Inhoudsopgave
INLEiding
Voor studenten Voor docenten
1 Geest, gedrag en psychologische wetenschap
xiii xv
3
KERNVRAAG 1.1 Wat is psychologie 4 en wat is het niet? 1.1.1 Psychologie: het is meer dan je denkt 5 1.1.2 Psychologie is geen psychiatrie 7 Psychologische kwesties: Kritisch nadenken 7 over psychologie en pseudopsychologie KERNVRAAG 1.2 Hoe vergaren 11 psychologen nieuwe kennis? 1.2.1 De vijf stappen van de wetenschappelijke 13 methode 1.2.2 Vijf soorten psychologisch onderzoek 17 1.2.3 Vertekening in psychologisch onderzoek 20 beperken 1.2.4 Ethische kwesties in psychologisch onderzoek21 1.2.5 Vragen die de wetenschap niet kan 23 beantwoorden Psychologische kwesties: Psychologie 23 gebruiken om psychologie te leren KERNVRAAG 1.3 Wat zijn de zes belangrijkste perspectieven van de 24 psychologie? 1.3.1 Scheiding van lichaam en geest en het 25 moderne biologische perspectief 1.3.2 Het begin van de wetenschappelijke psychologie en het moderne cognitieve 27 perspectief 1.3.3 Het behavioristische perspectief: verwerping van introspectie en een nadruk op waarneem- 30 baar gedrag 1.3.4 De perspectieven vanuit de gehele persoon: psychodynamisch, humanistisch, en 31 karaktertrekken en temperament
1.3.5 Het ontwikkelingsperspectief: veranderingen die ontstaan door nature en nurture 1.3.6 Het socioculturele perspectief: het individu in context 1.3.7 Het veranderende beeld van de psychologie Psychologische kwesties: Dieper graven Kritisch denken toegepast: gefaciliteerde communicatie Samenvatting van het hoofdstuk
32 33 35 36 37 38
2 Biopsychologie, neurowetenschappen en de menselijke aard 43
KERNVRAAG 2.1 Wat is het verband 46 tussen genen en gedrag? 2.1.1 Evolutie en natuurlijke selectie 47 2.1.2 Genen en erfelijkheid 48 Psychologische kwesties: Kies de genen van 52 je kinderen KERNVRAAG 2.2 Hoe is de interne communicatie van het lichaam geregeld? 53 2.2.1 Het neuron: bouwsteen van het zenuwstelsel 54 2.2.2 Het zenuwstelsel 61 2.2.3 Het endocriene stelsel 63 Psychologische kwesties: Bijwerkingen van 66 psychoactieve middelen KERNVRAAG 2.3 Hoe produceren de hersenen gedrag en psychische processen? 67 2.3.1 Vensters op de hersenen 68 2.3.2 De drie lagen in de hersenen 70 2.3.3 Kwabben van de cerebrale cortex 76 2.3.4 De samenwerkende hersenen 81 2.3.5 Cerebrale dominantie 82 2.3.6 Opnieuw de gescheiden hersenen: ‘Ik denk 84 er half en half aan…’ Psychologische kwesties: Psychologie 87 gebruiken om psychologie te leren Kritisch denken toegepast: linkerhersenhelft tegenover rechterhersenhelft 88
vii
Zimbardo6_voorwerk.indd 7
17-04-2009 11:09:24
Samenvatting van het hoofdstuk
3 Leren
89 93
