DE EERSTE WERELDOORLOG IN ZEEUWS-VLAANDEREN
INLEIDING Nederland neutraal
Nederlandse gemobiliseerde militairen in een café in Retranchement. De waardin is in Cadzandse klederdracht. Collectie Documentatiecentrum Retranchement
Nederland voert vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw een politiek van strikte afzijdigheid. Nederland is neutraal en is bereid die positie gewapenderhand te verdedigen. Eind juli 1914 dreigt een oorlog. Nederland mobiliseert een half miljoen mannen, acht procent van de bevolking. Vier lange jaren staat het militaire apparaat paraat.
Een deel van de manschappen moet naar ZeeuwsVlaanderen. Daar worden ze bij de inwoners van de dorpen en stadjes ingekwartierd. Voor de militairen valt er niet veel eer te behalen. Het zijn roemloze jaren. De gevolgen van de Nederlandse neutraliteitspolitiek komen ten volle tot uiting in Zeeuws-Vlaanderen, een gebied strategische gelegen tussen de Westerschelde en bezet België.
Aangetreden compagnie van Nederlandse militairen op de Markt van Schoondijke. Collectie Heemkundige Kring West-Zeeuws-Vlaanderen
De teksten zijn gebaseerd op A. Bauwens en M. Haak, Bange jaren. Zeeuws-Vlaanderen en de Eerste Wereldoorlog.
WWW.DEOORLOGWASOVERAL.EU
DE EERSTE WERELDOORLOG IN ZEEUWS-VLAANDEREN
VLUCHTELINGEN Overspoeld door een mensenzee Een van de meest in het oog springende gevolgen van het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog is de komst van meer dan een miljoen vluchtelingen naar Nederland. Ook Zeeuws-Vlaanderen krijgt te maken met honderdduizenden vluchtelingen. Direct na de Duitse inval in België verlaten Duitse en Oostenrijkse toeristen de Belgische badplaatsen. Een deel van hen trekt via Zeeuws-Vlaanderen naar huis. Duitsers, Oostenrijkers en Duitssprekende Oost-Europeanen die in België wonen volgen. Ook een groep bemiddelde Belgen strijkt in Zeeuws-Vlaanderen neer. Begin september arriveren de eerste arme vluchtelingen. Omdat de overheid geen opvang heeft geregeld, nemen particulieren het initiatief. Ze richten hulpcomités op.
trole te hebben ontspoort. In Zeeuws-Vlaanderen komen naar schatting 450.000 Belgische vluchtelingen over de grens. Onder hen zijn ongeveer 30.000 Belgische militairen en soldaten van enkele Engelse eenheden. De Nederlandse overheid ontwapent ze onmiddellijk en stuurt ze vrijwel meteen door naar interneringskampen, ver weg van de grens. Geconfronteerd met de mensenmassa’s in het grensgebied besluit de Nederlandse regering tot spreiding van de vluchtelingen over het grondgebied. Alleen zo is behoorlijke huisvesting en voeding mogelijk. In de eerste maanden van 1915 gaat het overgrote deel van de nog in Zeeuws-Vlaanderen verblijvende behoeftige vluchtelingen naar vluchtoorden in het midden van Nederland. Ontheemden die in eigen
Begin 1915. Vluchtelingen voor een barak in Axel.
Oktober 1914. Belgische vluchtelingen in Hulst.
Collectie Heemkundige Kring West-Zeeuws-Vlaanderen
Collectie Collot d’Escury
Een door de regering ingestelde Centrale Commissie coördineert vanaf 21 september 1914 de werkzaamheden van de particuliere steuncomités. Na de val van Antwerpen, op 10 oktober, overspoelen honderdduizenden Belgische vluchtelingen Nederland. De opvang die de overheid denkt onder con-
onderhoud kunnen voorzien, mogen in ZeeuwsVlaanderen blijven. Dit geldt ook voor de pauvreshonteux, mensen die naar de toenmalige maatstaven tot een klasse behoren die niet in vluchtelingenkampen kunnen worden ondergebracht, ook al is hun spaargeld op.
