Inhoud
3
Inleiding
4
Het hart, de kransslagaders en slagaderverkalking
7
Hoe stelt men een angina pectoris vast?
9
Hoe kan angina pectoris behandeld worden?
15
Leven met angina pectoris
17
Meer informatie/adressen
Inleiding Wat is angina pectoris? Wat gebeurt er met u als u misschien angina pectoris hebt – hoe zal men u onderzoeken, welke behandeling kunt u krijgen, hoe leeft u met angina pectoris? Over deze vragen gaat deze brochure. De informatie in de brochure is bedoeld voor mensen die zelf angina pectoris hebben, en voor mensen in hun omgeving.
Midden in de brochure zit een Aandachtspuntenlijst. Die kunt u eruit halen en voor uzelf invullen als u naar de specialist gaat, zodat u tijdens het bezoek geen vragen vergeet.
3
Angina pectoris
Het hart, de kransslagaders en slagaderverkalking Het hart zorgt ervoor dat het bloed constant door ons lichaam stroomt en alle stoffen aan- en afvoert die overal nodig zijn of die het lichaam kwijt moet. Het hart is een spier die werkt als een pomp. Per minuut gaat er vier à vijf liter bloed doorheen. Zoals alle spieren, heeft ook het hart zuurstof nodig. Die krijgt het uit de kransslagaders: slagaders die als een krans om het hart heen liggen. Zolang die slagaders van binnen mooie gladde wanden hebben, is er niets aan de hand. Ook als u zich tijdens het werk of bij het sporten geweldig hard inspant en het hart extra zuurstof nodig heeft, kunnen ze nog altijd genoeg bloed en zuurstof aan het hart afgeven. Dat u daarbij gaat hijgen, hoort bij het verhogen van het tempo.
Problemen ontstaan als de kransslagaders van binnen dichtslibben. Ze zijn maar een paar millimeter in doorsnee. Er kunnen beschadigingen ontstaan en daar kunnen klontertjes van bloedplaatjes, cholesterol en
4
Nederlandse Hartstichting
kalk aan vast gaan zitten – we noemen zo’n opeenhoping een plaque (‘plak’) en de vorming ervan atherosclerose (‘slagaderverkalking’). Daardoor wordt de kransslagader nauwer. Langs een plaque kan minder bloed stromen en dan krijgt het hart minder zuurstof dan het op een bepaald moment nodig heeft. U voelt dit als vermoeidheid bij inspanning of als pijn op de borst – oftewel angina pectoris of hartkramp. In het ergste geval kunnen verkalkte kransslagaders leiden tot een hartinfarct: een deel van de hartspier sterft af door gebrek aan zuurstof. Medici noemen angina pectoris en hartinfarct ook wel ‘ischemische hartziekten’; ischemie betekent zuurstoftekort.
Hoe voelt u een angina pectoris? Angina pectoris voelt als een drukkende pijn achter uw borstbeen, en soms alsof er een knellende band om uw borst zit. Vaak gaat de pijn nog verder en voelt u pijn in uw linkerarm, in uw kaken en soms naar uw rug of schouderbladen. Bij sommige mensen is het niet de linker-, maar de rechterarm. Angina pectoris kan ook maagklachten geven. Angina pectoris komt in aanvallen; bijvoorbeeld als u zich inspant, bij een emotie, bij een zware maaltijd, als u ineens van de warmte in de kou komt. Dit noemen we de stabiele vorm van angina pectoris, omdat je eigenlijk meteen weet waarom die optreedt. In al die gevallen vraagt het lichaam ineens meer zuurstof dan het hart kan leveren. Stabiele angina pectoris heeft geen dringende behandeling nodig.
5
Angina pectoris
Veel gevaarlijker is instabiele angina pectoris. In dat geval ontstaan er stolsels in de kransslagaders of verkrampen die zonder enige directe aanleiding; het kan gebeuren als u in rust bent. Ook als een aanval niet overgaat of steeds terugkomt, is het waarschijnlijk zo dat de kransslagaders krampen blijven vertonen. Hiervoor is dringende medische behandeling nodig.