KERNVRAAG 3.1 Hoe verklaart klassieke 97 conditionering leren? 3.1.1 De kernpunten van klassieke conditionering 98 3.1.2 Toepassingen van klassieke conditionering 102 KERNVRAAG 3.2 Hoe leren we nieuw 105 gedrag door operante conditionering? Psychologische kwesties: Smaakaversies en 105 chemotherapie 3.2.1 Skinners radicale behaviorisme 106 3.2.2 De kracht van bekrachtiging 106 3.2.3 Het probleem van straf 112 3.2.4 Een lijstje om operant gedrag te veranderen 116 3.2.5 Vergelijking tussen operante en klassieke 117 conditionering Psychologische kwesties: Psychologie 119 gebruiken om psychologie te leren KERNVRAAG 3.3 Hoe verklaart de 120 cognitieve psychologie leren? 3.3.1 Inzichtelijk leren: Köhler en zijn chimpansees 120 op de Canarische Eilanden 3.3.2 Cognitieve plattegronden: Tolman ontdekt 121 wat er omgaat in het hoofd van de rat 3.3.3 Sociaal leren: Bandura’s uitdaging aan het 123 behaviorisme 3.3.4 Een cognitieve versie van stimulus-respons- 125 leren 3.3.5 De rol van de hersenen in leren 126 3.3.6 ‘Hoger’ cognitief leren 128 Psychologische kwesties: Nogmaals 129 vliegangst Kritisch denken toegepast: hebben verschillende mensen verschillende 130 ‘leerstijlen’? Samenvatting van het hoofdstuk 132
4 geheugen
135
KERNVRAAG 4.1 Wat is het geheugen? 137 4.1.1 Metaforen voor het geheugen 137 4.1.2 De drie essentiële functies van het geheugen139 Psychologische kwesties: Zou je een 140 fotografisch geheugen willen hebben? KERNVRAAG 4.2 Hoe vormen we 142 herinneringen? 4.2.1 Het eerste stadium: het sensorisch 143 geheugen 4.2.2 Het tweede stadium: het werkgeheugen 146 4.2.3 Het derde stadium: het langetermijn- 151 geheugen
viii
KERNVRAAG 4.3 Hoe halen we 157 herinneringen terug? Psychologische kwesties: Flitslichtherinneringen: waar was je toen…? 157 4.3.1 Impliciete en expliciete herinneringen 158 4.3.2 Herinneringscues 159 4.3.3 Andere factoren die van invloed zijn op 161 terughalen KERNVRAAG 4.4 Waarom laat ons 163 geheugen ons soms in de steek? Psychologische kwesties: Op het puntje 163 van je tong 4.4.1 Vluchtigheid – als herinneringen vervagen 164 4.4.2 Verstrooidheid – als verslappen van de 167 aandacht tot vergeten leidt 4.4.3 Blokkades – toegangsproblemen 168 4.4.4 Foutieve attributie – herinneringen in de 168 verkeerde context 4.4.5 Suggestibiliteit – externe cues vervormen 169 of creëren herinneringen 4.4.6 Bias – overtuigingen, attitudes en meningen 172 vervormen herinneringen 4.4.7 Persistentie – als we iets niet kunnen 173 vergeten 4.4.8 De voordelen van de ‘zeven zonden’ van 173 het geheugen 4.4.9 Je geheugen verbeteren met mnemoniek 174 Psychologische kwesties: Psychologie 175 gebruiken om psychologie te leren Kritisch denken toegepast: de controverse over teruggehaalde 177 herinneringen Samenvatting van het hoofdstuk 179
5 Denken en intelligentie183 KERNVRAAG 5.1 Wat zijn de bouw- stenen van denken? 5.1.1 Concepten 5.1.2 Voorstellingsvermogen en cognitieve plattegronden 5.1.3 Denken en de hersenen Psychologische kwesties: Dankzij schema’s en scripts weet je wat je kunt verwachten KERNVRAAG 5.2 Over welke vaardig- heden beschikken goede denkers? 5.2.1 Het oplossen van problemen 5.2.2 Oordelen en beslissen 5.2.3 Hoe word je een creatief genie? Psychologische kwesties: Psychologie gebruiken om psychologie te leren KERNVRAAG 5.3 Hoe wordt intelligentie gemeten?