WWW.DEOORLOGWASOVERAL.EU
DE EERSTE WERELDOORLOG IN ZEEUWS-VLAANDEREN
ELEKTRISCHE DRAAD Een dodelijke hindernis
De dodendraad in Kieldrecht. Duitse militair te paard. Achter de draadversperring staan Nederlandse militaire grenswachten. Privécollectie Carlo Buijsrogge, Kloosterzande
In de ruim vier jaar dat de oorlog duurt, speelt er zich heel wat af langs de Zeeuws-Vlaamse grens. De Duitsers nemen drastische maatregelen om te voorkomen dat Belgische burgers, deserteurs, spionnen en smokkelaars nog de grens oversteken. Ze plaatsen een hekwerk langs de gehele BelgischNederlandse grens. De werken starten in april 1915. Nog diezelfde zomer komt er een nooit geziene draadversperring, waarvan de draden van de middelste rij onder een spanning van 2000 volt staan.
De dodendraad in Kieldrecht. Links achter de afsluiting ligt Nederland. Aan de andere kant op Belgisch grondgebied houdt een soldaat de wacht. Privécollectie Carlo Buijsrogge, Kloosterzande
WWW.DEOORLOGWASOVERAL.EU
De draadversperring kost in Zeeuws-Vlaanderen aan meer dan honderd mensen het leven. Toch blijven mensen de grens oversteken. Ook spionagediensten die in Nederland netwerken opzetten en contacten onderhouden met geheime agenten in België weten de draad te omzeilen. In ZeeuwsVlaanderen zijn vooral Belgische vluchtelingen betrokken bij spionage. Ze werken voor de Britten en de Fransen, maar ook voor de Duitsers. Arrestaties leiden altijd tot opwinding en het nodige gespeculeer.
DE EERSTE WERELDOORLOG IN ZEEUWS-VLAANDEREN
SMOKKEL De verleiding van het geld
6 augustus 1917. Bij Sint-Kruis, een in scene gezette arrestatie van smokkelaars. Privécollectie G.A.C. van Vooren, Aardenburg
Na de Duitse inval in België kondigt Nederland in Zeeuws-Vlaanderen de staat van beleg af. Vier jaar lang staan de inwoners van het gebied onder militair bestuur. Zo kan de legerleiding makkelijker opgetreden tegen de illegale doorvoer van goederen naar Duitsland of bezet België die de neutraliteit van het land in gevaar brengen. Er volgen maatregelen om de smokkel tegen te gaan. Na het uitbreken van de oorlog ontstaat in Vlaanderen snel gebrek aan tal van zaken. Mensen pro-
beren de schaars geworden goederen toch te pakken te krijgen. Dat leidt tot een flinke toename van de smokkel. Paarden, koeien en tal van levensbehoeften vinden vanuit Zeeuws-Vlaanderen hun weg naar Vlaanderen. Veel smokkelaars worden gesnapt, raken hun smokkelwaren kwijt of krijgen boetes. Ook bestaat de mogelijkheid dat ze zonder pardon Zeeuws-Vlaanderen worden uitgezet. De militaire territoriale commandant van Zeeland heeft de bevoegdheid om mensen voor minimaal drie maanden uit het in staat van beleg verkerende gebied in Zeeland te zetten.
In scene gezette arrestatie van drie smokkelaars, waarvan er één door de elektrische draadversperring is gedood. Een van de produkten die gesmokkeld werden, was Kwatta-chocolade. Collectie Documentatiecentrum Retranchement
WWW.DEOORLOGWASOVERAL.EU
DE EERSTE WERELDOORLOG IN ZEEUWS-VLAANDEREN
BOMMEN, VLIEGTUIGEN EN ZEEMIJNEN Enerverende gebeurtenissen Bij helder weer zien de Zeeuws-Vlamingen ’s nachts de lichtflitsen van het geschut aan het front. Er is voortdurend gerommel te horen. De aanvallen op de Belgische kust zijn nog duidelijker waarneembaar. De oorlog is dichtbij, maar ook ver weg. Oorlogvoerende landen schenden regelmatig het Nederlandse luchtruim. De inwoners van ZeeuwsVlaanderen zien of horen die vliegtuigen overkomen. Soms werpen piloten, in de veronderstelling dat ze zich boven België bevinden, hun bommen uit op Zeeuws-Vlaams grondgebied.
