De toekomst van de Brabantse kloostergebouwen, studiedag 21 januari 2010
Inhoudsopgave Wij hebben een steen verlegd in een rivier op aarde Het water stroomt er anders dan voorheen De stroom van de rivier hou je niet tegen Het water vindt er altijd een weg omheen Misschien eens gevuld door sneeuw en regen Neemt de rivier mijn kiezel met zich mee Om hem dan glad en rond gesleten Te laten rusten in de luwte van de zee Wij hebben een steen verlegd in een rivier op aarde Nu weet ik dat ik nooit zal zijn vergeten Ik leverde het bewijs van mijn bestaan Omdat door het verleggen van die ene steen De stroom nooit meer dezelfde weg zal gaan
Woord vooraf
04
1.
Rogier Moulen Janssen ‘Laat de betekenis van religieuzen voelbaar blijven’
06
2.
Brigite van Haaften ‘Door bezieling krijgen kloosters nieuw leven’
12
3.
Ed Smolders ‘Een uitdagende erfenis’
18
4.
Zuster Wilfrida Voets ‘We wilden het bewijs leveren van ons bestaan’
21
5.
Jasper van Deurzen ‘Herontwikkeling Brabantse kloosters: een gezamenlijk belang’
26
6.
Wim Verschuren ‘Met je hele Ziel & Zakelijkheid’
32
7.
Rein Vaanhold ‘De Kruisheren bouwen niet af, ze geven door’
38
Geschreven door Bram Vermeulen, uitgesproken door Zuster Wilfrida, provinciaal overste Zusters van Barmhartigheid, op de studiedag ‘De toekomst van de Brabantse kloostergebouwen’ op 21 januari 2010 (Klooster Glorieux - Eindhoven) 02
03
Woord vooraf Behouden door beleven. Het is een zin die ik, als het gaat
een goede herbestemming van kloosters uit een is gezet.
om het cultureel erfgoed, regelmatig gebruik. Een gebouw
In dit boekwerkje kunt u de vijf bijdragen van die dag terug
raakt mensen niet. Pas als ze het gebruiken, zien dat
vinden, aangevuld met 2 interviews uit de praktijk.
er iets mee gebeurt of weten welke verhalen er bij een
De boodschap van zuster Wilfrida Voets, onze gastvrouw, is
gebouw horen, gaat het voor ze leven en zien ze de waarde
mij bijzonder bijgebleven. Ik onderschrijf haar stelling dat
ervan. Kloosters zijn belangrijke identiteitsdragers in de
alles begint bij het hebben van een goede visie en ik was
provincie Noord-Brabant. Ze zijn niet weg te denken uit het
getroffen door haar drijfveren. Zij vertelde hoe geweldig het is
Brabante landschap. Een belangrijke reden hiervoor is dat
als je kunt werken aan een maatschappelijke opdracht, en dat
de bewoners van deze kloosters een grote rol spelen in de
je daarmee ook een bijdrage levert aan je eigen nalatenschap.
verhalen van Brabant. De religieuzen waren betrokken bij
Ook hebben we op de studiedag inzicht gekregen in hoe zo’n
zorg, welzijn, wetenschap, onderwijs en de ontginning van
herbestemming tot stand komt, en hebben we gehoord welke
het landschap.
mogelijkheden de verschillende organisaties kunnen bieden.
Door de afname van het aantal religieuzen zijn de afgelopen
De komende tijd willen we de KNR en Agro & Co
jaren al veel kloosters verdwenen. Gelukkig hebben vele
ondersteunen om samen met alle betrokkenen in beeld te
gebouwen ook een herbestemming gekregen, al is dat niet
brengen welke vragen bij de religieuze instituten leven. Dan
altijd eenvoudig.
kan vorm worden gegeven aan de juiste ondersteuning voor een duurzaam behoud van de Brabantse kloosters. Want
Op 21 januari 2010 heeft de provincie, in samenwerking
zoals ik op de studiedag aangaf is het verhaal van Brabant
met de Konferentie Nederlanse Religieuzen (KNR)
zonder de kloosters niet compleet.
en Agro & Co een studiedag over de toekomst van de Brabantse Kloostergebouwen georganiseerd. Ik kijk terug op een geslaagde en drukbezochte dag, waar door
Kapucijnen, Breda 04
verschillende sprekers, zowel vanuit de overheid, de KNR,
Brigite van Haaften-Harkema, gedeputeerde Cultuur
Agro & Co als uit de praktijk, het belang en de aanpak van 05
1. 'Laat de betekenis van religieuzen voelbaar blijven'
St Catharinadal, Oosterhout
Rogier Moulen Janssen, Konferentie Nederlandse Religieuzen (KNR), dagvoorzitter
‘Het is echt één voor twaalf, het religieus erfgoed in Nederland nadert de rand van de afgrond.’ Met deze noodkreet vroeg ik afgelopen zomer publiekelijk aandacht voor de situatie waarin vooral onze kloosters dreigen te belanden.
Met een gemiddelde leeftijd van een kloosterling boven de
Proactief handelen
80 jaar zal over twintig jaar slechts een handvol complexen
Leren van elkaar en samenwerken helpen ons verder. Dus
nog hun oorspronkelijk functie hebben. Wil men de
trekken in Brabant provincie en religieuze instituten samen
tientallen andere gebouwen voor de volgende generaties
op, waarbij ze vooral kijken hoe ze met proactief handelen
behouden, dan moet nu goed worden nagedacht over wat
de herbestemming van kerken, kloosters en kapellen op
voor bestemming men aan dit erfgoed wil geven.
een goede wijze kunnen sturen. Een eerste inventarisatie leverde al een goed beeld op. Op basis van bezoeken aan
De KNR nam enkele jaren geleden het initiatief om tot een
De transitie van kloosters is een onderwerp dat, gezien de
21 plekken kwam naar voren dat de plannen die deze
inventarisatie te komen van alle nog in bezit van religieuzen
katholieke identiteit van de provincie, ook in Noord-Brabant
religieuze instituten momenteel maken in drie categorieën
zijnde en nog door religieuzen bewoonde kloostergebouwen
Goede partners, voorkom tijdsdruk
speelt. We leken aanvankelijk zelfs de voorloper in het proces,
zijn op te delen:
in Nederland. Deze opdracht werd in 2008 afgerond,
In het Eindhovens Dagblad waarschuwde ik recentelijk
maar inmiddels is Limburg verder. Niet dat dat bezwaarlijk
• herbestemming
met als resultaat een database waarin 170 kloosters zijn
dat ordes of congregaties zich niet in de armen moeten
is, het betreft hier immers geen wedstrijd. De beslissingen
• nevenbestemming naast religieuze functie
opgenomen. Van dat aantal bevindt zich er circa 70 in
storten van de eerste de beste projectontwikkelaar die bij
die we de komende jaren mogelijk nemen vereisen grote
• voortzetting religieuze functie met neveninkomsten.
Noord-Brabant. De toekomst van deze kloostergebouwen
ze aanklopt. Ik wil met deze uitspraak zeker geen klopjacht
staat de komende jaren centraal, want in die periode zullen
op projectontwikkelaars openen. Want eerlijk is eerlijk, ze
zorgvuldigheid, waarbij gedeelde ervaringen onmisbaar zijn. 06
tientallen kloostergebouwen van eigenaar wisselen.
07
hebben bij de uitvoering van ingewikkelde trajecten in het
maatschappelijke rol die de religieuzen gedurende een
verleden ook vaak een positieve rol gespeeld. Ik hoop alleen
lange periode gespeeld hebben. Het zijn op hun manier
dat de religieuzen goede sparringpartners zoeken en het
herinneringen aan die periode en daarom verdienen zij het
heft in handen houden.
met zorg behandeld te worden.