186 187 190 190 193 195 195 201 204 207 208
inhoudsopgave
Zimbardo6_voorwerk.indd 8
17-04-2009 11:09:24
5.3.1 Binet en Simon ontwerpen een 209 intelligentietest voor schoolkinderen 5.3.2 Amerikaanse psychologen nemen het idee 210 van Binet en Simon over 5.3.3 Problemen met de berekening van het IQ 212 5.3.4 IQ’s vaststellen aan de hand van een grafiek 213 5.3.5 De moderne IQ-test 214 Psychologische kwesties: Wat kun je doen 216 voor een uitzonderlijk kind? KERNVRAAG 5.4 Wat zijn de bouw- 218 stenen van intelligentie? 5.4.1 Psychometrische theorieën over intelligentie 219 5.4.2 Cognitieve theorieën over intelligentie 220 5.4.3 Culturele definities van intelligentie 222 5.4.4 Dieren kunnen intelligent zijn, maar denken 224 ze? Psychologische kwesties: Testscores en 226 self-fulfilling prophecy KERNVRAAG 5.5 Hoe verklaren psycho- 227 logen IQ-verschillen tussen groepen? 5.5.1 Intelligentie en de Amerikaanse 228 immigratiepolitiek 5.5.2 Bewijzen voor de stelling dat intelligentie 229 wordt beïnvloed door erfelijkheid 5.5.3 Bewijzen voor de stelling dat intelligentie 229 wordt beïnvloed door de omgeving 5.5.4 Erfelijkheidsratio en verschillen tussen 230 groepen Psychologische kwesties: De dreiging van 236 stereotypen Kritisch denken toegepast: 237 de vraag van de sekseverschillen Samenvatting van het hoofdstuk 238
6 Psychologische ontwikkeling KERNVRAAG 6.1 Wat kan een pas- geboren baby? 6.1.1 Prenatale ontwikkeling 6.1.2 De neonatale periode: vaardigheden van het pasgeboren kind 6.1.3 Infancy: verder bouwen op de neonatale blauwdruk Psychologische kwesties: Psychologische kenmerken in je genen KERNVRAAG 6.2 Welke vaardigheden moet een kind zich eigen maken? 6.2.1 Hoe kinderen taal verwerven 6.2.2 Cognitieve ontwikkeling: Piagets theorie 6.2.3 Sociale en emotionele ontwikkeling Psychologische kwesties: De puzzel van ADHD
7 Sensatie en perceptie
KERNVRAAG 7.1 Hoe verandert stimulatie in sensatie? 7.1.1 Transductie: stimulatie in sensatie veranderen 7.1.2 Drempels: de grenzen van sensatie 7.1.3 Signaaldetectietheorie KERNVRAAG 7.2 Waarin lijken de zintuigen op elkaar? Waarin verschillen ze? Psychologische kwesties: Sensorische adaptatie 7.2.1 Gezichtsvermogen: hoe het zenuwstelsel licht verwerkt 7.2.2 Gehoor: als er een boom valt in het bos… 7.2.3 Overeenkomsten tussen de overige zintuigen en het gezichtsvermogen en het gehoor 7.2.4 Synesthesie: gewaarwordingen over de zintuigen heen Psychologische kwesties: De ervaring van pijn KERNVRAAG 7.3 Wat is de relatie tussen perceptie en sensatie? 7.3.1 Het systeem van perceptuele verwerking: het vinden van betekenis in sensorische informatie 7.3.2 Perceptuele ambiguïteit en vervorming
243
246 247 248
250 259 260 260 263 271
KERNVRAAG 6.3 Welke ontwikkelingen vinden plaats tijdens de adolescentie en de volwassenheid? 6.3.1 Adolescentie en cultuur 6.3.2 Lichamelijke rijping tijdens de adolescentie 6.3.3 Seksualiteit tijdens de adolescentie 6.3.4 Cognitieve ontwikkeling tijdens de puberteit 6.3.5 Sociale en emotionele problemen tijdens de puberteit Psychologische kwesties: Psychologie gebruiken om psychologie te leren KERNVRAAG 6.4 Welke ontwikkelingen vinden plaats tijdens de volwassenheid? 6.4.1 Vroege volwassenheid: verkenningen, autonomie en intimiteit 6.4.2 De problemen van de middelbare leeftijd: complexiteit en zorg voor de volgende generatie 6.4.3 Late volwassenheid: de leeftijd van integriteit Een terugblik op het tweelingenonderzoek Kritisch denken toegepast: het Mozart-effect Samenvatting van het hoofdstuk
