp. 249-261. • Hove, N, van den, Roelandt, T. & T. Grosfeld, Cluster specialisation patterns and innovation styles. Ministry of Economic Affairs, The Hague, 1998. • Jacobs, D. & A-P De Man (1996), Clusters, Industrial Policy and Firm Strategy: A Menu Approach, in: Technology Analysis & Strategic Management, Vol. 8, no. 4, pp. 425-437). • Lagendijk, A & D. Charles (1999), Clustering as a New Growth Strategy for Regional Economics? A Discussion of New Forms of Regional Industrial Policy. In: Roelandt & Den Hertog (eds) (1999). • Lundvall, B.-A (ed) (1992), National Systems of Innovation: Towards a Theory of Innovation and Interactive Learning. London: Pinter. • Lundvall, B-A & S. Borrás (1997), The globalising learning economy: Implications for innovation policy, Draft report based on the preliminary conclusions from several projects under the TSER Programme, DG XII, Commission of the European Union. • Marceau, J. (1999), The Disappearing Trick: Clusters in the Australian Economy. In: Roelandt & Den Hertog (eds) (1999). • Meeuwsen, W. & M. Dumont (1997), Some results on the graph-theoretical identification of micro-clusters in the Belgian National • Innovation System. Paper presented at the OECD-workshop on cluster analysis and cluster based policy, Amsterdam, 10-11 October. • Metcalfe, J.S. (1995), Technology Systems and Technology Policy in an Evolutionary Framework. In: Cambridge Journal of Economics, 19(1), pp. 25-46. • Mohnen, P. (1996), R&D Externalities and Production Growth. In: STI-Review, Paris: OECD.


01-03-2000 16:02

Page 71

71

• Morgan, K. (1996), Learning by interacting. Inter-firm networks and enterprise support. In: Local systems of small firms and job creation. OECD: Paris • Nelson, R.R. (1993), National Systems of Innovation: A Comparative Study. Oxford: Oxford University Press. • OECD (1996), The Knowledge-based Economy, Paris: OECD. • OECD (1997), An Empirical Comparison of National Innovation Systems. Paris: OECD. • Ormala, E. (1997), New Approaches in Technology Policy - The Finnish example. Paper presented on the OECD-workshop on Best Practices in Technology and Innovation Policy - New Rationales and Approaches in Technology and Innovation Policy, Vienna, 30/31 May. • Padmore, T. & H. Gibson (1997), Modelling systems of innovation: A framework for industrial cluster analysis in regions, in Research Policy, Vol 26 (6), 625-641. • Pfeffer, J., & J. Salancik (1978), The External Control of Organisations: A Resource Dependence Perspective. New York: Harper Row. • Porter, M.E. (1997), Knowledge-Based Clusters and National Competitive Advantage. Presentation to Technopolis 97, September 12, Ottawa. • Poti, B. (1997), The Interindustrial distribution of knowledge: The Example of Italy. paper presented at the OECD-workshop on cluster analysis and cluster based policy, Amsterdam, 10-11 October. • Roelandt, T., P. den Hertog, J. van Sinderen & N. van den Hove (1999), Cluster Analysis and Cluster-based Policy in the Netherlands. In: Roelandt & Den Hertog (eds) (1999). • Roelandt, T. & P. den Hertog (eds.) (1999), Boosting Innovation: The Cluster Approach, OECD- Proceedings: Paris, 1999. • Rouvinen, P. (ed.) (1996), Advantage Finland. The Future of Finnish Industries. ETLA-The Research Institute of the Finnish Economy, Helsinki. • Rouvinen, P. & P. Ylä-Antilla (1999), Finnish Cluster Studies and New Industrial Policy Making. In: Roelandt & Den Hertog (eds.), 1999. • Stenberg, L. & A-C Strandell (1997), An overview of cluster-related studies and policies in Sweden, paper presented at the OECD-workshop on cluster analysis and cluster based policy, Amsterdam, 10-11 October.

• Sulzenko, A. (1997), Technology and Innovation Policy for the Knowledge-based Economy: The Changing View in Canada, OECD Conference on New Rationale and Approaches in technology and Innovation Policy, Vienna, May 31, 1997. • Sweeney, S.H. & E.J. Feser, Plant Size and Clustering of Manufacturing Activity, University of North Carolina. In: Geographical Analysis, May 19, 1997. • Vock, P. (1997), Swiss position paper for the focus group on mapping innovative clusters of the OECD-NIS- project, paper presented at the OECD-workshop on cluster analysis and cluster based policy, Amsterdam, 10-11 October. • Vuori, S. (1995), Technology Sources in Finnish manufacturing. Series B 108. Helsinki, ETLA, The Research Institute of the Finnish Economy. • Vuori, S. (1997), Technology Sources and Competitiveness - An analysis of Finnish industries. The Research Institute of the Finnish Economy ETLA, Helsinki. • Yoshitimo, M. (1997), New Challenges for the Current Technology Paradigm in Japan. In: OECD, Creativity, Innovation and Job Creation. Paris: OECD, pp. 57-64.


72

01-03-2000 16:02

Page 72


01-03-2000 16:02

Page 73

deel 5 Clusterbeleid en innovatie: implicaties voor regionale ontwikkeldynamiek Koenraad Debackere (K.U. Leuven)

clusterbeleid innovatie

regionaal


01-03-2000 16:02

Page 74

74

S a m e n v a t t i n g Samenvatting In deze korte reflectienota worden een aantal bedenkingen en uitdagingen geformuleerd naar de verdere uitwerking en de vervolmaking van het clusterbeleid ter ondersteuning van innovatief gedrag van ondernemingen in het economisch weefsel. Een eerste reeks bedenkingen betreft de instrumenten en inzichten waarover we op het ogenblik beschikken om de veelal kwalitatieve studies rond clusteridentificatie en clustervorming op een meer recurrente wijze in kaart te kunnen brengen, gebruik makend van kwantitatieve benaderingen. Het meten en modelleren van kennisvoorraden en kennisstromen wordt daartoe besproken. Echter, modelleren van kennisvoorraden en kennisstromen gaat voorbij aan een meer fundamenteel definitieprobleem, met name: moeten clusters a posteriori worden geïdentificeerd of dienen ze a priori te worden gecreëerd? Het antwoord geven op deze vraag houdt echter een strategische beleidskeuze in. De besproken vraagstukken qua validiteit, operationalisatie en impactanalyse van cluster "metingen" kunnen op deze strategische beleidsvraag maar in beperkte mate een antwoord bieden. Elke strategische keuze is immers op zijn minst ten dele visionair. Tot slot, wat ook het antwoord op deze vragen is, eens clusters bestaan en zich verder ontwikkelen, mag men niet blind zijn voor de procesdynamiek die ontstaat eens de cluster een "dominant organisatiemodel" heeft aangenomen. Dergelijk dominant organisatiemodel leidt immers onvermijdelijk tot keuzes en dus ook mogelijke lock-in fenomenen met betrekking tot de routinematige technologische kennisbasis (proces-technologie en incrementele ontwikkelingen) die in de cluster aanwezig is en verder geconsolideerd wordt. Deze routinematige kennisbasis zal immers vooral de nadruk leggen op efficiëntie; op langere termijn werkt dit ten nadele van innovativiteit. Om deze dominante logica te beheersen, wordt gewezen op de pivotale rol die kennisinstellingen, dankzij hun nietroutinematige onderzoeksactiviteiten en hun grensoverschrijdende inbedding, kunnen spelen. Elk clusterweefsel heeft dus duidelijk nood aan kennisinstellingen die én regionaal actief én internationaal competitief zijn.


