I
nhoud
4
Vooraf
6
Inleiding
8
19
Hoe herken je bipolaire stoornis? Wat zijn de stemmingswisselingen in bipolaire stoornis? Hoe herken je de ‘hoge’ fasen? Hoe herken je de ‘lage’ fasen? Wat zijn de verschillende vormen van bipolaire stoornis?
21
Wie kan bipolaire stoornis ontwikkelen?
22
Hoe evolueert bipolaire stoornis?
25
Wat zijn de oorzaken van bipolaire stoornis?
28
Hoe kan men bipolaire stoornis behandelen? Behandelingen met medicatie Psychotherapie Leefregels Psycho-educatie
9 10 15
28 34 36 39 41
Hoe omgaan met bipolaire stoornis in het dagelijks leven? De stemmingscurven
48
Referenties Nuttige adressen
49
3
4
V
ooraf
Hoe meer kennis, hoe beter men is gewapend! Bipolaire stoornis of manisch-depressieve ziekte treft wereldwijd heel wat mensen, meestal reeds vanaf jonge leeftijd. Ongeveer één op honderd mensen krijgt te kampen met de aandoening in haar meest typische verschijning (type I genoemd). Velen onder hen hebben vaak al een lange weg afgelegd vooraleer een duidelijke diagnose wordt gesteld, een zoektocht van jaren naar een doeltreffende behandeling van hun klachten. De diagnose van bipolaire stoornis brengt voor de betrokkenen en hun omgeving een proces op gang van begrijpen en aanvaarden. Informatie over de ziekte en haar behandeling betekent een belangrijke steun en hulp. Hoe meer kennis, hoe beter men is gewapend, Deze stelling geldt zeker voor allen die met bipolaire stoornis worden geconfronteerd. Toegang krijgen tot heldere en correcte informatie is uiteraard een eerste vereiste. Hulpverleners spelen hierin een erg belangrijke rol, maar slagen er niet altijd in de juiste in-
formatie te bieden op het juiste moment; zo blijkt uit sommige getuigenissen. Websites en boeken kunnen een aanzienlijke bijdrage leveren; je weg erin vinden is evenwel niet altijd eenvoudig. Zelfhulpgroepen helpen om actuele kennis over bipolaire stoornis en haar behandeling te verzamelen en toegankelijk te maken. Ze bieden ook een forum om ervaringen te delen en concrete tips uit te wisselen en versterken zo de steunende gedachte dat je niet alleen bent. Deze brochure brengt een geactualiseerd overzicht van bipolaire stoornis: symptomen, verloop, oorzaken. De mogelijke behandelingen worden toegelicht. De impact op en de mogelijke rol van de omgeving worden niet uit de weg gegaan. Wat deze brochure erg waardevol maakt zijn de interactieve oefeningen waardoor de opgedane kennis kan worden vertaald naar de eigen unieke situatie. De getuigenissen zullen op hun beurt voor velen herkenbaar zijn. Dr. Sabien Wyckaert UPC – KULeuven Campus Kortenberg
Nuttige informatie samengebracht Het herkennen en diagnosticeren van bipolaire stoornissen valt niet mee, zoals ook blijkt uit de periode van 5 tot 10 jaar die verloopt tussen het moment waarop de eerste symptomen verschijnen en het begin van de behandeling. Doorgaans heeft iemand die aan bipolaire stoornis lijdt al verscheidene artsen geraadpleegd voordat de aandoening echt wordt herkend. De getuigenissen van onze patiënten leren ook hoezeer ze er met hun ziekte alleen voor staan. Onbegrip en gebrekkige communicatie verhinderen familie en omgeving om een actieve rol te spelen in het helpen en ondersteunen van bipolaire mensen. Vaak begrijpen familieleden slechts door toeval wat hen overkomt. Daarna gaan ze op zoek naar informatie en proberen ze links en rechts iets te weten te komen over de ziekte en de behandeling ervan. Artsen hebben niet altijd voldoende tijd om erover te praten, of verkiezen het er met de familie niet over te hebben. In dat geval resten er
slechts boekjes, die je dan nog moet weten te vinden, en het internet, met vaak een overvloed aan websites waaruit het moeilijk kiezen is. Wie meer geluk heeft, kan terecht bij zelfhulpgroepen of verenigingen van patiënten en hun familie. Deze praktische gids over bipolaire stoornis is in de eerste plaats een bundel vol nuttige informatie. Hij is bestemd voor patiënten en mensen in hun omgeving die graag meer willen weten over het herkennen van bipolaire stoornissen, de oorzaken en de behandeling ervan. Dr. Daniel Souery Clinique des Troubles de l’Humeur Hôpital Erasme, ULB
Dankbetuiging: we willen graag iedereen bedanken die door te getuigen heeft meegewerkt aan de samenstelling van deze brochure: Michel de Smet, Marguerite, Alain, Nastascia Cool, Marline, Eric, Marie-Chantal, Pascale Fransolet en de vereniging Le Funambule.