277
Inhoudsopgave
Zimbardo6_voorwerk.indd 9
278 279 280 281 282 285 287 288 289
292 293 298 299 301 305
308 308 311 312
313 313 314 321
326 329 330 332
333 335
ix
17-04-2009 11:09:25
7.3.3 Theoretische verklaringen van perceptie 7.3.4 Zien en geloven Psychologische kwesties: Psychologie gebruiken om psychologie te leren Kritisch denken toegepast: subliminale perceptie en subliminale verleiding Samenvatting van het hoofdstuk
8 Vormen van bewustzijn
340 350 351
352 353 357
KERNVRAAG 8.1 Op welke wijze is het bewustzijn aan andere geestelijke 359 processen gerelateerd? 8.1.1 Instrumenten om bewustzijn te bestuderen 361 8.1.2 Modellen van de bewuste en de onbewuste 362 geest 8.1.3 Wat doet het bewustzijn voor ons? 363 8.1.4 Niveaus van bewustzijn 364 Psychologische kwesties: Psychologie 366 gebruiken om psychologie te leren KERNVRAAG 8.2 Hoe ziet de cyclus van 367 het normale bewustzijn eruit? 8.2.1 Dagdromen 367 8.2.2 Slaap: het mysterieuze derde deel van ons 368 leven 8.2.3 Dromen: de nachtelijke voorstellingen 375 Psychologische kwesties: Slaapstoornissen 379 KERNVRAAG 8.3 Welke andere vormen 381 kan het bewustzijn aannemen? 8.3.1 Hypnose 382 8.3.2 Meditatie 385 8.3.3 Bewustzijn en psychoactieve middelen 386 Psychologische kwesties: Afhankelijkheid en 395 verslaving Kritisch denken toegepast: 396 het onbewuste – opnieuw bekeken Samenvatting van het hoofdstuk 398
9 Emotie en motivatie KERNVRAAG 9.1 Welk nut hebben onze emoties? 9.1.1 De evolutie van emoties 9.1.2 Emoties tellen 9.1.3 Universele culturele eigenschappen in emotionele expressie Psychologische kwesties: Emotionele verschillen tussen mannen en vrouwen zijn cultureel en biologisch bepaald KERNVRAAG 9.2 Waar komen onze emoties vandaan? 9.2.1 De neurowetenschap van emoties
403
405 406 407 408
410 410 411
9.2.2 Psychologische theorieën van emotie: het oplossen van enkele hardnekkige problemen 414 Psychologische kwesties: Arousal, prestatie 418 en de omgekeerde ‘U’ KERNVRAAG 9.3 In hoeverre zijn we in 420 staat om onze emoties te beheersen? 9.3.1 Het ontwikkelen van emotionele intelligentie 421 9.3.2 Misleiding opmerken 423 Psychologische kwesties: Beheers je woede! 425 KERNVRAAG 9.4 Motivatie: waarom 426 doen we wat we doen? 9.4.1 Hoe psychologen het concept motivatie 427 gebruiken 9.4.2 Soorten motivatie 428 9.4.3 Motivatietheorieën 428 9.4.4 De onverwachte effecten van beloningen 433 op motivatie Psychologische kwesties: Psychologie 434 gebruiken om psychologie te leren KERNVRAAG 9.5 Waarin lijken prestatiedrang, honger en seks op elkaar? 435 Waarin verschillen ze? 9.5.1 Prestatiemotivatie 435 9.5.2 Hongermotivatie 438 9.5.3 Seksuele motivatie 444 Psychologische kwesties: Een kwestie van 452 wilskracht, gelach en chocoladekoekjes Kritisch denken toegepast: kun je met een ‘leugendetector’ werkelijk vaststellen of iemand liegt? 453 Samenvatting van het hoofdstuk 455
10 Persoonlijkheid: theorieën van de gehele persoon KERNVRAAG 10.1 Door welke krachten wordt de persoonlijkheid gevormd? 10.1.1 Biologie, menselijke natuur en persoonlijkheid 10.1.2 De effecten van nurture: persoonlijkheid en de omgeving 10.1.3 De effecten van nature: karakter en psychische processen 10.1.4 Sociale en culturele bijdragen aan de persoonlijkheid Psychologische kwesties: Ongewone mensen en ongewoon gedrag verklaren KERNVRAAG 10.2 Uit welke blijvende patronen of disposities bestaat onze persoonlijkheid? 10.2.1 Persoonlijkheid en temperament 10.2.2 Persoonlijkheid als compendium van persoonlijkheidstrekken
