Inleiding Gerrit Jan de Bruyn Stad en natuur zijn voor ons gevoel vaak twee onverenigbare uitersten in ons bestaan: we wonen en werken in de stad, een door mensen gemaakte steenwoestijn, en in onze vrije tijd trekken we de natuur in, bossen, duinen, waddenzee, waar we liefst zo min mogelijk sporen van menselijke invloed willen zien. Maar zoals er in ons land geen natuur te vinden is zonder menselijke invloed, zo is er ook geen stad zonder natuur en wie Leiden een beetje beter kent weet die natuur in de hele stad te vinden. Zo'n kleine duizend jaar geleden waren de natuurlijke omstandigheden aan de Rijnmond zo gunstig dat er een snel groeiende nederzetting ontstond. De combinatie van de voor handelsverkeer geschikte Rijn en strandwallen en een stelsel van getijdenkreken zoals Vliet, Mare, Zijl, Korte Vliet en Roomburger Wetering vormde de natuurlijke basis voor de groei van een van de oudste en belangrijkste Hollandse steden. De oernatuur die de ontwikkeling van de stad mogelijk maakte moest door diezelfde ontwikkeling wijken: waar eens ooibossen groeiden staat nu een stadhuis en Vliet en Mare zijn voor een groot deel gedempt. Maar juist als mensen de natuur om zich heen zien verdwijnen neemt hun behoefte toe om zich te omringen met iets natuurlijks. Waar en wanneer zich de gelegenheid ook voordeed, of het nu om een Burchtheuvel, een ramp met een kruitschip of een gesloopte stadswal ging: overal werden er groene perkjes gemaakt en bomen geplant. Bij latere grote stadsuitbreidingen werd welbewust grond gereserveerd voor grotere parken zoals de Leidse Hout en Polderpark Cronesteyn. En nog weer later gingen bewoners van smalle, boomloze straten en steegjes ertoe over om wat straatstenen voor de gevel weg te halen en geveltuintjes te creëren. Zo is Leiden geworden tot een bonte mengeling van oude en jonge geschiedenis en oude en jonge natuur. Zo kunt u langs rivier en kreken, singels en grachten genieten van bomen, planten, paddenstoelen en vogels, die hun plek hebben gevonden tussen de mooie en minder mooie oude en moderne gebouwen die onze stad rijk is. In Leiden is het nog steeds lekker lopen en met dit boekje in de hand kunnen we nog veel nieuwe schatten ontdekken.
Wandeling door het westen
Xans Rodenburg, Frits van der Sluis De wandeling Over de geesten door Leiden aan zee leidt u door de stadsnatuur van oude en nieuwe buitenplaatsen. De routebeschrijving begint en eindigt bij Naturalis, maar aangezien de beschrijving in stukjes geknipt is, kunt u ook op andere punten beginnen of eindigen. De lengte van de wandeling is 11 kilometer (als twee nieuwe verbindingen gerealiseerd zijn, is de wandeling ongeveer twee kilometer korter: zie de routebeschrijving).
Inleiding Op deze wandeling maakt u kennis met de stadsnatuur in oude en nieuwe buitenplaatsen, straten, parken en tuinen op de grens van Leiden en Oegstgeest, de plek waar zich 5500 jaar geleden de kustlijn bevond en de Rijn in zee stroomde. Leiden aan zee dus! Die kustlijn verplaatste zich in westelijke richting, een landschap achterlatend met door de zee opgestuwde ‘zandrichels’, de strandwallen of geesten. Tussen die strandwallen lagen de strandvlakten, die net als de gebieden ten oosten van de strandwallen moerassig waren. In het stroomgebied van de Rijn vinden we geen strandwallen, want het lukte de zee uiteraard niet om tegen de stroom in van die zandrichels te vormen. Hier eindigden de geesten (let op de namen E(i)ndegeest en Rhijngeest) en begint uw wandeling. Natuurlijke waterstroompjes zoals de Mare en de Poel, die nu samen onderdeel zijn van de Haarlemmertrekvaart, zorgden voor de afwatering van die natte gebieden. Door gegraven watergangen zoals de Poelwetering werd er extra water afgevoerd waardoor het gebied droog genoeg werd voor landbouw. Daling van het land maakte op den duur natuurlijke afwatering onmogelijk en het land werd weer drassiger. Dijken en molens moesten hier uitkomst bieden. Eén van die dijken, de Maredijk ligt er waarschijnlijk al van vòòr 1200. Poldermolens verschenen in 1400 in ons land. Op de wandeling komt u er twee tegen, die van de Kikkerpolder, ten noorden van de Maredijk en die van de Maredijksepolder ten zuiden ervan (en molen ’t Poeltje in de Klaas Hennepoelpolder als het extra ommetje naar