Het boekje ‘Kloosters als religieus erfgoed. Bouwstenen
Contact met provincie en gemeenten is van groot
voor een te voeren beleid’ en ‘Herbestemming van
belang. Kloosters zijn vaak grote complexen op
kloosters, een korte handleiding’ zijn in 2008 in Maarssen
voor gebiedsontwikkeling interessante plekken. De
gepresenteerd en liggen sindsdien op de nachtkastjes van
herbestemming van een klooster kan dan ook een extra
de besturen. De centrale boodschap is: Begin tijdig met
impuls voor een dergelijke ontwikkeling betekenen. Met de
het nadenken, zodat verschillende opties de revue kunnen
provincie Limburg wisselen we ervaringen en gedachten uit
passeren. Onder tijdsdruk genomen besluiten zijn niet altijd
hoe we op een proactieve wijze en met beperkte middelen
de beste.
zo goed mogelijk kerken en kloosters kunnen behouden als religieus erfgoed.
Tijdens het jaar van het religieus erfgoed is in 2008 aandacht
08
gevraagd voor de kansen en bedreigingen van onze kerken,
Samenbrengen partijen
kloosters en kapellen. Ze vormen een wezenlijk bestanddeel
Haalbaarheidsstudies kunnen er toe bijdragen dat
van onze cultuur en dienen ook voor de komende generaties
verschillende mogelijkheden tegen elkaar kunnen worden
in een of andere vorm bewaard te blijven. De daad bij het
afgewogen. Hopelijk kunnen bijdragen door derden om
woord voegend, hebben we met diverse partijen gesproken
deze studies mede te financieren, religieuze instituten van
en kwamen ook bij de provincie terecht.
dienst zijn.
Rol provincies en gemeenten
Ook de provincie kan, vanuit haar positie van
De provincies en gemeenten kunnen bij het veiligstellen van
middensbestuurslaag, een specifieke bijdrage leveren
het religieus erfgoed een cruciale rol spelen. Monumentale
aan het proces van herbestemming. Bijvoorbeeld door
kloosters zijn immers ook cultuurhistorisch van groot
het bij elkaar brengen van partijen, die onder andere ook
belang. Het zijn de uiterlijke tekenen van de kerkelijke en
financieel een impuls kunnen geven. Zo’n bijdrage haalt 09
mogelijk ook andere partijen over constructief mee te
invulling van de gestelde randvoorwaarden. Juist daarom
werken aan de herbestemming van kloosters.
is gedegen vooronderzoek noodzakelijk en zouden de eigenaren, de besturen van religieuze instituten, de
Doelen en randvoorwaarden
diverse bestemmingsmogelijkheden op zijn minst in kaart
Een aantal kloosters zal ook in de toekomst door
moeten brengen.
religieuzen bewoond blijven. Voorbeelden zijn de abdijen in Zundert, Berkel-Enschot, Heeswijk en de kloosters
Een resultaat kan zijn dat een kloostergebouw, ook als
van de Clarissen en Franciscanen in Megen. Plekken die
er geen religieuzen meer wonen, toch door de omgeving
met behulp van financiële middelen vanuit de onderlinge
als klooster wordt gezien en ervaren. En dat niet alleen
solidariteit van de Nederlandse religieuzen bouwkundig
vanwege het gebouw maar ook omdat er activiteiten in
klaar zijn voor de komende decennia. Ook in 2060 zullen
plaatsvinden die in de traditie van de religieuzen staan,
deze spirituele tankstations velen van niet-fossiele
zoals zorg en andere activiteiten ten behoeve van mensen
brandstof blijven voorzien.
die door anderen niet gezien worden. Zo kan ook de grote betekenis van de religieuzen voor de samenleving zichtbaar
Echter, de komende tijd zullen in Nederland tientallen
en voelbaar blijven.
kloosters van eigenaar wisselen. Bij het nadenken over het toekomstige gebruik en eventuele herbestemming is het
Kortom laten we in een gezamenlijke krachtsinspanning
belangrijk vooraf de nodige gegevens te verzamelen. Aan de
voor komende generaties deze bakens, deze
hand daarvan kunnen doelen en randvoorwaarden worden
identiteitsdragers van Brabant zichtbaar houden. Voor
geformuleerd en een aantal oplossingsrichtingen worden
velen is het nu nog te vroeg om definitieve besluiten
onderzocht. Uiteindelijk, als laatste stap in het proces,
te nemen. Maar ik hoop dat er bereidheid is om
kunnen conclusies worden getrokken.
zich te oriënteren op de wijze waarop een mogelijke herbestemming kan worden gerealiseerd.
In de traditie staan In dat afwegingsproces kunnen spanningen ontstaan tussen een maximale opbrengst en een maximale
10
11
2. 'Door bezieling krijgen kloosters nieuw leven' Brigite van Haaften – Gedeputeerde Jeugd, Cultuur en Samenleving ‘Kloosters moet je bouwen voor de eeuwigheid.’ Dat was de strekking van de ideeën van de Duitse politicus August Reichensperger (1808-1895). Naast zijn politieke werkzaamheden publiceerde Reichensperger geregeld over kunst en architectuur in relatie tot het christendom. Zo ontpopte hij zich als een van de theoretische grondleggers van de neogotiek in Duitsland.
De gotische bouwstijl gold voor Reichensperger als lichtend
de negentiende eeuw te bouwen voor de eeuwigheid. Om ze zó
voorbeeld voor zijn eigen tijd. Afkomstig uit de middeleeuwen,
te ontwerpen, dat herbestemming eigenlijk niet goed mogelijk
toen de hele maatschappij nog doordesemd was van het
zou zijn.
katholicisme. Het is dan ook niet verwonderlijk dat gedurende
Sint Paulusabdij, Oosterhout
zijn leven de Dom in Keulen zijn huidige uiterlijk kreeg, met
Ziel uit het klooster
die twee robuuste, hemelbestormende torens. Bakens van
Misschien heeft Reichensperger hiermee wel de kiem gelegd
85 jaar. En hoewel we ze nog vele jaren in goede gezondheid
eeuwig zonde. Verkoop aan de hoogste bieder, leegstand en in
rotsvast geloof in woelige tijden.
voor de problematiek waarover we het vandaag gaan hebben:
wensen, komt er binnen niet al te lange tijd een moment
het slechtste geval sloop is wat ons te wachten staat. En dat
de toekomst van de Brabantse kloosters die de komende jaren
waarop zij niet meer onder ons zijn. En daarmee verdwijnt
terwijl we kloosters zien als waardevolle en beeldbepalende
Reichensperger had de erfenis van de Franse Revolutie
leeg komen te staan. Zo’n zestig tot zeventig kloosters telt de
langzamerhand de ziel uit het klooster. De ziel van de mensen
complexen die van grote betekenis zijn en zijn geweest voor de
met eigen ogen aanschouwd. Door heel het land waren
provincie momenteel nog. En bijna allemaal verliezen ze de
die er hun leven lang hebben gewoond en gewerkt.
regionale identiteit van Brabant.
oude kloosters geconfisqueerd en in gebruik genomen als
komende jaren hun functie. Wat dreigt achter te blijven is een lege stenen huls, een
Identiteit koesteren
gebouw zonder adem, een monument zonder mens. En dat is
Niet voor niets hebben vele kloosters in Brabant de officiële
arsenaal, kazerne of zelfs als paardenstal. Vandaar zijn oproep aan architecten om de nieuwe kloostergebouwen van
12
Ruim driekwart van alle zusters en broeders is ouder dan
13
status van monument. Het zijn dragers van onze gezamenlijke
Daarom is hulp van buitenaf hard nodig.
geschiedenis, van Brabant als voornamelijk katholiek land.
kloostercomplexen zo gunstig mogelijk te maken. In het beleid
de rust en het groen van het buitengebied. En dat terwijl de
dat de provincie momenteel opstelt, is er expliciet aandacht
zestig zusters die hier wonen gewoon in en uit lopen. Je kunt
voor de kloostercomplexen.
ze gewoon ontmoeten.
