Inleiding ..................................................................................................5 Hoofdstuk 1: Werking van de commissies van toezicht ............................6 1. Vergaderingen: Frequentie en belangrijke agendapunten ...................................6 2. Werking maandcommissaris ...........................................................................6 3. Samenwerking gevangenisdirectie – Commissie ................................................7 4. Samenwerking commissie en het administratief, medisch en psychosociaal personeel.........................................................................................................8 5. Samenwerking tussen de commissie en de externe diensten...............................8 6. Klachten.......................................................................................................8
Hoofdstuk 2: Vaststellingen aan de hand van de jaarverslagen van de commissies van toezicht ........................................................................ 10 Titel 1. Gegevens met betrekking tot de inrichting ......................................... 10 1. Bestemming van de inrichting.......................................................................10 2. Populatie....................................................................................................11 2.1. Overbevolking ......................................................................................11 2.2. De gevolgen van de overbevolking..........................................................11 3. Personeel ...................................................................................................12 3.1. Opleidingen..........................................................................................12 3.2. Onderliggende verhoudingen..................................................................12 3.3. Absenteïsme ........................................................................................12 4. Infrastructuur .............................................................................................13 4.1. Werkplaatsen .......................................................................................13 4.2. Bezoekruimten .....................................................................................13 4.3. Veiligheid.............................................................................................13 4.4. Toegankelijkheid en gebruik...................................................................13 Titel 2. Leven in de gevangenis....................................................................... 14 1. Materiële omstandigheden – Levensomstandigheden in de gevangenis..............14 1.1. De voeding van de gedetineerden ...........................................................14 1.2. De hygiëne in de inrichting.....................................................................14 1.3. De kledij..............................................................................................15 1.4. Celruimte.............................................................................................15
1
1.5. Het aanwezig sanitair buiten de cel (wc, douche, lavabo)...........................15 1.6. De mogelijkheden van de kantine ...........................................................16 1.7. De wandeling .......................................................................................16 1.8. Het steunfonds .....................................................................................16 2. Gezondheidszorg en –bescherming................................................................17 2.1. Aanwezigheid van artsen, specialisten en verzorgend personeel .................17 2.2. Externe gezondheidszorg .......................................................................17 2.3. Preventieve gezondheidszorg en informatie..............................................18 2.4. Medische ruimten .................................................................................18 2.5. Medisch geheim....................................................................................19 2.6. Verdeling en verbruik van geneesmiddelen ..............................................19 2.7. Crisissituaties .......................................................................................20 3. Onthaal en informatie .................................................................................20 3.1. Procedure van de voorwaardelijke invrijheidstelling...................................20 3.2. Geneesheer – psychosociale dienst .........................................................20 3.3. Familie ................................................................................................21 4. Contacten met de buitenwereld.....................................................................21 4.1. Bezoek ................................................................................................21 4.2. Telefoon ..............................................................................................22 4.3. Briefwisseling .......................................................................................22 5. Regime ......................................................................................................22 5.1. De samenlevingsvoorwaarden ................................................................22 5.2. Activiteiten voor bepaalde doelgroepen ...................................................23 5.3. Incidenten ...........................................................................................24 5.4. Het gebruik van dwangmiddelen, veiligheidsmaatregelen en afzonderingsregimes....................................................................................24 5.5. Inspraakmogelijkheden .........................................................................25 5.6. Klachtmogelijkheden .............................................................................25 5.7. Eerbiediging van de privacy. ..................................................................25 5.8. Het omgaan met incidenten ...................................................................26 5.9. Het omgaan met (pogingen tot) ontvluchting ...........................................26 2
5.10. Het opstellen van een tuchtrapport .......................................................26 5.11. De tuchtsancties .................................................................................26 6. Arbeid........................................................................................................27 6.1. Arbeidsmogelijkheden ...........................................................................27 6.2. Ongevallen...........................................................................................27 6.3. Arbeidsaanbod .....................................................................................27 6.4. Aard van de arbeid ...............................................................................27 6.5. Arbeidsverdeling...................................................................................27 7. Rechten en plichten .....................................................................................27 8. Vrijetijdsbesteding.......................................................................................29 9. Godsdienst en levensbeschouwing .................................................................29 Titel 3: Gegevens met betrekking tot reclassering en herstel ......................... 31 1. Algemene vorming en beroepsopleiding .........................................................31 1.1. Vorming ..............................................................................................31 1.2. De beroepsopleiding..............................................................................32 1.3. De organisatoren van opleidingen ...........................................................33 1. 4. Iedere gedetineerde kan deelnemen aan de opleiding ..............................34 1. 5. Bekendmaking en toegankelijkheid van de vorming .................................35 1. 6. Beantwoordt het aanbod aan de behoeften?............................................35 1.7. Volstaat het aanbod?.............................................................................37 1.8. Infrastructuur.......................................................................................38 1.9. Percentage gedetineerden die deze opleidingen voltooien. ........................39 1.10. Redenen voor niet voltooien opleiding....................................................40 2. Hulpverlening – Behandeling en individuele begeleiding ...................................40 2.1. Intern aanbod en evaluatie (bijvoorbeeld de psychosociale dienst)..............40 2.2. Extern hulpverleningsaanbod (bv. Justitieel Welzijnswerk/gedetineerden)...42 2.3. Specifieke infrastructuur voor de realisatie van hulpverlening.....................43 2.4. voorbereiding van de postpenitentiaire fase .............................................44 3. Herstelactiviteit...........................................................................................46 4. Respect voor procedures en termijnen ...........................................................48
3
Hoofdstuk 3: Algemeen besluit en aanbevelingen .................................. 50 1. Algemeen Besluit ........................................................................................50 2. Aanbevelingen inzake de werking van de commissies en van de Centrale Raad ...50 3. Aanbevelingen inzake de toestand en de werking van de strafinrichtingen in België ....................................................................................................................51 3.1. Celcapaciteit ........................................................................................51 3.2. Levensvoorwaarden in de gevangenis......................................................51 3.3. Medische situatie ..................................................................................52 3.4. Informatie ...........................................................................................52 3.5. Regime ...............................................................................................52 3.6. Arbeid .................................................................................................53 3.7. Godsdienst en levensbeschouwing ..........................................................53 3.8. Vorming ..............................................................................................53 3.9. Hulpverlening, behandeling en individuele begeleiding...............................53 3.10. Herstel ..............................................................................................54
4
Inleiding De Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen, hierna de Centrale Raad genoemd, en de commissies van toezicht werden opgericht door het K.B. van 4 april 2003 tot wijziging van het K.B. van 21 mei 1965 houdende algemeen reglement van de strafinrichtingen. Het behoort tot de opdracht van deze organen om toezicht te houden op de bejegening van de gedetineerden en de ter zake geldende voorschriften. Het betreft met andere woorden een onafhankelijk toezicht ten opzichte van de penitentiaire administratie. Dit betekent niet dat de toezichtorganen zich actief mengen in het lokaal of centraal beleid. Wel worden waarnemingen gerapporteerd aan de minister van Justitie en het
federaal
Parlement
en
worden
adviezen
geformuleerd
over
penitentiaire
aangelegenheden. De leden van de commissies van toezicht zijn zodoende bevoorrechte waarnemers van het gevangeniswezen. Door hun opdrachten dragen zij bij tot een betere werking van de gevangenissen. Belangrijke voorvallen en incidenten die zich voordoen in de inrichting waaraan zij verbonden zijn en die mogelijk wijzen op een slechte werking van de inrichting worden niet alleen geïdentificeerd en geïnventariseerd. Steeds wordt er, in overleg met de directie, de centrale administratie en de Centrale Raad, naar een oplossing gezocht. Hierbij vertrekken de commissieleden steeds vanuit de opvatting dat elke mens uniek is en respect verdient voor zijn waardigheid en voor de uitoefening van zijn rechten, dat niemand kan herleid worden tot de daden die hij heeft gesteld en dat iedere samenleving moet zorgen voor een maximaal welzijn van al haar leden. Alvorens over te gaan tot de bespreking van de vaststellingen van de commissies van toezicht, dient vermeld dat deze toezichtorganen tot nu toe in hun werking geconfronteerd werden met heel wat moeilijkheden. Zo hebben ze bijvoorbeeld bijna geen middelen ter beschikking om hun opdrachten uit te voeren zoals dit wordt verwacht door de actuele en toekomstige regelgeving. Daarenboven zijn heel wat commissies nog steeds niet voltallig samengesteld, bijvoorbeeld de commissies van Dinant, Saint-Hubert, Mons, Paifve, en Antwerpen. Het is dan ook niet onbelangrijk dat naar de toekomst toe een procedure wordt uitgedacht op basis waarvan nieuwe kandidaten kunnen worden aangesproken. Dit alles doet evenwel geen afbreuk aan de inzet en het vele werk van de commissies die hun taken zo goed mogelijk trachten te realiseren. In wat volgt zullen de jaarverslagen van de verschillende commissies van toezicht worden besproken. Het betreft een eerste verslag dat zeker niet volledig zal zijn. De inhoud ervan is slechts een perceptie volgens de informatie die de centrale raad van de commissies mocht ontvangen. De commissies van Brugge, Ruiselede, Namen, Arlon en Mons hebben geen jaarverslag ingediend. 5
Hoofdstuk 1: Werking van de commissies van toezicht 1. Vergaderingen: Frequentie en belangrijke agendapunten De commissies van toezicht vergaderen minimum één keer per maand. Naast de kennisname van de ontvangen klachten van gedetineerden en/of het personeel en het verslag van de maandcommissaris (zie verder), wordt eveneens aandacht besteed aan actuele
onderwerpen van feitelijke
of van juridische
aard
zoals bijvoorbeeld
de
drugproblematiek, het geweld, de gebrekkige communicatie en het aantal zelfmoorden. Daarnaast wordt in vele commissies ook kennis gemaakt met andere actoren die binnen de gevangeniswereld werkzaam zijn. Gedurende de eerste werkingsjaren werd door de commissies tevens heel wat aandacht besteed aan het bekendmaken van hun bevoegdheden en opdrachten en werden bijgevolg initiatieven genomen om de gedetineerden en het gevangenispersoneel te informeren over het bestaan, de werking en het functioneren van de commissies. voornamelijk
gebruik
gemaakt
van
een
onthaalbrochure
voor
Hiertoe werd
gedetineerden
en
personeelsleden.
2. Werking maandcommissaris Volgens het K.B. van 4 april 2003 tot wijziging van het K.B. van 21 mei 1965 houdende algemeen reglement van de strafinrichtingen, zoals gewijzigd door het K.B. van 29 september 2005 dient elke commissie maandelijks een ‘maandcommissaris’ aan te duiden. Deze maandcommissaris bezoekt in principe wekelijks de gevangenis. Het behoort tot zijn taak om aandachtig en alert te zijn in de inrichting. Zijn observaties vormen immers de basis van de werkzaamheden van de commissie. De commissie van Hasselt ontwierp hiertoe een modelfiche aan de hand waarvan deze commissarissen op een gestructureerde wijze informatie kunnen verzamelen en waardoor steeds op gelijkaardige wijze wordt te werk gegaan. Enkel de commissie van Wortel besloot om ‘wegens een gebrek aan klachten en vergoedingen’ geen maandcommissaris aan te stellen. De maandcommissaris moet erop toezien dat het welzijn van de opgesloten personen in acht wordt genomen. Daartoe heeft de maandcommissaris voornamelijk aandacht voor: - Klachten van gedetineerden. De maandcommissaris wordt hiervan op de hoogte gebracht via een schrijven van de gedetineerden zelf. Hij is met andere woorden een bevoorrechte gesprekspartner van de gedetineerde met betrekking tot de problemen die zich binnen de inrichting voordoen. Opdat de klachten zo spoedig mogelijk worden afgehandeld, voert de 6
maandcommissaris regelmatig gesprekken met de gedetineerden zelf en eenieder die hem kan inlichten over de situatie van de gedetineerden (één of meerdere penitentiaire beambten, de leden van de psychosociale dienst en/of het medisch personeel). Indien nodig worden ook informele gesprekken gevoerd met de directeur. Meestal zal deze handelwijze volstaan om een oplossing te vinden voor het probleem of om de gedetineerde reeds mondeling uit te leggen welke stappen hij eventueel kan ondernemen. - De maandcommissaris heeft tevens aandacht voor de staat van de infrastructuur van de inrichting (hygiëne, staat van de gebouwen, materiële voorzieningen, kwaliteit van de voeding…) om er zich van te vergewissen dat deze de gezondheid, veiligheid en waardigheid van de gedetineerden en het personeel niet kan schaden. Hiertoe worden regelmatig willekeurig gekozen gedetineerden bevraagd naar hun indrukken over de algemene situatie binnen de gevangenis. De maandcommissaris legt dus actief contact met de gedetineerden en begeeft zich met het oog hierop binnen de gevangenis. - Bepaalde gedetineerden. Het betreft voornamelijk gedetineerden die in afzondering verblijven, binnenkomende gedetineerden, gedetineerden met kinderen, gedetineerden onder een bijzonder veiligheidsregime of gedetineerden die een tuchtstraf opgelegd kregen. De maandcommissaris verbindt er zich toe alles in het werk te stellen om contacten te bevorderen en kan de gedetineerden in hun cel een bezoek brengen en hen bevragen over hun situatie. In de gevangenis te Doornik kreeg de maandcommissaris sinds 2005 als waarnemer zelfs vrije toegang tot de tuchtrapporten ‘audiences disciplinaires’. - Wanneer de klachten eerder structurele problemen betreffen, zal de maandcommissaris zo veel mogelijk gegevens verzamelen om de commissie op de eerstvolgende vergadering grondig in te lichten. De commissies van Vorst en Berkendael stellen dat de meeste problemen waarvan zij kennis nemen ofwel betrekking hebben op structurele problemen van de instelling (zoals de overbevolking of de onhygiënische toestand), ofwel van moeilijkheden inherent aan de organisatie van het penitentiaire systeem in het algemeen (zoals de gebrekkige opleiding van de bewakers en de ontoereikendheid van de budgettaire middelen).
3. Samenwerking gevangenisdirectie – Commissie Uit
de
jaarverslagen
blijkt
dat
de
samenwerking
tussen
de
commissies
en
de
gevangenisdirecties over het algemeen vlot verloopt. Vooral in Dendermonde blijkt deze samenwerking zeer ruim en is dit zowel op het vlak van de toegang tot de instelling, de informatie-uitwisseling en klachtafhandeling als op het vlak van de organisatorische ondersteuning van de werkzaamheden. De meeste commissies vermelden dat hun voorzitter maandelijks door de directeur wordt ontvangen. Tijdens deze vergadering haalt de voorzitter de verslagen aan die door de 7
commissarissen zijn opgesteld en vraagt hij verduidelijkingen aan de directie over de vermelde punten.
4.
Samenwerking
commissie
en
het
administratief,
medisch
en
psychosociaal personeel Deze medewerking verloopt over het algemeen correct, vlot en met respect voor ieders opdracht. Enkel de commissie van Wortel stelt nog geen contacten te hebben gelegd met het medisch en psychosociaal personeel. Over het contact met de bewakers worden door de commissies wel enkele bemerkingen geformuleerd. Deze samenwerking is niet onbelangrijk daar de penitentiaire beambten de belangrijkste schakel vormen tussen de gedetineerden en de commissie. Toch wordt in Vorst bijvoorbeeld een toenemend wantrouwen vastgesteld vanwege deze beambten daar de aanwezigheid van de commissie bij sommige personeelsleden het gevoel opwekt dat het toezicht en de controle ook op hun job-uitvoering van toepassing is. De commissie van Gent daarentegen kreeg de mogelijkheid om tijdens de opleiding van de penitentiaire beambten, enkele presentaties te geven over haar ontstaan, functie en werking.
5. Samenwerking tussen de commissie en de externe diensten Vooral de commissie van Nijvel lijkt reeds heel wat contacten te hebben uitgebouwd. Zo wordt in hun jaarverslag melding gemaakt van contacten met Funoc, Adeppi, La Touline en Info-Drogue. De andere commissies geven aan dat hun externe contacten nog te beperkt zijn. Naar de toekomst toe zal hieraan meer aandacht moeten besteed worden.