het nieuwe Poelgeest gemaakt wordt). Dijkjes of verhoogde weggetjes zorgden ook voor verbindingen tussen de strandwallen. De Endegeesterlaan en Kempenaerstraat heetten vroeger de Hoge- en Lage Voort (voorde = doorwaadbare plaats). Net als de Hofdijk vormden zij een verbinding tussen de geest van Endegeest en die van Poelgeest. Andere (pre)historische wegen lagen hoog en droog op de strandwal: hiervan kruisen we er twee op onze route, de Rhijngeesterstraatweg en de Warmonderweg. Ook de buitenplaatsen en boerderijen vinden we terug op die oude strandwallen, net op de grens met het lagere, natte deel, wat handig was om water bij de hand te hebben, bijvoorbeeld voor de kasteelgracht. Rhijngeest, Endegeest en Oud Poelgeest zijn hiervan de voorbeelden die we in de wandeling tegenkomen, maar ook de boerderij met koetshuis in de Leidse Hout past in dit verhaal. Van oude polderpaden en weilanden uit de lagere delen zien we al wandelend een paar (mooie) restanten: het voetpad van het Bos van Bosman naar het weiland met hakhoutbosjes en ooievaarspaal tussen Nachtegaallaan en Endegeest, de weilanden tussen Endegeest en de Wassenaarseweg, het weiland tussen Rhijngeest en de A44 en de ijsbaan achter Oud Poelgeest (en in het nieuwe Poelgeest de Klaas Hennepoelpolder). Voor de beschrijvingen van de wandelroutes door de parken en buitenplaatsen is gekozen voor eenvoudige routes van begin- naar eindpunt. Als het u aan de hand van de beschrijving duidelijk is waar u moet uitkomen, kunt u in al die parken natuurlijk veel uitgebreidere wandelingen maken dan hier op papier zijn gezet.
Nieuwe verbindingen in de route In de loop van 2005 worden er mogelijk twee nieuwe verbindingen in de route gerealiseerd: van de Nachtegaallaan naar Endegeest en van Oud Poegeest naar het Heempark. Voor de eerste geldt dat u dan niet de hele Nachtegaallaan uitloopt, maar rechtstreeks naar Endegeest kunt doorsteken, in Endegeest aangekomen houdt u dan links aan en vervolgt de beschrijving hieronder weer als u bij de dierenweide en het kasteel bent aangekomen. De tweede is een nieuw bruggetje dat mogelijk komt te liggen aan de buitenrand van Oud Poelgeest in de hoek bij de ijsbaan en de Oegstgeesterweg. Als dat bruggetje er is, hoeft u niet meer terug te wandelen naar het toegangshek, maar kunt u hier Oud Poelgeest verlaten en richting Kikkermolen lopen en de beschrijving hieronder bij het hek van het Heempark weer oppakken.
Over de geesten door Leiden aan zee
Xans Rodenburg, Frits van der Sluis
Van Naturalis naar het Bos van Bosman Als u met uw rug naar de ingang van Naturalis staat, loopt u een klein stukje naar links en dan rechtsaf langs “Phila del Arte”, het bruggetje over en linksaf en vervolgens voor het parkeerterrein rechtsaf. Doorlopen tot de Sandifortdreef, hier rechtsaf en na ± 50 meter oversteken. Via het smalle bruggetje (Marius Giphartbrug) wandelt u over de Poelwetering; over de brug rechtsaf; eerste weg linksaf (volg het bordje “uit”); rechtdoor tot aan de Wassenaarseweg (bij twee opvallende rode puntdaken). Dan rechtsaf en na ± 50 meter de Wassenaarseweg oversteken naar het Flanorpad; hier direct linksaf het park in via het Springerpad het Bos van Bosman in. De industrieel A.G. Bosman legde in de jaren twintig van de vorige eeuw rond zijn woning het landgoed Nieuweroord aan. De landschaparchitect L. Springer was de ontwerper. Begin jaren zeventig werd het landhuis gesloopt en kwam er een hoog flatgebouw voor in de plaats. Van het oorspronkelijke landgoed vormt 3,5 hectare nu het Bos van Bosman. Evenals in de andere bosachtige parken waar deze wandeling doorheen voert, komen hier in het voorjaar veel stinzenplanten voor. Het hele jaar is de halsbandparkiet er te horen en te zien. In de winter heeft u kans de ijsvogel, die hier in 1990 zelfs gebroed heeft, tegen te komen. In 2002 en 2003 heeft het bos een grondige opknapbeurt ondergaan. In het Bos van Bosman links aanhouden tot u een bruggetje ziet; steek het bruggetje over en ga bij eerste schelpenpad linksaf. Als u na een tweede bruggetje nogmaals linksaf gaat, komt u vlak bij de Wassenaarseweg uit op de Blauwe Vogelweg. Deze weg oversteken en het voetpad (bij het bielzenhekje) in; dit pad volgen tot de Nachtegaallaan, hier aangekomen slaat u rechtsaf.