Zorg voor zieken en gehandicapten, welzijnswerk, goed
En dat is precies de reden waarom we elkaar moeten zien te
onderwijs: het is bijna allemaal in de kloosters ontstaan. En
vinden. Om gezamenlijk, dus met u als eigenaren van al die
het waren de kloosters die door grootschalige ontginningen
prachtige gebouwen, te zoeken naar oplossingen. Zodat we
Voorop staat dat we binnen die gegeven omstandigheden zo
Kijk, dat noem ik nou creatieve zinvolle herbestemming. Daar
en bevordering van de landbouw een groot deel van het
ook de toekomstige generaties kunnen vertellen en laten zien
creatief mogelijk te werk gaan. Kijk bijvoorbeeld naar wat
denken we als provincie graag over mee. Daarnaast hebben
Brabantse landschap hebben vormgegeven. Het is duidelijk:
hoe belangrijk de kloosters zijn geweest voor onze provincie.
gebeurd is met de Brabantse Kluis in Aarle-Rixtel. In 1903
we uiteraard ook oog voor het zeg maar platte stenen-verhaal:
gebouwd als klooster voor de missiezusters van het Heilig
kloostercomplexen behoren tot die monumenten waarvoor wij
Provinciale rol
Bloed, maar sinds kort ook in gebruik als hotel-restaurant.
als provincie extra zorg hebben.
En dus moeten we samen iets met al die gebouwen,
Ook de provincie Noord-Brabant wil een steentje bijdragen.
Inclusief terras met pastoraal uitzicht op de koeien en stallen
omdat het onze gezamenlijke verantwoordelijkheid is
Wat kunnen wij doen? Door ruimtelijk beleid en het
van de kloosterboerderij die nog volop actief is. Bovendien
ZIN
onze identiteit te koesteren en te behouden. De huidige
verstrekken van subsidies proberen we als provincie
kunt u in de landwinkel streekproducten kopen of als bedrijf
De provincie kan ook actief zijn in de ondersteuning. Een
bewoners van de kloosters kunnen dat niet alleen.
de voorwaarden voor herbestemming van waardevolle
een van de inspirerende vergaderruimtes huren, midden in
transitieproces als de herbestemming van een klooster
zonder kloosters is ons verhaal van Brabant niet compleet.
14
15
is vaak omvangrijk en ingewikkeld. Doorgaans zijn er verschillende partijen bij betrokken. Partijen die elkaar soms niet kennen en die niet op de hoogte zijn van elkaars plannen. In de samenwerking met de provincie, de KNR en Agro & Co is een idee ontstaan voor een kloostersteunpunt, dat de
Informatieloket
initiatieven van ordes en congregaties dienen daarom
Erfgoed van jou
Ten aanzien van het ontsluiten van kennis kan de
altijd prioriteit te krijgen. Veel kloosters zijn vermeld op
Ik denk dan bijvoorbeeld aan het mooi initiatief van de
provincie een rol van betekenis spelen, bijvoorbeeld
de Cultuurhistorische Waardenkaart van de provincie.
stichting Verhalis in Tilburg, die druk doende is in korte
door een digitaal informatieloket. Een soortgelijk
Waarschijnlijk moeten we keuzes maken. Vanuit het
filmdocumentaires tientallen persoonlijke verhalen van zusters en broeders vast te leggen, op een indringende en kunstzinnige wijze. Echt pareltjes zijn die verhalen. Zo kunnen
initiatief met het Groenloket is uit te breiden tot
provinciehuis zouden we kunnen helpen bij het stellen
Brabantse kloosters kan faciliteren in hun transitie naar een
kloostercomplexen en landgoederen. Op die plek zou dan
van prioriteiten.
nieuwe zinvolle rol in de hedendaagse maatschappij.
alle benodigde informatie over provinciale regelingen en beleidsmogelijkheden terug te vinden kunnen zijn.
Cultuurhistorische waarde
de Verhalen van Brabant meerwaarde krijgen door ze met onze eigen tijd te verbinden.
Tot slot: erfgoed is meer dan alleen het instandhouden
Over zinvol gesproken: ZIN in Vught is zo’n schoolvoorbeeld. De provincie kan ook een prioriterende rol spelen. Voor het
van monumentale gebouwen. Meer dan een verhaal van
Dan pas wordt erfgoed echt van jou. Belangstelling voor
slagen van een herbestemmingsproces zijn de inzet en
stenen alleen. In de komende tijd willen we meer balans
ons regionale erfgoed komt dan vanuit je hart, het raakt je
bereidheid van de eigenaar van groot belang. Goede
maken tussen wat ik hier de ‘hardware’ en de ‘software’
persoonlijk, en dat is volgens mij de beste garantie voor het
en biedt nu ruimte aan conferenties: zinvolle besprekingen,
van het provinciaal erfgoedbeleid noem. Dat beleid legde
behoud ervan in de toekomst.
heidagen en brainstormsessies.
tot nu toe een zwaar accent op de instandhouding van
De broeders - nog maar weinig in getal - hebben nieuwbouw gepleegd naast hun oude kloostergebouw: meer comfort en toch vlakbij vroeger. Het kloostergebouw zelf is gerenoveerd
Ik juich het toe als een kloostersteunpunt dit soort initiatieven
monumenten en andere cultuurhistorische waarden in
Met alleen veel geld pompen in dure restauraties redden
het landschap.
we het op de lange termijn niet. Pas als we ook aandacht
zou inventariseren, zowel binnen als buiten Brabant.
hebben voor die menselijke verhalenkant van erfgoed, kan de
Aansprekende casussen kunnen vervolgens worden ingezet
We willen ons echter ook nadrukkelijk bezighouden met
aldus gewekte interesse leiden tot draagvlak bij toekomstige
als inspirerende voorbeelden. Het steunpunt kan de volgende
de ‘zachte’ kant van erfgoed. Want achter elk gebouw of
generaties en kunnen we tot in lengte van jaren blijven
taken hebben:
object zit een verhaal, en al die verhalen vormen samen
genieten van de verworvenheden van onze voorouders.
• het ontsluiten van kennis;
de Verhalen van Brabant. Zonder die verhalen zijn onze
• een betrouwbare matchmaker tussen ordes/congregaties
monumenten lege stoffen hulzen, zonder het verhaal van
Stenen die niet meer spreken zijn gedoemd te verdwijnen.
de hand van de mens in het landschap is Brabant een
Objecten kunnen niet zonder content en context. Zonder
regio die inwisselbaar is. Geen stenen zonder stories, geen
bezieling geen instandhouding. Door bezieling alleen kunnen
monument zonder mens, zonder verhaal geen verleden.
al die leegstaande kloosters een nieuwe ziel, nieuw leven, een
en lekenorganisaties;
• het bieden van investeringsmogelijkheden.
nieuwe adem krijgen. Daar ben ik heilig van overtuigd.
16
17
3. 'Een uitdagende erfenis' Ed Smolders, directeur Ontwikkeling en Beheer Glorieuxpark
De belangrijkste inbreng van de Zusters van Barmhartigheid op het nieuwe zorgpark Glorieux bestaat uit hun ziel. Moeilijk te vatten, want het gaat om gevoel, drijfveren en een diepste overtuiging. Aan Ed Smolders de taak om het wezen van de zusters de tand des tijds te laten doorstaan.