01-03-2000 16:02

Page 75


INTRODUCTIE In vorig onderzoek naar clusterbeleid (Debackere, 1998) en clustervorming in de automobielsector (Debackere & De Backer, 1999) hebben we de aandacht gericht op de opportuniteiten en de beperkingen die het clusterconcept inhoudt wanneer het zou worden toegepast op een specifieke economische activiteit. Centraal hierbij is zoals steeds de hypothese dat verticale, horizontale en laterale "verbanden" tussen niet-markt actoren en ondernemingen (en deze hoeven zich uiteraard niet te beperken tot een bepaalde bedrijfsector of branche) een determinerende invloed kunnen uitoefenen op de competitieve positie van de betreffende ondernemingen. Zodoende komen deze verbanden ook de economische ontwikkeling van de regio waarin deze ondernemingen zich bevinden ten goede. Doch, uiteraard creëren "verbanden" op zich geen toenemende competitiviteit. Veeleer zijn het de kenniscreatie en –diffusie die via deze verbanden tot stand komen die aan de basis liggen van de economische performantie die met het clusterconcept wordt nagestreefd. En dit precies omwille van het feit dat kennis, naast arbeid en kapitaal, een significante productiefactor is (geworden) (Varga, 1998). Meer bepaald liggen kenniscreatie en –diffusie aan de basis van de door Schumpeter beschreven golven van "creatieve destructie." Ze realiseren de productverbeteringen en –vernieuwingen die endogene ondernemingsgroei mogelijk maken, of, ingeval van hun ontstentenis, ondernemingen van hun verworven competitieve posities verdringen door nieuwe leiders. De basisgedachte blijft dan ook dat ondernemingen die ingebed zijn in een clusterweefsel een hogere kans tot innovatief gedrag zullen vertonen dan ondernemingen die geen deel uitmaken van dergelijk clusterweefsel (Baptista en Swann, 1998). Deze hypothese heeft in veel kringen, zowel van beleidsvoerders en managers als van onderzoekers, ruime belangstelling gekregen. Het is dan ook niet te verwonderen dat het aantal studiedagen, onderzoeksrapporten en symposia dat aan dit onderwerp wordt besteed, gestadig gestegen is gedurende de laatste jaren. En toch rijzen er nog steeds vragen en bedenkingen die een antwoord verdienen, en waarop nog vaak enkel een partieel antwoord kan worden gegeven.

Hoe betrouwbaar en hoe valide is immers het empirisch bewijsmateriaal dat deze cluster-innovatie hypotheses moet ondersteunen? Is een cluster een economische structuur die "bestaat," of is het een economische structuur "in wording"? Ontwikkelt een cluster zich "spontaan" tot een complex systeem van verwevenheden en verbanden, of faalt die systeem-ontwikkeling en dient de ontwikkeling van een clusterweefsel te worden gepland, aangestuurd en opgevolgd? Kennen clusters, net als technologieën, levenscycli eens ze geïdentificeerd en – of gedefinieerd zijn? En, indien ze levenscycli kennen, welke bedreigingen houdt deze vaststelling dan in, zeker wanneer er een nauw verband ontstaat of nagestreefd wordt tussen clustervorming en regionale economische ontwikkeling? Deze vragen zijn stimulerend en ergens ook wel verontrustend. Immers, in tijden van de kenniseconomie, waar innovatiepotentieel en -realisatie niet enkel als hefboom tot competitief succes van ondernemingen doch ook als bron van comparatief voordeel of nadeel van regio’s aanzien wordt, stellen zich uiteraard belangrijke uitdagingen naar het "wat," "waarom," en "hoe" met betrekking tot het stimuleren en het realiseren van dit innovatiepotentieel. Clusterbeleid biedt een mogelijk antwoord. Doch, op welke aandachtspunten biedt het een antwoord? Na drie jaar betrokkenheid bij en onderzoek naar het uitwerken van clusterconcepten, is het dan ook nuttig en wenselijk even kritisch stil te staan bij de substantiële en operationele vragen die daarnet werden geformuleerd. Dit is dan ook het doel van deze korte reflectie.

KENNIS EN ECONOMISCHE ONTWIKKELING

Kennis als productiefactor Het wordt langzaam maar zeker een cliché. De kenniseconomie van vandaag verdringt en vervangt, tot op zekere hoogte althans, de productie-economie van gisteren. Econometrische modellen (zoals Cobb-Douglas productiefuncties) die traditioneel de impact van productiefactoren "arbeid" en "kapitaal" als antecedenten van economische productiviteitsgroei in kaart brengen, worden aangepast. Onderzoekers zoals Acs en Audretsch (1994), Feldman (1994), Griliches (1990), Jaffe (1989), en Varga (1998), hebben het vandaag over de kennis-

75


76

01-03-2000 16:02

Page 76


productiefunctie. Hun onderzoeken naar (onder andere) het verband tussen "Total Factor Productivity" (TFP) en kennisproductie (gemeten via uitgaven voor Onderzoek en Ontwikkeling, verder afgekort als O&O), hebben tot significante resultaten geleid. Meer gedetailleerde en gedesaggregeerde modellen (Feldman & Florida, 1994; Griliches, 1979&1986; Jaffe, 1986&1989), hebben op hun beurt aangetoond dat er een positief verband bestaat tussen de intensiteit van O&O, zowel in de publieke als de private sector, en de hoeveelheid economisch bruikbare technologische kennis die wordt gecreëerd; waarbij "economisch bruikbare technologische kennis" vaak benaderend wordt geoperationaliseerd via octrooidata. Of, in de meest fundamentele vorm: Log(EconomischBruikbareKennis) = a0 + a1Log(IndustrieelOO) + a2Log(PubliekOO) + e Deze productiefunctie werd tot op heden getest op sterk verschillende niveau van aggregatie {(sub)sector-niveau, (sub)regio-niveau}. Voor een exhaustief en recent overzicht verwijzen we naar het werk van Varga (1998). De gevonden verbanden zijn echter nagenoeg steeds statistisch significant én positief. Deze bekommernis met het belang van kennis als productiefactor heeft dus geleid tot een breed spectrum aan fundamentele onderzoeksvragen, die in hun zoektocht naar empirisch materiaal echter keer op keer op niet-triviale methodologische en technisch-operationele problemen zijn gestoten. Zo besteedt de OESO momenteel veel aandacht en middelen aan de uitwerking van een betrouwbaar en valied kader aan indicatoren om kennis als productiefactor recurrent te kunnen in kaart brengen (OECD, 1996&1997). Uiteraard beschikken we vandaag reeds over een reeks aan "benaderende" inputen outputmaatstaven (zoals uitgaven voor O&O, tewerkstelling in O&O, octrooiaantallen, publicatie-aantallen en op de literatuurgebaseerde tellingen van product – (en in mindere mate, proces) – innovaties), doch indien we al overtuigd zijn van de betrouwbaarheid van hun meting en hun validiteit als indicator, dan nog moeten we heden vaststellen dat in veel landen significante lacunes bestaan in de consistentie en de compleetheid van de databanken die deze indicatoren moeten aanreiken. Ook in het kader

van het onderzoek naar clustervorming en -stimulering betekenen deze lacunes momenteel een belangrijke handicap.