Van de Nachtegaallaan naar Endegeest en Rhijngeest Komend uit de Nachtegaallaan kunt u bij de stoplichten (Nachtegaallaan / Rijnsburgerweg, Leidsestraatweg) linksaf en vervolgens doorlopen tot eerste weg naar links (Endegeesterlaan). Op de hoek, enigszins verstopt tussen het bloemenstalletje en een stenen electriciteitshuisje, kunt u het hek door en het bos van Endegeest in. U loopt nu in een oud stuk bos met opvallend grote taxus-bomen en een wirwar aan paden; al die paden komen aan de andere kant van het bos uit op een weg die achterlangs het hoge roodbakstenen gebouw bij de hoofdingang van Endegeest loopt. Deze weg kunt u blijven volgen (ook als hij wat smaller wordt), via een bruggetje rechtdoor loopt u dan weer een ander stukje bos in. Doorlopen tot u bij de dierenweide en het kasteel Endegeest bent, loop om de dierenweide heen langs de ijskelder (met stenen-inscripties: “gerestaureerd 1993” en “M.J. Gevers van Endegeest 24 October 1842”) naar de andere kant van het kasteel. Volg de hoofdroute naar de hoofduitgang van het terrein; hier verlaat u Endegeest, steekt de
Endegeesterstraatweg over en loopt rechtdoor (langs een oud schoolgebouw rechts en een parkeerplaats links) de oude buitenplaats Rhijngeest in. De naam Rhijngeest wordt in 1764 voor het eerst vermeld, het ‘buiten’ had daarvoor een andere naam. Grote rododendron-groepen stammen uit de 19de eeuw en zijn kenmerkend voor de aanleg van parken in ‘landschapsstijl’. Ook hier weer veel stinzenplanten. Net als Endegeest werd Rhijngeest onderdeel van de ‘psychiatrische inrichting’; een deel van het park was de moestuin voor het ziekenhuis. Meer informatie over dit landgoed staat op het bord van het Zuidhollands Landschap. In Rhijngeest neemt u na het bruggetje het tweede pad rechts. Dit pad splitst zich: hou links aan tot u op een verharde weg komt. Als u hier rechtsaf slaat, komt u bij het gemeentehuis van Oegstgeest (de oude Jelgersma-kliniek, waar de naam Rhijngeest groot op de gevel staat). Let op het glazen beeld ‘Vrouwen in verzet’ van Jan Wolkers. Volg de weg door het hek en sla rechtsaf de Rhijngeesterstraatweg op; ga aan de overkant van de weg lopen tot voorbij Hotel het Witte Huis. Daar linksaf de Endegeesterlaan in. Aan uw rechterhand bevindt zich weer het bos van Endegeest.
Via het Zendingshuis naar de Leidse Hout Komend uit de Endegeesterlaan bij de kruising Endegeesterlaan / Geversstraat gaat u rechtsaf. Bij de eerste weg naar links (Terweeweg, “Hotel de Beukenhof”) oversteken en de wandeling voortzetten in dezelfde richting maar aan de andere kant van de weg (die hier Leidsestraatweg heet). Bij het Zendingshuis / Nieuwgeest gaat u linksaf de tuin in: het Hendrik Kraemerpark. Hendrik Kraemer (1888-1965) was pionier en een leidinggevend figuur op het gebied van zending en oecumene. Het park hoorde tot 1999 bij het Zendingshuis van de Nederlands Hervormde kerk. Na verbouwing en nieuwbouw is het nu een groot wooncomplex, waarvan de (zeker voor stedelijke begrippen) immense tuin nog steeds vrij toegankelijk is. Na ongeveer twintig meter kunt u rechtsaf het voetpad op. Dit pad helemaal volgen tot het een verharde weg kruist; hier rechtsaf richting de uitgang van het park bij de Kempenaerstraat; na het hek rechtsaf en de Kempenaerstraat volgen tot de kruising met de Warmonderweg: oversteken en rechtdoor de Leidse Hout in.