28 september 1917. Neergestorte Gotha G IV-bommenwerper in Sas van Gent. Aan boord waren drie Duitse bemanningsleden Bauerle, Bumann en Metzger. Behalve de robuuste motor bestond zo’n vliegtuig uit een eenvoudig raamwerk omspannen met doek. Privécollectie Adrie de Koster, Collectors 1900, Terneuzen
1 oktober 1917. Schade aangericht in Sluis door een bij vergissing uitgeworpen bom door een Engels vliegtuig.
De koopvaardij en de zeevisserij krijgen het tussen 1914 en 1918 zwaar te verduren. Op zee en aan de kust zorgen op drift geraakte zeemijnen voor ernstige ongelukken. Vissers krijgen regelmatig met zeemijnen te maken, wat tot fatale ongelukken leidt. Duizenden zeemijnen zijn op de Nederlandse kust aangespoeld, soms ontploffen ze, meestal met materiële schade tot gevolg.
Collectie Heemkundige Kring West-Zeeuws-Vlaanderen
De Nederlandse luchtmacht stelt niet veel voor. Het luchtafweer is in deplorabele toestand. De geallieerde luchtmacht gebruikt het luchtruim boven Zeeuws-Vlaanderen als toegangspoort tot de te bombarderen doelen in bezet België. De Duitse legerleiding plaatst haar luchtafweergeschut zo dicht mogelijk langs de Nederlandse grens. Bij beschietingen komen Duitse granaten in Zeeuws-Vlaanderen terecht. Piloten zetten, soms gedwongen, hun vliegmachine in Zeeuws-Vlaanderen aan de grond. Dergelijke toestellen trekken altijd veel bekijks. Als de oorlog uitbreekt beschikt de Nederlandse krijgsmacht over negen vliegtuigen. Tijdens de oorlog kan het ministerie van oorlog het tekort niet wegwerken. Op de buitenlandse markt is vrijwel niets te krijgen en de binnenlandse productie wordt beperkt door gebrek aan grondstoffen. Door inbeslagname van buitenlandse toestellen kan de Nederlandse luchtmacht toch uitbreiden.
WWW.DEOORLOGWASOVERAL.EU
15 november 1914. Nederlands marinepersoneel met zeemijnen. De tweede man van links is luitenant ter zee 2de klasse Luden. Hij kwam later om het leven bij het verwisselen van mijnen in een Nederlands mijnenveld voor de kust van Zeeuws-Vlaanderen. De boot waarop hij voer, werd totaal vernietigd. Collectie Heemkundige Kring West-Zeeuws-Vlaanderen
DE EERSTE WERELDOORLOG IN ZEEUWS-VLAANDEREN
DISTRIBUTIE EN RANTSOENERING Honger en kou
16 maart 1917. Mededeling in de Middelburgsche Courant van het ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel over de distributiewet van 1916. Krantenbank Zeeland
De Nederlandse bevolking hamstert in augustus 1914 massaal levensmiddelen en pot gemunt geld op. De Nederlandse regering neemt direct maatregelen, onder andere de Levensmiddelenwet, om de economie toch draaiende te houden. Met hulp van de particuliere Nederlandsche Overzee Trustmaatschappij kan de overheid aanvankelijk de import van goederen op peil houden. Voor Engeland is de doorvoer van een deel van deze goederen naar Duitsland een doorn in het oog. Nederland schippert tussen de wensen van de Duitsers en de Britten. In de loop van 1916 stagneert de import. De regering neemt distributiemaatregelen. In februari 1917 daalt de import sterk als gevolg van de afkondiging van de onbeperkte duikbootoorlog. Er ontstaan tekorten. Rantsoenering van levensmiddelen en brandstoffen is het gevolg. Boeren krijgen een teeltplan opgelegd. Ze moeten meer broodgranen telen ten koste van winstgevende handelsgewassen. Ze ervaren de staatsinmenging als bedreigend. Ook na afloop van de oorlog blijven de rantsoeneringsmaatregelen van kracht tot er weer voldoende grondstoffen en voedsel beschikbaar zijn.