5
6
I
Met stemming of humeur verwijst men naar een affectieve basisinstelling die zich uit op drie niveaus. Om te beginnen verleent ze een aangename of onaangename kleur aan de gebeurtenissen die we meemaken; vervolgens beïnvloedt ze de manier waarop we voelen, denken en handelen; en tot slot beïnvloedt ons humeur ook het energieniveau van ons organisme. Eenieders stemming wordt bepaald door talloze ‘interne’ en ‘externe’ factoren: de biochemie van de hersenen, gebeurtenissen die we meemaken, sfeer en licht, persoonlijke ervaringen, hormonale wisselingen, slaap…
G DA LE
Tegenwoordig wordt dit probleem beschouwd als een stemmingsstoornis. Voor deze aandoening bestaan vandaag specifieke behandelingen, die meer hoop geven op een betere controle van de ziekte.
niet meer kon.’
Wat is een stemmingsstoornis?
VAN A L
Bipolaire stoornis, of manisch-depressieve ziekte, is een aandoening die allang bekend is. Reeds in de Oudheid beschreven Griekse artsen bij bepaalde personen een afwisseling van fasen van opwinding of euforie met fasen van diepe bedroefdheid, futloosheid en wanhoop.
VEN LE
nleiding
Kernvraag: wat is ‘stemming’?
Aangezien deze factoren talrijk zijn, schommelt een zogenaamd ‘normaal’ humeur op natuurlijke wijze, hetzij naar boven (iemand is dan enthousiast, vol energie…), hetzij ‘Eind 1993 had ik mijn eerste naar beneden (iemand is dan down, depressie. Ik stond er helemaal depri, in een dipje…). alleen voor, niemand wist er Deze stemmingswisselingen zijn noriets van, zelfs mijn nieuwe vriendin maal gezien beperkt in duur en in niet die ik toen zes maanden kende. intensiteit. Ze zijn doorgaans een In mijn familie ging niemand bij reactie op bijzondere gebeurteniseen psycholoog. Ik heb het maanden sen en ze maken het de persoon die volgehouden voordat ik uiteindelijk ze meemaakt niet onmogelijk om norging aankloppen bij een maal te functioneren. psycholoog, toen ik echt
HE T
Wanneer de stemmingswisselingen langer duren of intenser zijn dan bij een gewoon humeur en ze ook het gewone functioneren bedreigen of mensen doen lijden, spreekt men van een stemmingsstoornis. Er worden in hoofdzaak twee soorten stemmingsstoornissen onderscheiden: 1. Depressieve stoornissen Iemand die aan een depressieve stoornis lijdt, ervaart stemmingswisselingen die al te zeer ‘naar beneden’ gaan. Voor de buitenwereld lijkt hij of zij abnormaal triest, pessimistisch, vermoeid, moedeloos, rusteloos… 2. Bipolaire stoornissen Iemand die aan bipolaire stoornis lijdt, beleeft overdreven stemmingswisselingen die zowel ‘naar boven’ als vaak ook ‘naar beneden’ gaan. Dit fenomeen wordt in deze brochure in detail besproken.
7
8
Wat zijn de stemminsgwisselingen in bipolaire stoornis?