‘In velerlei opzicht een uitdagende erfenis’, schetst de
Een hele stap, want de broeders van Onze Lieve Vrouw van
directeur Ontwikkeling en Beheer van de zusters. ‘De
Lourdes hadden de laatste honderd jaar in Dongen hun
ontwikkeling van Glorieux tot een zorgpark vanuit een sterk
thuisbasis. Die laten ze nu achter zich. Ook voor de zusters
sociaal-religieuze levenshouding zet van alles in gang. Al
zal het wennen zijn, want voor het eerst zullen zij met
was het maar omdat datgene wat hier in Eindhoven gebeurt
mannen samenwonen op één terrein.’
de belangstelling wekt van andere zusters en broeders in het land.’
Moesten er voor de broeders nog speciale aanpassingen worden gedaan?
U doelt op de komst van de broeders van
‘We hebben een geheel nieuw gebouw, Depoorter, laten
Dongen?
optrekken. Zestien wooneenheden, plus spreekkamers
‘Toen duidelijk werd welke richting we hier met Glorieux uit
voor artsen, ruimte voor fysiotherapie en een kapsalon.
zouden gaan, gaven de broeders al snel aan dat ze ook wel
Een investering voor de komende veertig jaar, want in de
interesse hadden in een permanent verblijf op het terrein.
toekomst kunnen ook leken hun intrek nemen in Depoorter.’
18
Glorieux, Eindhoven 19
4. ‘We wilden het bewijs leveren van ons bestaan'
En dat sluit naadloos aan op de visie die de
kan waarmaken.
zusters hebben moeten ontwikkelen om
‘We steken dus ook veel energie in het aanpassen van
Glorieux als concrete uiting van hun diepste
de zorg aan de eisen van deze tijd, zonder dat daarbij de
wezen veilig te stellen.
oorspronkelijke identiteit van de zusters verloren gaat.
‘Met de instemming van het provincialaat om Glorieux tot
Dat betekent dat je zorgvuldig kijkt naar wie je aanneemt.
zorgpark te ontwikkelen werd een heel proces in gang
Dus in sollicitatieprocedures goed kijken of de kandidaat
gezet. In plaats van gestaag afbouwen werd de blik weer
aansluiting heeft met de belevingswereld van de zusters. Zo’n
ferm vooruit gericht. Dat betekende ook dat tal van zaken
grondhouding is essentieel; de beleving kan vervolgens in het
‘Naar kopers hoefden we niet te zoeken. Liefhebbers genoeg voor dit mooie stuk natuur
weer een nieuwe impuls moesten krijgen. We hadden
eerste jaar van het dienstverband nog worden versterkt door
midden in stad.’ Deze uitspraak van zuster Wilfrida Voets typeert enigszins het dilemma
duidelijke plannen wat we wilden, maar dat betekende wel
het aanbieden van extra scholing en voorlichting.’
waarvoor veel kloostergemeenschappen zich geplaatst zien. De vergrijzing van de
dat de schop in de grond moest. Je hebt geen keuze als je van 60 naar 160 bewoners denkt te gaan.’
Laten religiositeit en zakelijkheid zich met
Zuster Wilfrida Voets, Provinciaal Overste van de Zusters van Barmhartigheid
congregaties dwingt iedere groep religieuzen op enig moment na te denken over haar
elkaar verenigen?
erfdeel. Met daarbij behorend de onherroepelijke vragen: Hoe pakken we het aan? Is elke
Men had ook al snel een duidelijke doelgroep
‘Dat is natuurlijk lastig. In het nieuwe Glorieux bieden we
koper wel geschikt? Op welke manier kunnen we toch ons gedachtegoed doorgeven?
voor ogen die op Glorieux terecht zou kunnen?
zorg aan als een product. In de huidige maatschappelijke
‘Het zorgpark richt zich met name op psychogeriatrie, het
en economische verhoudingen betekent dat daaraan een
Wilfrida Voets, Provinciaal Overste van de Zusters van
opende op het landgoed Kloosterzorghuis Glorieux haar
bieden van zorg aan ouderen die hun geestelijke vermogens
prijs moet worden verbonden. Dat is voor de zusters wel
Barmhartigheid, woont in het Kloosterverzorgingshuis
deuren, dat tot op de dag van vandaag als specifiek
achteruit zien gaan. Maar er komen ook tien appartementen
voor het eerst in 160 jaar dat ze daar een gedachte over
Glorieux, gelegen in dat mooie stuk natuur midden in
verzorgingshuis voor religieuzen fungeert. Met de vergrijzing
begeleid wonen voor licht verstandelijk gehandicapten, omdat
moeten vormen. Want wat is het juiste tarief? Doe je niet
Eindhoven. Begin vorige eeuw was het elf hectare grote
van de zusters zou - zonder ingrijpen – Glorieux op den duur
de zusters in dat veld altijd werkzaam zijn geweest. Die
al snel aan concurrentievervalsing? Het zijn allemaal
landgoed De Burgh, inclusief het gelijknamige landhuis,
letterlijk een sterfhuis worden. Een weinig aanlokkelijk beeld
gedachte was bij de uitwerking sowieso leidend. Alles wat op
zaken waar we nu middenin zitten. Het belangrijkste is
eigendom van Jonkheer Smits van Ooyen. Nazaten van de
dat de zusters uiteindelijk tot actie bewoog.
Glorieux wordt verwezenlijkt zijn zaken die de zusters zelf ook
echter dat we weer een helder beeld van de toekomst
textielbaron droegen het landgoed in 1936 over aan het
gedaan zouden hebben als ze daartoe nog de mogelijkheid
hebben. Dat houden we bij alles voor ogen. Van de
Nederlandse provincialaat van de zusters.
hadden gehad.’
verdere uitwerking van het geestelijke testament van de
Uitbreiding betekent ook het opzetten van een professionele organisatie die de nieuwe ambities 20
En met succes. Aan de Geldropseweg verrijst de komende jaren een complex waarin de geest van de Zusters van
zusters tot de uitwerking van de diverse bouwplannen en
Huis De Burgh vormde vanaf dat moment de Nederlandse
Barmhartigheid aan religieuzen en niet-religieuzen
de activiteiten die we verder willen ontwikkelen.’
hoofdzetel van de Zusters van Barmhartigheid. In 1982
toegewijde zorg wordt geboden. Het spirituele DNA van
21
de zusters blijkt ook in deze seculiere tijden nog van
congregaties zijn destijds gesponsord door gulle schenkers.
onschatbare waarde te zijn.
Zij stelden de congregaties in de gelegenheid goede werken te verrichten voor de samenleving. Het past dan ook niet deze
Verkopen geen optie
goederen ten eigen voordelen te verkopen.” Trouwens waar
Was de overweging ‘wat te doen met ons
moesten we heen, in Glorieux hadden we onze rust.’
landgoed’ er één van de laatste jaren of speelde het vraagstuk al langer?
Rijdende trein
Zuster Wilfrida: ‘Toen wij als Zusters van Barmhartigheid in
Verkopen bleek dus niet de oplossing, maar was
de jaren tachtig vanuit drie psychiatrische ziekenhuizen hier
er een alternatief voorhanden?
onze intrek namen, speelde het op de achtergrond. Maar
‘Niet echt, maar erg actief waren we er ook niet mee bezig.
toen ook het archief van de drie ziekenhuizen hier werd
Er werd gedacht en nog eens gedacht. Zo schoven we het
gecentraliseerd en werd klaargemaakt om overgedragen
probleem voor ons uit. Daarbij werden we overigens gesteund
te worden aan Sint Agatha in Cuijk, begon het ons meer
door onze toenmalige adviseur. Deze goede mens riep
en meer bezig te houden. Dat archief bewaren we voor
alsmaar: “Niet doen, nog niets doen! Tijd genoeg om in een
de toekomst, maar wat doen we met onze onroerende
rijdende trein te stappen.”
goederen?’