Welk verband is er tussen angina pectoris en een hartinfarct? De pijnaanvallen van een angina pectoris veroorzaken geen blijvende schade aan het hart zelf. Maar het zijn wel waarschuwingen dat de bloedvoorziening van het hart niet helemaal gezond is. Een vernauwde kransslagader loopt natuurlijk meer kans op helemaal dichtslibben dan een gezonde slagader met een gladde wand en een normale doorsnede. Als een bloedstolsel of een losgeschoten stukje plaque de vernauwing niet kan passeren, stopt de bloedtoevoer via die slagader. Het deel van de hartspier dat dan geen bloed meer krijgt, sterft af. Dit is een hartinfarct. Dit kán gebeuren, maar het hoeft niet. Bij een dreigend hartinfarct voelt u meteen een veel ergere pijn dan bij een aanval van angina pectoris.
6
Nederlandse Hartstichting
Hoe krijg je vernauwde kransslagaders? Een aantal factoren verhoogt de kans op vernauwing van de kransslagaders. Hoe alles precies in zijn werk gaat weten we helaas niet. De risicofactoren zijn: - hoge bloeddruk; - hoog gehalte aan cholesterol (LDL); - suikerziekte; - familieleden die ook aan slagaderverkalking lijden; - roken; - gebrek aan beweging; - te veel verzadigde vetten in het eten; - overgewicht; - langdurige negatieve spanning (stress). Voor een verhoogd gehalte aan LDL-cholesterol kan men een erfelijke aanleg hebben.
Hoe stelt men een angina pectoris vast? Om te achterhalen of uw angina pectoris-klachten inderdaad door slagaderverkalking worden veroorzaakt, kunt u met een aantal onderzoeken door de specialist te maken krijgen. Sommige zijn eenvoudig, andere zijn vermoeiend en ingrijpend. Bij zulke onderzoeken gaat het steeds om twee vragen: komen uw klachten door angina pectoris, of komen ze door iets anders? We zetten ze op een rijtje. - Eerst hebt u een gesprek met de specialist die beoordeelt of uw klachten waarschijnlijk met angina pectoris samenhangen. Hij of zij zal met u ook doornemen welke risicofactoren voor angina pectoris bij u aanwezig zijn. - Vervolgens doet de specialist een lichamelijk onderzoek: uw bloeddruk
7
Angina pectoris
meten, met een stethoscoop de toestand van uw hart, uw bloedvaten en uw longen beoordelen, en meten of uw gewicht gezond is voor uw lengte. - Men maakt met behulp van plakkertjes of zuignapjes een elektrocardiogram (ECG) om de elektrische activiteit van uw hart vast te stellen; aan de bekende grafiek van de hartslag kunnen specialisten veel zien. Het onderzoek duurt vijf minuten. - Bloedonderzoek in het laboratorium: men neemt wat bloed bij u af en kijkt naar aanwijzingen voor bloedarmoede, stoornissen in de functies van nieren en lever, suiker en cholesterol. - Een inspanningstest. Omdat de stabiele vorm van angina pectoris optreedt bij inspanning, laat men u een bepaalde inspanning doen en meet men tegelijk hoe het hart zich daarbij gedraagt. Men stelt vast bij hoeveel inspanning uw hartspier zuurstof tekort komt. U krijgt plakkers op uw rug en borst en laat u op een hometrainer fietsen of op een loopband lopen. De plakkers zijn verbonden met een apparaat dat een elektrocardiogram (ECG) van uw hart maakt. - Een echocardiogram. Als een deel van uw hartspier te weinig zuurstof krijgt, trekt dit minder goed samen dan het gezonde deel. De weerkaatsing van ultrageluidsgolven laat dit heel goed zien. Men kan meteen zien of de hartkleppen goed werken. - Een isotopenonderzoek of hartscan. Men