Meten is weten Het vaak gestelde "weten is meten" geldt zondermeer voor het kennisbeleid en clusterbeleid dat overheden in diverse landen willen voeren en dat het lokaal aanwezig innovatiepotentieel zodoende moet versterken. Naast de reeds aangehaalde problematiek van betrouwbaarheid, validiteit en consistentie van de meetinstrumenten en indicatoren, worden beleidsvoerders echter ook nog met een ander fundamenteel vraagstuk geconfronteerd. Met name, kennis is allerminst statisch. Het is een dynamisch gebeuren, waarbij niet enkel moet gekeken worden naar het in kaart brengen van kennis"voorraden," maar waarbij het onderzoek naar het in kaart brengen en het verstaan van de impact van kennis"stromen" evenzeer belangrijk is. Immers, kennisstromen liggen aan de basis van leerprocessen die op hun beurt bestaande kennis combineren en transformeren. Gelet op de dynamiek die verondersteld wordt te bestaan in clusterweefsels, vergt een beter begrip van de werking van clusters niet enkel een beter inzicht in de kennisvoorraden die in een bepaalde cluster bestaan, doch nog veel belangrijker, van de kennisstromen die in en rond een clusterweefsel opereren. Hier staan we echter voor serieuze methodologisch-technische uitdagingen. Het meten van kennisvoorraden aan de hand van de indicatoren waarnaar ik in de vorige paragraaf heb verwezen heeft misschien het nadeel benaderend te zijn, doch biedt het voordeel dat het voorbijgaat aan de noodzaak tot specifieke definitie van het concept "kennis." Immers, nagenoeg iedereen actief op het domein van sociaal-economisch onderzoek neemt vandaag zonder al te veel problemen aan dat de gehanteerde indicatoren over voldoende "face" validiteit beschikken om als benaderingen voor het meten van kennisvoorraden dienst te doen. Het gevolg is dan ook dat we het allemaal hebben over de kenniseconomie en haar kennisvoorraden, zonder ons al te veel te bekommeren over de inhoud en de betekenis van het begrip "kennis." En, zoals elke rechtgeaarde onderzoeker zal moeten bekennen, is dit in de grond een vrij aanvechtbare attitude. Maar, we beschikken nu eenmaal over niet veel


01-03-2000 16:02

Page 77


beter en moeten dus roeien met de riemen die we hebben. Daar waar we kennisvoorraden dus op die manier tot eenieders goeddunken kunnen behandelen, stelt het meten van kennisstromen ons voor grotere uitdagingen. Immers, het meten van stromen veronderstelt veel meer dan het meten van voorraden een inzicht in en een definitieschema van wat we nu juist bedoelen met kennisstromen. Net als de kennisvoorraden zullen bepaalde stromen belichaamd zijn, terwijl andere stromen onbelichaamd zullen zijn. Denken we bijvoorbeeld aan kennisstromen die ontstaan doordat ingenieurs en onderzoekers van job veranderen, versus kennisstromen die ontstaan op basis van licentieverlening en investeringen in technologisch geavanceerde kapitaalsgoederen. Daar waar er een vrij grote consensus bestaat over voorraadindicatoren, ontbreekt die consensus vandaag zeker ten dele op niveau van stroomindicatoren. Bovendien vereisen kennisstromen de aanwezigheid van een bron en een ontvanger. Dit betekent dat elke stroomindicator, hoe hij ook inhoudelijk moge worden gedefinieerd, een attribuut zal moeten zijn van een relatie tussen een bron en een ontvanger. Dit compliceert de meting natuurlijk in sterke mate. Metingen op niveau van organisaties en hun aggregaten volstaan nu immers eenmaal niet meer. Er moeten metingen gebeuren tussen organisaties. De complexiteit van de datacollectie wordt dus groter, en daarmee geassocieerd, de kans op meetfouten. Zo stellen de kennisvoorraadindicatoren al belangrijke uitdagingen daar waar het erop aankomt dubbeltellingen te vermijden. Dergelijke problematiek neemt exponentieel toe wanneer voor elke meting niet één, maar op zijn minst twee, en in veel gevallen meerdere, organisaties moeten worden betrokken. En bovendien, afgezien van wat en hoe we moeten meten, dienen deze metingen van kennisstromen verder te worden geaggregeerd willen ze ook nog beleidsrelevant zijn. Doch, daar waar het relatief eenvoudig is individuele organisaties te aggregeren tot sub-sectoren en sectoren, met eventueel regionale of sub-regionale dimensies eraan gekoppeld, stelt zich de vraag naar correcte niveaus van aggregatie wanneer we het hebben over verbanden tussen organisaties. Het is hier juist

dat het clusterconcept een methodologisch-technisch antwoord én toegevoegde waarde biedt. Doch, het is tevens hier dat zich qua operationalisatie en qua bijhouden van consistente en complete databanken de grootste lacunes situeren. Een eerste stap tot operationalisatie wordt gevormd door de vele veldonderzoeken en gevalstudies die de laatste jaren op het domein van clusteridentificatie en clustervorming werden gemaakt (voor een recent overzicht verwijzen we naar de recente OESO-overzichtstudie door Roelandt en den Hertog, 1998). Deze studies hebben nagenoeg allen gewezen op de processen van "dynamisch, interactief leren" die in clustercontext (kunnen) plaatsvinden (Jacobs, 1998). Dit houdt in, zoals reeds gesteld, dat niet enkel kennisvoorraden doch ook kennisstromen en hun impact op de performantie indicatoren zoals innovatief gedrag van ondernemingen in een cluster, dienen te worden in kaart gebracht, gemeten en geanalyseerd. Deze "lerende clusterorganisatie" vaststelling (die naast de inhoudelijke analyse van een welbepaalde cluster) het eindpunt vormt van de meeste clusterstudies die tot op heden werden uitgevoerd, is dan ook noodzakelijkerwijze het vertrekpunt voor de ontwikkeling van meer grootschalige, kwantitatief meetbare en toetsbare constructen, methodes en operationalisaties die de identificatie en de ondersteuning van het clusterconcept als (macro en meso) beleidsinstrument verder moeten ondersteunen. Deze definitie en operationalisatie vergen echter een verdere verfijning en een onderzoeksfocus die zich verlegt van het micro- naar het meer macroniveau van analyse. Het op een valide manier definiëren en operationaliseren van kennisstromen vormt hierbij een eerste prioriteit. Eens definities en operationalisaties duidelijk zijn, kan men overgaan tot de constructie en het onderhoud van databanken die verdere analyses toelaten en een consistente verzameling beleidsindicatoren kunnen ondersteunen. Hoe zou een dergelijke aanpak er kunnen uitzien?

Kennisvoorraden Zoals reeds gesteld bestaat er vandaag een zekere consensus omtrent de basis aan indicatoren die kan worden gebruikt om kennisvoorraden (zowel aan input- als aan outputzijde) te kwantificeren. De voornaamste zijn:

77


78

01-03-2000 16:02

Page 78


Input-Output-indicatoren: • Bestedingen aan O&O, opgesplitst in verschillende klassen en subklassen, bvb. publieke sector versus private sector bestedingen, intramurale versus extramurale bestedingen, bestedingen aan onderzoek versus ontwikkeling, bestedingen opgedeeld volgens verschillende subsectoren van het economisch weefsel, bestedingen opgedeeld volgens verschillende bestedingsklassen van de overheidsbegroting, bestedingen voor academisch onderzoek met verschillende graden van verfijning, etc. • Naast de bestedingen aan O&O, die in OESO-kringen een grote mate van stabiliteit en recurrentie hebben verworven, worden de laatste jaren ook meer pogingen ondernomen (zowel op OESO- als op Eurostat-niveau) om de bestedingen aan innovatie beter in kaart te brengen. Zo heeft men aandacht voor bestedingen aan marktontwikkeling, inkopen van technologie via licenties, bestedingen aan ontwerp van nieuwe producten, investeringen in nieuwe procestechnologie, etc. Zowel methodologisch als operationeel laten deze innovatie bestedingsindicatoren echter nog veel ruimte voor verbetering toe. • Tewerkstelling in O&O, eveneens gespreid over de verschillende sectoren van het economisch weefsel zoals daarnet reeds aangehaald in verband met de bestedingsanalyse. In het licht van wat daarnet aan innovatiebestedingen werd toegelicht, valt ook voor wat tewerkstelling betreft een trend op naar een beter inzicht in de tewerkstelling in innovatieve activiteiten en op een hoger niveau van aggregatie, de tewerkstelling in innovatieve sectoren. Echter, deze laatste groep indicatoren heeft, net als de bestedingen voor innovatie, nog veel ruimte voor verbetering zowel qua nauwkeurigheid als qua consistentie van de metingen. • Als inputindicator, doch ook reeds als indicatie van technologische performance, kunnen ook de technologiebalans gegevens vermeld worden, waardoor een kwantificatie van de voorraad aangekochte of geïmporteerde technologie in een bepaalde sector van de economie of regio mogelijk wordt. Deze groepen aan input-indicatoren worden geacht een representatieve benadering te vormen van het potentieel tot creatie en verhoging van de kennisvoorraad binnen een bepaalde economische entiteit (onderneming, sector,