H
oe herken je ? s i n r o o t s e bipolair Bipolaire stoornis is een aandoening van de regeling en het evenwicht van de stemmingen. Mensen die eraan lijden, vertonen overdreven en zelfs extreme stemmingswisselingen, zonder dat er externe gebeurtenissen zijn die deze teweegbrengen, of ze vertonen die toch op een manier die in het licht van die gebeurtenis overdreven is. Bipolaire mensen beleven fasen waarin hun stemming een overdreven ‘hoogte’ bereikt: men spreekt van een ‘hypomane toestand’ als dit in beperkte mate het geval is en van een ‘manische toestand’ als deze zeer uitgesproken is.
Energie Plannen Snelheid Ongeduld Spraakzaamheid Optimisme Plezier… Maar ook: Prikkelbaarheid Impulsiviteit Woede …
Manische fase
Hypomane fase
Normale stemming tijd
Lage stemming Pessimistische gedachten Negatieve ideeën Vermoeidheid Traagheid Gebrek aan plezier Angst Schuldgevoelens Verdriet …
Lichte depressie
Zware depressie
HE T ‘Tijdens mijn stabiele fasen dacht ik aan mijn hoge en lage fasen als een kurk die drijft op de golven. Zo beschouw ik mijn opgewonden en depressieve fasen.’
VEN VAN LE
Maar mensen die aan bipolaire stoornis lijden, kunnen ook fasen beleven waarin hun stemming bijzonder ‘laag’ is. Dan spreekt men van een lichte of zware ‘depressieve toestand’. Niet alle bipolaire mensen hebben noodzakelijkerwijs depressies: de aanwezigheid in hun persoonlijke geschiedenis van minstens één abnormaal ‘hoge’ fase is vereist om de diagnose van bipolaire stoornis te stellen. In ieder geval wisselen de fasen van hoge en lage stemmingen elkaar doorgaans af, met tussenin fasen waarin de stemming normaal is, zoals in het schema hiernaast.
Hoge stemming
9
Hoe herken je de ‘hoge’ fasen?
T
‘Ik heb de ziekte leren kennen, maar ook mezelf leren kennen. Persoonlijk vind ik mijn slaap het beste referentiepunt. Zolang ik erin slaag acht of negen uur per nacht te slapen, voel ik me heel goed. Onlangs voelde ik me om middernacht helemaal niet moe en wilde ik gaan opruimen. Ik ben toch maar op mijn bed gaan liggen en ik ben meteen ingeslapen.’
bewust van mijn hypomane toestand. Ik ben veel bewuster geworden. Deze fasen zijn vrij aangenaam, al is mijn tijdsgebruik soms wel overbelast. Maar dat is een probleem dat zich ook voordoet tijdens opgewekte fasen.’
VAN
G EDA LL
Minder slapen zonder zich vermoeid te voelen Sneller rijden Sneller praten Meer kopen Huishoudelijke activiteiten op ongewone tijdstippen Verrassende plannen maken Ruzie zoeken Op ongewone wijze uitgaan Kleren of maquillage veranderen Meer telefoneren Veel actiever worden Andere:
HE T
A L L
• • • • • • • • • • • •
• • • •
VEN LE
Voorbeelden van mogelijke voortekenen van een ‘hoge’ fase
VEN VAN LE A
De ‘hoge’ fasen beginnen vaak met een verhoogd gevoel van plezier en energie, een ongewone creativiteit, overdreven vlotte sociale contacten. Deze situatie evolueert echter snel naar een toestand van euforie of grote prikkelbaarheid. Mensen in deze fase hebben het bijzonder moeilijk om te erkennen dat wat ze beleven een uiting is van een stoornis en hebben de neiging om opmerkingen hierover uit hun omgeving af te wijzen. Deze ‘hoge’ fasen kunnen geleidelijk of zeer plots optreden. Maar zelfs wanneer ze zeer snel komen, is het uitzonderlijk dat er geen voortekenen zijn. Deze ‘voortekenen’ zijn individueel en blijven steeds dezelfde. Bij het begin van iedere ‘hoge’ fase verschijnen dus dezelfde voortekenen en kennis ervan kan een nieuwe aanval voorkomen.