Daar valt wat voor te zeggen. Een goed besluit U had toen kunnen kiezen voor de makkelijkste
kenmerkt zich vaak door een goede timing.
weg: verkopen.
‘Prediker zegt: “Voor alles is een tijd.” Dat is waar, maar
‘Daar hebben we zeker over gedacht. Maar dan, verkoop je
dat geldt eveneens voor het gezegde ‘De mens wikt,
het in zijn geheel of in delen? Aan wie? En wat dan, wat doen
maar God beschikt’. Onze adviseur stierf plotseling. Daar
we met het geld. Kopers waren er volop voor dit prachtige
zaten we dan. We gingen op zoek naar mensen die ons
landgoed, maar spoedig was het voor ons duidelijk dat
deskundig wilden of konden helpen. We klopten aan bij de
verkoop geen optie was.’
KNR en ontvingen van de Broeders van Zeven Smarten, en in het bijzonder broeder Leo, nuttige informatie.
22
Legt u eens uit.
Maar ondertussen werd de roep om zorg door de sterk
‘Een bekende vatte het eens treffend samen: “De
vergrijzende groep steeds luider. Ook de onrust nam toe. 23
De zusters werden bang hun levensavond niet hier te
Goedkeuring bisdom
kunnen voltooien.’
Is dit alles ook op een of andere manier geborgd?
Doorgeven Ik heb begrepen dat er uiteindelijk een appèl is gedaan op het algemeen bestuur van de orde in België?
Alles is 1 april 2009 vastgelegd bij de notariële acte Stichting Erfgoed Glorieux. De doelstelling en de statuten zijn goedgekeurd door het bisdom. Het zorgpark Glorieux zal zo een plek zijn waar zusters en broeders kunnen genieten van een verdiende verzorgde levensavond. Waar ze verpleging
‘Het provinciaal kapittel vroeg: “Mogen wij alstublieft
ontvangen die ze nodig hebben, zodat ze niet elders hoeven
waardig sterven en behoeven wij niet met de stille trom te
worden opgenomen. Waar het goed wonen en prettig leven is.
vertrekken.” Tegelijk werd het voorstel op tafel gelegd om
Waar niemand verloren rondloopt. Waar gebeden wordt voor
het landgoed te mogen ontwikkelen tot een zorgpark, waar
de noden dichtbij en veraf. Waar tijd en ruimte gemaakt wordt
zorg geleverd kan worden aan mensen die daaraan behoefte
om met bezinning bezig te zijn.’
hebben. Aan religieuzen en niet-religieuzen. Zo wilden wij de barmhartigheid in de zorg doorgeven. Op die manier wilden
U kunt inmiddels vaststellen dat in een behoefte
wij het bewijs leveren van ons bestaan en tonen dat we niet
wordt voorzien.
voor niets geleefd hadden.’
‘Tussen al het georganiseer kwamen de broeders, onze
Het algemeen bestuur ging akkoord?
broeders, uit Dongen met de vraag of ze op ons terrein mochten komen wonen. Hun huis werd te groot en te duur.
Dat klopt. We gingen vervolgens direct aan de slag met een
Als Zusters van Barmhartigheid en beide geïnspireerd
groep deskundige mensen die ons verder kon helpen. Alle
door dezelfde stichter konden wij de broeders niet in de
leden van die groep speelden een sleutelrol als vertrouwens-
steek laten. We konden hiertegen geen nee zeggen. In
persoon, vooral in specialistische, financiële juridische zaken
2004 kwam het verzoek binnen, oktober 2009 zijn ze bij ons
en het voeren van gevoelige onderhandelingen. Het resultaat
komen wonen.’
van al dat overleg was dat ons erfgoed in Eindhoven ten dienste komt van de samenleving en de barmhartigheid in de zorg een vervolg krijgt.’
24
25
5. ‘Herontwikkeling Brabantse kloosters: een gezamenlijk belang' Jasper van Deurzen, Agro & Co Brabant Een van de speerpunten van Agro & Co Brabant is de ontwikkeling van het Brabantse platteland, waarbij ze zoekt naar nieuwe economische kansen voor het buitengebied. Uitgangspunt is dat initiatieven aansluiten bij hetgeen al aanwezig is, maar ook dat de originaliteit van de ideeën het bestaande zo’n impuls geeft dat het weer lange tijd vooruit kan. Vanuit die gedachte onderzoekt Jasper van Deurzen
Voor de meeste mensen is Agro & Co een relatief
namens Agro & Co eventuele nieuwe kansen voor
onbekende partij. Kunt u wat vertellen over de
Brabantse kloosters, waarbij als uitgangspunt dient dat de
achtergronden?
mogelijkheden aansluiten op de oorspronkelijke waarden
‘Agro & Co is zes jaar geleden opgericht door de provincie
van de kloostercomplexen. Hoewel het op een integere
Noord-Brabant, de ZLTO en de Brabantse Rabobanken. Wij
manier toekennen van een nieuwe functie een ingewikkeld
stimuleren economische vernieuwing van de Agrofoodsector
proces is, ziet Van Deurzen voldoende perspectief. Een
en het buitengebied van Brabant, maar dan wel op een
kloostersteunpunt waar alle partijen terecht kunnen voor
duurzame manier. Wij werken zelf ideeën uit, maar soms
informatie en gericht advies is geen overbodige luxe om
komen ook ondernemers of publieke partijen langs die al
mogelijke transitieprocessen te begeleiden.
enige tijd met iets rondlopen. Door onze aandeelhouders zijn
26
Saint Louis, Oudenbosch 27
we in staat een netwerk aan te boren dat diep verankerd is
uitgingen zou Brabant niet zijn geworden tot wat het nu is.
kan worden afgedekt. In Biezenmortel waren we te
Maar hoe mooi de ideeën ook zijn, uiteindelijk
in de Brabantse samenleving. Die inbedding helpt om zaken
De gebouwen, de essenties van de orden en congregaties
gast bij Landpark Assisië. Hoewel de locatie nu volledig
kom je altijd uit bij de vraag ‘wie gaat dat
gedaan te krijgen.’
zijn zo bezien unieke kwaliteiten die het waard zijn om
wordt geleid door leken is het prachtig hoe zij zich in
betalen?’.
bewaard te worden en door te ontwikkelen.’
hun zorgwerk weer hernieuwd laten inspireren door de
‘Als we met z’n allen vaststellen dat de kloosters een
oorspronkelijke bewoners, de Broeders Penintenten.
belangrijke maatschappelijke waarde vertegenwoordigen,
Streekproducten en kloosters Wat heeft Agro & Co zoal bereikt?
Rode Kruis
Inmiddels hebben wij contact met meer dan honderd
dan is het gerechtvaardigd breed te kijken naar waar we
‘We zijn wel trots op wat we voor de Brabantse
Om niet over een nacht ijs te gaan zochten jullie
geïnteresseerde personen en organisaties en nog wekelijks
de middelen vandaan halen om ze te bewaren. Vergelijk
streekproducten hebben kunnen betekenen. Herhaaldelijk
de samenwerking met Telos, het kenniscentrum
melden zich nieuwe belangstellenden bij Agro & Co.’
het met natuur- of monumentenbeheer. Daarvoor stellen
hoorden we dat het zonde was dat er niet meer met die
voor duurzaamheid van de Universiteit van
Brabantse specialiteiten gedaan werd. Zouden er niet veel
Tilburg.