6. Klachten Op de vraag hoeveel klachten in het jaar 2005 gemiddeld door de commissies werden behandeld, is het antwoord minder duidelijk. Wegens een gebrek aan tijd maar vooral middelen, werd deze informatie niet systematisch bijgehouden. Toch waren er enkele commissies die getracht hebben een cijfer weer te geven. Zo spreekt Sint-Gillis over een 15-tal klachten en Antwerpen over een 50-tal. De commissie van Wortel stelt dan weer geen enkele relevante vraag of klacht te hebben ontvangen en zoekt zijn verklaring in het feit dat het een specifieke gevangenis betreft waar voornamelijk gedetineerden aanwezig zijn die zich op het einde van hun detentietraject bevinden. De behandelde klachten zijn zeer divers. Over het algemeen kunnen we stellen dat de meeste klachten betrekking hebben op: - de concrete leefomstandigheden van de gedetineerden.
8
- de hygiëne en kwaliteit van de kleding. Zo werd in Dendermonde vastgesteld dat er zich binnen deze gevangenis ernstige problemen voordeden op het gebied van materiële leefomstandigheden en hygiëne. Dekens en schoenen worden zonder reiniging van de ene gedetineerde aan de andere doorgegeven. - het gebrek aan werk voor de gedetineerden. Een voldoende werkaanbod is nochtans essentieel voor de sociale rehabilitatie van de gedetineerde. Het is dan ook wenselijk dat op het centraal niveau, desgevallend in samenwerking met de gewestelijke overheid, afdoende oplossingen worden gevonden om het werkaanbod binnen de gevangenissen uit te breiden. - de kwaliteit van de medische en psychologische dienstverlening. Een opvallende vaststelling is dat bijna alle commissies melding maken van het groot aantal klachten dat betrekking
heeft
op
de
werking
van
de
psychosociale en
medische
dienst.
De
personeelskaders van de medische en psychosociale diensten (verplegers, psychologen, maatschappelijk assistenten,….) zijn onderbezet waardoor deze diensten onder zeer grote druk moeten werken. Dit laat zich voelen bij de behandeling en voorbereiding van allerhande dossiers welke bij gebrek aan personeel soms onredelijk lang op zich laten wachten. - gedetineerden moeten voor medische zorgen of voor contactnamen met de psychosociale dienst daarenboven steeds rekening houden met lange wachtlijsten. De organisatie van andere nuttige en noodzakelijke activiteiten voor de gedetineerden komt hier door in het gedrang. Het is dan ook aangewezen dat de verantwoordelijke overheden er een prioriteit van maken om de personeelskaders verder in te vullen zodat de werkdruk voor de diverse personeelsleden draaglijker wordt en de dossiers binnen een redelijke termijn kunnen worden afgewerkt. - een behoorlijk aantal contactnemingen vanwege gedetineerden had eveneens tot doel de hulp in te roepen van de commissie met het oog op het bekomen van informatie. De commissie van Gent stelt in haar jaarverslag dat de meeste klachten of vragen het gevolg lijken te zijn van een gebrek aan transparantie bij de besluitvorming ten aanzien van de gedetineerden. Gedetineerden weten niet altijd wanneer een bepaalde beslissing tegen hen werd genomen. Ook de andere commissies betreuren dat een gevangene vanwege de directie of de psychosociale dienst slechts zeer zelden een bericht van kennisname (of beter een antwoord) ontvangt van zijn verzoek. Gedetineerden richten zich hierdoor steeds meer naar de commissie van toezicht wanneer ze meer informatie wensen te ontvangen over het bezoek, het intrekken van voorwaardelijke invrijheidstelling of voorlopige invrijheidstelling, het toegepaste regime en de reden daarvan, de tucht, de transfers en dergelijke meer. Communicatie is met andere woorden een belangrijk werkpunt binnen de verschillende penitentiaire instellingen. Genomen beslissingen ten aanzien van gedetineerden dienen duidelijker te worden gemotiveerd. 9
Hoofdstuk 2: Vaststellingen aan de hand van de jaarverslagen van de commissies van toezicht TITEL 1. GEGEVENS MET BETREKKING TOT DE INRICHTING
1. Bestemming van de inrichting De meeste gevangenisinstellingen zijn, op een paar uitzonderingen na, gesloten inrichtingen die stervormig werden gebouwd en vaak hetzij uit noodzaak, hetzij omdat de mogelijkheden zich voordeden, verschillende afdelingen hebben. Hoewel het in principe de bedoeling was om een onderscheid te maken tussen arresthuizen enerzijds, waar verdachten en niet-definitief veroordeelden worden opgevangen en strafinrichtingen anderzijds, waar vooral definitief veroordeelden worden opgesloten, blijkt uit de jaarverslagen dat de meeste inrichtingen zowel dienst doen als arresthuis en als strafinrichting. In de Belgische gevangenissen worden zoals overal de mannelijke gedetineerden gescheiden
van
de
vrouwelijke.
Een
aantal
gevangenissen
hebben
een
aparte
vrouwenafdeling. Alleen de gevangenis van Berkendael is uitsluitend bestemd voor vrouwelijke gedetineerden. In twee inrichtingen is er ook een echte ziekenhuisafdeling (Sint-Gillis en Brugge). In de psychiatrische annex van sommige arresthuizen, bevinden zich een groot aantal personen in afwachting van hun doorverwijzing, bijvoorbeeld in Antwerpen en Vorst. Dit gebrek aan een aangepaste behandeling beantwoordt niet aan de eisen van een menswaardige detentie. Bepaalde instellingen kennen nog andere soorten afdelingen, zoals: •
een observeringspaviljoen voor inkomende gevangenen te Wortel,
•
een onderwijsafdeling met o.m. faciliteiten om alleen op cel te zitten te Oudenaarde,
•
een aparte afdeling voor seksuele delinquenten te Verviers en Nijvel,
•
de psychiatrische afdeling in de hulpgevangenis van Leuven met een geïndividualiseerd regime en een verhoogde zorg en toezicht.
10
2. Populatie Het merendeel van de Belgische gevangenen is mannelijk en wat de leeftijd en nationaliteit betreft, merkt men een duidelijk onderscheid tussen de verdachten en de niet-definitief veroordeelden enerzijds en de definitief veroordeelden anderzijds. De eerste categorie zijn meestal personen met een leeftijd tussen 18 en30 jaar, waarbij het aantal Belgen meestal het hoogste is. Doch, het aantal niet-EU inwoners ligt daar niet veel onder. In de categorie definitief veroordeelden is de grootste groep van Belgische nationaliteit en tussen de 30 en 50 jaar oud. Het aantal niet-EU inwoners is hier percentueel duidelijk minder. Het aantal mensen dat niet wettelijk in het land verblijft, is eerder beperkt en bevindt zich voornamelijk in de inrichtingen die o.a. dienst doen als arresthuis. 2.1. Overbevolking Stellen dat er een probleem van overbevolking is in de Belgische gevangenissen, is een open deur intrappen. Nochtans stelt dit probleem zich niet in alle gevangenissen. Zo blijkt uit de jaarverslagen van de commissies van toezicht dat de kleinere instellingen hieromtrent beduidend minder problemen hebben. De overbevolking is vooral terug te vinden in instellingen die dienst doen als arresthuis en die vele voorlopig gehechten opsluiten. Deze instellingen kennen een groot verloop en worden dagelijks geconfronteerd met nieuwe aangehoudenen die uiteraard onmiddellijk moeten opgenomen worden. Ook de instellingen in de grote steden zoals Antwerpen, Brussel (Vorst, St. Gillis) en Gent, kampen met een méér dan structureel probleem van overbevolking. 2.2. De gevolgen van de overbevolking De gevolgen van de overbevolking zijn nefast voor een goede werking van de inrichting. Immers, heel wat cellen zijn overbevolkt waardoor de leefbaarheid van de gedetineerden onder de grens van het aanvaardbare ligt. Bovendien komen hierdoor ook de meest elementaire rechten van de gevangenen in het gedrang (beperkte douches, onvoldoende hygiëne,
beperkt bezoek, slapen op matrassen op de grond, beperkte bewegingsruimte
enz.) wat uiteraard tot gevolg heeft dat er spanningen ontstaan tussen gedetineerden onderling en met het personeel. Ook voor het personeel is deze overbevolking niet werkbaar. Demotivering en stakingen zijn bijgevolg niet te vermijden. Overbevolking zorgt immers voor heel wat stress bij zowel de gedetineerden als bij het personeel met alle gevolgen van dien. De problemen hebben eveneens hun weerslag op het absenteïsmecijfer bij het personeel.
11
3. Personeel Over het algemeen blijkt uit de ontvangen cijfers dat er, op een paar relatief kleine uitzonderingen na, bijna geen afwijkingen bestaan tussen het voorziene kader en het aantal effectieve personen in dienst. Dit wil evenwel niet zeggen dat er geen tekort aan personeel is. Integendeel, opvallend is dat elke instelling klaagt over een groot tekort aan personeel (directie, penitentiaire beambten, psychosociaal en medisch personeel). Men beseft evenwel heel goed dat dit voornamelijk te wijten is aan een budgettair probleem. 3.1. Opleidingen Over het algemeen is men, volgens de bekomen inlichtingen van de commissies van toezicht, tevreden over de opleidingen die men kan volgen en die gevolgd worden. Het volgen van een opleiding kan echter soms wel voor problemen zorgen omdat het personeel dan wordt gemist en er soms verre verplaatsingen voor nodig zijn. Hierdoor gaat soms heel wat tijd verloren. In de instelling van St. Gillis is er slechts een beperkte opleiding mogelijk daar het volgen van een opleiding ook heel wat werk en overbelasting met zich mee brengt. Tevens vermelden de commissies dat er veel geklaagd wordt over het feit dat er soms teveel nieuwe personeelsleden komen die te vlug en/of te laat een opleiding krijgen. 3.2. Onderliggende verhoudingen Wat de verhoudingen van het personeel met de directie, collega’s en gedetineerden betreft, valt op dat de evaluatie hierover over het algemeen zeer positief is. Begrippen, als “gelijkwaardig”, “wederzijds respect” en “begrip” spelen hierbij een zeer grote rol. Uit de instelling van Lantin komt evenwel een heel ander en opvallend geluid. Zo vermeldt de commissie van toezicht van deze inrichting dat er in deze gevangenis geen onderling respect bestaat. De directie heeft de situatie niet onder controle en staat volledig onder druk van de syndicaten. Er bestaat geen hiërarchie meer en pesterijen en racisme tussen het personeel onderling en het personeel en de gedetineerden, komt meer dan frequent voor. 3.3. Absenteïsme Voor wat betreft het absenteïsme van het personeel stellen de commissies een groot aantal - wat men noemt - “ziektedagen” vast dat varieert van 14 tot soms 23 dagen per jaar. In sommige instellingen is er tevens sprake van absenteïsme gebaseerd op de zogenaamde “verworven rechten” en stelt men dat er toch wel degelijk nood is aan een meer doorgedreven controle. Ook blijkt het ziekteverzuim in sommige instellingen samen te vallen met geweigerde verlofdagen.
12
4. Infrastructuur Op enkele uitzonderingen na zijn de meeste instellingen zeer oud. Dit heeft uiteraard zijn weerslag op de volledige infrastructuur die niet is aangepast aan de moderne tijd en eerder een archaïsche indruk geeft. In diverse instellingen zijn renovatiewerken bezig of juist voorbij, maar de aard van deze werken is meestal beperkt. Heel wat van de aangekondigde en beloofde renovaties laten daarenboven op zich wachten of worden gewoon doorgeschoven naar later. 4.1. Werkplaatsen Hoewel de meeste inrichtingen over een werkplaats voor de gedetineerden beschikken, is dit in de arresthuizen meestal niet het geval. Dit is vermoedelijk te verklaren door de snelle doorstroming van gedetineerden. Over het algemeen zijn er geen opmerkingen over deze werkplaatsen. 4.2. Bezoekruimten Op een aantal uitzonderingen na beschikt elke instelling over een bezoekruimte voor het gewone bezoek, het intiem bezoek, het kinderbezoek en een gespreksruimte voor advocaten en hulpverleners. Sommige commissies klagen echter aan dat er onvoldoende ruimte is. Hierbij wordt in eerste instantie blijkbaar geraakt aan de ruimte voor advocaten en externe hulpverleners. Dit is bijvoorbeeld het geval in de gevangenis te St. Gillis. 4.3. Veiligheid Voor
wat
de
veiligheid
van
de
instellingen
betreft
(arbeidsplaatsen,
beveiliging,
brandbeveiliging e.d.m.), verwijzen de commissies van toezicht voornamelijk naar de diverse rapporten en controles die worden uitgevoerd en die blijkbaar meestal een gunstige evaluatie inhouden. Nochtans blijkt uit een aantal verslagen dat er toch heel wat problemen zijn met het systeem van intercom (meer bepaald met de cellen) en de brandbeveiliging
in de cellen zelf (verouderd elektrisch systeem en koken op cel).
Verviers, Nijvel en Lantin hebben hierover de meeste klachten. In de instelling van Gent is een toegangspoort toe aan vernieuwing en is er dringend nood aan buitencamera’s, draagbare telefoons en een alarmsysteem. 4.4. Toegankelijkheid en gebruik Uitgezonderd de bemerkingen die verder worden gemaakt onder meer met betrekking tot de hygiëne, zijn er zo goed als nergens klachten met betrekking tot het gebruik, uitrusting, onderhoud, en toegankelijkheid van de ruimtes. Wel wordt de vraag gesteld wat men kan en mag verwachten in een gevangenis en op basis waarvan men het bovenstaande dan moet evalueren. Ook wordt over het algemeen gesteld dat het wenselijk zou zijn om de 13
mogelijkheden van het bezoek uit te breiden en een aangepaste infrastructuur te voorzien aan de huidige tijd.
TITEL 2. LEVEN IN DE GEVANGENIS
1. Materiële omstandigheden – Levensomstandigheden in de gevangenis 1.1. De voeding van de gedetineerden In de meeste inrichtingen is de kwaliteit van de voeding aanvaardbaar. Het aanbod is gevarieerd en er wordt rekening
gehouden met
dieetvoeding
en met religieuze
voedingsvoorschriften. Toch hebben enkele commissies van toezicht vastgesteld dat dieetvoorschriften niet altijd gerespecteerd worden (Vorst, Sint-Gillis, Marneffe), dat er onvoldoende fruit en/of groenten op het menu staan (Ittre, Doornik, Sint-Gillis, Vorst), dat de individuele porties te klein zijn (Marneffe, Sint-Gillis, Vorst) of nog dat het eten te koud wordt opgediend (Sint-Gillis).
De commissie van Vorst meldt dat het vegetarisch menu bestaat uit de
gewone dagschotel, maar dan zonder vlees en dat niet wordt voorzien in de nodige vervangende voedingssupplementen voor vegetariërs. De
commissies
van
Dendermonde
voedingsbudgettering problematisch is.
en
Lantin
constateerden
dat
de
lage
Het voedingsbudget wordt immers berekend op
basis van de normale capaciteit van de inrichting en niet op basis van de reële capaciteit, wat leidt tot moeilijkheden in geval van grote overbevolking. 1.2. De hygiëne in de inrichting In de meeste inrichtingen heeft de hygiëne te lijden onder de verouderde infrastructuur en de permanente overbevolking. Zo worden in Lantin en Vorst grote problemen gemeld rond de aanwezigheid van heel wat ongedierte (muizen, ratten, kakkerlakken,…) en schimmel op de muren. In de inrichtingen te Turnhout, Jamioulx en Lantin werd de keuken, na een inspectie door de bevoegde diensten, afgekeurd.
Maar ook in Marneffe, St-Gillis en Vorst stellen de
commissies van toezicht zich heel wat vragen bij de hygiëne in de keuken. In de inrichtingen van Vorst en Andenne kwamen de commissies tot de vaststelling dat, bij een verblijf in de strafcel, de elementaire hygiëne (lees: dagelijkse wasgelegenheid) niet gewaarborgd is.
14
De commissie van Dendermonde stelt zich voornamelijk vragen omtrent de hygiëne van kledij en beddengoed.
Zo worden dekens en schoeisel van de ene naar de andere
gedetineerde doorgegeven zonder enige reiniging. Onderhouds-, sanitaire- en verzorgingsproducten zoals tandpasta, zeep, wc-papier, bleekwater en dergelijke meer, moeten in de meeste inrichtingen worden aangekocht via interne- of buitenkantine.