Hij/zij is bijzonder energiek. Hij/zij voelt zich bijzonder euforisch of prikkelbaar. Hij/zij is zeer actief. Hij/zij heeft maar weinig slaap nodig, ondanks zijn/ haar vele activiteiten. • Hij/zij spreekt zodanig snel dat anderen hem/haar nauwelijks kunnen volgen. • Hij/zij communiceert veel: praat voortdurend, schrijft vele brieven, telefoneert onophoudelijk, verstuurt talrijke e-mails… • Hij/zij denkt razendsnel. • Hij/zij voelt zich ondergewaardeerd. • Hij /zij wordt zo makkelijk afgeleid dat zijn/haar aandacht al na enkele minuten of seconden afdwaalt naar iets anders. • Hij/zij voelt zich zeer sterk, machtig, onkwetsbaar, in staat om grootse plannen te realiseren. • Hij/zij gooit zich zonder veel na te denken in aangename activiteiten, zonder zich te bekommeren om de negatieve gevolgen die deze activiteiten kunnen hebben, bijvoorbeeld: veel aankopen doen, zeer snel rijden, veel uitgaan, drugs gebruiken, over‘Pas heel onlangs heb ik gaan tot investeringen, plotsehet verschil begrepen tussen ling op vakantie vertrekken, de manische en de hypomane seksuele relaties aangaan fase. Aanvankelijk was ik me niet met onbekenden…
Wanneer de hypomane of manische fase is doorgebroken, vertoont een persoon met bipolaire stoornis doorgaans de volgende kenmerken en symptomen:
AG ED
HE
11
12
hallucinaties (zaken zien of horen die er niet zijn) of wanen (overtuigd zijn van dingen die niet bestaan). Doorgaans is deze waan van megalomane aard, met ideeën van grootheidswaanzin of aanzienlijke verhoging van het zelfbeeld. Het beleven van de manische toestand is vaak aangenaam voor de persoon zelf; hij voelt zich onkwetsbaar, almachtig, in staat tot alles … In dit geval heeft men het over een ‘euforische manie’. Er bestaan echter ook ‘dysforische manieën’: de persoon in kwestie voelt zich dan vooral prikkelbaar, miskend, vervolgd door zijn omgeving, zeer bang voor wat hem overkomt.
HE T
VEN LE
VAN
AG ED
De manische toestand is niet verzoenbaar met sociale activiteiten: het onaangepaste gedrag is voor iedereen merkbaar. Het brengt de persoon zelf en zijn omgeving in gevaar. Het is dus een medische noodsituatie, die doorgaans hospitalisatie vereist. In bijzonder ernstige gevallen van de manische toestand, kunnen ‘psychotische symptomen’ aanwezig zijn, dat betekent
Tot slot kan de manische toestand zich ook voordoen in de vorm van een ‘gemengde toestand’. In deze gemengde toestand ziet men zowel de kenmerken van een manische als van een zwaar depressieve toestand. De persoon die deze toestand beleeft, voelt zich bijna gelijktijdig vol energie en plannen, schuldig, onbegrepen, wanhopig… Deze gemengde toestand is bijzonder lastig om mee te maken en het risico ‘Daarna was ik in Parijs op zelfmoord is in deze fase zeer en vervolgens in Orléans. Ik wist dat Jeanne d’Arc daar geweest groot.
HE T
N VAN AL L VE ED LE
Manische toestand
A L L
heb ik me als zelfstandige gevestigd, twee leningen afgesloten, businessplannen opgesteld… Ik kon alles aan en kende geen grenzen. Ik heb een huis gekocht en ben het beginnen te verbouwen. Financieel kon dat niet blijven duren. Later ben ik plots hervallen en in het andere uiterste beland.’
Gemengde toestand
was en ik vereenzelvigde me gedeeltelijk met haar, dat moet ik nu toegeven. Tijdens mijn manische fase verlies ik makkelijk het contact met de werkelijkheid. Maar manische crisissen zijn niet altijd zoals men denkt. In Brussel heb ik zeer aangename momenten beleefd. Maar in Parijs was ik opgewonden, dat wel, maar niet euforisch. Ik had de indruk dat de mensen me vreemd aanstaarden, ik was wat bang. Op een bepaald moment voelde ik me zo slecht dat ik bijna in de Seine zou zijn gesprongen. De lichte manie van het begin was een zware manie geworden, pijnlijk en beangstigend.’