Geestelijke verrijking
zijn ook private organisaties die tot doel hebben natuur,
meer mensen van mogen genieten, werd er gezegd. We
‘Telos bevestigde ons dat de kloosters ook voor
De conclusie is dus dat er volop kansen zijn
landschap en bijzondere gebouwen in stand te houden.
hebben dat opgepikt, de mogelijkheden onderzocht en
de toekomst een grote maatschappelijke waarde
om kloosters een nieuwe functie te geven die
Zoals Natuurmonumenten, Brabants Landschap en
het idee tot een bruikbaar concept uitgewerkt. Wanneer
vertegenwoordigen. Het zag mogelijkheden kloosters te
aansluit op de oorspronkelijke identiteit.
Monumentenfonds Brabant. In dat kader is het wellicht niet
u nu een PLUS-supermarkt binnenloopt, dan ziet u daar
verbinden aan ontwikkelingen in zorg, onderwijs, landbouw
‘Die mogelijkheden bestrijken bovendien een breed
eens zo’n slecht idee een faciliteit in het leven te roepen die
streekproducten onder de naam GIJS liggen. Het is zelfs
en vormen van bezinning. Een en ander is vastgelegd in
spectrum, net zoals het genoom van onze Brabantse
zich specifiek op kloosters richt.’
zo’n succes dat het assortiment inmiddels streekproducten
het rapport ‘Nieuwe Markten Brabants Land’, waarmee
kloosters ook heel gevarieerd is. Een absolute
uit heel Nederland omvat.’
wij vervolgens verder aan de slag zijn gegaan. Zo nodigden
meerwaarde vormt natuurlijk het religieuze en
wij ondernemers, waarvan wij vermoedden dat zij onze
historische karakter van de kloosters, de soberheid
Streekproducten zijn wel heel anders dan
intenties deelden, uit ideeën meer handen en voeten te
en authenticiteit, en de rust en stilte die ze uitstralen.
aan dat daar al verder over is nagedacht?
kloosters.
geven.’
Juist die oorspronkelijkheid spreekt veel mensen aan;
‘In onze contacten met de heer Moulen Janssen van de
die willen dat zelf ook beleven. Niet zozeer vanuit
KNR stelden we vast dat in een eventueel transitieproces
‘De overeenkomsten zijn groter dan je denkt. Beide
rijk, provincies en gemeenten geld beschikbaar, maar er
Kloostersteunpunt U oppert dat nu haast terloops, maar ik neem
hebben een cultuur-historische waarde die we dreigen te
Leverde dat wat op?
amusement, maar ter geestelijke verrijking. Noem het
de belangen erg groot zijn. Daarnaast spelen er tal van
onderschatten. Zoals een Kempische ham bijdraagt aan
‘Jazeker en het waren niet de minste partijen die een
verdieping, bezinning. Besef daarbij dat uit onderzoek
gecompliceerde organisatorische en financiële zaken, waarbij
het specifieke DNA-profiel van die streek, zijn de kloosters
bijdrage leverden. Het Rode Kruis ziet kansen om kloosters
van het Sociaal en Cultureel Planbureau blijkt dat
de vraag rijst of dat de spankracht van de meeste religieuzen
heel bepalend voor de huidige identiteit van Brabant. Zonder
te benutten voor overbruggingszorg, waarmee de periode
ondanks de secularisatie meer dan de helft van de
– het overgrote deel heeft per slot van rekening een zeer
alle goede werken die van al die kloostergemeenschappen
tot het begin van de formeel vastgestelde zorgperiode
Nederlandse bevolking zichzelf als gelovig typeert.’
respectabele leeftijd – niet overstijgt.’ ‘Agro & Co en de KNR vinden om die reden dat de provincie
28
29
in dit proces betrokken moet zijn. Inmiddels zijn er ook
Wat kan het kloostersteunpunt specifiek bieden?
al gesprekken gevoerd en daarin is de suggestie van een
‘Religieuzen kunnen fasegewijs in het proces worden
kloostersteunpunt naar voren gebracht, als plek waarop
meegenomen. Zoiets kan beginnen met een oriëntatie
kennis en contacten samenkomen.’
op de mogelijkheden en uitmonden in het concreet
Zoals eerder gezegd, een kloostersteunpunt als vraagbaak en adviseur.
adviseren en begeleiden in het traject van vervreemding. Je zou daarbij eventueel kunnen denken aan de toegang tot financiering. Maar je kunt je ook voorstellen dat het
‘Elke herontwikkeling van een klooster is een unieke
steunpunt lekenorganisaties adviseert die met onze
opgave. Het is een complex proces met vele actoren en
gezamenlijke doelstellingen aan de slag willen. Het
kennisdomeinen. Geen enkele partij heeft al deze kennis in
steunpunt hoeft zich overigens niet te beperken tot
huis, dus moet er wel worden samengewerkt. Zeker als het
Brabant, ook elders in het land zien kloosters zich voor
gaat om de constellatie van meerdere kloosters.’
dezelfde problemen geplaatst.’
Als je met de diverse actoren spreekt,
En de wensen van de religieuzen staan in dit
dan benadrukt eenieder het belang van
alles centraal.
samenwerking. Kunt u uitleggen waarom?
‘We zijn het aan hen verplicht, en ook aan de
‘In de eerste plaats gaat het om het besef van de waarde
samenleving, om te zorgen dat dit proces met de grootste
die religieuzen zelf aan de complexen toekennen. Het
zorgvuldigheid verloopt. Dat gewaarborgd wordt dat
is hun thuis en eigendom. Maar er zijn daarnaast nog
het gemeenschappelijk cultureel erfgoed duurzaam
tal van partijen die sterke waardegevoelens krijgen bij
beschikbaar blijft.’
kloosters. Alleen al het aankaarten van een mogelijke functieverandering roept soms al sterke emoties op. Bovendien lijkt het proces bij de religieuzen zich in een relatieve stilte af te spelen, wat op zich begrijpelijk is. Door dit alles kunnen echter sterk gescheiden werelden ontstaan – religieus en maatschappelijk – die wij via een onafhankelijk steunpunt juist zo graag met elkaar verbonden zouden zien. 30
31
6. 'Met je hele Ziel & Zakelijkheid'
ZIN, Vught
Wim Verschuren , voormalig hoofd van de Fraters van Tilburg De ontvangstkamer in het fraterhuis biedt een prachtig uitzicht over wat lang het verzorgingshuis was van de Fraters van Tilburg, in de 19e eeuw opgericht door de toenmalige Tilburgse pastoor en latere bisschop Johannes Zwijsen. Het alom bekende ZIN in Vught dient als schoolvoorbeeld van een kloostercomplex dat een succesvolle transitie heeft doorgemaakt. De fraters deden een stap terug, maar wisten zoveel van hun ziel over te dragen over dat ZIN zich nog steeds afficheert als klooster, als een plaats waar mensen zich kunnen verdiepen in zingeving en werk.
Trots kijkt Wim Verschuren terug op het overgangsproces,
gewoon gekozen voor de makkelijkste weg: verkopen. Te
waaraan hijzelf leiding mocht geven. Tegelijkertijd is hij
weinig is er de afgelopen decennia nagedacht over de vraag
bezorgd over de staat waarin veel andere congregaties
wat je met de gebouwen kunt doen, op een manier die
verkeren en de beperkte mogelijkheden die ze nog hebben
aansluit op de geest en de intenties van de gemeenschap.’
om vanuit bezieling hun geestelijk en materieel erfgoed door te geven.
Het voormalige hoofd van de fraters verduidelijkt dat hij
‘De essentie is zelf een visie te ontwikkelen waar je heen
niet in termen van verwijt wil spreken. ‘Soms was er
wilt en het vermogen om zelf regie te voeren’, benadrukt
gewoonweg geld nodig of ontbrak de mentale spankracht
Verschuren. ‘En dan komt dit boekje haast te laat. Er zijn
om over zoiets ingrijpends na te denken. Maar toch: was
al zo veel kloosters verkocht of zelfs afgebroken. Vaak is
er twintig jaar geleden mee begonnen.’