Hierdoor worden de gedetineerden die niet beschikken over
bestaansmiddelen gediscrimineerd. Deze producten zouden dan ook gratis ter beschikking moeten gesteld worden. 1.3. De kledij Slechts in een kleine minderheid van de inrichtingen is er voldoende en degelijk materiaal voorhanden. In de meeste inrichtingen is de gevangeniskledij echter oud, in slechte staat en zijn de juiste maten niet altijd beschikbaar. De voorraden zijn zeer klein of uitgeput. Het bestellen en aankopen van kledij verloopt via het centraal bestuur, maar er wordt slechts traag en onregelmatig geleverd 1.4. Celruimte De basisuitrusting van de cel is, voor zover deze bevolkt wordt door het voorziene aantal gedetineerden, in de meeste inrichtingen in orde. Dit is evenwel niet het geval voor de meeste arresthuizen waar een chronische overbevolking heerst.
Zo is er in bepaalde
gevangenissen (meer bepaald in Jamioulx, Vorst en Verviers) maar 1 stoel beschikbaar in een cel die bemand wordt door twee of drie gedetineerden. Bepaalde cellen van de gevangenissen van Hoogstraten, Turnhout, Vorst en Doornik beschikken dan weer niet over de nodige sanitaire voorzieningen.
Een deel van de
gedetineerden moet noodgedwongen hun behoeften doen in een wc-emmer in de hoek van de cel en dit dan nog vaak in het bijzijn van een medegedetineerde. Het spreekt voor zich dat deze toestand mensonwaardig is. De commissies van Mechelen, Turnhout en Merksplas vermelden dat, ondanks de nieuwe wetgeving van 1 januari 2006 inzake het rookverbod, de gedetineerde niet-rokers die hierom verzoeken niet kunnen beschikken over een rookvrije cel. 1.5. Het aanwezig sanitair buiten de cel (wc, douche, lavabo) In de meeste inrichtingen voldoet het sanitair aan de vereisten.
Toch worden er in de
gevangenissen van Sint-Gillis, Doornik, Vorst, Marneffe en Jamioulx grote mankementen gemeld op het vlak van het aantal beschikbare douches, over de staat waarin deze zich bevinden en over hun onderhoud.
De toevoer van warm water in de douches is een
probleem in Sint-Gillis en Lantin.
In Verviers is er geen wc beschikbaar tijdens de
wandeling. 15
1.6. De mogelijkheden van de kantine De meeste commissies geven aan dat er zeer ruime kantinemogelijkheden zijn en hebben geen klachten ontvangen over de organisatie ervan.
Alleen in Antwerpen, Vorst en
Doornik is het aanbod, vooral van verse producten, te beperkt. Opvallend is dat in de open inrichting van Hoogstraten, de bezoekers wekelijks een pakket met onder andere rookwaren en snoep,…mogen meebrengen voor de gedetineerden. Een andere belangrijke vaststelling is dat, met uitzondering van de gevangenissen te Nijvel en Andenne waar wordt samengewerkt met Colruyt, de commissies van toezicht vaststellen dat de kantineprijzen in quasi alle inrichtingen te hoog zijn. Een aantal commissies suggereert dan ook terecht om witte producten aan te bieden of om beroep te doen op goedkopere winkelketens. Ook voor wat betreft de prijs die gedetineerden moeten betalen voor de huur van een TVtoestel en/of elektrische kookplaat is de commissie van Doornik de mening toegedaan dat deze prijs niet in verhouding staat tot de kostprijs van deze toestellen in de handel. 1.7. De wandeling In alle inrichtingen hebben de gedetineerden de mogelijkheid om dagelijks te wandelen. De duur van de wandeling varieert naargelang de inrichting van 1 uur (in Vorst) tot 4 uur (in Hasselt). Wel merkt de commissie van Sint-Gillis op dat de individuele wandeling voor gedetineerden op strafcel niet mogelijk is. Tijdens de weekends of in de zomermaanden kunnen in de meeste inrichtingen nog bijkomende wandelingen georganiseerd worden. 1.8. Het steunfonds Het steunfonds kan enerzijds worden aangewend voor de individuele financiële steun van behoeftige gedetineerden maar anderzijds ook voor bepaalde betalingen ten voordele van de gedetineerden (treinticket bij vrijstelling, tussenkomst in reiskosten van familieleden, financiering van socio-culturele activiteiten ten voordele van de gedetineerden, aankoop sportinfrastructuur, …). De criteria voor de toegankelijkheid evenals de frequentie van het gebruik van het steunfonds zijn in de meeste inrichtingen echter niet duidelijk en weinig transparant. In de gevangenis van Jamioulx richtte de directie hiertoe een werkgroep op teneinde regels te bepalen voor de manier waarop behoeftige gedetineerden systematisch ondersteund zouden kunnen worden door het steunfonds. De wijze waarop behoeftige gedetineerden geholpen worden varieert sterk van inrichting tot inrichting. Zo krijgt een gedetineerde in Sint-Gillis bijvoorbeeld 1 euro belwaarde per
16
week en 5 euro sociale kantine per maand. In Hasselt en Andenne daarentegen kunnen behoeftige gedetineerden na onderzoek en mits voldaan wordt aan bepaalde voorwaarden, 40 euro per maand krijgen waarover ze vrij kunnen beschikken. In Mechelen en Jamioulx kunnen behoeftige gedetineerden zelfs over een gratis TV-toestel beschikken.
2. Gezondheidszorg en –bescherming 2.1. Aanwezigheid van artsen, specialisten en verzorgend personeel Over het algemeen zijn er in de gevangenissen voldoende artsen in de algemene geneeskunde aanwezig en zijn hun prestaties bevredigend. In de arresthuizen zijn de artsen vaak overstelpt met werk, waardoor zij niet de nodige tijd kunnen besteden aan het onderzoek van gedetineerden die in de gevangenis aankomen. Dit onderzoek verloopt bijgevolg oppervlakkig, wordt soms te laat of zelfs helemaal niet uitgevoerd of wordt door een verpleger verricht. Dit is voornamelijk het geval in Vorst, Jamioulx en Lantin. In de gevangenis te Antwerpen is er daarenboven een tekort aan verplegend personeel. Over het algemeen klagen de commissies over de ontoereikendheid van de psychiatrische zorgen. De psychiaters en de psychosociale diensten zijn overstelpt met werk en zijn weinig bereikbaar. Dit probleem is bijzonder groot in de gevangenissen te Merksplas en Turnhout. Dezelfde opmerking kan eveneens gemaakt worden voor het grootste deel van de tandheelkundige verzorging. Bovendien kan bij staking slechts een beperkte dienstverlening worden gewaarborgd, die in de praktijk beperkt is tot de dringende gevallen en tot de verdeling van medicijnen. Naast dit alles dient tevens vermeld dat de artsen, psychiaters en tandartsen slechts op onregelmatige wijze betaald worden, zelfs met vertragingen van diverse maanden. 2.2. Externe gezondheidszorg In alle gevangenissen mogen de gedetineerden, op eigen kosten, een beroep doen op een externe arts naar keuze. Evenwel maken slechts weinigen onder hen gebruik van deze mogelijkheid. De verklaring hiervoor valt wellicht te zoeken in financiële redenen. Wanneer een externe arts daarenboven medicijnen voorschrijft, moeten deze ter goedkeuring
worden
voorgelegd
aan
de
behandelende
gevangenisarts
wat
soms
tegenstrijdige meningen doet ontstaan.
17
Over het algemeen staan de externe diensten en organisaties in voor hulpverlening bij aids, drugs- en alcoholverslaving in de gevangenissen. Echter, in Ieper en Doornik kunnen de gedetineerden daar enkel gebruik van maken tijdens de uitgangsvergunningen of de penitentiaire verloven. In Jamioulx, Nijvel en Verviers moeten de gedetineerden verschillende weken of zelfs verschillende maanden wachten voor zij voor een raadpleging of een onderzoek worden overgebracht naar een ziekenhuis in de regio. In Sint-Gillis krijgen de verzuchtingen van de vakbond de bovenhand op de medische behoeften. Het grootste deel van de invrijheidstellingen vindt plaats zonder dat de medische dienst op voorhand wordt gewaarschuwd. Dit is schadelijk voor de continuïteit van de zorgen, vooral voor de patiënten die lijden aan chronische ziekten. In geval van evolutieve tuberculose is de invrijheidstelling van een dergelijke patiënt, bij wie de gezondheidszorg niet meer is gewaarborgd, niet alleen schadelijk voor de betrokkene zelf, maar ook voor de volksgezondheid. 2.3. Preventieve gezondheidszorg en informatie De informatie inzake preventie wordt vaak enkel gericht gegeven of onder de vorm van brochures of posters die al te vaak eentalig zijn of verzorgd worden door externe diensten. Door het gebruik van audiovisueel materiaal zouden ook analfabeten beter kunnen worden geïnformeerd. In Hasselt, Sint-Gillis en Vorst wordt zelfs helemaal geen informatie gegeven. De opsporing van tuberculose gebeurt stelselmatig, maar wordt soms belemmerd door het grote verloop van de gedetineerden. Met het oog op opvoeding in tandhygiëne zouden de gedetineerden van bij hun aankomst moeten beschikken over tandpasta en een tandenborstel, ongeacht hun mogelijkheden in de kantine. 2.4. Medische ruimten De ruimten bestemd voor de gezondheidszorg zijn over het algemeen toereikend. Belangrijke uitzonderingen zijn hier evenwel Merksplas en Vorst, waar de artsenpraktijk zelfs niet over een lichtbak beschikt om röntgenfoto’s te bestuderen. De psychiatrische afdeling te Jamioulx is middeleeuws, er wordt geen enkele activiteit georganiseerd en een twintigtal gedetineerden delen er een gemeenschappelijke slaapzaal. Ook in Vorst is de toestand niet veel beter en in Andenne blijkt de infrastructuur te klein voor het aantal zorgverstrekkers.
18
2.5. Medisch geheim Over het algemeen wordt het medisch beroepsgeheim in de gevangenis nageleefd.
De
medische dossiers zijn vandaag de dag geïnformatiseerd en dubbel beveiligd. Echter, in de gevangenis te Vorst worden gedetineerden soms geboeid tijdens het medisch onderzoek en wordt het medisch beroepsgeheim, gelet op de nabije aanwezigheid van penitentiaire beambten, niet nageleefd. Ook de commissie van Dendermonde kwam in haar inrichting tot diezelfde vaststelling. De artsenpraktijk in de gevangenis te Ieper beschikt niet over een telefoon, noch over een fax. Hierdoor wordt de arts verplicht om te communiceren via de griffie wat een gebrek aan geheimhouding met zich mee brengt. Ook in Lantin wordt het medisch beroepsgeheim niet
altijd
nageleefd
door
het
bewaarderspersoneel
van
de
ziekenboeg
die
zich
daarenboven ook ergerlijke opmerkingen permitteren. De vereiste aanwezigheid van bewakers tijdens onderzoeken in een ziekenhuis is onverenigbaar met de naleving van het medisch geheim. Het gebruik van handboeien is vernederend en het kan de verzorging belemmeren. In de gevangenis te Hoogstraten wordt een melding aangebracht aan de cel van de gevangenen bij wie op grond van de laboratoriumonderzoeken een besmettelijke aandoening is vastgesteld, om als dusdanig het bewaarderspersoneel te verwittigen. Dit strookt niet met de naleving van het medisch geheim. Bovendien leidt dit tot een vals veiligheidsgevoel, aangezien niet alle gedetineerden aan opsporingsonderzoeken worden onderworpen. Voor alle gedetineerden moeten dezelfde voorzorgsmaatregelen worden genomen. 2.6. Verdeling en verbruik van geneesmiddelen In de gevangenis van Dendermonde wordt methadon voorgeschreven in capsules en, tegen de bepalingen van de omzendbrief in,
niet ingenomen in aanwezigheid van een
getuige. Dit kan aanleiding geven tot handel en intoxicatie. Zo vestigen de commissies van Merksplas en Hasselt expliciet de aandacht op handel in geneesmiddelen en drugs. Met dit probleem worden ook de andere inrichtingen geconfronteerd. Daarenboven staan de penitentiaire beambten van Lantin, Antwerpen, Wortel en elders ook in voor de verdeling van geneesmiddelen. Dit leidt tot een gebrek aan vertrouwelijkheid en het brengt de gedetineerde in een vervelende of zelfs vernederende situatie. Andere commissies klagen over een overmatig gebruik van psychotrope stoffen en antidepressiva. Psychotherapie lijkt in de gevangenissen niet te bestaan.
19
2.7. Crisissituaties Psychiatrische crisissituaties leiden al te vaak tot enkel repressieve reacties zoals plaatsing in een strafcel. Dit werd voornamelijk vermeld door de commissies van Vorst, Sint-Gillis en Lantin.
3. Onthaal en informatie In quasi alle inrichtingen ontvangen de gedetineerden bij hun aankomst ofwel een reglement van
inwendige orde, ofwel een informatiebrochure, ofwel beide.
Over het
algemeen wordt in deze documenten informatie opgenomen over het detentieverloop en de bezoekreglementering. De kwaliteit varieert sterk van inrichting tot inrichting. Zo bestaat de onthaalbrochure van de gevangenis van St. Gillis uit een aantal samengeraapte velletjes terwijl de onthaalbrochure van de gevangenis te Gent een lijvig en coherent document is van een 50-tal bladzijden. Gelet op de diversiteit van talen onder de gedetineerden pleiten de meeste commissies van toezicht ervoor om de informatie beschikbaar te stellen in meerdere talen. Alleen in Gent en Antwerpen is de informatiebrochure momenteel beschikbaar in respectievelijk 6 en 8 talen. Vorst beschikt over een informatievideo in 5 talen met nuttige informatie over het detentieverloop.
Hoewel deze video in principe aan alle binnenkomers moet vertoond
worden, heeft de commissie van Vorst evenwel vastgesteld dat dit niet altijd het geval is. De commissie van Jamioulx betreurt dat de informatiebrochure niet regelmatig aangepast wordt aan de veranderde realiteit. 3.1. Procedure van de voorwaardelijke invrijheidstelling In 13 inrichtingen ontvangen de gedetineerden bij hun aanmelding informatie over de procedure van de voorwaardelijke invrijheidstelling.
In andere inrichtingen wordt deze
procedure, evenals andere elementen met betrekking tot het detentieverloop, slechts toegelicht op vraag van de gedetineerden of indien deze van toepassing zijn. 3.2. Geneesheer – psychosociale dienst Volgens de wettelijke bepalingen moeten gedetineerden binnen de 24 uur gezien worden door de gevangenisdirecteur en de geneesheer van de inrichting. Op deze regel werden geen onregelmatigheden vastgesteld.
De commissie van Vorst meldt wel dat het
onderzoek door een dokter eerder zeldzaam is en dat gedetineerden bij hun aankomst meestal gezien worden door een verpleegster. Dit is ook het geval in de gevangenissen van Jamioulx en Lantin.
20
In de meeste inrichtingen worden de gedetineerden bij hun aankomst gezien door een lid van de psychosociale dienst. De termijn binnen dewelke dit gebeurt varieert naargelang de inrichting van 1 tot 5 dagen. In de gevangenissen van Vorst en Sint-Gillis gebeurt er geen systematisch onthaal van de binnenkomers door de psychosociale dienst. Ook in de gevangenissen van Hasselt, Verviers en Andenne zijn er klachten over de beschikbaarheid van de leden van de psychosociale dienst. 3.3. Familie De meeste commissies zijn van mening dat er voldoende informatie verstrekt wordt aan de familieleden van gedetineerden. Zo bestaat er in Antwerpen, Vorst en Dendermonde een informatiebrochure ten behoeve van familieleden, kunnen de familieleden meestal een onderhoud vragen met de directie of met de psychosociale dienst, of kunnen ze terecht bij de diensten Justitieel Welzijnswerk van de Gemeenschappen. In
de
gevangenis
van
Vorst
organiseren
de
bicommunautaire
diensten
Justitieel
Welzijnswerk elke voormiddag (met inbegrip van zaterdag) een onthaalpermanentie ten behoeve van familieleden in de wachtzaal van de gevangenis.
4. Contacten met de buitenwereld 4.1. Bezoek Aan de gedetineerden moet de mogelijkheid geboden worden om de contacten met hun familie en/of naasten, en dan voornamelijk met hun echtgenoot of partner en met hun kinderen, te onderhouden. De interne bezoekfaciliteiten zijn over het algemeen vrij gunstig. In alle inrichtingen wordt familiebezoek, ongestoord bezoek (uitgezonderd in de gevangenis van Vorst) en extra kinderbezoek (uitgezonderd in Doornik en Ieper) georganiseerd. De materiële omstandigheden (bezoeklokalen) zijn behoorlijk tot uitstekend, uitgezonderd de staat van sommige spreekplaatsen achter glas te Vorst. In diezelfde inrichting zijn er eveneens klachten over de beperkte mogelijkheden van tafelbezoek (slechts na 3 maanden voorhechtenis voor verdachten) en in Doornik zijn er klachten over de netheid van het lokaal waar het ongestoord bezoek doorgaat. In Sint-Gillis zijn er slechts 4 spreekkamers beschikbaar voor het bezoek van advocaten, politiediensten en hulpverleners.