461
463 464 465 466 466 467
468 469 470
inhoudsopgave
Zimbardo6_voorwerk.indd 10
17-04-2009 11:09:25
10.2.3 Persoonlijkheidsstoornissen Psychologische kwesties: Bepaal je eigen persoonlijkheidstype KERNVRAAG 10.3 Welke psychische processen zijn binnen onze persoonlijkheid aan het werk? 10.3.1 De psychodynamische theorieën: nadruk op motivatie en psychische stoornissen 10.3.2 De humanistische theorieën: nadruk op menselijk potentieel en geestelijke gezondheid 10.3.3 De sociaal-cognitieve theorieën: nadruk op sociaal leren 10.3.4 Huidige trends: de persoon in een sociaal systeem Psychologische kwesties: Psychologie gebruiken om psychologie te leren KERNVRAAG 10.4 Welke ‘theorieën’ gebruiken mensen om zichzelf en anderen te begrijpen? 10.4.1 Impliciete persoonlijkheidstheorieën 10.4.2 Self-narratives: het verhaal over het eigen leven 10.4.3 De effecten van cultuur op onze kijk op de persoonlijkheid Psychologische kwesties: Ontwikkel je eigen persoonlijkheidstheorie Kritisch denken toegepast: de controverse persoon-situatie Samenvatting van het hoofdstuk
11 Sociale psychologie
475 476
477 478
493 496 499 500
501 501 502 503 505 506 508 513
KERNVRAAG 11.1 Hoe beïnvloedt de 516 sociale situatie ons gedrag? 11.1.1 Sociale gedragsnormen 517 11.1.2 Conformisme 520 11.1.3 Gehoorzaamheid aan autoriteit 527 11.1.4 Crossculturele tests van het onderzoek 531 van Milgram 11.1.5 Enkele uitbreidingen van het model van Milgram over gehoorzaamheid aan gezag 533 in de ‘echte wereld’ 11.1.6 Het probleem van de omstander: 534 het kwaad van inactiviteit Psychologische kwesties: ‘In’ zijn aan Yale 538 11.1.7 Hulp nodig? Vraag erom! 538 KERNVRAAG 11.2 Het construeren van sociale werkelijkheid: wat beïnvloedt ons 539 oordeel over anderen? 11.2.1 Interpersoonlijke aantrekkingskracht 540 11.2.2 Cognitieve attributies maken 545 11.2.3 Crosscultureel onderzoek naar de behoefte 550 aan een positief zelfbeeld
11.2.4 Vooroordeel en discriminatie KERNVRAAG 11.3 Hoe creëren systemen situaties die het gedrag beïnvloeden? Psychologische kwesties: De zoete geur van de aantrekkingskracht 11.3.1 Het Stanford Prison Experiment 11.3.2 Keten van verantwoordelijkheid 11.3.3 Het voorkomen van pesten door systeemveranderingen Psychologische kwesties: Psychologie gebruiken om psychologie te leren kritisch denken Toegepast: is terrorisme ‘een zinloze daad van geweld gepleegd door krankzinnige fanaten’? Samenvatting van het hoofdstuk
558 558 559 561 565 566
567 569
12 psychische stoornissen 573 KERNVRAAG 12.1 Wat is een psychische 576 stoornis? 12.1.1 Veranderende ideeën over psychische 577 stoornissen 12.1.2 Indicatoren van abnormaliteit 581 12.1.3 Een waarschuwing aan de lezer 582 KERNVRAAG 12.2 Hoe worden psychologische stoornissen 58 3 geclassificeerd in de DSM-IV ? 12.2.1 Overzicht van het DSM-IV- 583 classificatiesysteem 12.2.2 Stemmingsstoornissen 584 12.2.3 Angststoornissen 590 12.2.4 Somatoforme stoornissen 595 12.2.5 Dissociatieve stoornissen 596 12.2.6 Schizofrenie 598 12.2.7 Ontwikkelingsstoornissen 602 12.2.8 Aanpassingsstoornissen en andere 604 aandoeningen 12.2.9 Sekseverschillen bij psychische stoornissen 605 KERNVRAAG 12.3 Wat zijn de consequenties als je iemand een etiket 606 opplakt? Psychologische kwesties: Verlegenheid 606 12.3.1 Diagnostische labels, labeling en 607 depersonalisatie 12.3.2 De culturele context van psychologische 608 stoornissen Kritisch denken toegepast: krankzinnige plaatsen opnieuw bezocht: een terugkeer naar het onderzoek van 609 Rosenhan Psychologische kwesties: Psychologie 609 gebruiken om psychologie te leren Samenvatting van het hoofdstuk 611