AG
De hypomane toestand is een lichtere vorm van de manie. In de loop van deze fase voelt men zich doorgaans beter dan gewoonlijk en kan men ook veel creatiever en productiever zijn. Later herinnert men zich met genoegen deze fasen en probeert men soms ze opnieuw te beleven, bijvoorbeeld door alcohol te gebruiken of de behandeling met medicijnen stop te zetten. In ieder geval kan de hypomanie niet eindeloos blijven duren. Ze wordt vaak gevolgd door een evolutie naar de manische toestand of naar een depressie. Opmerkelijk is ook dat bepaalde hypomanieën vooral worden gekenmerkt door ongeduld, prikkel‘Ik voel een reusachtig zelfvertrouwen, baarheid, voortdurende conflicten en ik heb enorm veel energie. angstmomenten. Doorgaans vergt de Ik slaap veel minder, ben hyperhypomane toestand evenwel geen actief en doe talloze dingen. In 2004 medische interventie. Hypomane toestand
13
14
Hoe herken je de ‘lage’ fasen? Persoonlijk profiel van een manie of hypomanie > Kruis op de lijst hiernaast (1) de symptomen aan die u ervaart tijdens de manische of hypomane fase. > Vul aan als u nog andere symptomen ervaart.
Ik heb het moeilijk om me te concentreren. Ik denk dat mensen complotten tegen me smeden. Ik heb zeer creatieve gedachten. Ik denk sneller. Ik zie of hoor dingen die anderen niet zien of horen. Mijn gedachten springen van de hak op de tak. Ik heb grootse plannen. Ik voel me euforisch. Ik voel me vol energie. Ik voel me almachtig, onkwetsbaar. Ik ben prikkelbaar. Ik heb het gevoel dat de wereld in slow motion draait. Ik slaap weinig. Ik gooi me in veel activiteiten. Ik wijd me op overdreven wijze aan een bepaalde activiteit. Ik ben impulsief. Ik kleed of maquilleer me op extravagante wijze. Ik doe ondoordachte aankopen. Ik spreek onophoudelijk. Ik lach zonder duidelijke reden. Mijn zin in seks neemt toe. Ik neem kleuren en geluiden intenser waar. Andere:
Hoewel de hoge fasen opvallender zijn, brengen bipolaire mensen vaak veel tijd door in depressieve fasen. Ze ervaren deze fasen als bijzonder pijnlijk. Zoals de manische fasen, kunnen ook de ‘lage’ fasen geleidelijk of zeer plots beginnen. Maar zelfs wanneer de depressie zeer snel komt, gebeurt dat zelden zonder voortekenen. Deze voortekens zijn individu-specifiek en blijven steeds dezelfde. Bij het begin van iedere depressieve fase verschijnen dus dezelfde voortekenen. Kennis ervan geeft de mogelijkheid om snel te reageren op het hervallen in een depressie, zodat de duur, ernst en gevolgen ervan beperkt kunnen worden.
Voorbeelden van voortekenen van een ‘lage’ fase
HE T
VEN VAN LE
‘Ik zie mezelf niet als manisch-depressief. Dat zou zijn zoals zeggen: “Hallo, ik ben x en ik woon in y.” Ik wil niet dat het een etiket is, ik kan dat niet aanvaarden. Maar ik kan wel kleine veranderingen aanvaarden.’
Meer slapen en zich toch vermoeider voelen ’s Morgens zeer vroeg plots wakker worden Minder praten Contacten mijden Zich overdreven zorgen maken over gewone situaties Aan de dood denken Prikkelbaar zijn Geen lawaai verdragen Het moeilijk hebben om in te slapen Overdreven emotioneel zijn In niets zin hebben Op ongewone wijze zijn uiterlijk verwaarlozen Alcoholgebruik Andere:
15
16
Wanneer de depressieve fase is doorgebroken, vertoont men doorgaans de volgende symptomen:
• Zich verdrietig, pessimistisch voelen, ‘alles zwart zien’.