Deze infrastructuur is absoluut ontoereikend voor een
arresthuis met een capaciteit van 620 gedetineerden. Advocaten en externe hulpverleners ontvangen hun cliënten noodgedwongen aan een tafel in de gang wat de vertrouwelijkheid van de gesprekken niet garandeert.
21
Alle inrichtingen, met uitzondering van Ieper, besteden de nodige aandacht aan het behoud van de kind-ouderrelatie. In die inrichtingen worden gezamenlijke festiviteiten op touw gezet n.a.v. bijvoorbeeld Sinterklaas, vader- en/of moederdag,… In 10 inrichtingen bestaan ook praatgroepen voor gedetineerde vaders of moeders.
Deze worden meestal
georganiseerd door buitendiensten zoals Relais Enfants-Parents of Justitieel Welzijnswerk. In 6 inrichtingen worden regelmatig workshops georganiseerd zoals bijvoorbeeld in Mechelen de workshop rond « emoties bij kinderen ». 4.2. Telefoon In alle inrichtingen kunnen de gedetineerden dagelijks of om de twee dagen telefoneren op voorwaarde dat ze over voldoende belkrediet beschikken. In 7 inrichtingen (Vorst, SintGillis, Lantin, Doornik, Andenne, Mechelen en Ittre) vinden de commissies dat de gesprekskosten veel te hoog liggen in verhouding tot buiten de gevangenis. Dit is vooral een groot probleem voor buitenlandse gedetineerden. Meestal is de telefoon immers hun enig communicatiemiddel met de buitenwereld en noodzakelijk voor de organisatie van hun terugkeer. 4.3. Briefwisseling In alle inrichtingen is onbeperkte briefwisseling mogelijk.
De binnenkomende post (met
uitzondering van brieven van advocaten) wordt gecontroleerd. De uitgaande post wordt niet gecontroleerd en wordt derhalve gesloten afgegeven. In het algemeen zijn er geen misbruiken of schendingen van het briefgeheim gekend. In Ittre worden de brieven van advocaten soms (per ongeluk) geopend en in Ieper is er sprake van een incident waarbij de inhoud van briefwisseling door een beambte zou zijn misbruikt. Ook in Jamioulx formuleerden een aantal seksuele delinquenten klachten betreffende de schending van het briefgeheim.
5. Regime 5.1. De samenlevingsvoorwaarden De
samenlevingsvoorwaarden
vormen
de
kern
van
de
interne
rechtspositie
van
gedetineerden. Het is namelijk de mate waarin gedetineerden met elkaar en met anderen in contact kunnen treden, die zal bepalen hoe de specifieke rechten, gunsten en plichten kunnen geconcretiseerd worden. Daarom kunnen samenlevingsvoorwaarden getypeerd worden met het begrip ‘regime’ in zijn specifieke betekenis van de geldende vorm van samenleven in een bepaalde inrichting. In de Belgische gevangenissen vindt de tenuitvoerlegging van vrijheidsbenemende straffen en maatregelen plaats in drie vormen:
22
het gemeenschapsregime, het regime van de beperkte gemeenschap en het individueel regime. De eerste twee zijn de basisregimes, het derde is het uitzonderlijk regime. Eigenlijk is het op basis van de indeling en de bestemming van de inrichtingen dat de penitentiaire administratie het welbepaalde regime vaststelt. Zo kan men in de praktijk grosso modo stellen dat er een regime van gemeenschap heerst in de open en de halfopen inrichtingen, en in bepaalde strafinrichtingen voor al dan niet langgestrafte veroordeelden. In dit regime verblijven de gedetineerden in gemeenschappelijke werk- en leefruimten en nemen zij deel aan de in de gevangenis georganiseerde activiteiten. De directeur en/of het huishoudelijk reglement bepalen de tijdstippen en de omstandigheden waarin de gedetineerden op cel verblijven (bijvoorbeeld tijdens de avond en de nacht, tijdens de maaltijden en om redenen van een minimale bescherming van de privacy). In de arresthuizen heerst een regime van beperkte gemeenschap waarbij de gedetineerden in de cel blijven maar waarbij wel activiteiten worden aangeboden die zij in gemeenschap kunnen uitoefenen. Het individueel regime is het uitzonderingsregime en wordt enkel opgelegd om redenen van de handhaving van de orde, de veiligheid en de tucht en omwille van gerechtelijke of medische redenen. Het is opvallend dat de cellen in de meeste arresthuizen bezet worden door twee of meerdere gedetineerden. Ook in enkele strafinrichtingen worden de cellen noodgedwongen of op vraag van de gedetineerden gedeeld. 5.2. Activiteiten voor bepaalde doelgroepen In de meeste inrichtingen zijn er onderwijsprojecten voor analfabeten. Deze projecten worden ondersteund door externe diensten. Ook zijn er in de meeste inrichtingen specifieke activiteiten voor gedetineerde vaders. In de inrichtingen voor vrouwen zijn de activiteiten specifiek gericht op de problemen en noden van de vrouwelijke gedetineerden. In zowat de helft van de gevangenissen zijn er activiteiten voor drugverslaafden. Het valt op dat er slechts in twee inrichtingen activiteiten specifiek voor buitenlanders worden georganiseerd (Ieper en Merksplas). Er zijn nergens specifieke projecten voor de strafrechtelijk minderjarigen. In bepaalde inrichtingen wordt geklaagd dat de middelen onvoldoende zijn om de gepaste activiteiten aan te bieden (Vorst, Sint-Gillis en Dendermonde). Voor Sint-Gillis is dat volgens de commissie van toezicht ondermeer te wijten aan het feit dat de vakbonden gekant zijn tegen een te groot aanbod van activiteiten omdat daardoor de bewegingen van gedetineerden in de inrichting te veel werk voor het personeel met zich meebrengen.
23
5.3. Incidenten Een minderheid van de inrichtingen heeft te maken met ontvluchtingen. Volgens de verstrekte inlichtingen hebben er in acht gevangenissen zelfmoorden plaatsgevonden en in tien inrichtingen is een gedetineerde een natuurlijke dood gestorven. Opvallend is dat alle inrichtingen te maken hebben met geweld t.a.v. het personeel en de medegedetineerden. Geweld t.a.v. de bezoekers komt bijna niet voor en is dan nog enkel verbaal. Sommige commissies van toezicht klagen erover dat zij geen of onvoldoende informatie krijgen over incidenten, of dat de informatie zelfs voor hen wordt achtergehouden (bijv. Oudenaarde, Jamioulx). De commissies van Leuven Hulp, Doornik en Vorst schrijven bepaalde incidenten toe aan het gebrek aan opleiding van het personeel dat hierdoor in sommige gevallen totaal verkeerd reageert. In Sint-Gillis zijn er zelfs gevallen gekend van geweld tussen personeel, en op één afdeling zou zelfs een racistisch klimaat heersen. In bepaalde gevallen wordt het geweld uitgelokt door het machtsmisbruik van een personeelslid (Doornik) of is het gebruik van dwang door het personeel overdreven (Vorst). Vaak zijn de oorzaken van het geweld de overbevolking, het gebrek aan gelijkheid en rechtszekerheid, de dominantie van bepaalde gedetineerden over anderen die toch geen klacht durven indienen (Vorst) en de handel in verdovende middelen (Saint-Hubert). In de open inrichting van Hoogstraten is geen geweld t.a.v. het personeel gekend en beperkt de agressie zich tussen de gedetineerden tot het verbale. 5.4.
Het
gebruik
van
dwangmiddelen,
veiligheidsmaatregelen
en
afzonderingsregimes In de meeste gevallen wordt wettig en rechtmatig omgegaan met het gebruik van deze maatregelen. Wanneer de commissies klachten ontvangen, gaat het wel vaak over de duur van die veiligheidsmaatregelen, omdat de gedetineerden deze toch als zeer belastend ervaren. De celinspecties worden in sommige inrichtingen niet op regelmatige wijze uitgevoerd. Zo werd door de commissies van toezicht te Ittre, Jamioulx en Vorst vastgesteld dat de celinspecties te drastisch verlopen in de zin dat de cel overhoop wordt gehaald of dat zaken verdwijnen (Doornik). De commissies van Jamioulx en Doornik pleiten er voor om de celinspecties te laten uitvoeren in aanwezigheid van de gedetineerden. De isolatiecel of strafcel is in bepaalde inrichtingen niet menswaardig (Leuven Hulp en Vorst). In Vorst wordt de toestand zelfs als dramatisch omschreven: de cel is vuil, de matras is stuk, de stank is ondraaglijk en in de winter is het er te koud en wordt aan de gedetineerde geen extra kledij of deken ter beschikking gesteld. Er wordt ook geklaagd dat de psychologische ondersteuning voor gedetineerden die in de strafcel worden opgesloten, ondermaats is. Ook in Andenne wordt de opsluiting in de strafcel door de commissie als mensonwaardig geacht. De commissie van Vorst merkt op dat de wijze waarop de zogenaamde naaktfouilles worden uitgevoerd, allerminst de bescherming van de privacy 24
waarborgen. De commissie van Dendermonde benadrukt dat het gebruik van de waterspuit als dwangmiddel laakbaar is. 5.5. Inspraakmogelijkheden In de meeste inrichtingen zijn er geen inspraakmogelijkheden, noch een overlegorgaan dat advies kan geven over de zaken van algemeen belang van de gedetineerden. Inspraak beperkt zich dan tot een individuele vraag via een rapportbriefje aan de directie. De gevangenissen van Leuven Hulp, Lantin, Dendermonde en Andenne kennen wel een (beperkt) systeem van inspraak. Bepaalde commissies van andere inrichtingen zien in een overlegorgaan wel een meerwaarde om de sfeer in de inrichting te verbeteren en bepaalde problemen preventief te kanaliseren. 5.6. Klachtmogelijkheden In geen enkele inrichting bestaat een uitgewerkte procedure van klachtenrecht bij een onafhankelijke instantie. Dit wordt in de toekomst wel vereist door de Basiswet. Klachten worden via een rapportbriefje bij de directie ingediend. Sommige klachten komen bij de commissies van toezicht terecht die op een informele wijze tot een oplossing trachten te komen. De commissies ervaren hierbij in de meeste gevallen voldoende steun vanwege de directie. In bepaalde gevallen is het probleem echter structureel en kan er geen oplossing gevonden worden, bijv. gebrek aan psychosociaal personeel (Hasselt). Tot slot worden soms ook klachten gericht aan de politiediensten en het parket. In Sint-Gillis en Jamioulx klagen de gedetineerden dat hun klachten die via rapportbriefjes worden ingediend, verdwijnen en niet tot bij de directie geraken. In Verviers daarentegen hypothekeren enkele “beroepsklagers” dan weer de efficiëntie van de klachtenregeling. 5.7. Eerbiediging van de privacy. In een minderheid van de inrichtingen zijn er klachten over de eerbiediging van de privacy. Wel is men er zich van bewust dat in een totaalinstituut als de gevangenis, de bescherming van de privacy niet gemakkelijk te waarborgen is. Zo is er de controle van de briefwisseling, zijn er de bezoekerslijsten met naam van de bezoekers en wordt het telefoongebruik gecontroleerd via de opgegeven telefoonnummers. Ook de fouilleringen, en vooral de naaktfouille, en de celinspecties worden door de gedetineerden soms als privacyschendend aangevoeld. De censuur i.v.m. de briefwisseling gebeurt niet altijd op een discrete wijze (Ieper). Ook stelt het feit dat in sommige gevangenissen de seksuele delinquenten in een aparte vleugel worden ondergebracht, problemen naar isolering en stigmatisering (Jamioulx). Wel wordt door de directie en de commissie van toezicht naar oplossingen gezocht om dit zoveel mogelijk te verhelpen. 25
5.8. Het omgaan met incidenten In
alle
gevangenissen
wordt
op
incidenten
gereageerd
via
veiligheids-
en
tuchtmaatregelen. Het is de directeur die ter zake de beslissingen neemt. De commissies van toezicht betreuren dat ze niet altijd zicht hebben op de incidenten omdat deze vaak voor hen verborgen worden gehouden (Oudenaarde, Gent). 5.9. Het omgaan met (pogingen tot) ontvluchting De ontvluchtingen kwamen in 2005 niet zo vaak voor. In de meeste gevallen leidt een poging tot ontvluchting tot een transfer naar een andere inrichting. Het kan ook aanleiding geven tot verscherpte controle of tuchtmaatregelen. 5.10. Het opstellen van een tuchtrapport Bij een inbreuk op de regels van het huishoudelijk reglement of van de penitentiaire regelgeving, en bij het plegen van strafbare feiten wordt een tuchtrapport opgesteld. Hierbij wordt het zwaarst gereageerd op fysieke agressie t.a.v. het personeel en de medegedetineerden. De commissie van Lantin is van mening dat er te vaak repressief wordt opgetreden voor kleine inbreuken en dat overleg een betere oplossing zou zijn. De nieuwe tuchtprocedure die van kracht werd door de ministeriële omzendbrief nr. 1777 van 2 mei 2005 heeft er volgens de commissie van toezicht van Doornik toe geleid dat er minder opsluitingen in de strafcel zijn uitgesproken, waarschijnlijk door de zwaarder geworden procedure waarbij de rechten van verdediging dienen te worden geëerbiedigd. Soms leidt dit er wel toe dat de bewaarders overgaan tot een onmiddellijke verbale en fysieke bedreiging t.a.v. de gedetineerden i.p.v. een tuchtprocedure op te starten. De commissie van Andenne heeft een aanvoelen dat de straftoemeting in bepaalde gevallen te arbitrair is. Vooral de opsluiting in de strafcel is een zeer zware sanctie die dan nog vaak gecombineerd wordt met een strikt individueel regime van enkele maanden. 5.11. De tuchtsancties De waaier van tuchtsancties is groot: van het afnemen van gunsten tot de opsluiting in de strafcel. De nieuwe tuchtprocedure leidt (volgens de commissies van Hasselt, en Hoogstraten) tot een rechtvaardiger tuchtrecht. In Mechelen is er een consequent tuchtbeleid: bepaalde overtredingen zijn gekoppeld aan bepaalde sancties.
26
6. Arbeid 6.1. Arbeidsmogelijkheden In alle inrichtingen zijn er arbeidsmogelijkheden in het huishoudelijk werk en in de werkplaatsen (zij het soms miniem). In Jamioulx, Dendermonde, Gent en Mechelen geven de commissies van toezicht aan dat er ook kan gewerkt worden op cel. In Saint-Hubert, Andenne en Ruiselede is werk eveneens mogelijk in de landbouwbedrijven. 6.2. Ongevallen Er vinden bijna geen arbeidsongevallen plaats. Hier en daar maken de commissies gewag van een klein ongeval (Vorst, Oudenaarde en Lantin). De regels m.b.t. de arbeidsveiligheid worden gevolgd. 6.3. Arbeidsaanbod In de meeste inrichtingen is het arbeidsaanbod te beperkt. Enkel in de gevangenissen te Hoogstraten, Ittre, Oudenaarde en Doornik is het aanbod bevredigend. De inrichtingen te Vorst, Sint-Gillis, Verviers, Leuven-Hulp en Dendermonde kampen met een serieus tekort en de wachtlijsten zijn er zeer lang. Sommige commissies opperen daarbij het voorstel om de penitentiaire arbeid niet langer centraal te sturen maar meer bevoegdheid te geven aan de lokale directies. 6.4. Aard van de arbeid De arbeid is meestal niet gevarieerd genoeg en richt zich bijna uitsluitend op laaggeschoolden. In de open inrichtingen is het werk meer gevarieerd. 6.5. Arbeidsverdeling Sommige commissies hebben het gerucht opgevangen dat de arbeidsverdeling niet op een eerlijke manier zou gebeuren en dat er sprake zou zijn van favoritisme door de verantwoordelijke penitentiair beambten (Mechelen, Sint-Gillis, Jamioulx en Hasselt). Daarom
pleiten
bepaalde
commissies
voor
een
transparant
systeem
van
de
arbeidsverdeling en voor het opstellen van wachtlijsten.