spuit een licht-radioactieve vloeistof in uw ader en kan dan foto’s van uw hart maken waarop te zien is welke delen van het hart te weinig zuurstof krijgen. De hoeveelheid radioactiviteit is klein. Meestal maakt men een foto in rust en een bij inspanning (of na toediening van medicijnen). - Hartkatheterisatie. U wordt plaatselijk verdoofd en men schuift een slangetje via de bloedvaten naar de kransslagader. Daarna spuit men contrastvloeistof in uw slagader. Vervolgens kan men op een röntgenfilmpje precies zien waar uw kransslagaders vernauwd zijn. Voor dit onderzoek moet u in het ziekenhuis worden opgenomen. U kunt bij de Nederlandse Hartstichting een aparte brochure over hart-
8
Nederlandse Hartstichting
katheterisatie aanvragen; zie achterin voor het adres of telefoonnummer. - DNA-onderzoek. Als de specialist wil weten of u een erfelijke aanleg voor verhoogd cholesterol hebt, zal men uw DNA in het laboratorium analyseren; hiervoor heeft men nog wat bloed van u nodig.
Hoe kan angina pectoris behandeld worden? Angina pectoris kan goed worden behandeld. De kans dat u een hartinfarct zou krijgen wordt daardoor beduidend kleiner. Er zijn drie manieren om angina pectoris te bestrijden: een gezonde leefstijl, medicijnen en een ingreep. De meeste mensen hoeven geen operatie te ondergaan en kunnen een normaal leven leiden mits ze er een gezonde leefstijl op na houden en de juiste medicijnen nemen.
Gezonde leefstijl Als u nog even terugkijkt naar de risicofactoren, ziet u welke zaken u zelf in de hand hebt: lichaamsbeweging, overgewicht, cholesterol en roken.
De meeste mensen hebben te weinig dagelijkse lichaamsbeweging. Lichamelijke inspanning zorgt voor een goede doorbloeding van uw hele lichaam, dus ook van uw hart, en gaat zodoende het vormen van vernauwingen in de kransslagaders tegen. Als u meer aan lichaamsbeweging gaat doen, kunnen uw klachten afnemen. U moet het niet overdrijven door zo zwaar te gaan sporten, dat u buiten adem raakt. Denk eerder aan regelmatig wandelen, fietsen, zwemmen, of eventueel ook aan golfen, aquajoggen, dansen, etc.
9
Angina pectoris
U kunt in de meeste plaatsen meedoen met sport- en zwemgroepen van de stichting Hart in Beweging (HIB), aangesloten bij de Stichting Hoofd Hart en Vaten. Daar zijn deskundige begeleiders bij aanwezig met wie u kunt overleggen of u zich te veel of te weinig inspant. Zie voor het adres achterin deze brochure. Heeft u bij weinig inspanning al last van pijn op de borst? Overleg dan met uw arts wat u het beste kunt doen.
Veel mensen zijn eigenlijk te zwaar. De extra kilo’s vragen te veel inspanning van het hart. U kunt (laten) uitrekenen hoeveel kilo u misschien te zwaar bent, of wat uw ideale gewicht is. Uw gezonde gewicht hangt vooral samen met uw lengte en wordt uitgedrukt in de Body-MassIndex, de BMI. Op www.hartstichting.nl kunt u zelf de BMI-meter invullen. Afvallen gebeurt al als u meer gaat bewegen, en meestal kunt u ook nog wat kilo’s kwijtraken door uw eetgewoonten aan te passen: minder eten, minder snoepen, minder vet eten. U zult merken dat u minder aanvallen van angina pectoris krijgt. Eventueel kunt u van uw arts een verwijzing naar een diëtist krijgen die u bij het afvallen kan begeleiden.
Door regelmatige beweging en een normaal gewicht verkleint u de kans op suikerziekte, een hoge bloeddruk en een hoog cholesterolgehalte. Wees ook zuinig met zout.