32
33
Blik naar voren
Bezinning en werk
Voor Verschuren zijn de jaren negentig bepalend geweest
Ondertussen begon het complex in Vught de congregatie
voor de totstandkoming van ZIN. ‘Destijds hadden de
een blok aan het been te worden. De fraters in het
meeste congregaties en orden al besloten: ‘Wij houden op
verzorgingshuis hadden steeds meer verzorging nodig,
in Nederland, wij zijn de laatsten’. Als je in dat denkkader
wat te kostbaar werd. Ze verhuisden op een gegeven
zit, doe je feitelijk niets meer. Je wacht af.’
moment naar een nieuwe locatie in Tilburg. Vught kwam in de eerste helft van de jaren negentig leeg te staan, het
‘Een kleinere groep zat er heel anders in. Zij stelden: ‘Ja,
besluit tot verkoop was genomen en de sloopvergunning
we zijn oud en we zijn bereid te sterven. Maar ons product,
al aangevraagd.
om het zo maar te noemen, is nog goed’. Vanuit die overtuiging hebben ze hun blik naar voren gericht en zijn ze
Juist op dat moment drong het kapittel aan op een
gaan nadenken over nieuwe vormen van gemeenschap. Ze
speerpuntproject in Nederland. Verschuren werd benaderd
hielden de deur open voor nieuwe toetreders en straalden
om na te denken over het vraagstuk spiritualiteit en werk.
uit dat ze hun erfgoed wilden doorgeven.’
‘Zo kwam Vught weer in beeld. Ik zette het bestuur zelfs voor het blok. ‘Als jullie het slopen stop ik er mee’, zei
Als algemeen overste stak Verschuren veel energie in de
ik. Nieuwbouw zou nooit dezelfde sfeer en dat eigene
herijking van de identiteit van de fraters. ‘Het was een
opleveren wat het oude complex wel bracht.’
hernieuwde zoektocht naar onze bron, zijnde compassie en barmhartigheid.’ Van daaruit keken de broeders hoe ze in
Wat volgde was een zoektocht naar betrouwbare partijen
Nederland hun zending gestalte konden geven. ‘Dat bracht
die konden helpen de plannen te realiseren. ‘Vijf jaar
ons ook tot het inzicht dat je het proces voor een groot deel
werkten we aan een business plan. Veel steun hebben we
uit handen geeft aan niet-fraters, eenvoudigweg omdat je
daarbij gehad van communicatie-adviseur en ondernemer
oud bent. Deze acceptatie maakte niet moedeloos, maar
Leendert Bikker.’ Een eerste punt was het bepalen
gaf juist veel energie.’
van de onderscheidende waarde die Vught-in-nieuwevorm meegegeven moest worden. ‘Als je geen abdij,
34
35
conferentieoord of trainingscentrum wilt zijn, wat wil je
het fraterhuis tegen een acceptabele huur ter beschikking
dan wel zijn? Uiteindelijk kwamen we uit op de combinatie
gesteld aan een groep jonge mensen die op basis van de
bezinning en werk. In drie woorden samengevat: Ziel en
spiritualiteit van Taizé een gemeenschap willen vormen.
Zakelijkheid.’
En het fraterhuis in Den Bosch biedt op dezelfde basis huisvesting aan een Exodushuis.
Nieuwe leefvormen Inmiddels exploiteert de Stichting Zin in Werk het Vughtse
Afsluitend doet Verschuren een beroep op de overheid,
complex. De stichting, met twee fraters in het vijfkoppige
in het bijzonder de provincie. ‘Zoals al eerder gezegd
bestuur, huurt de gebouwen. Ze kreeg aan het begin een
zijn veel religieuzen inmiddels zo oud dat het ze moeite
‘uitzet’ mee, maar ook de duidelijke boodschap dat ze vanaf
kost hun heilig vuur door te geven. Je bent dan al snel
dat moment zelf de broek moest ophouden. De congregatie
afhankelijk van particulier initiatief, idealisten die het liefst
neemt het groot onderhoud voor haar rekening. ‘Op die
ook nog enig kapitaal inbrengen. Dat is een nuttige maar
manier behouden we ook een troefkaart, mocht de situatie
tegelijk smalle basis. Ik zou wensen dat de provincie op
daar onverhoopt om vragen.’
één of andere manier een actievere rol zou spelen. Als
Op het Vughtse terrein werd ook ruimte vrijgehouden voor een nieuw fraterhuis, waar momenteel vijf mannen en twee vrouwen wonen. Maar ook daar staat het denken niet stil. ‘Wij kijken of er ruimte is voor andere mannen en
ze het behoud van het religieuze erfgoed, spiritueel en materieel, belangrijk vindt, dan moet de provincie daar ook een duidelijke visie op formuleren, beleid ontwikkelen en budget vrijmaken. Dat zou werkelijk uitkomst bieden.’
vrouwen, onder de voorwaarde natuurlijk dat ze zich aan de uitgangspunten van onze gemeenschap verbinden. Bij het inpassen van zulke nieuwe leefvormen moet je ook accepteren dat het niet slaagt. Dan houdt het gewoon op. Ik zie dat overigens ook als een vorm van onthechting.’
Ook elders proberen we op nieuwe manieren gestalte te geven aan onze uitgangspunten. In Utrecht hebben we
36
37
7. 'De Kruisheren bouwen niet af, ze geven door'
Kruisheren, Uden
Rein Vaanhold, rector van de Udense Kruisheren De Kruisheren en Uden zijn al ruim 370 jaar met elkaar verbonden. Na de inname, in de Tachtigjarige Oorlog, van Den Bosch door ‘stedendwinger’ Frederik Hendrik weken de paters uit naar deze heerlijkheid. In de eeuwen daarna ontwikkelde zich een nauwe lotsverbondenheid. Kruisheren en inwoners bepaalden samen het DNA van het huidige Uden. Gastvrij, betrokken en ondernemend.
Sinds 1905 verrichten de Kruisheren hun werken vanuit het
Vaanhold, rector van de Udense Kruisheren. ‘Vanuit hier
klooster aan het Lieve Vrouwenplein. Het complex is begin dit
gaven de paters onderwijs en ondersteunden ze de mensen
jaar overgedragen aan BrabantZorg. De instelling verbouwt
wanneer dat nodig was. We maakten echt deel uit van de
het kloostergebouw tot achttien zorgappartementen, waar
Udense samenleving.’
de paters, maar ook anderen zich verzekerd weten van een
Uden steeds verder inkrimpen, willen we ons gedachtegoed
rond het midden van de vorige eeuw trad de periode
De plek is belangrijk
toch voortzetten. Alles wat we zijn en wat we hebben
van gestage neergang in. Ontzuiling en ontkerkelijking
Vaanhold benadrukt het enorme belang dat de Kruisheren
betekend zit op enige manier in deze stenen opgeslagen.
verbraken de vanzelfsprekende arrangementen tussen
De bekende kapel blijft bestaan – een eis van de Kruisheren
in de hele overdracht aan BrabantZorg hechten aan het
Daarom is deze plek zo belangrijk.’
burgergemeenschap en religieuzen.
bij de overdracht van de gebouwen aan BrabantZorg – als
waarborgen van het complex, in het bijzonder van de kapel.
spiritueel en cultureel centrum, een functie die de komende
‘Wij zijn als orde altijd erg naar buiten gericht, zoeken
De gang die de Kruisheren door de recente geschiedenis
Ook de aanwas van nieuwe leden stagneerde. Het aantal
jaren wordt uitgebouwd. ‘Klooster en kapel zijn in velerlei
het contact met de samenleving en kijken wat we kunnen
hebben moeten maken laat zich vergelijken met andere ordes
van dertig tot veertig paters in de jaren zestig nam in de loop
opzicht een ijkpunt voor veel Udenaren’, vertelt Rein
bijdragen. Hoewel we als Kruisheren-gemeenschap in
en congregaties in ons land. Na een bloei en hoogtepunt
der jaren onomkeerbaar af. De Kruisheren vergrijsden; de
veilige oude dag.