7. Rechten en plichten De informatie die aan gedetineerden wordt verschaft inzake hun rechten en plichten, is enerzijds grotendeels afhankelijk van het belang dat de inrichting hieraan schenkt en anderzijds van de doeltreffendheid van de middelen die door de inrichting worden ingezet om te informeren. De meeste gevangenissen blijken hieraan onvoldoende aandacht te besteden. Ook de middelen die hiertoe gehanteerd worden blijken niet steeds alle
27
gedetineerden te bereiken, waardoor vooral analfabeten, ongeletterden en anderstaligen (buitenlanders) in de kou blijven staan. Reeds eerder hebben we op een aantal belangrijke initiatieven gewezen. Zo bezorgt de gevangenis te
Antwerpen zeer
uitgebreide
schriftelijke
informatie, waaronder
het
huishoudelijk reglement dat vertaald werd in niet minder dan acht talen. De gevangenis van Vorst stelt een informatieve video voor in vijf talen. Het zou beter zijn dat elke gedetineerde van bij het begin van zijn opsluiting geïnformeerd wordt omtrent zijn rechten en plichten. Dit kan onder andere door het huishoudelijk reglement van de gevangenis beschikbaar te stellen. Op dat vlak worden er grote verschillen vastgesteld tussen de verschillende inrichtingen. In de praktijk ontvangt de gedetineerde meestal een brochure met basisinformatie over zijn rechten en plichten die voldoende uitgebreid, toegankelijk en begrijpelijk wordt bevonden. Toch worden er verontrustende vaststellingen gemeld. Zo kan de ontstentenis van een huishoudelijk reglement (Saint-Hubert) in bepaalde gevallen leiden tot willekeur. Bepaalde inrichtingen (Lantin) handelen verschillend naargelang de categorie van gedetineerden. Zo ontvangen de verdachten bij aankomst in het arresthuis een huishoudelijk reglement. Voor de veroordeelde en vrouwelijke gedetineerden is er daarentegen geen huishoudelijk reglement beschikbaar. Wel zou er nog aan gewerkt worden. In Jamioulx, waar geen huishoudelijk reglement bestaat, beschikt elke afdeling over een eigen aangeplakt reglement. De commissie van Vorst merkt op dat wanneer een gedetineerde, die voor het eerst wordt opgesloten, geen officiële informatiebrochure krijgt, hij zich erg machteloos voelt en moeilijk de werking van de inrichting begrijpt. Hij weet niet waarop hij recht heeft en welke procedures moeten gevolgd worden om iets te verkrijgen. De informatie moet op zijn niveau beschikbaar en toegankelijk zijn (op dit vlak werden door de commissies van Doornik, Sint-Gillis, Leuven Hulp en Dendermonde lacunes vastgesteld). Al te vaak krijgt de gedetineerde slechts informatie van medegedetineerden. Bepaalde commissies raden aan om de beschikbare informatie op permanente wijze aan te vullen door middel van affiches (die ad valvas onder plexiglas moeten worden opgehangen, om te voorkomen dat de affiches verdwijnen) en door middel van geactualiseerde informatie in de bibliotheken. Uit de commissieverslagen van Nijvel en Mechelen blijkt echter dat informatie wel op een optimale manier kan worden verstrekt. Zo wordt te Mechelen de informatie via verschillende kanalen verspreid (brochure en intern videokanaal). Deze informatie is vlot toegankelijk voor de gedetineerden en wordt bovendien door diverse instanties in de gevangenis verspreid. 28
8. Vrijetijdsbesteding Over het algemeen biedt elke gevangenis een minimumaanbod inzake ontspanning aan. Het is echter niet verwonderlijk dat tussen de inrichtingen onderling duidelijke verschillen bestaan
en
er
andere
klemtonen
worden
gelegd.
(Voor
muziek,
theater
en
tentoonstellingen zijn meer aangepaste infrastructuur, begeleiding of extern optreden vereist dan voor de “eenvoudige bezigheidsactiviteiten” die goedkoper kunnen worden gerealiseerd zoals bibliotheek, sport, wandeling en TV). De verschillen in het aanbod waarvan in het algemeen wordt aangenomen dat het onvoldoende aan de noden en verwachtingen van de gedetineerden is aangepast, kunnen worden verklaard aan de hand van diverse criteria. Zo is er een duidelijk verband tussen het aanbod en de beschikbare infrastructuur (bijv. Ittre en Hasselt beschikken over een moderne
sportinfrastructuur en Gent over een intensief sociocultureel programma dat
uitgewerkt wordt door een bijzonder actieve socio-culturele dienst). De inrichting van Lantin daarentegen scoort zowel op het vlak van de infrastructuur (de toneelzaal in de strafinrichting is niet meer in gebruik) als op het vlak van begeleidend personeel (gebrek aan opvoeders) behoorlijk negatief. Ook de Brusselse inrichtingen scoren op dat vlak behoorlijk negatief. In de inrichting te Vorst worden talrijke klachten geformuleerd in verband met het gebrek aan activiteiten. De gedetineerden die er onder het “extra”-regime worden geplaatst, hebben geen enkele activiteit, met uitzondering van een dagelijkse individuele wandeling van een uur. Ook voor de niet-geïnterneerde personen, geplaatst in de psychiatrische afdeling, worden in de afdeling erg weinig activiteiten georganiseerd. Om de belangrijke vaststelling van een gebrek aan degelijke ontspanningsactiviteiten (muziek, theater, tentoonstellingen) te verdoezelen, wordt in bepaalde inrichtingen (Jamioulx, Ieper) getwijfeld aan de daadwerkelijke belangstelling van de gedetineerden om deel te nemen aan die activiteiten.
9. Godsdienst en levensbeschouwing Objectief gezien kan uit de jaarverslagen worden geconcludeerd dat geen enkele inrichting de deelname aan religieuze en levensbeschouwelijke activiteiten belemmert. Enkel specifieke redenen, zoals normen met betrekking tot de fysieke veiligheid (maximale opvangcapaciteit van de kapel) of normen die verband houden met voorschriften inzake openbare veiligheid (bepaalde commissies spreken over de aanwezigheid van een kern van islamitische fundamentalisten en de betwistbare bekeringsijver van sommige imams) kunnen aanleiding geven tot enige bezorgdheid.
29
Deze positieve algemene vaststelling moet natuurlijk worden beoordeeld in het licht van het bestaande aanbod in elke gevangenis. Over
het
algemeen
zijn
in
de
meeste
gevangenissen
op
regelmatige
basis
vertegenwoordigers aanwezig van de belangrijkste traditionele erediensten, met name protestantse en katholieke aalmoezeniers, en lekenconsulenten. Op regelmatige basis worden erediensten georganiseerd. Wat de islamitische eredienst betreft, bemerkten verschillende commissies dat er niet op regelmatige basis een imam aanwezig is. Dit werd onder meer vastgesteld door de commissies te Dendermonde, Hasselt, Sint-Gillis, Turnhout, Andenne, Vorst en Lantin. Bovendien wordt opgemerkt dat een gemeenschappelijk gebed op regelmatige tijdstippen moeilijk te organiseren is. Voor
wat
betreft
de
uitoefening
van
erediensten
die
op
lokaal
vlak
als
minderheidsgodsdiensten worden beschouwd (bijv. de orthodoxen, boeddhisten, joden, …), kunnen de gedetineerden op hun verzoek een vertegenwoordiger van hun godsdienst ontvangen in de gespreksruimte voor de advocaten. In
de
meeste
gevallen
wordt
rekening
gehouden
met
de
religieuze
en
levensbeschouwelijke overtuiging van de gedetineerden. De vermelde opmerkingen hebben hoofdzakelijk betrekking op de beleving van de islamitische godsdienst. Uit bepaalde incidenten blijkt dat het penitentiaire personeel op dat vlak soms problemen maakt (Vorst, Gent). Bepaalde gevangenisbewaarders (Doornik) maken soms misbruik van hun positie om het gebed van een moslim te verstoren door hen juist op deze momenten uit halen voor een bezoek, een telefoon e.d. De voorschriften inzake de ramadan worden meestal geëerbiedigd. In bepaalde gevallen (Gent, Leuven Hulp, Hoogstraten) worden voor de joodse gelovigen buiten de gevangenis bepaalde speciale menu’s bereid ingeval deze niet door de gevangenis kunnen worden bereid. De moslims kiezen over het algemeen voor een aangepast menu en leven op dat vlak ook de voorschriften van de ramadan na. In bepaalde inrichtingen (Doornik, Vorst) leiden de gekozen voedingsregimes echter tot conflicten. Zo kiezen sommige moslims het vegetarisch regime, aangezien zij menen dat het voedsel in de gevangenis niet volgens hun rituelen is bereid.
30
TITEL 3: GEGEVENS MET BETREKKING TOT RECLASSERING EN HERSTEL
1. Algemene vorming en beroepsopleiding 1.1. Vorming In alle gevangenissen bestaat de mogelijkheid om een opleiding te volgen: In de Nederlandstalige gevangenissen
Over het algemeen melden de commissies dat de opleidingen, die vooral worden gegeven door de centra voor volwassenenonderwijs (CVO’s) van de Vlaamse Gemeenschap, op gestructureerde wijze verlopen en met succes. Op vrij systematische wijze wordt voorzien in algemene, meestal niet-gekwalificeerde opleidingen zoals alfabetisering, Nederlands, Frans, Nederlands voor anderstaligen, informatica, sociale vaardigheden, begeleiding bij afstandsonderwijs, … In bepaalde inrichtingen maken de commissies daarenboven melding van meer gerichte cursussen zoals opvoeding van kinderen (Dendermonde), permanente vorming (Gent) en individuele begeleiding (Hasselt). De commissie te Hoogstraten benadrukt dat de mogelijkheid van een uitgebreid aanbod binnen haar inrichting integraal deel uitmaakt van het open regime dat daar wordt toegepast. In de Franstalige gevangenissen
Over het algemeen worden in alle gevangenissen algemene, meestal niet-gekwalificeerde opleidingen georganiseerd met betrekking tot volgende onderwerpen: alfabetisering, Frans, wiskunde, Frans voor anderstaligen, Nederlands, Engels, sociale vaardigheden, informatica, bedrijfskunde, begeleiding bij afstandsonderwijs, … Andere cursussen worden op een meer gerichte wijze georganiseerd. Hierbij denken we bijvoorbeeld aan begeleiding bij het behalen van het diploma lager onderwijs en lager middelbaar onderwijs (Jamioulx, Verviers en Vorst), module hulp bij professionele reïntegratie en workshop inzake het leren schrijven (strafinrichting te Lantin), Spaans, Pools, sociaal
recht
en handelsrecht, relaxatie (arresthuis te
Lantin), individuele
begeleiding bij de voorbereiding op het proces (Vorst) en schriftelijk onderwijs voor universitaire studies psychologie te Verviers. De commissies te Lantin en Doornik onderstrepen dat de onderwijsinstanties eerst evaluatietesten afnemen om het niveau van de op school verworven kennis te bepalen met het oog op een goede keuzebegeleiding.
31
In de Brusselse gevangenissen
De commissie te Sint-Gillis benadrukt dat afgezien van de basisopleiding, alle activiteiten geschrapt zijn sedert de stakingen in het voorjaar van 2003. Deze toestand zou het gevolg zijn van een overeenkomst tussen de vakbonden en de FOD Justitie. 1.2. De beroepsopleiding De meeste commissies geven aan dat de mogelijkheid bestaat om, zowel intra muros als extra muros, een beroepsopleiding te volgen. In de Nederlandstalige gevangenissen
Een aantal opleidingen worden intra muros georganiseerd, hoofdzakelijk te Hoogstraten. Dankzij het project “Buitenkans”, gesubsidieerd door het Europees sociaal fonds en gerealiseerd via een partnership met de penitentiaire beambten-technici en de VDAB, krijgen de gedetineerden de mogelijkheid om een echt integratietraject in de bouwsector te volgen (schilder-behanger, elektricien, metselaar). De VDAB organiseert tevens opleidingen tot automecanicien, magazijnier en heftruckchauffeur. Het onderwijs voor sociale promotie geeft er opleidingen tuinonderhoud, keukenhulp en informatica. De meeste commissies vermelden dat de gedetineerden over de mogelijkheid beschikken om ook deel te nemen aan opleidingen extra muros. Dit gebeurt voornamelijk in opleidingscentra van de VDAB, wanneer de gedetineerde op het einde van zijn straf onder het regime van halve vrijheid valt of onder elektronisch toezicht komt te staan. Daarenboven zijn vaak oriëntatieconsulenten van de VDAB aanwezig in de gevangenis om aan de gedetineerden de nodige informatie te verschaffen voor een optimale oriëntatie, begeleiding en voor contacten. In de Franstalige gevangenissen
Verschillende commissies sommen de mogelijkheden op tot het volgen van opleidingen intra muros, hoofdzakelijk georganiseerd door het onderwijs voor sociale promotie: metselen (Jamioulx en Lantin), vloeren en plafonneren (Verviers), sanitair (Jamioulx), lassen (Andenne), industriële metaalbewerking (Lantin/strafinrichting), koken (Andenne en Nijvel),
bedrijfskunde
(Jamioulx
en
Verviers),
confectie
(Lantin/vrouwenafdeling),
informatica (Andenne, Lantin en Verviers) en beeldontwerp (Jamioulx). In de Brusselse gevangenissen
De commissie van Sint-Gillis betreurt het verdwijnen van de opleiding tuinbouw sedert de stakingen in het
voorjaar
van 2003
en de commissie
te
Vorst
merkt
op
dat
beroepsopleidingen ontbreken.
32
1.3. De organisatoren van opleidingen De gemeenschappen en gewesten zijn actief in alle gevangenissen. De meeste inrichtingen doen tevens een beroep op vrijwillige leerkrachten en 6 gevangenissen maken daarnaast gebruik van “andere” onderwijsmogelijkheden. In de Nederlandstalige gevangenissen
Inzake algemeen onderwijs verstrekken de centra voor volwassenenonderwijs (CVO’s) van de Vlaamse Gemeenschap steeds meer gekwalificeerde en niet-gekwalificeerde opleidingen (zoals bijvoorbeeld te Gent en Leuven Hulp). In de gevangenis te Gent is daarenboven een bijzonder intensieve samenwerking tot stand gekomen
met
onderwijsinstellingen,
privé-leerkrachten,
vrijwilligers,
“Leerpunt”,
afstandsonderwijs en de VDAB. Inzake beroepsopleiding zijn de VDAB en het onderwijs voor sociale promotie weinig actief in de
gevangenissen, tenzij
via
de
oriëntatieconsulenten van de
VDAB, die
de
gedetineerden begeleiden bij hun keuze (zie hoger 1.2.). In Hoogstraten worden tevens beroepsopleidingen gegeven door penitentiaire beambtentechnici. In de Franstalige gevangenissen
Inzake algemeen onderwijs is ADEPPI (Atelier d’éducation permanente pour personnes incarcérées) de vereniging die het meest actief is. Het ADEPPI is aanwezig in 7 inrichtingen met name Vorst, Sint-Gillis, Nijvel, Ittre, Andenne, Bergen en Doornik. Bepaalde diensten voor
sociale
hulpverlening
aan
gedetineerden
geven
tevens
cursussen
in
de
strafinrichtingen (Lantin en Hoei). Andere organisaties zijn in beperktere mate actief in één enkele strafinrichting
zoals “Lire et écrire”, “Fondation pour l’assistance morale aux
détenus”, en dergelijke meer. Hoewel de meeste commissies wijzen op de aanwezigheid van vrijwillige leerkrachten in hun inrichting, geven zij verder weinig informatie ter evaluatie van het aantal ervan. Inzake de beroepsopleiding, en dan voornamelijk de vooropleidingen, is het onderwijs voor sociale
promotie
de
belangrijkste
actor
van
de
Franse
Gemeenschap.
Inzake
beroepsoriëntatie zijn op regelmatige basis oriëntatieconsulenten van “Forem” aanwezig in de gevangenissen, hoofdzakelijk via de acties in het kader van het Europees project “Insert” (begrotingslijn “Equal”). De commissies te Nijvel en Doornik stellen een goede samenwerking vast tussen de verschillende actoren.