10
Nederlandse Hartstichting
Stress is in onze maatschappij een normaal verschijnsel geworden. Het is niet meer de vraag óf je er ooit last van krijgt, maar vooral hoevéél last je ervan ondervindt. Voor mensen met angina pectoris is stress – de druk van veel, vaak negatieve spanningen tegelijk – uiterst ongezond. Laat u zo weinig mogelijk door drukte en problemen beïnvloeden. Uw hart is belangrijker dan de meeste dingen waar gezonde mensen zich druk over maken.
Roken heeft een rechtstreekse uitwerking op vaatvernauwing. Als u rookt kunt u er het beste meteen helemaal mee stoppen. U zult vanzelf merken dat u daardoor minder aanvallen van angina pectoris krijgt, en dat u zich gemakkelijker kunt inspannen. Zorg wel dat u niet méér gaat eten of snoepen. Het lukt niet iedereen om zomaar met roken te stoppen. STIVORO (de nationale organisatie voor voorlichting over de gezondheidsrisico’s van roken) biedt hulp; zie het adres achterin deze brochure. Langzaam stoppen (‘afbouwen’) werkt niet. Wilt u weten of u gezond leeft? Kijk eens op www.gezondlevencheck.nl.
Medicijnen Diverse medicijnen helpen om de oorzaken en de gevolgen van angina pectoris te bestrijden. De medicijnen verlagen de zuurstofbehoefte van
11
Angina pectoris
het hart en voorkomen of verlichten zodoende de pijn. Bij de instabiele vorm van angina pectoris helpen antistollingsmiddelen. We verdelen de medicijnen in een aantal verschillende groepen. De belangrijkste zijn: nitraten, bètablokkers, calciumantagonisten, antistollingsmiddelen en cholesterolverlagers. Daarnaast zijn er nog medicijnen die verhoogde bloeddruk of een verminderde hartfunctie tegengaan.
Nitraten Nitraten zorgen voor een verwijding van de bloedvaten. Daardoor hoeft het hart niet zo hard te pompen en heeft het minder zuurstof nodig. De pompspray en het ‘tabletje onder de tong’ zijn nitraatmedicijnen die u gebruikt op het moment dat u ze nodig hebt. Als u die gebruikt bij een aanval van angina pectoris, is de pijn meestal binnen enkele minuten weg. Patiënten blijken een voorkeur te hebben voor de pompspray, omdat die het snelste werkt. U kunt de spray of het tabletje onder de tong ook nemen vóór u zich gaat inspannen, om ervoor te zorgen dat de pijn niet optreedt. De sprays en tabletjes onder de tong zijn na een half uur uitgewerkt. Daarnaast zijn er tabletten, capsules en nitraatpleisters die u een aantal uren lang tegen aanvallen van angina pectoris beschermen.
Bètablokkers Bètablokkers werken in op de prikkels die de hartslag regelen. Bij inspanningen of emoties zorgen die prikkels normaal voor een snellere hartslag. Bètablokkers houden dat tegen, waardoor het hart dus toch niet zo veel kracht - en dus zuurstof - nodig heeft. Dit verkleint de kans op een aanval van angina pectoris. Er zijn veel verschillende vormen en merken bètablokkers. Als u last hebt van bijwerkingen, kan uw arts u een ander merk voorschrijven.
12
Nederlandse Hartstichting
Bepaalde vormen bètablokkers (met toevoegingen als ‘durette’, ‘retard’ of ‘zoc’) werken langzaam en zijn daarom goed voor een hele dag.
Calciumantagonisten Spieren trekken sterker samen als er meer calcium (kalk) in aanwezig is. Calciumantagonisten (ook wel calciumblokkers genoemd) verhinderen de opname van calcium in de spiercellen. Sommige van deze medicijnen werken rechtstreeks op de hartspier: de hartslag wordt rustiger en de kracht wordt minder. Andere calciumantagonisten werken op de spieren in de aders en slagaders, zodat die zich verwijden. In beide gevallen wordt de kans op een aanval van angina pectoris kleiner. Patiënten krijgen deze medicijnen een- of tweemaal per dag.