regio). Om echter kennisvoorraden in kaart te brengen dient niet enkel naar input-indicatoren te worden gekeken. Ook output-indicatoren moeten aan bod komen. De "standaard" output-indicatoren zijn: • Octrooien, opgesplitst naar de diverse octrooiklassen (n-classes of IPC-klassen), waarbij verder kan rekening worden gehouden met informatie omtrent de aanvragers en uitvinders op het octrooi, evenals met eventuele citaties die in het octrooi vermeld worden. Octrooien vormen nog steeds een van de meest consistente publiek toegankelijke indicatoren van technologische output, niettegenstaande de vele en herhaalde malen beschreven beperkingen die ze met zich meebrengen wanneer men ze wil hanteren om op exhaustieve wijze een technologielandschap in kaart te brengen. • Publicatiegegevens die reeds lange tijd zijn ingeburgerd als indicatoren van wetenschappelijke output (bvb. de gegevens verstrekt door de Science Citation Index®) waarbij zowel publicatie-aantallen als citaties (en de daarbijhorende impact van het geanalyseerde werk) kunnen worden bestudeerd. Uiteraard kunnen bij deze publicatie-analyses veel verfijningen qua domeinclassificatie en clustering worden aangebracht. Bovendien zorgt de groei van het aantal archiefdatabanken ervoor dat niet enkel wetenschappelijke tijdschriften, doch ook conferentie publicaties, commerciële tijdschriften, boeken e.d. toegankelijk worden voor dit soort bibliometrische analyses. Gelet op de werking van het wetenschapsbedrijf kan men, voor wat betreft publicatiegegevens, echter wel stellen dat ze een exhaustief inzicht verschaffen in de output van die bedrijvigheid, al dient men hierbij uiteraard wel rekening te houden met verschillen in publicatiepraktijken die bestaan tussen verschillende disciplines. • Gegevens omtrent product-innovaties worden, dankzij de ontwikkeling van brondatabanken, ook steeds beter toegankelijk. Door een systematische analyse van de commerciële literatuur en de vakliteratuur in een bepaald domein (sectorgebonden, technologiegebonden of applicatiegebonden), slaagt men erin "tellingen" uit te voeren van product-introducties en –innovaties. Dit zijn de zogenaamde literatuurgebaseerde innovatie output-indicatoren. Ook proces-innovaties kunnen langs deze weg geteld en bestudeerd worden.


01-03-2000 16:02

Page 79


Het geheel van deze inputen output-indicatoren kan dan worden samengebracht in de zogenaamde kennis productiefunctie. Deze functie modelleert het verband tussen innovatie-input, innovatie-output en economische performance. Ze wordt conceptueel weergegeven in Figuur 1. Uiteraard vormt de operationele uitwerking van dergelijke integrale, conceptuele benadering geen sinecure. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat de econometrische analyses, die zich op het concept van de kennis productiefunctie hebben gebaseerd, tot vandaag slechts partieel zijn en zich beperken tot operationalisaties van welbepaalde onderdelen van deze productiefunctie (bvb. de relatie tussen O&O-bestedingen in private en publieke sector en economisch bruikbare technologische kennis, zoals gemeten aan de hand van octrooitellingen).

dit slechts één van de dynamieken die zich afspeelt op niveau van de kennisproductie. Een andere dynamiek is deze van het ontstaan van en de impact van kennisstromen, zoals reeds besproken. Hoe kan deze dynamiek van "stromen" nu in kaart gebracht worden? Figuur 1 De kennisproductiefunctie.

Controle voor markten ondernemingskarakteristieken

Een integrale econometrische analyse van de kennis productiefunctie stelt niet enkel eisen aan de exhaustiviteit en de consistentie van de te gebruiken tijdsreeksen, doch tevens aan technische vraagstukken zoals simultaneïteit, autocorrelatie en heteroskedasticiteit wanneer men op een correcte wijze verbanden wil analyseren en falsifiëren. Dit houdt in dat niet enkel geschikte databanken dienen te worden geconstrueerd, doch dat bovendien de correcte analysetechnieken dienen te worden geïdentificeerd. Voor wat betreft de input-indicatoren dient tot slot nog opgemerkt dat deze (in tegenstelling tot de octrooien publicatiedatabanken) moeten worden verkregen op basis van enquêtes uitgevoerd bij representatieve segmenten van het te bestuderen economisch relevant aggregaat. Ook dit zorgt voor de nodige meetproblemen en brengt uiteraard vragen met zich mee naar representativiteit en bruikbaarheid in een causale modellering die de productiefunctie benadering uiteindelijk toch is. Deze vragen vereisen dan ook een antwoord, niet enkel naar kwaliteit van de data en de steekproef panels die worden gebruikt, doch eveneens naar de extrapolatie technieken die moeten toelaten de steekproefgegevens en analyses naar een hoger aggregatieniveau te vertalen. Zoals tot slot blijkt uit Figuur 1, zijn alle indicatoren in de productiefunctie in wezen statistisch. Het dynamisch effect wordt geïntroduceerd door veranderingen in de "voorraad" variabelen langsheen de tijdsas. Uiteraard is

Groeimaatstaf

Productiviteitsmaatstaf

Innovatieve performantie

Winstgevendheidmaatstaf

w v1

Octrooien

v2

Bibliometrische indicatoren

v3

Nieuwe producten of processen

Toename in exploiteerbare kennisvoorraad

u

O&O bestedingen Innovatie performantie O&O personeel

Noot: u, v1, v2, v3 en w staan voor foutdistributies.