33
In de Brusselse gevangenissen
De meeste organisaties die vormende activiteiten organiseren in de Nederlandstalige en de Franstalige gevangenissen zijn ook actief in de Brusselse gevangenissen. Er worden echter geen beroepsopleidingen georganiseerd. 1. 4. Iedere gedetineerde kan deelnemen aan de opleiding Ongeveer één derde van de commissies bevestigt dat iedere gedetineerde die dat wenst, ook effectief een opleiding kan volgen. Evenwel maken diezelfde commissies de randbemerking dat het aanbod vaak erg beperkt is en niet overeenkomt met de behoeften. In de Nederlandstalige gevangenissen
In Gent staan de opleidingen zonder beperking open voor alle categorieën gedetineerden. Dendermonde daarentegen voert een selectie uit op grond van criteria inzake veiligheid, talenkennis en vaardigheden maar de commissie heeft hiertegen geen enkel bezwaar daar deze voorwaarden duidelijk en transparant zijn. In Hasselt mogen alle gedetineerden in principe deelnemen aan de opleidingsactiviteiten, maar in de praktijk is het aanbod enkel gericht op specifieke groepen. In Ieper worden de gedetineerden in voorlopige hechtenis uitgesloten van deelname aan de opleidingen. In de Franstalige gevangenissen
Enkele Franstalige commissies melden wel beperkingen met betrekking tot het volgen van een opleiding. Zo kan een gedetineerde in Ittre slechts een opleiding volgen op voorwaarde dat deze strookt met zijn specifieke situatie. In Jamioulx kunnen de gedetineerden die zich in een isolatieregime bevinden geen beroepsopleidingen volgen en hebben zij slechts recht op 2 x 3 uur algemene opleiding per week. In de gevangenis van Lantin mogen de gedetineerden een opleiding volgen op voorwaarde dat de directeur en de hoofdbewaarder daarmee instemmen. Zij moeten een keuze maken tussen opleiding en werk, afhankelijk van hun financiële middelen. Ook voor de gedetineerden met geestelijke gezondheidsproblemen kunnen beperkingen gelden om een opleiding te mogen volgen Soms worden bepaalde gedetineerden op het einde van de opleiding of de dag voor een examen zelfs overgeplaatst In Doornik zijn de beroepsopleidingen niet toegankelijk voor verdachten. Ook in deze gevangenis bestaat de keuze tussen werk en opleiding. Aangezien het loon voor het werk veel hoger ligt dan de aanmoedigingspremie om te studeren, gaat de voorkeur van de minder bedeelde gedetineerden uit naar werk. De gedetineerden stellen tevens voor om de opleidingen ‘s avonds te organiseren. In Verviers zijn de opleidingsmogelijkheden
slechts
beperkt
toegankelijk
voor
de
wegens
zedenfeiten
veroordeelde personen. Normaal gezien moeten zij aparte opleidingen krijgen.
34
In de Brusselse gevangenissen
In de gevangenis te Sint-Gillis mogen alleen de gedetineerden van bepaalde vleugels cursussen volgen. Dit enkel op voorwaarde dat zij geen disciplinaire sancties hebben opgelopen waardoor zij niet mogen omgaan met andere gedetineerden. 1. 5. Bekendmaking en toegankelijkheid van de vorming In de Nederlandstalige gevangenissen
De vormingsactiviteiten worden meestal bekendgemaakt via affiches, maar in de gevangenissen van Gent, Hasselt en Wortel, wordt eveneens gebruik gemaakt van flyers. Andere,
meer
specifieke
bekendmakingsprocedures
worden
vooral
in
bepaalde
gevangenissen gebruikt. Zo geschiedt de bekendmaking eveneens via: de maatschappelijk werker van de psychosociale dienst (Dendermonde), een gesprek met de psychosociale dienst en de culturele dienst (Gent); verschillende kanalen zoals de VDAB, de psychosociale dienst en het JWW (Hasselt), de onthaalbrochure van de gevangenis en de oriëntatieconsulenten (Hoogstraten), interne communicatie (Leuven Hulp), communicatie via het videokanaal (Mechelen), door het Justitieel Welzijnsteam opgesteld programma (Wortel). In de Franstalige gevangenissen
In de Franstalige gevangenissen geschiedt de bekendmaking voornamelijk via affiches in de afdelingen of door een ontmoeting met de coördinator (Jamioulx). In de gevangenis van Lantin worden ook folders verspreid in de cellen en verstrekt de psychosociale dienst ook mondelinge informatie. In Doornik wordt gebruik gemaakt van affiches, flyers en infosessies van ADEPPI terwijl de educatieve coördinatrice in Verviers een grote rol speelt. Volgens de commissie te Ittre zou de bekendmaking niet genoeg opvallen en volgens de commissie van Doornik zou de informatie, volgens de gedetineerden, niet altijd worden doorgegeven, (inzonderheid aan ongeletterden) en zouden de penitentiaire beambten de doorstroming van informatie belemmeren. In de Brusselse gevangenissen
In Sint-Gillis geschiedt de bekendmaking in het kader van het project van vleugel A op systematische wijze via georganiseerde informatiesessies. Wat de andere gedetineerden betreft ontvangen zij “mond aan mond”-informatie. In Vorst worden voornamelijk affiches gebruikt. 1. 6. Beantwoordt het aanbod aan de behoeften? Enkel de commissies te Gent en Hoogstraten zijn van oordeel dat de opleidingen aan de behoeften voldoen. 35
In de Nederlandstalige gevangenissen
De commissie te Gent verwijst hierbij naar de behoeftenenquêtes die regelmatig worden georganiseerd in samenwerking met thesisstudenten en onderzoeksgroepen waarvoor de Vlaamse Gemeenschap verantwoordelijk is. De commissie te Hasselt wijst op de behoefte aan een ruimer en veelzijdiger aanbod en onderstreept de noodzaak om, gelet op de aanzienlijke niet-Nederlandstalige bevolking, de mogelijkheden inzake taallessen uit te breiden. De commissie te Mechelen betreurt het gebrek aan beroepsopleidingen en de commissie te Dendermonde benadrukt het belang om opleidingsprogramma’s te ontwikkelen die meer gericht zijn op reïntegratie. In de Franstalige gevangenissen
De commissie van Jamioulx wijst op de mogelijkheid om ook vormingen te organiseren voor personen met een laag opleidingsniveau. Daarenboven wijst ze op het gebrek aan vorming voor buitenlandse gevangenen (die slechts één keer per week les hebben) en de vele aanvragen voor culturele activiteiten waarop vaak niet wordt ingegaan door een gebrek aan financiële middelen. De commissie van Lantin merkt op dat het vormingsaanbod niet overeenstemt met de vraag van de gevangenen en stelt dat het noodzakelijk is te voorzien in een echt statuut van “gevangene-student”
die een bijzonder regime kan genieten (“gevangenis-school”).
Zij wijst onder meer op het gebrek aan een opleiding voor het verwerven van een rijbewijs en op de gebrekkige follow-up van de gedetineerden die schriftelijke cursussen volgen, wat er toe leidt dat velen ontmoedigd opgeven. De commissie van Nijvel is dan weer van oordeel dat het aanbod aan voorgestelde vormingen ontoereikend is en niet overeenstemt met de specifieke noden van de gedetineerden. De commissie van Doornik wijst op de moeilijkheden om groepen op te richten aangepast aan
de
noden
van
de
niet-Franstalige
analfabeten;
een
grote
vraag
naar
beroepsopleidingen en naar artistieke, sportieve en ludieke activiteiten (pottenbakken en muziek) en minder vraag naar algemene cursussen, het belang om het aanbod uit te breiden niettegenstaande het gebrek aan toereikende ruimte en infrastructuur; het opdoeken van de tekenlessen gegeven door een ambtenaar wegens onenigheden onder collega’s; een positief initiatief van de herstelconsulente om animatie op de binnenplaats te organiseren. De commissie te Verviers wijst op het succes van de beroepsopleidingen bouw en informatica.
36
In de Brusselse gevangenissen
De commissie te Sint-Gillis stelt het volgende vast: er is een uitermate beperkt aanbod; er is een afwezigheid van beroepsopleidingen, en een belangrijke motivatie van de gedetineerden om afstandsonderwijs te volgen. De commissie te Vorst vermeldt dat het opleidingsaanbod enkel voldoet voor wat betreft het afstandsonderwijs. Jammer genoeg wordt hiervan weinig gebruik gemaakt. Ook de computerlessen trekken onvoldoende personen aan omdat deze lessen tijdens de werkuren gegeven worden. 1.7. Volstaat het aanbod? Enkel de commissies te Gent en Wortel zijn van oordeel dat het aanbod volstaat. In de Nederlandstalige gevangenissen
De
commissie
te
Antwerpen
is
de
mening
toegedaan
dat
er
voor
meer
vormingsmogelijkheden moet gezorgd worden en dat er te weinig personen ingaan op de reeds bestaande mogelijkheden. De commissie te Hasselt vermeldt op zijn beurt dat er enkel vormingen worden georganiseerd maar dat de basisopleiding te beperkt is, structureel te weinig verankerd is en bepaald wordt
door de financiële mogelijkheden en de tijd die de externe partners
kunnen besteden aan activiteiten intra muros. Daarenboven is er een groot tekort aan taallessen. De commissie te Ieper is van oordeel dat de beperkte vormingsmogelijkheden gedeeltelijk toe te schrijven zijn aan het gegeven dat de inrichting een arresthuis is, waarvan de bevolkingssamenstelling snel verandert. Daarnaast wordt eveneens verwezen naar het feit dat de directie vooral de nadruk legt op veiligheid en het bewaren van de rust in de gevangenis. De commissie te Leuven Hulp stelt dat het gebrek aan vormingsmogelijkheden vooral te wijten is aan een gebrek aan geld en organiserend personeel, terwijl de commissie te Mechelen vooral met de vinger wijst naar een gebrekkig aanbod. Daarenboven betreurt de commissie te Mechelen dat de plaatselijke VDAB zich enkel oriënteert naar gevangenen die belangstelling hebben voor een reïntegratie in de regio van Mechelen. In de Franstalige gevangenissen
De commissie te Jamioulx merkt op dat er sprake is van een gebrek aan basiseducatie. Zij stelt tevens vast dat het onmogelijk is in te gaan op de vraag naar begeleiding van afstandsonderwijs en dat er onvoldoende culturele activiteiten zijn door gebrek aan geld.
37
De commissie te Lantin stelt vast dat er voor bepaalde vormingen onvoldoende plaatsen beschikbaar zijn, dat andere vormingen niet kunnen beginnen door een gebrek aan inschrijvingen en dat zelden overplaatsingen worden toegestaan voor vormingen die de gevangenen willen volgen in andere gevangenissen. De commissie te Doornik stelt vast dat de wachttijden zeer lang zijn gelet op het gebrek aan plaatsen. De commissie te Verviers stelt vast dat geen enkele gedetineerden geweigerd wordt, maar dat het niet altijd mogelijk is om precies die cursus te volgen die ze wensen. In de Brusselse gevangenissen
De commissie te Vorst wijst erop dat het moeilijk is te voorzien in vormingen gelet op de belangrijke ‘turnover’ van gedetineerden; dat het de directie en de psychosociale dienst soms ontbreekt aan goede wil om vormingen te organiseren, zodat moet worden “geknutseld”;
dat
de
vraag
het
aanbod
overschrijdt
gelet
op
het
gebrek
aan
vormingswerkers. 1.8. Infrastructuur Een kleine helft van de commissies is van oordeel dat de infrastructuur voldoet. In de Nederlandstalige gevangenissen
De commissie te Hasselt is van oordeel dat de beschikbare ruimte ontoereikend zou zijn ingeval het aanbod wordt uitgebreid. Volgens de commissie te Dendermonde is de infrastructuur beperkt en oud. De commissie te Leuven Hulp is van mening dat de jongste jaren belangrijke maar onvoldoende inspanningen zijn gedaan om de infrastructuur aan te passen. De commissie te Mechelen onderstreept dat slecht een kleine ruimte met een beperkt aantal oude computers ter beschikking staat. In de Franstalige gevangenissen
De commissie te Jamioulx is van oordeel dat het onmogelijk is het aanbod uit te breiden gelet op het beperkt aantal ruimten en het verbod om les te geven na 18 uur. De commissie te Lantin stelt vast dat er geen ruimten beschikbaar zijn in het arresthuis; dat de ruimten in de strafinrichting gevestigd zijn in een celvleugel die voor gevangenen uit een andere vleugel en van een ander niveau moeilijk bereikbaar is en die bovendien niet is uitgerust met sanitair.
38
De commissie te Nijvel stelt vast dat er onvoldoende leslokalen zijn en dat die lokalen niet op efficiënte wijze ter beschikking worden gesteld. In de Brusselse gevangenissen
De commissie te Sint-Gillis stelt vast dat de infrastructuur voldoende lijkt en dat er een goed uitgerust informaticalokaal is en een extra leslokaal in de kapel. De commissie te Vorst onderstreept dat de lessen worden gegeven in moeilijke omstandigheden, in de spreekkamer van de advocaten. Er bestaat eveneens een leslokaal dat moeilijk bereikbaar is, in de cellenblok, maar de beambten verzetten zich tegen het gebruik ervan omdat het tot teveel toezicht vereist. 1.9. Percentage gedetineerden die deze opleidingen voltooien. De meeste commissies beschikken niet over wetenschappelijk verantwoorde statistieken en kunnen bijgevolg enkel informatie geven gegrond op informele contacten (het percentage gevangenen die de opleidingen voltooien schommelt tussen 2 en 80%). Ter zake zijn de volgende gegevens meegedeeld. In de Nederlandstalige gevangenissen
Antwerpen: ongeveer 50% ; Dendermonde: maximum 10% (berekend op een beperkte groep gevangenen) ; Hasselt: 5% van de gevangenen volgden een opleiding intra muros en 2% extra muros (halve vrijheid en elektronisch toezicht); Hoogstraten: 70% van de 30% gevangenen die een opleiding volgden, voltooiden de cursus; Leuven Hulp: 75% van de 5% van de gevangen die een opleiding volgden, voltooiden de cursus; Mechelen: 20% van de gevangenen (op niet-wetenschappelijke basis); Oudenaarde: 25% van de gevangenen volgden algemeen onderwijs en 40% volgden andere cursussen; Turnhout: 80%; Wortel: +- 70%. In de Franstalige gevangenissen
Ittre: 95% van degenen die de kookopleiding volgden en geen antwoord wat de andere opleidingen “à la carte” betreft; Jamioulx: tussen 30 en 50% ; Lantin: tussen 30 en 50%, naar gelang het jaar; Nijvel: ongeveer 7% ; Doornik: 60% ; Verviers: 1/3de van degenen die een opleiding aanvatten. In de Brusselse gevangenissen
Sint-Gillis: geen statistieken beschikbaar; Vorst: geen kwalificerende vormingen; 10 gevangenen startten met de informaticaopleiding en 2 beëindigden die opleiding.
39
1.10. Redenen voor niet voltooien opleiding In een dalende volgorde van belangrijkheid, worden de volgende redenen opgegeven: het
gebrek aan motivatie of de
demotivatie, die
vaak verband
houdt
met
de
omstandigheden van detentie (in meer dan twee derden van de gevangenissen); de overplaatsingen,
vaak
om
tucht-
of
veiligheidsredenen
(in
twee
derden
van
de
gevangenissen); de vrijlatingen (in één derde van de gevallen); de verplichting te kiezen tussen gevangenisarbeid en vorming. Sommige commissies halen specifiekere redenen aan: •
Antwerpen: de stakingen;
•
Dendermonde: uitsluiting door storend gedrag van gedetineerden;
•
Hasselt: problemen van psychosociale aard van de gedetineerden;
•
Hoogstraten: onvoorziene technische redenen, conflicten met de andere cursisten;
•
Mechelen: de moeilijkheidsgraad; onvoldoende begeleiding;
•
Lantin: disciplinaire redenen;
•
Doornik: externe incidenten; geen mogelijkheid zich in te schrijven voor de volgende modules, een gebrek aan interactie tussen de verschillende voorzieningen inzake opleiding; de groepscohesie;
•
Verviers: een steeds lager wordend opleidingsniveau;
•
Vorst: frequente overbrengingen naar het gerechtsgebouw.