Antistollingsmiddelen Antistollingsmiddelen worden vaak ook bloedverdunners genoemd; het gaat erom dat de kans op het ontstaan van stolsels en plaques vermindert. Er zijn plaatjesremmers en antiklontermiddelen. - De bloedplaatjes hebben de neiging om kapot te stoten, samen te klonteren en een plaque te vormen. De plaatjesremmers gaan dit tegen. - De lever produceert de stoffen waardoor het bloed kan klonteren. De antiklontermiddelen werken op de lever en zorgen ervoor dat de stollingsfactor van het bloed vermindert. Voor het gebruik van antiklontermiddelen moet de Trombosedienst u regelmatig controleren om steeds de juiste stollingstijd (INR-waarde) in te stellen. Neem contact op met deze dienst of met uw huisarts als u last krijgt van onverklaarbare blauwe plekken of ongewone bloedingen. Bijvoorbeeld een bloedneus, een wond die blijft bloeden, hevige of onverwachte menstruatie, bloed in de urine of de ontlasting, ophoesten of uitbraken van bloed of iets dat er uit ziet als koffiedik. Ook als u uw hoofd stoot met blauwe plek of wondje tot gevolg, is het raadzaam om contact op te nemen met de Trombosediens of met uw huisarts.
13
Angina pectoris
Cholesterolverlagende middelen Cholesterolverlagende middelen remmen de verdere slagaderverkalking af. Ze houden de wanden van de bloedvaten in conditie, de plaques groeien niet meer aan en de kans op een infarct of een instabiele angina pectoris wordt er kleiner door.
Houdt u altijd aan de voorgeschreven dosering van de medicijnen en overleg eerst met uw arts als u last van bijwerkingen krijgt. De Nederlandse Hartstichting heeft een geneesmiddelenkaart ontwikkeld. Hierop kunt u alle medicijnen noteren die men u heeft voorgeschreven. Zie achterin deze brochure hoe u de kaart kunt bestellen.
Operatie of dotterbehandeling Mochten een gezonde leefstijl en medicijngebruik de klachten niet verhelpen, dan zal nader onderzoek nodig zijn en moet u misschien geopereerd of gedotterd worden, of een stent krijgen. Het onderzoek zal gebeuren met een hartkatheterisatie zoals we die eerder hebben besproken. De mogelijke ingrepen zijn: - dotteren (ook wel PTCA of ballondilatatie genoemd); - het plaatsen van een stent; - een bypassoperatie (omleiding). Bij dotteren maakt men met behulp van een ballonnetje de vernauwde plek wijder, waarna het ballonnetje weer wordt weggehaald.
14
Nederlandse Hartstichting
Een stent is een soort balpenveertje dat de slagader op de plaats van de vernauwing wijd houdt. Bij een bypassoperatie maakt men met een stukje ader uit uw been, of van een slagader van de borst of van de maag, een omleiding van de lichaamsslagader (aorta) tot voorbij de vernauwing in de kransslagader.
Over deze ingrepen heeft de Nederlandse Hartstichting aparte brochures. Zie achterin deze brochure hoe u deze kunt bestellen.
Leven met angina pectoris Kan ik autorijden met angina pectoris? In principe mogen mensen met angina pectoris autorijden. Als u tijdens het rijden een aanval van angina pectoris krijgt, doet u er het beste aan om zo snel mogelijk langs de kant te gaan staan tot de aanval over is. Bij mensen met de stabiele vorm van angina pectoris zal een aanval tijdens rustig autorijden niet zo gauw optreden. Bij mensen met de instabiele vorm van angina pectoris is dit veel onvoorspelbaarder; het is verstandig om in dat geval geen auto meer te rijden. Mensen die professioneel rijden (truckers, buschauffeurs) moeten met hun arts of het Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen (CBR) overleggen of ze hun beroep mogen blijven uitoefenen.