WWW.DEOORLOGWASOVERAL.EU
De overheid gaf de bevolking bonkaarten voor een hele reeks van produkten. Daarmee konden ze goederen kopen in winkels. Voor elk product was er een aparte kaart. Zonder bonkaart kon je niets kopen, tenzij op de zwarte markt. Privécollectie Adrie de Koster, Collectors 1900, Terneuzen (bovenste afbeelding) en Collectie Erik Adriaansen, Switchback Museum, Oostburg (overige afbeeldingen)
DE EERSTE WERELDOORLOG IN ZEEUWS-VLAANDEREN
ANTI-ANNEXATIE België wil Zeeuws-Vlaanderen
Dominee Jacob Pattist voor zijn automobiel in de Weststraat in Aardenburg. Collectie Heemkundige Kring West-Zeeuws-Vlaanderen
Na de ondertekening van de wapenstilstand op 11 november 1918 blijft de oorlog de Zeeuws-Vlamingen achtervolgen. De strijd is gestaakt, maar België eist ter compensatie van de geleden schade, Zeeuws-Vlaanderen en Limburg op. De ZeeuwsVlaamse bevolking wacht niet werkeloos af. Gemeenten richten onder aanvoering van dominee Jacob Pattist anti-annexatiecomités op.
De Limburgse steenkoolmijnen en de controle over de Westerschelde en de Maas zijn van essentieel economisch belang voor Nederland. Het verzet tegen de annexatieplannen heeft succes. Begin juni 1919 bepalen de grote mogendheden in Versailles dat Limburg en Zeeuws-Vlaanderen Nederlands grondgebied blijven. Daarmee komt, na vier bange jaren, ook een einde aan een laatste onzekere periode.
De beweging is echter geen spontane volksbeweging. Het volkspetitionnement komt er op verzoek van de regering. Er is bovendien nauw overleg over een gelijksoortige actie in Limburg. De uiteindelijke oprichting van het anti-annexatiecomité door dominee Pattist vindt plaats in december 1918. Dit comité is een klein radertje in een grote machine, waarbij de regering de regie voert. Geheime propaganda en diplomatieke contacten op nationaal en internationaal niveau, mede gefinancierd door het bedrijfsleven, dragen hun steentje bij.
Sluitzegel uitgegeven als propagandamiddel tijdens de anti-annexatieperiode. Collectie Heemkundige Kring West-Zeeuws-Vlaanderen
WWW.DEOORLOGWASOVERAL.EU
DE EERSTE WERELDOORLOG IN ZEEUWS-VLAANDEREN
EPILOOG Een ander Nederland
Tekening over gelijkstelling van bijzonder (confessioneel) onderwijs en openbaar onderwijs door Johan Braakensiek verschenen in De Amsterdammer van 21 juni 1919. Collectie Nolens
Na ruim vier jaar pakken de bewoners van ZeeuwsVlaanderen de draad weer op en gaan door met hun leven. Toch is Nederland anno 1918 een ander Nederland dan dat van 1914. De Eerste Wereldoorlog heeft grote gevolgen. Landbouw, industrie en nijverheid kennen veel problemen. Daar komen nog bij: stijgende werkeloosheid, inflatie, verstoring van de handel met Nederlands-Indië, een dalende levensstandaard, hongeroproeren, toenemende misdaad, smokkel en hogere sterftecijfers. Op politiek en maatschappelijk gebied vinden grote veranderingen plaats. Een ingrijpende grondwetsherziening van 1917 vernieuwt het kiesrechtstelsel. Het districtenstelsel maakt plaats voor het systeem van evenredige vertegenwoordiging. Het algemeen mannenkiesrecht wordt ingevoerd. Vrouwen krijgen het passief kiesrecht. Een financiële gelijkstelling van het openbaar en het bijzonder onderwijs versterkt het proces van verzuiling.
WWW.DEOORLOGWASOVERAL.EU
Poster uit 1918, ontworpen door Theo Molkenboer.
Door de problemen met de voedselvoorziening moet de overheid ingrijpen in het economische en maatschappelijke leven. Het liberale ‘laissez faire’ (niet ingrijpen, maar de dingen aan hun natuurlijke loop overlaten) wordt voorgoed losgelaten. Dit is de basis voor de latere verzorgingsstaat. Het Nederland en het Zeeuws-Vlaanderen van vóór 1914 zijn niet meer.