2. Hulpverlening – Behandeling en individuele begeleiding 2.1. Intern aanbod en evaluatie (bijvoorbeeld de psychosociale dienst) Wat het intern aanbod betreft, refereren de commissies vrijwel enkel aan de psychosociale dienst en aan de officiële opdracht ervan: informatie, begeleiding/oriëntering, verloop detentie, deskundigenopdrachten die inzonderheid gesprekken met de gevangenen inhouden teneinde advies uit te brengen over de mogelijkheid tot toepassing van de verschillende maatregelen tot individualisering van de straf, de uitwerking van een reclasseringsplan, de doorverwijzing van seksuele delinquenten naar gespecialiseerde inrichtingen, de behandeling van drugsverslaafden door de psychiaters (methadon). Vrijwel alle commissies klagen over een personeelsgebrek bij de psychosociale diensten. Iedere commissie geeft andere redenen ervoor op:
40
In de Nederlandstalige gevangenissen
Volgens de commissie te Antwerpen is het personeelskader niet aangepast aan het hoge aantal gedetineerden. Volgens
de
commissie
te
Dendermonde
worden
de
personeelsleden
die
in
zwangerschapsverlof gaan niet vervangen wat leidt tot lange wachttijden om een afspraak met de psychosociale dienst te maken. Volgens de commissie van Gent is er te weinig tijd voor de psychosociale dienst om individuele gedetineerden op te volgen om reden dat deze dienst veel expertiseopdrachten moet verrichten. De commissie te Hoogstraten stelt een hoge case load vast voor een groep van 6 personen. De commissie te Ieper stelt vast dat het gebrek aan tijd van de psychosociale dienst om zijn opdracht inzake oriëntatie te vervullen, ertoe leidt dat andere diensten deze taak op zich
moeten
nemen;
dat
er
een
communicatieprobleem
bestaat
met
de
niet-
Nederlandstalige gedetineerden. De commissie te Leuven Hulp wijst erop dat de psychosociale dienst, ondanks de grote inspanningen die deze dienst zich getroost, niet alle vragen kan beantwoorden. De commissie te Wortel onderstreept dat de personeelskader verre van volledig is en het gegeven dat niet in de vervanging van die personeelsleden is voorzien. In de Franstalige gevangenissen
De commissie te Jamioulx stelt vast dat de psychosociale dienst, gelet op het te grote aantal administratieve taken, niet altijd ingaat op de rapportbriefjes van de gedetineerden. De commissie betreurt het gebrek aan afstemming tussen vorming en het werk van de psychosociale dienst. De commissie te Doornik wijst op de achterstand in behandeling door de psychosociale dienst wat wordt toegeschreven aan de moeilijkheidsgraad van de dossiers. Anderzijds wordt er wel gewezen op de goede samenwerking tussen de commissie en de psychosociale diensten. De
commissie te Verviers onderstreept dat de
maatschappelijk werkers van de
psychosociale dienst de nieuwe gedetineerden krachtens het reglement van de gevangenis moeten ontmoeten binnen 36 uur na de opsluiting. Thans is dit niet altijd het geval.
41
In de Brusselse gevangenissen
De commissie te Sint-Gillis onderstreept dat het kader van de psychosociale dienst onvolledig is. Deze situatie heeft het dramatische gevolg dat de behandeling van de dossiers in het personeelscollege verdaagd worden, zodat de reclasseringplannen in het gedrang komen. De commissie te Vorst wijst erop dat lange wachttijden bestaan om leden van de psychosociale dienst te kunnen spreken. 2.2. Extern hulpverleningsaanbod (bv. Justitieel Welzijnswerk/gedetineerden) In de Nederlandstalige gevangenissen
Het grootste externe aanbod komt hoofdzakelijk van de door de Vlaamse Gemeenschap erkende diensten JWW (Justitieel Welzijnswerk). Andere instanties, zoals het JVO Turnhout (Hoogstraten),
de
CAW’s
en
het
CAD
(Hasselt),
de
centra
voor
geestelijke
gezondheidszorg, De Sleutel, en Kompas (Ieper), verstrekken meer specifieke bijstand. In het algemeen zijn de meeste commissies van oordeel dat de diensten JWW goed werk leveren. De commissie te Hasselt is evenwel van oordeel dat binnen het Vlaams departement Welzijn moet worden voorzien in structurele middelen om een op de vraag gebaseerd aanbod aan individuele hulp en/of aangepaste behandeling te ontwikkelen voor de gevangenisbevolking. De commissie te Ieper is van oordeel dat de tweemaal per week georganiseerde consultaties van het JWW ontoereikend zijn om tegemoet te komen aan het aantal verzoeken om hulp van de gedetineerden en dat het werk van het JWW niet voldoende wordt gesteund door de directie, die onvoldoende middelen ter beschikking stelt opdat zij hun taken kunnen vervullen. In de Franstalige gevangenissen
De commissies wijzen vooral op het werk van de Services d’aide sociale aux détenus (SASD) (diensten voor sociale hulpverlening aan gedetineerden), die erkend zijn door de Franse Gemeenschap. In het algemeen zijn de commissies van oordeel dat de SASD’s doen wat zij kunnen en echt
wel
bijstand
verlenen
gelet
op
hun
beperkte
financiële
middelen
(ook
in
aangelegenheden waarmee de psychosociale dienst zich niet kan bezighouden wegens te veel werk).
42
De commissie te Doornik merkt op dat: •
de SASD te weinig zichtbaar is, inzonderheid door de onwil van een minderheid van
penitentiaire
beambten
die
de
regels
niet
volgen
(briefwisseling
en
verslagaanvragen die geopend, geselecteerd, gecensureerd, verloren of tijdelijk achtergehouden worden, … ondanks de aanwezigheid van een brievenbus in elke vleugel). Daarom zijn tegen deze bewakers klachten ingediend. •
de SASD wegens plaatsgebrek verplicht is de aanvragen te selecteren op grond van de spoedeisendheid ervan.
•
wordt gewerkt aan de verbetering van de opvangstructuren, inzonderheid via het nieuwe project voor de opvang van kinderen van gedetineerden, in samenwerking met een extern persoon en het Rode Kruis.
In de Brusselse gevangenissen
De commissies wijzen vooral op de aanwezigheid van de dienst JWW van de Vlaamse Gemeenschap,
de
bicommunautaire
diensten
JWW
van
de
Gemeenschappelijke
Gemeenschapscommissie van Brussel-Hoofdstad, en van de Services d’aide sociale aux détenus
(diensten
voor
sociale
hulpverlening
aan
gedetineerden)
van
de
Franse
Gemeenschap. De commissie te Sint-Gillis geeft aan dat het werk van de externe diensten wordt belemmerd door het uitstellen van de dossiers die voor vervroegde invrijheidstelling in aanmerking komen. De commissie te Vorst merkt op dat afhankelijk van de persoon die men bevraagt ofwel de slechte ofwel de goede coördinatie tussen de diensten justitieel welzijnswerk van de diverse gemeenschappen en de psychosociale dienst vermeld wordt. Verder blijkt ook de toegankelijkheid van de externe diensten problematisch. Tot slot vermeldt deze commissie de zeer gewaardeerde aanwezigheid van een groep vrijwillige gevangenisbezoekers. 2.3. Specifieke infrastructuur voor de realisatie van hulpverlening De meeste commissies zijn van oordeel dat er te weinig specifieke voorzieningen zijn voor de hulpverlening, vooral voor de externe diensten. In de Nederlandstalige gevangenissen
De commissie te Gent meldt dat de gedetineerden klagen dat er te weinig ruimte is. De commissie te Hasselt merkt op dat de lokalen van de psychosociale dienst, het JWW en de VDAB de enige beschikbare ruimtes zijn en voortdurend bezet zijn. Daarom moeten de overige hulpverleners gebruik maken van de voorzieningen voor advocaten, die niet geschikt zijn voor hulpverlening, begeleiding en therapie. 43
De commissie te Ieper wijst erop dat het JWW niet beschikt over een specifiek kantoor, wat leidt tot talrijke storingen en een gebrek aan vertrouwelijkheid tijdens de gesprekken. In de Franstalige gevangenissen
De commissie te Jamioulx betreurt dat de externe diensten, die nochtans beschikken over een ruimte, in tegenstelling tot de interne diensten verplicht zijn gebruik te maken van de telefooncentrale. De commissie te Lantin klaagt over het gebrek aan vertrouwelijkheid tijdens de gesprekken, door de slechte geluidsisolatie van de ruimtes en de aanwezigheid van verschillende diensten in dezelfde ruimte. De commissie te Nijvel merkt op dat er te weinig ruimtes zijn en dat die zich op de verkeerde plaats bevinden. De commissie te Doornik benadrukt dat de SASD, die beschikt over twee vaste medewerkers, nog slechts over een enkele ruimte beschikt (de tweede werd afgestaan aan de herstelconsulent), en dat slechts beperkt gebruik kan worden gemaakt van de telefoon. In de Brusselse gevangenissen
De commissie te Sint-Gillis merkt op dat de gevangenis volledig wordt lamgelegd tijdens uithalingen en bewegingen van “terroristen”. De commissie te Vorst vermeldt dat de maatschappelijke werkers van de psychosociale dienst om de gedetineerden te ontvangen prefabruimtes (“aquariums”) moeten delen waar zij niet beschikken over al hun dossiers, terwijl de psychologen de gedetineerden in hun eigen kantoor kunnen ontvangen. Zij vermeldt tevens dat de externe diensten verplicht zijn hun gesprekken te houden in piepkleine spreekkamers zonder verluchting. 2.4. voorbereiding van de postpenitentiaire fase De commissies wijzen erop dat de invrijheidstelling wordt voorbereid via samenwerking tussen de PSD/SPS en het/de JWW/SASD (en) (of) de bicommunautaire diensten, afhankelijk
van
geïndividualiseerd
de
verschillende
tijdstippen
(uitgangsvergunningen,
waarop
verloven,
halve
de
strafuitvoering
vrijheid,
wordt
voorwaardelijke
invrijheidstelling, …), het reclasseringsplan en de eisen van de commissie voor de voorwaardelijke invrijheidstelling. Voor de meeste commissies van toezicht is de verstrekte hulpverlening over de ganse lijn onvoldoende. In de Nederlandstalige gevangenissen
De commissie te Dendermonde merkt op dat een termijn van 4 à 6 weken verloopt tussen de aanvraag voor een vergunning of een verlof en de toekenning ervan. Dit leidt tot
44
problemen met de reclassering, bijvoorbeeld als een gedetineerde op aanbeveling van de commissie voorwaardelijke invrijheidstelling naar een afspraak met de VDAB moet. De commissie te Hasselt vermeldt dat, naast de samenwerking PSD-JWW, contacten zijn gelegd
met
verscheidene
hulpverlenings-
en
dienstenorganisaties:
«ziekenhuizen,
Katarsis, CAD, CAW (ambulant en residentieel), VDAB, begeleid wonen, balie, … De commissie te Hoogstraten wijst op de stages buiten de gevangenis in het kader van het project “Buitenkans”, de ontmoetingen die worden georganiseerd met externe diensten voor residentiële of ambulante begeleiding, … De commissie te Mechelen benadrukt de rol van de opleidingsactiviteiten in het integratieproces na het verlaten van de gevangenis. De commissie te Wortel onderstreept de belangrijke rol van de VDAB-consulent bij de begeleiding van het integratietraject. In de Franstalige gevangenissen
Volgens de commissie te Jamioulx wordt geen ernstig werk geleverd met het oog op de voorbereiding van de voorlopige en de voorwaardelijke invrijheidstelling. Ook wat betreft de continuering van de medische zorgen na de invrijheidstelling zijn er problemen. De commissie te Lantin is van oordeel dat, ondanks de hulp van de SASD bij de voorbereiding van het reclasseringsplan, dit plan vaak vele wijzigingen ondergaat als gevolg van de eisen van de commissie voor de voorwaardelijke invrijheidstelling, wat leidt tot demotivatie en ontmoediging van de gedetineerde. De commissie te Saint Hubert benadrukt de moeilijkheden bij het verkrijgen van de uitgaansvergunningen die vereist zijn om werk te zoeken, alsook het verband tussen deze disfuncties en de traagheid van de procedure van de voorwaardelijke invrijheidstelling. De commissie te Nijvel is van oordeel dat de contacten tussen de psychosociale dienst en de gedetineerden met het oog op hun reïntegratie niet voldoende systematisch en frequent zijn. De commissie te Doornik legt de nadruk op het nut van het informatieplatform dat de externe actoren samenbrengt en dat de gedetineerden regelmatig kunnen raadplegen. De commissie te Verviers is van oordeel dat de voorbereiding op de professionele reclassering niet wordt vergemakkelijkt door het gegeven dat de meeste gedetineerden niet de mogelijkheid hebben om te werken in de gevangenis, en dat de gedetineerden grote moeilijkheden hebben om huisvesting te vinden.
45
In de Brusselse gevangenissen
De commissie te Sint-Gillis onderstreept de noodzakelijke samenwerking tussen de PSD en de verschillende welzijnsstructuren voor gedetineerden/justitiabelen in het kader van verscheidene samenwerkingsakkoorden. De commissie te Vorst is van oordeel dat de follow-up ontoereikend is, inzonderheid in geval van voorlopige invrijheidstelling. De invrijheidstelling na de voorlopige hechtenis komt vaak onverwacht waardoor de tijd ontbreekt om de nodige stappen te ondernemen.
3. Herstelactiviteit In de verslagen van de commissies van toezicht is de informatie met betrekking tot de herstelactiviteiten erg verschillend van de ene inrichting tot de andere. Waar bepaalde commissies de herstelactiviteiten op zeer gedetailleerde wijze beschrijven, zeggen andere commissies er niets over. Een eerste verklaring voor dit verschil ligt in de zichtbaarheid van de herstelactiviteiten in de inrichtingen.
Zo maken bepaalde commissies van toezicht geen melding van
herstelactiviteiten omdat zij gewoonweg niet altijd op de hoogte zijn van de activiteiten die worden georganiseerd. De
meeste
activiteiten
die
in
de
jaarverslagen
werden
besproken
zijn
meestal
georganiseerd door de consulenten herstelrecht die daarvoor zijn aangeworven. Helaas zijn de voorgestelde activiteiten echter erg ongelijk verdeeld, aangezien niet alle inrichtingen over een dergelijke consulent lijken te beschikken (in Nijvel en in Antwerpen zijn er bijvoorbeeld geen) en aangezien niet alle consulenten even dynamisch zijn of over evenveel vrijheid beschikken bij de uitoefening van hun werk. De aanwezigheid van een consulent per inrichting is vaak onvoldoende voor het aantal gedetineerden. Daardoor moeten gemeenschappelijke activiteiten in overweging worden genomen en komen de begeleiding en de follow-up van de individuele dossiers in het gedrang. In bepaalde inrichtingen wordt het herstel overgelaten aan de aalmoezenier. De nadruk moet dus worden gelegd op het personeelstekort en de “kneedbaarheid” van de functie ten opzichte van de gedetineerden. De georganiseerde activiteiten zijn zeer verscheiden: van de “gewone” terugbetaling van de burgerlijke partij tot deelname aan gemeenschappelijke workshops gericht op bewustmaking ten aanzien van het slachtoffer. Sommige inrichtingen bieden verschillende soorten activiteiten aan, andere concentreren zich op een enkele formule en nog andere inrichtingen bieden geen enkele formule aan. Vaak wordt de keuze en het initiatief tot deelname aan de gemeenschappelijke activiteiten overgelaten aan de gedetineerde. Door middel van contacten en van kleine aanplakbiljetten wordt de gedetineerde tot deelname aangespoord.
46
De volgende activiteiten zijn in de verslagen vermeld: -
Verspreiden van informatiebrochures;
-
Bemiddelen tussen de dader en het slachtoffer;
-
Verantwoordelijkheidstraining conflictbeheersing;
-
Deelnemen aan workshops (bewustmaking ten opzichte van het slachtoffer, “zelfherstel”, “sociaal schilderen”, verhouding tot de medemens, hygiëne, video,…);
-
Leren sparen;
-
Vergoeden van de terugbetalingsplannen);
-
Samenwerken met vzw’s die gespecialiseerd zijn op het vlak van bemiddeling;
-
Deelnemen aan gespreksgroepen;
-
Samenstellen van een krant en opvang van de nieuwkomers door gedetineerden en/of ambtenaren die daarvoor openstaan;
-
Geven van informatie door de diensten voor slachtofferhulp, inzonderheid inzake de juridische aangelegenheden en de rechten van de slachtoffers.
(in het
burgerlijke
kader
van
partijen
seksueel
misbruik),
(uitwerken
van
Bij het creëren van een hersteldynamiek wordt evenwel de nadruk gelegd op een aantal moeilijkheden: -
Het personeelstekort;
-
De moeilijkheid om activiteiten te organiseren wegens de overbevolking en wegens de overbrenging van gedetineerden;
-
Het gebrek aan infrastructuur en aan geschikte ruimten (door de kleine afmetingen van bepaalde ruimten is de deelname aan gemeenschappelijke activiteiten de facto beperkt) zie supra;
-
De terughoudendheid bij het personeel (met name wegens de bewegingen veroorzaakt door de activiteiten);
-
De insolvabiliteit van de gedetineerden die voornemens zijn terugbetalingen te doen en de moeilijkheid om werk te vinden en een correcte verloning te ontvangen, teneinde vanuit de gevangenis een vaak zwaar financieel herstel in overweging te kunnen nemen.