Door de Leidse Hout naar Oud Poelgeest Vanaf de ingang Warmonderweg / van Slingelandtlaan kunt u het voetpad (Johan de Kosterweg) volgen tot aan een laag hek (een scheiding tussen voet- en fietspad); hier linksaf en bij eerste kruising rechtsaf. Doorlopen tot aan de hertenkamp, dan linksaf en bij het theehuis weer linksaf; vervolgens rechtdoor langs de vijver (met muziektent de Waterlelie) en aan het einde rechtsaf. Dit pad kunt u volgen tot aan het einde, waar u linksaf een bruggetje over kunt. U kunt even linksaf voor een bezoekje aan het Koetshuis Leidse Hout maar kunt ook rechtdoor lopen om de wandeling te vervolgen. Dan tussen de heg door en langs de schapenwei blijven lopen, bruggetje over en schuin rechts aanhouden; pad volgen tot de uitgang naar de Groene Maredijk (fietspad); het hekje door (langs de stenen “500- roedenpaal” links van het pad) en rechtdoor via de Poelgeesterweg naar de Hofdijk / Oegstgeesterweg. Dan linksaf naar de rotonde, de Hofdijk oversteken en rechtsaf (weer terug) langs de Hofdijk tot het “zig-zag-hekje”. Linksaf erdoor en weer via de Poelgeesterweg tot het toegangshek van Oud Poelgeest. Wanneer u een extra ommetje wilt maken naar de nieuwe wijk Poelgeest, raadpleeg dan de kaart. Wanneer u Oud Poelgeest wilt overslaan, kunt op de Groene Maredijk ook naar rechts gaan en op het kruispunt bij de Mariënpoelstraat en de Maredijkmolen de route weer oppakken. Lees in dit geval verder bij Van het Heempark terug naar Naturalis.
Oud Poelgeest en het Heempark Loop het toegangshek van Oud Poelgeest door (let op het informatiebord) en volg de oprijlaan tot vlakbij het kasteel; als de oprijlaan splitst links aanhouden en linksaf langs het Koetshuis Oud Poelgeest. Doorlopen tot het einde en daar rechtsaf. U volgt nu de buitenrand van Oud Poelgeest. Loop (bij het kapelletje of jagershuisje) het bruggetje over, volg het eerste pad linksaf en volg verder de buitenrand tot u weer bij het toegangshek bent. Linksaf kunt u terug naar de Hofdijk. Bij de rotonde oversteken en linksaf het voetpad volgen langs de Hofdijk / Oegstgeesterweg tot de ingang van voetbalvereniging
UVS. Aan uw rechterhand ligt de Leidse Hout. Hier kunt u de weg oversteken en langs de ijsbaan richting molen lopen (de Kikkermolen). Bij de molen het hek door en rechtsaf het Heempark in. Als u in het park steeds links aanhoudt, komt u via de buitenrand van het park (aan de Haarlemmertrekvaart-kant) langs de begroeide muur en de oude waterput bij de hoofd in- en uitgang van het park. Het Heempark is niet alleen een prachtig parkje, maar tevens een schitterende levende aanvulling op dit wandelboekje. De meeste bloeiende planten die u onderweg bent tegengekomen, vindt u ook hier, maar nu voorzien van een naambordje. Had u onderweg vragen of twijfels over plantennamen, dan vindt u hier de antwoorden. Het Heempark ligt hier al sinds 1960. Door z’n grote variatie aan bloeiende planten is het park ’s zomers niet alleen een insectenparadijs, maar o.a. door die insecten ook vol broedende en voedselzoekende vogels en kleine zoogdiertjes. Als u meer van insecten wilt weten: bij de maandelijkse zomerexcursies wordt de bijenstal in het park meestal meegenomen.
Van het Heempark terug naar Naturalis Komende uit het Heempark kunt u de Oegstgeesterweg oversteken en linksaf. Bij het smalle paadje kunt u vervolgens rechtsaf naar de molen (de Maredijkmolen). Ga het bruggetje over (u loopt nu over dezelfde Poelwetering als aan het begin van de wandeling) en steek de Zweilandlaan over; loop vervolgens rechtdoor de Mariënpoelstraat in. Als u nu achterom kijkt ziet u nog een molen, houtzaagmolen de Herder. Bij de eerste kruising gaat u linksaf de Van Swietenstraat in en aan het einde rechtsaf en via de Boerhaavelaan naar de Rijnsburgerweg. Bij het standbeeld van Boerhaave kunt u de Rijnsburgerweg oversteken en rechtdoor richting het Poortgebouw van het oude Academisch Ziekenhuis. Als u door de poort loopt en door het plantsoentje erachter komt u min of meer bij de parkeergarage uit van het LUMC. Tussen de parkeergarage en het LUMC-gebouw door loopt u dan weer richting Naturalis (zie de wegwijzers).