79


80

01-03-2000 16:02

Page 80


Kennisstromen Het in kaart brengen van kennisstromen kan technisch op een aantal manieren gebeuren. Echter, vooraleer tot operationalisaties over te gaan, dient men het in elk geval eens te worden omtrent wat aanvaardbare benaderingen zijn voor het definiëren en het meten van stromen van kennis. Uiteraard betreft het hier een construct met verschillende dimensies. Typische benaderingen die in de literatuur kunnen opgespoord worden zijn: • Daar kennis zich uiteraard in de "hoofden" van mensen bevindt, valt een eerste dimensie van kennisstromen te definiëren als inter-organisatie mobiliteit van menselijk kapitaal. Dit is een conceptueel uitgangspunt dat uiteraard naar operationele invulling toe heel wat uitdagingen stelt, al was het maar omdat het op niveau van een economisch weefsel nagenoeg onmogelijk is om deze mobiliteitsstromen gedetailleerd in kaart te brengen. De OESO-Canberra handleiding reikt hiertoe dan ook een aantal benaderende oplossingen aan, doch deze vergen nog verdere verfijning en vooral, een betrouwbare en consistente manier om de betreffende data te collecteren en te actualiseren. • Een tweede dimensie die kennisstromen kenmerkt is deze die belichaamd is in de totale instroom en uitstroom van technologie voor een bepaald economisch relevant aggregaat. Aankopen en verkopen van technologische kapitaalsgoederen en licenties bieden mogelijkheden om deze stromen in kaart te brengen. Ook hierbij is het duidelijk dat de uitdagingen om te komen tot consistente en eenvoudig te actualiseren metingen aanzienlijk zijn. • Een derde dimensie van kennisstromen kan teruggevonden worden in het geheel aan verbanden dat vandaag kennisintensieve activiteiten kenmerkt. Hierbij denken we aan alliantievorming, O&O-consortia en –collaboraties, joint-ventures tussen organisaties e.d. Maar ook intra-organisationele stromen kunnen belangrijk zijn, bvb. daar waar het om multinationale ondernemingen. De vorige bedenkingen qua operationalisaties gelden hier onverminderd. • Een vierde dimensie van kennisstromen is terug te brengen tot het bestaan van oversijpelingseffecten. Deze zijn bij uitstek "niet belichaamd" en ze kunnen op verschillende manieren worden gemodelleerd. Eerst en vooral

zijn er de inter-sectoriële oversijpelingseffecten die via sector-matrices kunnen worden in kaart gebracht. Daarnaast wordt recent ook meer aandacht besteed aan technologische oversijpelingseffecten die via octrooi-matrices worden in kaart gebracht waarbij de oversijpeling tussen verschillende octrooiklassen wordt geanalyseerd op basis van citatie-analyses tussen octrooiklassen. Deze octrooiklassen kunnen dan op hun beurt gerelateerd worden aan sectorklassen door gebruik te maken van zogenaamde convergentietabellen. Tot slot is er in de regionale economie een domein dat zich bezighoudt met het modelleren van ruimtelijke oversijpelingseffecten op basis van ruimteafstandsmatrices. Deze ruimte-afstandsmatrices kunnen, conceptueel althans, op hun beurt gerelateerd worden aan de oversijpelingen op technologieen sectorniveau. Het is duidelijk dat de operationalisatie van deze oversijpelingseffecten geen sinecure is. Tot zover een aantal mogelijke dimensies van het construct "kennisstromen." In tegenstelling tot het construct "kennisvoorraad" bestaat er op het ogenblik veel minder econometrisch onderzoek dat poogt deze dimensies tot een aanvaardbaar (d.i. betrouwbaar en valied) geheel te integreren, te operationaliseren en hun impact op performance variabelen te analyseren. De redenen daartoe zijn duidelijk: de complexiteit van dergelijke taak is zonder twijfel een orde van grootte verschillend van deze die in de vorige sectie besproken werd en gebaseerd is op kennisvoorraden en veranderingen in kennisvoorraden. Nochtans vereist elke verdere macro-operationalisatie van het clusterconcept het in kaart brengen van kennisstromen en hun effecten. De basisvraag hierbij is immers in welke mate kennisstromen multiplicator- of hefboomeffecten veroorzaken die de economische bruikbaarheid van de kennisvoorraden zouden kunnen beïnvloeden, zowel in positieve als in negatieve zin. Kortom, naar definitie en operationalisatie toe is er nog wat werk voor de boeg wil men het clusterconcept op termijn als bruikbaar instrument in het innovatiebeleid verder actualiseren en ontwikkelen. De voorgaande bedenkingen tonen aan dat er voldoende potentieel aanwezig is om indicatoren te ontwikkelen en hun effecten te bestuderen. Echter, het statistisch apparaat dat


01-03-2000 16:02

Page 81


dergelijke inspanning moet ondersteunen is in de meeste landen vandaag nog maar partieel en gefragmenteerd aanwezig. Een investering vanuit het beleid is dus zeker gewenst, ten minste indien men aanvaardt dat clusters, als netwerken van kennisintensieve verbanden, een wezenlijk effect hebben op innovatief gedrag en ermee gepaard gaande economische groei. Onderzoek (voor overzichten zie onder andere: Baptista en Swann, 1998; Healey en Ilbery, 1996; Jacobs en De Man, 1995; Varga, 1998) tot op heden wijst in elk geval in de richting van significante en positieve verbanden tussen regionale, kennisintensieve clusters en de economische performance van ondernemingen en bijgevolg ook de regio’s waarin ze ingebed zijn. Deze laatste vaststelling toont bovendien aan dat er aan het analyseren van kennisintensieve clusters steeds een duidelijke geografische (lees: regionale) dimensie zal gekoppeld zijn.

GEOGRAFISCHE, KENNISINTENSIEVE CLUSTERS: ZIJN OF WORDEN, A PRIORI DEFINITIE VERSUS A POSTERIORI IDENTIFICATIE? In de voorgaande secties werd gewezen op de opportuniteiten en beperkingen die opduiken telkens men het clusterconcept wil operationaliseren en de impact ervan wil evalueren. Daarbij werd door ons de hypothese gehanteerd dat clusters duiden op aanwezigheid van kennisintensieve verbanden en oversijpelingseffecten, die op hun beurt innovatief gedrag, en daardoor economische competitiviteit, beïnvloeden. Echter, zelfs indien we de vele vragen die daarnet werden in kaart gebracht zouden kunnen beantwoorden, dan nog blijft er een substantiële vraag bestaan. Immers, volstaat het clusters in het economisch weefsel op te sporen, met andere woorden, is het een vraag naar identificatie a posteriori? Of, moet men zich tevens oriënteren op het wordingsproces, met andere woorden de vraag naar de definitie en creatie van clusters a priori? Is clustering dus een vraag naar een "zijns-" of een "wordings"-proces? Dit is een dualiteit die vanuit beleidstandpunt niet kan en niet mag worden geminimaliseerd. Immers, indien we ervan uitgaan dat clusters "bestaan," dan kan het beleid zich ertoe beperken deze clusters te

identificeren en op basis van klassieke instrumenten zoals een SWOT-benadering de sterktes, zwaktes, opportuniteiten en bedreigingen van de geïdentificeerde cluster in kaart te brengen. Op basis van deze identificatie en analyse kan dan beslist worden of het voor het beleid een prioriteit is om in de betreffende cluster additioneel te investeren en, indien het antwoord op deze vraag positief is, hoe die investering er zou kunnen uitzien. Wat hier in een aantal regels als een logisch beslissingsproces wordt beschreven, is echter naar implementatie toe niet steeds rechtlijnig en eenvoudig. Herdefinities, iteraties en consensus-ontwikkeling zijn essentiële ingrediënten van dit allocatieproces. Echter, wanneer we ervan uitgaan dat clustering niet enkel een identificatie is van wat bestaat of aanwezig is, maar tevens een proces van clustervorming kan betekenen, dan wordt het keuzeproces vanuit beleidstandpunt nog meer complex. Immers, op dat ogenblik betekent het steunen en stimuleren van clusters niet enkel een proces van operationele identificatie en middelenallocatie, doch dan wordt het in wezen een strategisch proces, waarbij de overheid "clusters-in-wording" niet zozeer identificeert a posteriori, doch definieert a priori. Met andere woorden, indien clusters niet enkel een kwestie zijn van "zijn" maar ook van "worden," dan kan clusterbeleid zich niet beperken tot identificatie maar dan dient het zich ook te wagen aan definitie. Dit is een strategisch vraagstuk van de eerste orde. De implicatie van deze bedenking is duidelijk: zo men clusters als mechanisme in het innovatiebeleid wil hanteren, in welke mate moet of kan men dit dan op pro-actieve wijze implementeren? Het is evident dat naarmate men clusterbeleid meer als een vormgevend instrument wil hanteren, waarbij op actieve wijze wordt overgegaan tot het "definiëren," en niet louter "identificeren," van clusters in het economisch weefsel, automatisch de vraag naar marktfalen versus marktverstoren zal optreden. Met andere woorden, in welke mate corrigeert het beleid door een actieve tussenkomst in de creatie van clusters een falen van de markt, dan wel in welke mate gaat het beleid hierdoor juist als stoorzender optreden? Dit is zeker geen eenvoudige vraag, en ze verdient dan ook vanuit beleidstandpunt de nodige aandacht.