• • • • •
•
•
geen interesse of plezier meer hebben in dingen die vroeger wel interessant waren of genoegen deden. Slaapproblemen: niet kunnen inslapen of te veel slapen. Eetstoornissen: minder of juist meer eten. Het moeilijk hebben om zich te concentreren. Geen beslissingen kunnen nemen. Trager functioneren of zo angstig zijn dat men niet kan stilzitten. Geen hoop meer hebben, zich schuldig of waardeloos voelen. Denken aan zelfmoord of aan de dood.
ken zien of horen die er niet zijn, bijvoorbeeld verwijtende stemmen) of wanen (overtuigd zijn van dingen die niet bestaan, bijvoorbeeld de overtuiging schuldig te zijn aan wandaden of ten onrechte denken geruïneerd te zijn). Het gevaar van zelfmoord is in depressieve fasen hoog: zeer vaak denkt de depressieve persoon immers dat de dood de enige uitweg is uit zijn situatie.
Een depressieve stemming, dat wil zeggen droefheid en pessimisme, evenals het verliezen van interesse en plezier, zijn de basissymptomen van de depressieve toestand. De andere symptomen zijn vaak ook aanwezig, maar niet altijd.
AG D
Melancholie is een bijzonder zware depressie. Ze wordt gekenmerkt door zeer uitgesproken depressiesymptomen, in het bijzonder het trager functioneren en het kampen met slaapstoornissen. In uiterst zware gevallen kunnen psychotische symptomen voorkomen: hallucinaties (za-
VAN A L LE
VEN VAN A LE
‘Op die momenten ween ik onophoudelijk en is de pijn jammer genoeg bijna ondraaglijk. Gelukkig stond ik er niet alleen voor. Ik ben geholpen door verenigingen zoals Tele-Onthaal, Zelfmoordlijn… En ik vergeet ook mijn psychiaters niet, uiteraard.’
V EN
HE T
HE T
‘Je ziet geen oplossingen meer, je denkt dat de enige oplossing de dood is om een einde te maken aan het lijden dat je in jezelf ervaart, om je niet langer iedere dag slecht te voelen, om wakker te worden met negatieve gedachten en zonder een toekomst te zien. Je denkt dat er geen uitweg is, dat je niets waard bent… Ik kwam er zelfs niet meer toe me ’s ochtends te wassen, mezelf te verzorgen, te koken… Ik was niet langer een mens. Ik leefde in zekere zin als een dier dat wordt gevoederd en gewassen, of toch bijna. Op dat moment krijg je die gedachten.’
LE
Men spreekt over een zware depressie wanneer een reeks tekenen en symptomen blijvend (gedurende verscheidene weken) aanwezig zijn en ze aanzienlijk lijden en een verstoring van het gewone functioneren met zich meebrengen.
17
LL
E
18
Persoonlijk profiel van een depressie > Kruis op de lijst hiernaast (1) de symptomen aan die u ervaart tijdens de depressieve fase > Vul aan als u nog andere symptomen ervaart
Wat zijn de verschillende vormen van bipolaire stoornis?
Ik heb het moeilijk om me te concentreren. Ik lijd aan besluiteloosheid. Ik denk dat anderen met mij lachen. Ik denk langzamer. Ik denk aan de dood of aan zelfmoord. Ik denk in overdreven mate aan mijn financiële
problemen. Ik zie of hoor dingen die anderen niet zien of horen. Ik voel me nutteloos, onbekwaam en waardeloos. Ik heb geen plezier meer. Ik voel me overdreven schuldig. Ik voel me erg ongelukkig Ik voel me affectief leeg. Ik voel me erg angstig. Ik voel me oververmoeid, als het ware zonder energie. Ik voel me prikkelbaar. Ik heb geen interesse meer in mijn activiteiten. Ik voel me wanhopig. Ik heb minder zin in seks. Ik slaap slecht. Ik vermijd contacten. Ik kom in conflict zonder duidelijke reden. Ik eet minder. Andere:
HE T
N VAN AL VE L LE
‘Ik had de indruk dat ik mijn moed voor altijd kwijt was. Intellectueel was ik sterk verzwakt. Ik kan niet meer benoemen wat ik ervoer. Mijn omgeving zei me: “Doe een inspanning, het komt wel goed, er zijn belangrijkere dingen in het leven.” Ik kan dat begrijpen, ze waren van streek.’