Inhoudsopgave
Zimbardo6_voorwerk.indd 11
550
xi
17-04-2009 11:09:26
13 Therapieën voor psychische stoornissen 615 KERNVRAAG 13.1 Wat is therapie? 13.1.1 In therapie gaan 13.1.2 De therapeutische relatie en de doelstellingen van therapie 13.1.3 Therapie in historisch en cultureel perspectief Psychologische kwesties: Paraprofessionals geven ook therapie KERNVRAAG 13.2 Hoe behandelen psychologen psychische stoornissen? 13.2.1 Inzichtgevende therapieën 13.2.2 Gedragstherapieën 13.2.3 Cognitieve gedragstherapie: een synthese 13.2.4 Evaluatie van de psychologische therapieën Psychologische kwesties: Waar vinden de meeste mensen hulp? KERNVRAAG 13.3 Hoe gaat de biomedische invalshoek met psychische stoornissen om? 13.3.1 Behandeling met medicijnen 13.3.2 Andere medische therapieën voor psychische stoornissen 13.3.3 Opname en alternatieven Psychologische kwesties: Welk soort therapie zou je aanraden? KERNVRAAG 13.4 Psychotherapie en biomedische therapieën vergeleken 13.4.1 Depressie: psychologische tegenover medische behandeling 13.4.2 Angststoornissen: psychologische tegenover medische behandeling 13.4.3 Schizofrenie: psychologische tegenover medische behandeling 13.4.4 De ‘gezonde piekeraars’: niet iedereen heeft geneesmiddelen nodig Psychologische kwesties: Psychologie gebruiken om psychologie te leren Kritisch denken toegepast: evidence based practice Samenvatting van het hoofdstuk
658 662
14 Stress, gezondheid en welzijn
667
KERNVRAAG 14.1 Wat veroorzaakt stress? 14.1.1 Traumatische stressoren 14.1.2 Chronische stressoren Psychologische kwesties: Stress onder studenten
617 617 618 620 622 623 623 632 637 640 642
643 643 648 650 653 654
KERNVRAAG 14.2 Wat zijn de lichamelijke effecten van stress? 14.2.1 Fysiologische reacties op stress 14.2.2 Stress en het immuunsysteem Psychologische kwesties: Het gebruik van drugs voor stressreductie: een kostbare verdediging KERNVRAAG 14.3 Wie is het meest kwetsbaar voor stress? 14.3.1 Persoonlijkheid type A en vijandigheid 14.3.2 Locus of control 14.3.3 Weerbaarheid 14.3.4 Optimisme 14.3.5 Veerkracht Psychologische kwesties: Psychologie gebruiken om psychologie te leren KERNVRAAG 14.4 Hoe kunnen we de invloed van stress op onze gezondheid verminderen? 14.4.1 Psychologische strategieën voor coping 14.4.2 Keuzen op het gebied van levenswijze: een gezondheidsvoordeel volgens ‘twee voor de prijs van één’ 14.4.3 Alles bij elkaar: geluksgevoel en subjectief welbevinden ontwikkelen Psychologische kwesties: Gedragsgeneeskunde en gezondheidspsychologie Kritisch denken toegepast: is verandering echt gevaarlijk voor je gezondheid? Samenvatting van het hoofdstuk
686 687 692
694 695 697 699 701 702 703 705
706 706
713 716 719
720 722
655 656
Referenties
R-1
656
Verklarende woordenlijst
V-1
Namenindex
I-1
trefwoordenindex
I-5
657 657
xii
669 671 679 685
inhoudsopgave
Zimbardo6_voorwerk.indd 12
17-04-2009 11:09:26