81


82

01-03-2000 16:02

Page 82


GEOGRAFISCHE, KENNISINTENSIEVE CLUSTERS: GROEI, STAGNATIE EN TERUGVAL Afgezien van de voorgaande substantiële, methodologische en operationele bedenkingen, rest er nog één bedenking ter afronding van deze korte reflectienota. Indien we ervan uitgaan dat clusterbeleid een gegeven is, dat clusters kunnen gedefinieerd en/of geïdentificeerd worden, en dat lokale markten niet-markt actoren hierbij kunnen gestimuleerd en ondersteund worden, wat zal dan de levensloop van dergelijke cluster zijn? Zoals we immers allen weten, staat de innovatie-literatuur bol van modellen en voorbeelden van "levenscycli." Met producten en technologieën worden sinds jaar en dag levenscycli geassocieerd wiens dominante logica erin bestaat dat wat eens een competitief voordeel betekende, na verloop van tijd onvermijdelijk een logica van maturiteit, stagnatie en zelfs terugval kent. Wetenschappelijk onderzoek heeft deze vaststelling waar nodig geconsolideerd en genuanceerd, doch de onderliggende dynamiek van groei-maturiteit-terugval is nu een algemeen aanvaard fenomeen. Toonaangevende onderzoekers zoals James Utterback (1994) suggereren dan ook dat eens een dominant model ontstaat, waarin technologie en de organisatie van het technologischeconomisch weefsel, een vaste vorm hebben aangenomen, het gevaar groot wordt dat fundamentele vernieuwingen zowel naar innovatie als naar organisatie van het innovatieproces in de kiem gesmoord worden. Vertaald naar het clusterbeleid houdt dit het volgend gevaar in. Eens een bestaande cluster alsdusdanig erkend is, ontstaan er tussen de verschillende cluster-actoren zelfversterkende fenomenen. Bijvoorbeeld, zo kan een netwerk van cluster-actoren zich steeds verder inbedden in het bij hen aanwezig technologisch paradigma. Dit paradigma vertaalt zich naar een dominante logica van producten proceskennis die bij de ondernemingen en de kennisinstellingen in de cluster met de tijd meer en meer ingeburgerd raakt. Deze dynamiek kan leiden tot het ontstaan van het "Not-Invented-Here" syndroom op niveau van de cluster. Analyses van (regionale) agglomeratie-effecten in sectoren zoals machinebouw en textiel

hebben de aanwezigheid en de gevaren van dergelijke dynamiek reeds aangetoond (Antonelli, 1995; Healey & Ilbery, 1996; Utterback, 1994; Varga, 1998). Bijgevolg, "te" sterke (kennis)banden tussen clusteractoren kunnen ertoe leiden dat de cluster zich op termijn gaat afschermen voor "nieuwe, ontluikende" technologieën die de kennisbasis waarop het comparatief voordeel van de cluster gebaseerd is, vernietigen. Met andere woorden, eens een cluster een dominant model van kennisvoorraden en kennisverbanden heeft ontwikkeld, dan kan dit dominant model weliswaar leiden tot een verhoging van de (tijdelijke) efficiënte werking van de cluster, ten nadele van de meer lange-termijn innovativiteit en het openstaan voor nieuwe technologieën bij de cluster-actoren. Binnen een geografische cluster kan aldus een proces ontstaan dat zelf-versterkend is, doch niet meer zelf-regulerend. Het Abernathy-Utterback model (1978) beschrijft en valideert deze dynamiek op niveau van het organisatiemodel van de individuele onderneming. Het is onze hypothese dat deze dynamiek ook van toepassing kan zijn op het dominant organisatiemodel dat zich in de context van een clusterweefsel ontwikkelt en dat ontstaat in interactie met de technologische producten procesheuristieken aanwezig in de cluster. Wil men de mogelijk negatieve effecten van deze dominante logica beheersen, dan zal de technologieportfolio van de cluster een voldoende evenwicht moeten behouden tussen routinematige technologie activiteiten (die vaak proces- en incrementeel ontwikkelingsgeoriënteerd zijn) en niet-routinematige technologie activiteiten (die vaak producten meer fundamenteel onderzoeksgeoriënteerd zijn). De lokale kennisinstellingen, in het bijzonder de universiteiten en onderzoeksinstellingen, kunnen hierin aanzienlijke rol spelen. Meer dan ondernemingen zijn kennisinstellingen immers zowel lokaal als grensoverschrijdend ingebed. Deze inbedding is bovendien zowel structureel als niet-structureel. In Figuur 2 wordt een overzicht gegeven van de mechanismen en de dynamieken waardoor kennisinstellingen enerzijds lokaal ingebed zijn in een clusterweefsel, doch waardoor ze anderzijds ook meer dan andere actoren in staat zijn de grenzen van de cluster te overschrijden en op die manier nieuwe kennisdomeinen,


01-03-2000 16:02

Page 83


Figuur 2 Kennisinstellingen en Grensoverschrijdende Clusterwerking.

STRUCTURELE INSTITUTIONELE BANDEN

NIET-STRUCTURELE BANDEN

LOKALE INHOUD

NIET-LOKALE INHOUD

Incubatoren Onderzoeksparken Spin-offs Onderwijs en permanente vorming

O&O samenwerkingen Affiliatieprogramma’s Licenties Consortia

Arbeidsmarkt voor onderzoekers en technologen Seminaries Professionele associaties

Consulting en adviesopdrachten Publicaties Seminaries Professionele associaties

die vaak nog niet routinematig zijn, onder de clusteractoren kenbaar te maken en te verspreiden. Het is juist omwille van deze dubbele dynamiek dat kennisinstellingen in om het even welk clusterweefsel een fundamentele rol en aanwezigheid moeten toebedeeld krijgen. Immers, zij zijn bij uitstek in staat om op een zichtbare manier de paradox van globale versus lokale kennisontwikkeling te ondersteunen. En, indien het bewaken van deze paradox geen agendapunt is voor het clusterbeleid, dan zijn de bedreigingen die uitgaan van het hoger geschetste evolutionair model van groei, stagnatie en terugval, reëel.

CONCLUSIE In deze korte reflectienota werd gepoogd een aantal bedenkingen en uitdagingen te formuleren naar de verdere uitwerking en de vervolmaking van het clusterbeleid ter ondersteuning van innovatief gedrag van ondernemingen in het economisch weefsel. Een eerste reeks bedenkingen betrof de instrumenten en inzichten waarover we op het ogenblik beschikken om de veelal kwalitatieve studies rond clusteridentificatie en clustervorming op een meer recurrente wijze in kaart te kunnen brengen, gebruik makend van kwantitatieve benaderingen. Het meten en modelleren van kennisvoorraden en kennisstromen verdient hierbij de meeste aandacht.