Over het algemeen lijken de veiligheidsvoorschriften van de gevangenis heel vaak een obstakel voor de tenuitvoerlegging van de verschillende herstelprogramma’s. De taak van de herstelconsulenten wordt bijgevolg soms beperkt tot het geven van informatie. Tevens kan worden vastgesteld dat bepaalde consulenten hun taken heroriënteren naar het penitentiair personeel, waardoor zij de rol gaan spelen van opleider of van bemiddelaar tussen de verschillende partijen (bijvoorbeeld in Sint-Gillis). Soms is die opleiding en bemiddeling noodzakelijk voor de goede werking van de inrichting, maar dit behoort niet tot de kerntaken van die consulenten. Bepaalde consulenten hebben zich toegespitst op de 47
opvang van bezoekers, op het behoud van de familiale band en zelfs op juridische bijstand aan de gedetineerden. Uit de synthese van de verslagen moet dus worden geconcludeerd dat de functie van herstelconsulent extreem onstabiel is en vaak wordt geherdefinieerd afhankelijk van andere vereisten of behoeften die verband houden met de detentie in het algemeen of met de specifieke behoeften van de inrichting in het bijzonder. Een ander probleem dat opduikt is de moeilijkheid om de motivatie van de gedetineerden voor de deelname aan dit soort activiteiten op te wekken en op lange termijn te behouden. Door het personeelsgebrek in de penitentiaire inrichtingen is het soms noodzakelijk, de gedetineerde door te verwijzen naar externe vzw’s. Daartoe moet de gedetineerde op een wachtlijst worden ingeschreven, hetgeen kan leiden tot wachttijden voor de uitwerking van de eerste initiatieven. Die wachttijden zijn soms heel lang. Wanneer herstelactiviteiten plaatsvinden, is de evaluatie van de resultaten ervan over het algemeen
positief,
inzonderheid
met
betrekking
tot
de
opleidingssessies
en
de
rechtstreekse contacten met de slachtoffers in het kader van de bemiddeling. Heel wat commissies benadrukken echter dat de invoering van een herstellogica in een strafcontext nog een volledig nieuw idee is en dat de geslaagde en efficiënte integratie van het herstel in de penitentiaire context nog lang zal duren.
4. Respect voor procedures en termijnen De commissies beoordelen op zeer uiteenlopende wijze de naleving van de procedures en van de termijnen inzake de uitvoering van de straffen en de invrijheidstelling. Het blijkt dat ter zake over heel wat inrichtingen weinig opmerkingen kunnen worden gemaakt of dat de achterstand, inzonderheid inzake de voorwaardelijke invrijheidstelling, ingehaald werd. Sommigen benadrukken evenwel dat er nog achterstand is, maar zij beschouwen die als “aanvaardbaar”. Andere commissies zijn formeler en benadrukken het falen van de PSD-diensten (of de slechte werking ervan…) en de overmaat aan werk. Deze situatie leidt tot aanzienlijke vertragingen bij de procedures tot voorwaardelijke invrijheidstelling (dossiers worden systematisch uitgesteld in afwachting van de maatschappelijke enquête, de PSD-diensten hebben de gedetineerden nog niet ontmoet op het ogenblik van de toelaatbaarheid…). Deze situatie heeft vanzelfsprekend een invloed op het ontwerp, de uitwerking en de uitvoering van het reclasseringsplan. Ook de verstrenging van de toekenningsvoorwaarden voor de voorwaardelijke invrijheidstelling wordt aangehaald. Inzake penitentiair verlof kan een zelfde vaststelling gemaakt worden. In bepaalde Franstalige inrichtingen klagen veel gedetineerden dat zij hun verlof niet kunnen opnemen binnen de reglementaire termijnen (antwoord een of twee maanden na de indiening van het
verzoek
ter
griffie).
Sommige
gedetineerden
zeggen
dat
zij
verzoeken
om
48
overplaatsing in de hoop vooruitgang te boeken in hun dossier voor zover andere inrichtingen die verzoeken sneller zouden behandelen. Ook op de volgende aangelegenheden wordt kritiek geuit: -
Door de overbrenging van gedetineerden kunnen de dossiers niet binnen een redelijke termijn worden behandeld;
-
De moeilijkheden om de taal die in de procedures en in de documenten worden gebruikt, te begrijpen;
-
De moeilijkheden vreemdelingen;
-
De moeilijkheden die eigen zijn aan de verhoudingen met externe diensten (bv. de beschikbaarheid van de diensten voor begeleiding in seksuele aangelegenheden).
met
betrekking
tot
het
juridisch
statuut
van
de
49
Hoofdstuk 3: Algemeen besluit en aanbevelingen
1. Algemeen Besluit Zowel de Centrale Toezichtsraad als de commissies van toezicht betreuren dat een goedbedoeld en zinvol wetgevend initiatief niet werd gevolgd door een adequate uitvoering in de praktijk. De commissies van toezicht ervaren onvoldoende ondersteuning bij de uitvoering van hun opdrachten. Er wordt teveel vrijwilligheid verwacht wat heel wat druk legt op de commissies. In verschillende jaarverslagen werd gesproken over een te beperkte opvolging van klachten en van verzuchtingen vanwege de commissies door het kabinet van de minister; over een gebrek aan werkingsmiddelen, over een gebrek aan wettelijke mogelijkheden en over een gebrek aan mankracht en aan impact. Daar de werkingsmiddelen zo goed als onbestaande zijn, functioneren de commissies slechts dankzij het idealisme en de vrijwillige inzet van de leden. Ondanks de vele praktische en financiële problemen waar de commissies mee geconfronteerd worden, stelt de raad evenwel vast dat de meeste commissies hun taken meer dan behoorlijk vervullen. Wenst men evenwel te komen tot een professionalisering van deze organen, dan is deze werkwijze niet langer houdbaar. Zo mag niet uit het oog verloren worden dat de Centrale Raad en de commissies van toezicht in de toekomstige regelgeving van de Basiswet van 12 januari 2005 nog meer bevoegdheden zullen krijgen en de belangrijke taak op zich zullen nemen als beslissingnemende instanties in de procedure van het klachtenrecht voor gedetineerden.
2. Aanbevelingen inzake de werking van de commissies en van de Centrale Raad De Centrale Raad stelt vast dat er geen budget voorzien is voor zijn werking, noch voor deze van de commissies van toezicht en dat hun respectieve leden onvoldoende materieel en financieel ondersteund worden. De Centrale Raad doet dan ook de volgende aanbevelingen: •
Het is nodig aan de Centrale Raad en de commissies van toezicht jaarlijks een werkingskrediet toe te kennen waarmee onkosten en secretariaatskosten kunnen worden gedekt.
•
De inspanningen van de leden moeten financieel worden gehonoreerd aangezien zij hun taken uitvoeren bovenop hun professionele activiteiten. In dat verband kan bijvoorbeeld verwezen worden naar de probatiecommissie en de commissie tot bescherming van de maatschappij.
50
•
De leden van de commissies dienen in het bezit gesteld te worden van documentatie zodat zij hun taken op een meer efficiënte manier kunnen uitvoeren.
•
Commissieleden moeten de mogelijkheid krijgen om vormingen en studiedagen te volgen op het budget van justitie.
•
Er moet dringend werk gemaakt worden van de verzekering van de leden van de commissies van toezicht en van de Centrale Toezichtsraad voor het gevangeniswezen.
•
Een voltijdse medewerker dient verbonden te worden aan de Centrale Toezichtsraad om coördinerende, ondersteunende en administratieve taken op zich te nemen.
•
De Centrale Toezichtsraad stelt vast dat er geen uitgewerkte procedure is voorzien voor de werving van zijn leden en die van de commissies van toezicht. Een regelgevend initiatief dient dan ook te worden genomen zodat de voor de functie nodige bekwaamheden en de eventuele contra-indicaties voor het uitoefenen van de functie kunnen worden geverifieerd.
3.
Aanbevelingen
inzake
de
toestand
en
de
werking
van
de
strafinrichtingen in België 3.1. Celcapaciteit Het is een blijvende vaststelling dat er in de Belgische gevangenissen onvoldoende celcapaciteit is om de gedetineerden op een menswaardige manier op te sluiten. Deze overbevolking is hét pijnpunt van het gevangeniswezen en heeft zowel een nefaste invloed op de bejegening van de gedetineerden, op de werkomstandigheden van het personeel, op de interne en externe veiligheid, op de toegankelijkheid en werkbaarheid voor de bevoegde personen en diensten van buiten de gevangenis als op de vlotte behandeling van de
dossiers
inzake
vervroegde
invrijheidstellingen
en
alternatieve
strafuitvoeringsmodaliteiten 3.2. Levensvoorwaarden in de gevangenis De levensvoorwaarden in de gevangenis verschillen sterk al naargelang de inrichtingen. Wat kan in één inrichting is soms zonder aanwijsbare reden niet mogelijk in een andere inrichting. De Centrale Raad dringt erop aan dat, overeenkomstig artikel 16 van de Basiswet, elke gevangenis zou beschikken over een huishoudelijk reglement en dat de Minister er zou op toezien dat in de huishoudelijke reglementen zoveel mogelijk de uniformiteit wordt nagestreefd teneinde de rechtsgelijkheid en de rechtszekerheid van alle gedetineerden te bevorderen. De Centrale Toezichtsraad doet de aanbeveling dat in het bijzonder wordt toegezien op een billijke verdeling van de toegang tot de ontspanningsactiviteiten en de vrijetijdsbesteding,
51
rekening houdend met het gegeven dat niet alle inrichtingen over dezelfde structuur beschikken en met de bijzondere regimes die gelden voor verschillende categorieën van gevangenen. De stakingsacties van het penitentiair personeel mogen geen gevolgen hebben voor de levensvoorwaarden van de gedetineerden (toegang tot de binnenplaats, bezoekregeling,…) De Centrale Raad doet de aanbeveling dat bij de overplaatsing van gedetineerden tussen strafinrichtingen zowel rekening wordt gehouden met de stand van het detentietraject, als met de opleidingen die worden gevolgd en met de gezinstoestand. 3.3. Medische situatie De zieke gedetineerden moeten in alle gevallen de medische zorgen krijgen die vereist zijn op grond van hun toestand, in omstandigheden en onder voorwaarden die vergelijkbaar zijn met die welke gelden voor de bevolking buiten de gevangenis. Bijgevolg moet, op de plaatsen waar nodig, de beschikbaarheid van het verzorgend personeel worden opgevoerd, worden toegezien op de inachtneming van het medisch geheim door te voorkomen dat bewakers aanwezig zijn bij medische onderzoeken, de continuïteit van de zorgen worden gewaarborgd na de vrijlating en administratieve termijnen worden voorkomen naar aanleiding van raadplegingen buiten de gevangenis. De informatie inzake preventieve gezondheidszorg zou moeten worden aangepast aan het gevangenismilieu en op geregelde tijdstippen worden herhaald. 3.4. Informatie Uit de jaarverslagen van de commissies blijkt dat de gedetineerden op sommige plaatsen onvoldoende, slecht of quasi niet geïnformeerd worden over hun rechten en plichten. De Centrale Raad dringt erop aan dat alle gevangenissen de nodige inspanningen zouden leveren om alle gedetineerden op een degelijke en op een voor hun begrijpbare wijze te informeren over hun rechten en plichten met betrekking tot de levensvoorwaarden in de gevangenis en alle andere elementen van belang voor het detentieverloop. Gelet op de diversiteit aan nationaliteiten onder de gedetineerden moet deze informatie in meerdere talen beschikbaar zijn. 3.5. Regime Het aanwenden van veiligheidsmaatregelen loopt niet in elke inrichting volgens de eisen van de rechten van de mens. Al te vaak leiden een cumul van verschillende maatregelen, een gebrek aan transparantie van de regelgeving en de uitvoering van deze maatregelen in onaangepaste regimes in het algemeen of (isolatie)cellen in het bijzonder tot een inhumane detentie. Duidelijker geformuleerde regels inzake veiligheidsmaatregelen en – regimes die kenbaar zijn en die de rechten van verdediging waarborgen, zijn noodzakelijk. De nieuwe regelgeving van 2005 inzake het tuchtregime en de procedure heeft wel tot een verbetering geleid. 52
3.6. Arbeid In bepaalde gevangenissen, vooral de arresthuizen, is het aanbod van penitentiaire arbeid te beperkt waardoor wachtlijsten ontstaan. De arbeid is ook meestal monotoon en enkel gericht op laaggeschoolden. Het is aanbevelingswaardig om zowel de centrale overheid als de lokale gevangenisdirecties toe te laten en te stimuleren om arbeidsmogelijkheden aan te trekken. Alleszins dient de arbeidsverdeling tussen de gedetineerden eerlijker en doorzichtiger te gebeuren om favoritisme tegen te gaan. 3.7. Godsdienst en levensbeschouwing Een effectief aanbod van vertegenwoordigers van verschillende religies en godsdienstige of filosofische overtuigingen moet, overeenkomstig de vraag van de gevangenisbevolking en de evolutie van dit verzoek, ter beschikking worden gesteld van de penitentiaire instellingen. Het
opleidingsprogramma
van
het
personeel
moet
informatie
bevatten
over
de
belangrijkste religies en moet aandacht besteden aan de bewustmaking van de belangrijkste dogma’s en rituelen van die verschillende godsdiensten. 3.8. Vorming De commissies stellen vast dat, inzake de vorming in het gevangenismilieu, het gebrek aan een algemeen beleid en aan een gestructureerd en geïntegreerd aanbod waarmee de middelen van de penitentiaire inrichtingen kunnen worden gecoördineerd ertoe leidt dat vrijwel enkel onvolledige, gerichte en precaire initiatieven kunnen worden opgezet die al te zeer afhankelijk zijn van de plaatselijke wil. De
Centrale
Raad
formuleert
derhalve
de
aanbeveling
te
voorzien
in
opleidingsprogramma’s die ten minste de volgende voorwaarden vervullen: bijwerking; diverse keuzemogelijkheden; opeenvolging van korte modules met overstapmogelijkheden die in elke fase tot voldoening kunnen leiden; mogelijkheid tot certificatie; afstemming van de methodologie op de methoden aangewend buiten de gevangenis, die de mogelijkheid bieden een opleiding voort te zetten in geval van overplaatsing of op het tijdstip van de vrijlating; de invoering in een of ander stadium van het programma van technieken gericht op sociale en cognitieve vaardigheid ten behoeve van volwassenen; met andere woorden de uitwerking van een echt statuut van de “student-gedetineerde”. 3.9. Hulpverlening, behandeling en individuele begeleiding De commissies stellen vast dat de meeste psychosociale diensten van de FOD Justitie steeds
meer
tijd
besteden
aan
hun
opdrachten
inzake
advies,
onderzoek
en
deskundigenonderzoek, meer bepaald met het oog op de eventuele voorwaardelijke invrijheidstelling.
Zulks werpt aanzienlijke hindernissen op voor de uitoefening van wat
normaliter hun belangrijkste opdracht is, te weten de sociale, administratieve en 53
psychologische begeleiding van de gedetineerden, inzonderheid in het kader van de detentie- en reclasseringsplannen. Gelet op onder meer een gebrek aan middelen, personeel, ruimten en erkenning wijzen de commissies er tevens op dat de diensten van de gemeenschappen en de gewesten, die de gedetineerden sociale en psychologische bijstand bieden met het oog op hun resocialisatie, het vaak erg moeilijk hebben om zich in de gevangenissen in te planten. De Centrale Raad vraagt dat op grond van de beginselen van de autonomie van ieder bestuursniveau, overleg wordt gepleegd tussen de bevoegde autoriteiten op federaal vlak en dat van de gemeenschappen en gewesten, zodat de psychosociale diensten hun taak in de strafinrichtingen ten volle kunnen uitoefenen. Een en ander kan geschieden door middel van samenwerkingsakkoorden waarin de gelijkwaardigheid van het optreden van de diverse bestuursniveaus wordt gehuldigd. 3.10. Herstel Met betrekking tot de herstelgerichte activiteiten die door de daartoe aangeworven adviseurs in de strafinrichtingen worden uitgeoefend, moet de rol ervan nauwer worden omschreven (definitie van het begrip “herstel” als de veroordeelde is opgesloten) en moet worden voorzien in toereikende middelen zodat adequate programma’s zouden kunnen worden opgezet die zijn aangepast aan de toestand in de gevangenissen.
54