Kan seksualiteit met angina pectoris? Seksualiteit en angina pectoris gaan goed samen. Aanvallen van angina pectoris komen maar heel zelden tijdens het vrijen voor. U hoeft hier dus niet bang voor te zijn. Als het toch gebeurt, bespreek dit dan op een open manier met uw partner. Probeer de inspanning wat te beperken en de aanval vóór te zijn, of neem van tevoren een spraytje of tabletje onder de tong.
15
Angina pectoris
Hoe ziet mijn toekomst eruit? De meeste mensen met angina pectoris leiden niet echt een heel erg ander leven dan ieder ander. Het belangrijkste verschil zal zijn dat u uw grenzen in acht moet nemen als u geen onnodige pijn wilt lijden. Zie ook onze adviezen onder ‘gezonde leefstijl’. Als u graag contact hebt met andere mensen die angina pectoris hebben en die na de diagnose hun leven opnieuw hebben ingericht, kunt u die ontmoeten via Hartezorg, Federatie van Hartpatiëntenorganisaties. Zie de gegevens achterin deze brochure.
Wanneer moet ik de dokter raadplegen? U maakt zich waarschijnlijk iets meer dan anderen zorgen om uw gezondheid. In een aantal gevallen kunt u het beste naar de dokter of zelfs naar de eerste hulp gaan of bellen. - raadpleeg de dokter als u meer aanvallen dan normaal krijgt, of als die pijnlijker worden; - raadpleeg de dokter als u denkt dat uw medicijnen niet zo goed meer werken of als u bijwerkingen ondervindt; - duurt de pijn langer dan 5 minuten terwijl u rustig bent, is de pijn veel erger, voelt het als ‘het strak aantrekken van een band om uw borst’, gaat u zweten en helpt het nitraatmedicijn niet? Dan hebt u mogelijk een hartinfarct. Bel het alarmnummer 112 voor een ambulance, of rechtstreeks met het ziekenhuis van uw cardioloog. Maar misschien is het geen hartinfarct. Korte stekende pijnen in de borst komen vrijwel altijd van de ribben, de spieren of de zenuwen; bijvoorbeeld als gevolg van hyperventilatie. Als u er gerust in bent dat het zoiets is en geen hartinfarct, raadpleeg dan wel uw dokter.
16
Nederlandse Hartstichting
Meer informatie/adressen Wilt u meer informatie over hart- of vaatziekten? Bel dan op werkdagen van 10.00 – 16.00 uur met de Informatielijn van de Nederlandse Hartstichting: 0900 3000 300 (lokaal tarief).