Echter, modelleren van kennisvoorraden en kennisstromen gaat voorbij aan een meer fundamenteel definitieprobleem, met name: moeten clusters a posteriori worden geïdentificeerd of dienen ze a priori te worden gecreëerd? Het antwoord geven op deze vraag houdt, zoals gesteld, een strategische beleidskeuze in. De in de eerste secties besproken vraagstukken qua validiteit, operationalisatie en impact-analyse kunnen op deze strategische beleidsvraag maar in beperkte mate een antwoord bieden. Elke strategische keuze is immers op zijn minst ten dele visionair en kan dus hooguit kwantitatief en kwalitatief onderbouwd worden. Tot slot, wat ook het antwoord op de vorige vragen is, eens clusters bestaan en zich verder ontwikkelen, mag men niet blind zijn voor de procesdynamiek die ontstaat eens de cluster een "dominant organisatiemodel" heeft aangenomen. Dergelijk dominant organisatiemodel leidt immers onvermijdelijk tot keuzes en dus ook mogelijke lock-in fenomenen met betrekking tot de routinematige technologische kennisbasis (proces-technologie en incrementele ontwikkelingen) die in de cluster aanwezig is en verder geconsolideerd wordt. Deze routinematige kennisbasis zal immers vooral de nadruk leggen op efficiëntie; op langere termijn werkt dit ten nadele van innovativiteit. Om deze dominante logica te beheersen werd gewezen op de pivotale rol die kennisinstellingen, dankzij hun nietroutinematige onderzoeksactiviteiten en hun grensoverschrijdende inbedding, kunnen spelen. Elk clusterweefsel heeft dus duidelijk nood aan kennisinstellingen die én regionaal actief én internationaal competitief zijn.

83


01-03-2000 16:02

Page 84

84

R e f e r e n t i e s Referenties • Abernathy, W.J. (1978), The Productivity Dilemma, Baltimore: The Johns Hopkins University Press. • Acs, Z., Audretsch, D. en M. Feldman (1994), R&D spillovers and innovative activity, Managerial and Decision Economics, 15: 131-138. • Acs, Z. (1996), American high-technology centers, in de la Mothe en Paquet (red.) Evolutionary Economics and the New International Political Economy, London: Frances Pinter Publishers. • Antonelli, C. (1995), The Economics of Localized Technological Change and Industrial Dynamics, Dordrecht: Kluwer Academic Publishers. • Baptista, R. en P. Swann (1998), Do firms in clusters innovate more? Research Policy, 27: 525-540. • Debackere, K. (1998), Clusters en Innovatie: een Methodologische Reflectie, Tijdschrift voor Economie en Management, Vol. XLIII, No. 2: 235-266. • Debackere, K. en K. De Backer (1999), Clusterbeleid: Een innovatie instrument voor Vlaanderen? Reflecties op basis van een analyse van de automobielsector, IWTRapport. • Feldman, M. (1994), The Geography of Innovation, Boston: Kluwer Academic Publishers. • Feldman, M. en M. Florida (1994), The geographic sources of innovation: technological infrastructure and product innovation in the United States, Annals of the Association of American Geographers, 84: 210-229. • Griliches, Z. (1979), Issues in assessing the contribution of research and development to productivity growth, Bell Journal of Economics, 10: 92-116. • Griliches, Z. (1986), Productivity, R&D and basic research at the firm level in the 1970s, American Economic Review, 76: 141-154. • Griliches, Z. (1990), Patent statistics as economic indicators: a survey, Journal of Economic Literature, 28, 1661-1707. • Healey, M.J. en B.W. Ilbery (1996), Location and Change, Oxford: Oxford University Press. • Jacobs, D. en A.P. de Man (red.) (1995). Clusters en Concurrentiekracht: Naar een nieuwe Praktijk in het Nederlandse Bedrijfsleven? Alphen a/d Rijn: Samsom Bedrijfsinformatie. • Jacobs, D. (1998), Het Kennisoffensief, Alphen a/d Rijn: Samsom.

• Jaffe, A. (1986), Technological opportunity, spillovers of R&D: evidence from firms’ patents, profits and market value, American Economic Review, 76: 984-1001. • Jaffe, A. (1989), Real effects of academic research, American Economic Review, 79: 957-970. • OECD (1996a), Technology and Industrial Performance, OECD, Paris. • OECD (1996b), Technology, Productivity and Job Creation, Vol. 2, Analytical Report, Paris. • OECD (1997a), An Empirical Comparison of National Innovation Systems: Various Approaches and Early Findings, [DSTI/STP/TIP(97)13], Paris. • OECD (1997b), Benchmarking and Diagnostic Tools, [DSTI/STP/TIP(97)9], Paris. • Roelandt, T.J.A. en P. den Hertog (1998), Cluster Analysis and Cluster-based Policies in various OECD Countries, OESO-rapport, Den Haag en Utrecht. • Utterback, J.M. (1994), Mastering the Dynamics of Innovation, Boston, Mass.: Harvard Business School Press. • Varga, A. (1998), University Research and Regional Innovation, Dordrecht: Kluwer Academic Publishers.


01-03-2000 16:02

Page 85

85


01-03-2000 16:02

Page 86

86

R e e d s v e r s c h e n e n

Reeds verschenen bij het IWT-observatorium (voorheen VTO) :

1/

Het Vlaams Innovatiesysteem: een nieuw statistisch beleidskader 1annex/ Theoretische en empirische bouwstenen van het ‘Vlaams Innovatie Systeem’

2/

Innovatiestrategieën bij Vlaamse industriële ondernemingen

3/

Octrooien in Vlaanderen: technologie bekeken vanuit een strategisch perspectief deel 1: Octrooien als indicator van het technologiesysteem

4/

De impact van technologische innovaties op jobcreatie en jobdestructie in Vlaanderen

5/

Strategische verschillen tussen innovatieve KMO’s : Een kijkje in de zwarte doos

6/

Octrooien in Vlaanderen: technologie bekeken vanuit een strategisch perspectief deel 2: Analyse van het technologielandschap in Vlaanderen

7/

Diffusie van belichaamde technologie in Vlaanderen: een empirisch onderzoek op basis van input/outputgegevens 7 annex/ Methodologische achtergronden bij het empirisch onderzoek naar de Vlaamse technologiediffusie

8/

Schept het innovatiebeleid werkgelegenheid?

9/

Samenwerking in O&O tussen actoren van het “VINS”

10/ Octrooien in Vlaanderen: technologie bekeken vanuit een strategisch perspectief deel 3: De internationale technologiepositie van Vlaanderen aan de hand van octrooiposities deel 4: Sporadische en frequent octrooierende ondernemingen : profielen 11/ Technologiediffusie in Vlaanderen. Enquêteresultaten - Product- en diensteninnovatie : evolutie 1992-1994-1997 12/ Technologiediffusie in Vlaanderen. Enquêteresultaten - Hoogtechnologische producten : evolutie 1992-1994-1997 13/ Technologiediffusie in Vlaanderen. Enquêteresultaten - Procesautomatisering : evolutie 1992-1994-1997 14/ Technologiediffusie in Vlaanderen. Methodologie en vragenlijst 15/ Financiering van innovatie in Vlaanderen. Het aanbod van risicokapitaal. 16/ Product- en diensteninnovativiteit van Vlaamse ondernemingen. Enquêteresultaten 1997 17/ Adoptie van procesautomatisering en informatie- en communicatietechnologie in Vlaanderen. Enquêteresultaten 1997 18/ Performantieprofiel en typologie van innoverende bedrijven in Vlaanderen. Waarin verschillen innoverende bedrijven van niet-innoverende bedrijven. Enquêteresultaten 1997 19/ De werkgelegenheidsimpact van innovatie: is de aard van de innovatie-strategie belangrijk? 20/ Samenwerking in O&O tussen actoren van het “VINS” deel 2: Samenwerking in een aantal specifieke technologische disciplines