38
39
gemiddelde leeftijd in Uden ligt rond de tachtig. ‘En naarmate
van 45 tot 70 m2 die bewust eenvoud uitstralen.’
al verzoeken binnen van mensen die bewust hier willen
je ouder wordt, heb je meer zorg nodig’, verduidelijkt
De belangrijkste eis van de paters was dat ze in de
wonen. Mensen die hun religieuze overtuiging geen
Vaanhold. ‘Dat is kostbaar. Op een gegeven moment hadden
nabijheid van de kapel konden blijven. ‘Daarin werden we
kerkelijke invulling meer geven vinden hier alsnog
we 25 verzorgers op veertien bewoners. Dat was gewoonweg
gesteund door de Kruisheren-provincie. Er is vervolgens
hun plek.’
te duur en ging zelfs ten koste van de andere kloosters.’
een aparte Stichting Kruisherenkapel opgericht, waarin
Besluit tot verkoop
BrabantZorg en de Kruisheren elk een vijftig procents
De grootste zorg is hoe het verder zal gaan wanneer
belang hebben.’
de Kruisheren er niet meer zijn. ‘Wij kijken nu al actief
Een kleine drie jaar geleden beseften de Kruisheren dat
rond wie het spirituele stokje over kan nemen. Dat hoeft
het anders moest. ‘We werden daarin ook wel aangespoord
De intentie is om de kapel als ‘Plek van Ontmoeting’ te
niet per se een Kruisheer te zijn, ook een leek zou het
door een uitspraak van ons provinciaal kapittel (de
handhaven. Behalve voor de liturgie kunnen bezoekers
kunnen.’ Vaanhold stelt wel dat juist de kapel in zijn
provincie omvat de congregaties in Nederland, België en
er terecht voor bezinning. Maar er zullen ook concerten
nieuwe vorm een ideale plek voor jonge priesters zou
Duitsland – red.) dat het bestuur de opdracht had gegeven
en lezingen worden georganiseerd. Vaanhold vindt die
kunnen zijn. ‘Het bisdom mag daar best wat meer oog
de kosten van Uden te temmen. Het probleem was echter
culturele component belangrijk. ‘Muziek is prachtig. Voor
voor hebben.’
dat kostenreductie ten koste zou gaan van de zorg aan de
mij is genieten ook een manier om dichter bij het geheim
paters in Uden.’
van het leven te komen.’
Deze impasse overtuigde de Udense Kruisheren het
complex zou worden omgebouwd tot appartementen voor
Juridische verankering
klooster en de kapel te verkopen, onder de voorwaarde dat
55-plussers, maar wel met de garantie dat de paters er
De nieuwe stichting zorgt voor de exploitatie van de kapel.
de leden goede huisvesting kregen toegewezen. Vaanhold:
mochten blijven wonen en 24 uur per dag konden
‘Alles is notarieel vastgelegd en voor onbepaalde tijd
Ons geluk was dat we BrabantZorg als buren hadden, in
rekenen op beschikbare zorg.
juridisch verankerd. Het is een burgerlijke stichting maar
de vorm van verzorgingstehuis St. Jan en de bijbehorende
heeft ook de schriftelijke goedkeuring van de bisschop.’
aanleunwoningen. BrabantZorg had wel interesse. Ze was
Kapel als Plek van Ontmoeting
op zoek naar meer ruimte om aan de groeiende vraag naar
Het mooie is dat BrabantZorg gaandeweg steeds meer
Voor Vaanhold is de hele verkoop op zich een bron
zorg uit de Udense gemeenschap te kunnen voldoen.’
gevoel krijgt bij datgene wat de Kruisheren zijn en nog
van inspiratie geworden. ‘Ik heb helemaal niet het
kunnen betekenen. ‘Zo willen ook zij nu dat met de
gevoel dat ik aan het afsluiten ben. Ik ben juist aan het
Kruisheren en BrabantZorg zijn in het hele transitieproces
verbouwing het karakter van het gebouw zoveel mogelijk
doorgeven. Wij merken dat door nieuwe ontwikkelingen
zorgvuldig met elkaars belangen omgegaan. ‘Het
bewaard blijft. Er komen dus achttien appartementen
de kloosterbeleving weer een impuls krijgt. Er komen
40
41
Herbestemming van Brabantse kloostercomplexen: Ideëel gekkenwerk of kwestie van samenwerken?
Brabantse kloostercomplexen de moeite waard! Jennifer J. Meijers Over het waarom en hoe van het behouden van deze complexen door de Provincie
De toekomst van de Limburgse kloostergebouwen Verslag van de studiedag, 2 juli 2009 georganiseerd door KNR en de provincie Limburg
Jennifer J. Meijers
In opdracht van de provincie Verkrijgbaar bij provincie Noord-Brabant Contactpersoon: Tamara van Lanen
[email protected]
Brabantse kloostercomplexen de moeite waard!
Brabantse kloostercomplexen de moeite waard! Dit masterscriptie onderzoek van Jennifer Meijers richt zich op de kloostercomplexen in Brabant. Het onderzoek richt zich op twee thema’s: het ‘waarom’ van het behouden van kloostercomplexen door de provincie Noord-Brabant en daarnaast de manier waarop dit dan zou moeten gebeuren.
Herbestemming van kloosters: een korte handleiding Beknopte handleiding met overzicht van te ondernemen stappen en praktische tips In opdracht van de KNR Verkrijgbaar bij KNR Contactpersoon: Rogier Moulen Janssen
[email protected]
Van oude waarden naar nieuwe waarden Verkennend onderzoek bedoeld voor religieuzen naar conomische mogelijkheden voor nieuwe en aanvullende bestemmingen voor kloosters die passen binnen de traditie. Het onderzoek kijkt tevens naar de organisatie en financiering van de totale herbestemming. In opdracht van Agro & Co Beperkt verkrijgbaar bij Agro & Co (na overleg) Contactpersoon: Jasper van Deurzen
[email protected]
42
Masterscriptie Planologie Joost Wijnekus Juli 2009
Herbestemming van Brabantse Kloostercomplexen: Ideëel gekkenwerk of een kwestie van samenwerken In deze masterscriptie van Joost Wijnekus is een verkenning gemaakt naar mogelijke herbestemmingen voor kloosters. Daarbij is uitvoerig gekeken naar de actoren die hierbij spelen en welke daarbij het meest op de voorgrond (dienen) te treden. Hieraan gerelateerd is gekeken welke rol de Provincie in deze gewenste nieuwe situatie zou moeten spelen. In opdracht van de provincie Verkrijgbaar bij Provincie Noord-Brabant Contactpersoon: Tamara van Lanen
[email protected]
Colofon Hoofdredactie & coördinatie
Agro & Co Brabant
Vormgeving
Vormvreters, Breda | www.vormvreters.nl
Tekstschrijver
Coenraadts Communicatie | www.coenraadts-communicatie.com
Fotografie
Nancyleephotography | www.nancylee.nl
Marieke Peereboom-Hoeben I www.mphf.nl
Drukwerk
Provincie Noord-Brabant
Ondersteuning
Will van de Ven I KNR
03 43
® Agro & Co Brabant 2010