De Nederlandse Hartstichting heeft diverse brochures ontwikkeld, waaronder brochures over een gezonde leefstijl en een te hoog cholesterolgehalte, maar ook over diverse hart- en vaatziekten en geneesmiddelen. De Nederlandse Hartstichting geeft ook een geneesmiddelenkaart uit. Deze brochures en geneesmiddelenkaart kunt u gratis aanvragen op de internetpagina van de Nederlandse Hartstichting: www.hartstichting.nl U kunt ze ook schriftelijk bestellen: Nederlandse Hartstichting, Postbus 300, 2501 CH Den Haag of per e-mail:
[email protected]
Patiëntenverenigingen Hartezorg, Federatie van Hartpatiëntenorganisaties, is een samenwerkingsverband van regionaal werkende hartpatiëntenverenigingen in Nederland, die als voornaamste taak hebben de voor- en nazorg te behartigen van hartpatiënten en hun partners. Voor informatie en namen en adressen van regionale contactpersonen kunt u contact op nemen met:
Hartezorg p/a Stichting Hoofd Hart en Vaten Postbus 132 3720 AC Bilthoven Telefoon 030 659 46 54 (van maandag tot en met vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur) e-mail:
[email protected], website: www.hartezorg.nl
17
Angina pectoris
De stichting Hart in beweging (HIB) is een landelijk samenwerkingsverband van ongeveer 200 plaatselijke spel- en sportgroepen voor (ex-)hartpatiënten. Voor informatie en regionale adressen kunt u contact opnemen met: Hart in Beweging p/a Stichting Hoofd Hart en Vaten Postbus 132, 3720 AC Bilthoven Telefoon 030 659 46 52 (van ma. tot en met vrij. van 9.00 tot 17.00 uur) e-mail:
[email protected], website: www.hartinbeweging.nl
Stoppen met roken Heeft u vragen, advies nodig, of gewoon behoefte aan een steuntje in de rug, dan kunt u 7 dagen per week en 24 uur per dag bellen met de informatielijn van STIVORO (de nationale organisatie voor voorlichting over de gezondheidsrisico’s van roken): 0900 93 90 (€ 0,10/per minuut). Op werkdagen tijdens kantooruren kunt u op dit nummer terecht voor meer persoonlijke vragen en steun.
STIVORO voor een rookvrije toekomst Postbus 16070 2500 BB Den Haag website: www.stivoro.nl
Voeding Het voedingscentrum heeft verschillende folders en brochures over gezonde voeding en de brochure ‘Dieet bij verhoogd cholesterolgehalte’.
Voedingscentrum Postbus 85700 2508 CK Den Haag Telefoon: 070 306 88 88 op werkdagen van 9.00 tot 17.00 uur. website: www.voedingscentrum.nl
18
Nederlandse Hartstichting
De Nederlandse Hartstichting heeft deze informatie met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld, maar kan geen aansprakelijkheid aanvaarden voor de juistheid, volledigheid en actualiteit ervan. Bovendien gaat het om algemene informatie, waar niet zonder meer medische conclusies voor een individueel geval aan kunnen worden verbonden. Voor een juiste beoordeling van uw eigen situatie, dient u dus altijd te overleggen met uw arts of andere professionele hulpverlener.
Deze brochure en de hierin opgenomen aandachtspuntenlijst is ontwikkeld door Project 2gesprek (een samenwerkingsverband tussen het Academisch Ziekenhuis Utrecht en de Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie) in samenwerking met Hartezorg, Federatie van Hartpatiëntenorganisaties, de Nederlandse Vereniging voor Cardiologie en de Nederlandse Vereniging voor Hart- en Vaatverpleegkundigen in opdracht van de Nederlandse Hartstichting.
Daar waar in deze brochure wordt vermeld dat de cardioloog u informeert, wordt bedoeld dat de cardioloog hier geldt als eindverantwoordelijke. Daadwerkelijk kan de informatie, afhankelijk van deskundigheidgebied of taaktoedeling, aan u worden verstrekt door andere behandelaars en begeleiders.
Deze brochure is een uitgave van de Nederlandse Hartstichting en is tot stand gekomen met medewerking van Dr. R.M.M.Gevers (cardioloog Jeroen Bosch Ziekenhuis locatie Groot Ziekengasthuis), dhr. P. Brock (patiënt), dhr. K. Dijkstra (patiënt) en dhr.W. Roskamp (patiënt).
Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, of welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Nederlandse Hartstichting. Colofon Tekst: Vandelaar tekstbewerking, Antwerpen i.s.m. de Nederlandse Hartstichting Illustraties: Ben Verhagen/Comic House, Oosterbeek
Druk: Thieme MediaCenter Rotterdam Copyright: Nederlandse Hartstichting Herziene uitgave: maart 2005
Informatielijn
0900 3000 300
(lokaal tarief)
Postbus 300, 2501 CH Den Haag
www.hartstichting.nl
BII 200503 PZ04
Deze brochure is vervaardigd uit chloor- en zuurvrij papier
Giro 300