01-03-2000 16:02

Page 87

87

R e e d s v e r s c h e n e n Reeds verschenen bij het IWT-observatorium :

21/ Clusterbeleid: Een innovatie instrument voor Vlaanderen? Reflecties op basis van een analyse van de automobielsector 22/ Benchmarken en meten van innovatie in KMO’s 23/ Samenwerkingsverbanden in O&O en kennisdiffusie 24/ Financiering van innovatie in Vlaanderen. De venture capital sector in internationaal perspectief 25/ De O&O-inspanningen van de bedrijven in Vlaanderen - De regionale uitsplitsing van de O&O-uitgaven en O&O-tewerkstelling in België 1971-1989 26/ De O&O-inspanningen van de bedrijven in Vlaanderen - Een perspectief vanuit de enquête voor 1996-1997 27/ Identificatie van techno-economische clusters in Vlaanderen op basis van input-outputgegevens voor 1995 28/ The flemish innovation system : an external viewpoint 29/ Geïntegreerd innovatiebeleid naar KMO’s toe. Casestudie: Nederland 30/ Clusterbeleid als hefboom tot innovatie


01-03-2000 16:02

Page 88


01-03-2000 16:04

Page 4

Biografie

Jan Larosse

Theo J.A. Roelandt

Jan Larosse (Antwerpen 1952) haalde in 1987 een MA in Economie en een Baccalaureaat in de Filosofie aan de KU Leuven. Sinds 1992 is hij wetenschappelijk adviseur bij het IWT. In 1996 werd het Vlaams Technologie Observatorium opgericht waarvan hij coördinator is. Naast administratieve coördinatie richt zijn belangstelling zich vooral op innovatieindicatoren, analyse van innovatiesystemen en de kenniseconomie, clusterstudies en innovatiestrategie.

Theo J.A. Roelandt studeerde Economie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en behaalde zijn diploma (cum laude) in 1986 met een M.A. thesis van "Clusters in de Nederlandse Economische Structuur". In 1994 werd zijn Ph.D thesis (cum laude) van "Problemen van immigranten op de arbeidsmarkt" gepubliceerd. Hij was een van de stichters van het Instituut voor Sociaal en Economisch Onderzoek aan de Erasmus Universiteit (1986-1994). Vervolgens werkte hij aan het TNO Centrum voor Technologie- en Beleidsstudies (1994-1995) en aan het Onderzoekscentrum voor Economisch Beleid van de Erasmus Universiteit (1996-1997). Van 1996-1998 werkte hij voor de Onderzoekseenheid van het Directoraat Economisch Beleid van het Nederlands Ministerie van Economische Zaken. Sinds 1997 leidt hij de OESO focus groep over clusteranalyse en clustergebaseerd beleid. Vanaf januari 1999 is hij Hoofd van de Eenheid Onderzoek & Ontwikkeling van het Directoraat Industrie & Diensten van het Nederlands Ministerie van Economische Zaken.

Ralph Hantschel Ralph Hantschel is senior consultant bij Agiplan AG, een grote consultancy organisatie voor managementadvies en -planning, zowel in de private als in de publieke sector. Hij is manager van het competentiecentrum ‘Netwerkmanagement’. Zijn professionele achtergrond is het opzetten en beheren van innovatieve netwerken om synergieën en ontwikkelingskansen te creëren voor de deelnemers. De eerste belangrijke fase in zijn carrière was het opzetten en het wetenschappelijk management van een nationaal onderzoekscentrum voor onderzoek van ecosystemen in Munchen. In een volgende stap deed hij ervaring op met de implementatie van geïntegreerde managementsystemen in KMO’s in verschillende industriële sectoren. Momenteel concentreert hij zich op het netwerkmanagement van clusters in de automobiel- en de bouwsectoren in Duitsland en Oostenrijk, en in de ontwikkeling van netwerking als instrument voor kennismanagement.

Victor Gilsing Victor Gilsing werkt sinds 1998 bij het ministerie van Economische Zaken waar hij zich intensief bezig houdt met clusterbeleid. Tevens verricht hij een promotie-onderzoek op het gebied van clusters in samenwerking met de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Van 1994 tot 1998 was hij werkzaam bij Unilever in zowel Nederland als Duitsland.

Dany Jacobs Dany Jacobs (Brugge 1954) studeerde voor organisatiesocioloog in Leuven en Amsterdam. Van 1982 tot 1988 werkte hij aan de K.U. Nijmegen waar hij in 1988 promoveerde met de studie Gereguleerd Staal over 200 jaar economische regulering in de West-Europese staalindustrie. Daarna werkte hij van 1988 tot 1997 bij het TNO Studiecentrum voor Technologie en Beleid in Apeldoorn. Daar onderzocht hij met zijn groep meer dan 70 sectoren, vooral in Nederland. Zo was hij onder meer projectleider van de Nederlandse "Porter-studie" (De economische kracht van Nederland, 1990) en het onderzoek over het economisch belang van fokker voor Nederland (1995). Daarnaast begeleidde hij strategische trajecten bij ondernemingen en kennisinstituten. Sinds 1998 is Dany Jacobs hoogleraar strategisch management aan de Rijksuniversiteit Groningen en van daaruit halftijds gedetacheerd als associate dean van TSM Business School, het gemeenschappelijke managementinstituut van de universiteiten van Eindhoven, Twente, en Groningen in Enschede.

Koenraad Debackere Prof. Dr. Ir. Koenraad Debackere is Hoogleraar Technologie- en Innovatiemanagement aan de KULeuven. Hij is divisiehoofd van de onderzoeksdivisie INCENTIM aan de KULeuven en heeft ruime ervaring opgedaan met onderzoeks- en advieswerk in het domein van technologieen innovatiemanagement. Sinds 1999 is hij directeur van KULeuven Research en Development.

Wat is het


01-03-2000 16:04

Page 1

Het Instituut voor de aanmoediging van innovatie door wetenschap en technologie in Vlaanderen (IWT-Vlaanderen) is een autonome overheidsinstelling, opgericht in 1991 door de Vlaamse regering, voor de ondersteuning van de industriële O&O in Vlaanderen. Hiervoor beschikt het IWT-Vlaanderen over verschillende financieringsinstrumenten waarmee jaarlijks een 6 mld BF financiële steun wordt verleend. Daarnaast is er ook dienstverlening aan de Vlaamse bedrijven op het gebied van technologietransfert, partner search, voorbereiding van projecten in Europese programma’s, enz.... Mede door deze activiteiten bouwt het IWT zich uit tot een kenniscentrum inzake O&O en innovatie in Vlaanderen.

Wat is het

Het Innovatie-Wetenschap-Technologie (IWT) Observatorium is een afdeling van het IWT-Vlaanderen, gericht op beleidsondersteuning d.m.v. beleids-indicatoren en beleidsstudies. Het IWT-Observatorium organiseert technologie-enquêtes en verzamelt indicatoren over O&Oen innovatie-inspanningen van de bedrijven in Vlaanderen. De belangrijkste opdracht van het IWT-Observatorium is echter de organisatie van innovatiestudies, met steun van externe onderzoeksgroepen, voor de verdieping van de kennis over het Vlaams Innovatiesysteem, bench-marking met buitenlandse (beleids)ervaring, introductie van nieuwe inzichten uit de innovatietheorie, ontsluiting van de gegevens van gespecialiseerde enquêtes en databanken. Tot eind 1998 stond het IWT-Observatorium bekend onder de naam Vlaams Technologie Observatorium (VTO).

innovatie technologie wetenschap Clusterbeleid als hefboom tot innovatie

Recommend Documents