Tegenwoordig erkent men drie vormen van bipolaire stoornis. Elk van deze vormen die hieronder worden beschreven, vraagt een specifieke aanpak, in het bijzonder wat betreft medicatie.
Bipolaire stoornis I
Normale stemmingswisselingen
Bipolaire stoornis I
Bipolaire stoornis II
Normale stemmingswisselingen
Bipolaire stoornis II
Aanwezigheid van een duidelijke manische toestand, of van een gemengde toestand, in de voorgeschiedenis van een persoon, die ook met zware depressies kan te kampen hebben.
Aanwezigheid van hypomane toestanden en van zware depressies in de geschiedenis van een persoon.
19
20
Normale stemmingswisselingen
Cyclothymie
W
e r i a l o p i b n ie ka ? n e l e k k i w t stoornis on Bipolaire stoornis van het type I treft bijna 2% van de bevolking, zonder onderscheid van geslacht, geografische afkomst, maatschappelijke klasse of ontwikkeling. Maar als men rekening houdt met alle mogelijke vormen van bipolaire stoornis, wijzen sommige studies erop dat 5 tot 6% van de mensen erdoor worden getroffen (2) (3). Iedereen is vatbaar voor het ontwikkelen van bipolaire stoornis, maar de kans dat de men de ziekte krijgt, is veel groter wanneer reeds enkele familieleden aan deze stoornis lijden.
HE T
De aandoening duikt doorgaans op tussen 15 en 19 jaar, met een tweede piek van kwetsbaarheid tussen 20 en 24 jaar. De ziekte begint dus meestal voor de leeftijd van 30 jaar en treft adolescenten en jonge volwassenen. Toch gebeurt het in sommige gevallen ook dat de eerste verschijnselen zich voordoen rond 40 jaar of reeds in de kindertijd.
VEN VAN A LE
‘Toen de diagnose werd uitgesproken, was ik blij, omdat ik eindelijk wist wat ik had, waarom ik al maanden niet of nauwelijks kon slapen. Ik wist dat ik verzorgd en behandeld zou worden, dat ik de oorzaak van mijn reacties zou begrijpen… Het was een ziekte, het was niet mijn schuld.’
AG ED
Aanwezigheid in de geschiedenis van een persoon van talrijke fasen van lichte depressie en van hypomanie, die enkele dagen tot enkele weken duren en die worden afgewisseld met korte fasen van stabiele stemming. De cyclothymie heeft de specifieke eigenschap erg vroeg voor te komen, over het algemeen in de adolescentie.
LL
Cyclothymie
21
22
H
oe evolueert ornis? o t s e r i a l o p i b
3 tot 4 maanden duurt, vervolgens gedurende verscheidene jaren een normale stemming hebben en daarna opnieuw een hypomane, manische of depressieve fase beleven. Anderen hervallen veel vaker en kunnen zelfs een bijzonder lastige vorm van de ziekte krijgen, de zogenaamde ‘snelle cycli’. Iemand met snelle cycli vertoont minstens vier manische, hypomane, gemengde en/of depressieve fasen per jaar. Klassieke cycli
De ontwikkeling van bipolaire stoornis is bij iedereen anders en wordt bepaald door de persoonlijkheid, de behandeling, de manier van leven en de omgeving.
!
Het is echter van fundamenteel belang in te zien dat het een stoornis is die zich chronisch ontwikkelt. Zodra de eerste depressieve, hypomane of manische fasen zich hebben voorgedaan, bestaat het risico dat ze opnieuw opduiken, zelfs na verscheidene jaren van normale stemming. Vandaar het belang van een volgehouden behandeling, van bijzondere waakzaamheid en van regelmatige medische opvolging, zelfs wanneer alles goed lijkt te gaan.
Periode van 12 jaar
Snelle cycli
Periode van 1 jaar
‘Natuurlijke’ evolutie zonder behandeling…
Als er geen behandeling is of als de behandeling onvoldoende of onaangepast is, wisselen de stemmingswisselingen elkaar geregeld af en worden de fasen met een normale stemming tussenin steeds korter. In bipolaire stoornissen duren de manische en depressieve fasen zonder behandeling 3 tot 6 maanden. De frequentie van de cycli verschilt van persoon tot persoon: sommigen kunnen bijvoorbeeld een manische of depressieve fase doormaken die
Naarmate de depressieve en manische fasen zich vaker herhalen, worden ze steeds moeilijker te behandelen. Het gevaar dat iemand in dergelijke fasen loopt, is zeer groot: er zijn maatschappelijke gevaren (werkverlies, ondoordachte uitgaven…), relationele gevaren (breuken, persoonlijke conflicten…), maar ook lichamelijke gevaren (zelfmoord, ongelukken, verwondingen…). Tussen deze fasen in kan iemand zogenaamde ‘restsymptomen’ vertonen, bijvoorbeeld: teruggetrokkenheid, verwardheid, prikkelbaarheid, gebrek aan interesse voor dagelijkse
23
24
of nieuwe activiteiten. Hoewel dergelijke symptomen minder intens zijn dan tijdens de manische en depressieve fasen, blijven ze de relaties en de sociale aangepastheid bedreigen van de mensen die eraan lijden.
Voordelen van een therapeutische aanpak…
Als bipolaire stoornis goed wordt behandeld, is de prognose veel gunstiger.
De basisbehandeling is de behandeling met medicatie, vooral met producten die de stemming stabiliseren, waarover later meer. Het resultaat is dat 50% van de bipolaire patiënten die met een dergelijk medicijn worden behandeld, bijvoorbeeld lithium, in een periode van 18 jaar observatie geen enkele keer hervallen, terwijl 40% blijft hervallen, maar minder erg of minder frequent, en slechts 10% van de patiënten niet reageert op deze behandeling, maar uiteraard misschien wel op andere stabiliserende medicijnen (4). Ook andere elementen spelen een rol bij het stabi‘Eenzaamliseren van de stemming: psychotherapie, heid maakt het voor kennis van de ziekte en van de behanmij nog veel erger. Als op delingen ervan, het respecteren van het dieptepunt van de depressie bepaalde leefregels en steun van een bekwaam iemand, ik bedoel, de omgeving. Al deze elementen niet zomaar iemand die wat komt samen zouden een persoon met grappen of babbelen, maar als iemand bipolaire stoornis dus moeten ervoor kan zorgen dat ik naar buiten helpen om te voorkomen dat hij kom, dan is dat goed. Het probleem hervalt en om een aanvaardbare is de eenzaamheid. Ik geloof niet dat alleen medicijnen, alleen psylevenskwaliteit te behouden.
HE T
VEN LE
VAN A L
chotherapie of alleen introspectie helpt. In de praktijk moet je begeleid worden.’
W
n a v n e k a z r o at zijn de o oornis? t s e r i a l o p i b
Enkele mogelijkheden…
Genetische factoren
Externe of interne gebeurtenis
Biochemische kwetsbaarheid
Disfunctie van de transmissie in de hersenen
Abnormale hormonenproductie
Minder belangrijke of afwezigheid van externe of interne gebeurtenissen
Manische en depressieve symptomen
Momenteel weet men nog niet met zekerheid wat de oorzaken zijn van bipolaire stoornis, maar biologische factoren blijken duidelijk een rol te spelen.
25
G DA LE
26
Die zouden het gevolg zijn van afwijkingen in de productie en transmissie van chemische stoffen die worden geproduceerd door bepaalde hersencellen. Deze stoffen heten neurotransmitters. De bekendste die een rol spelen bij het regelen van de stemming zijn serotonine, noradrenaline en dopamine. Men ziet bij bipolaire stoornis ook een abnormale productie van bepaalde hormonen, in het bijzonder cortisol, dat tevens een rol speelt bij stress en angst.
ervan evenwel gestimuleerd door bepaalde situaties, zelfs als die minder intens zijn dan de oorspronkelijke oorzaak, of van een andere aard. Tot deze situaties behoren vooral stressvolle situaties, belangrijke gelukkige of ongelukkige gebeurtenissen, veranderingen in het levensritme, ziekten of het gebruik van alcohol of drugs.
Deze afwijkingen zouden verband houden met genetische factoren. Hoewel men momenteel de genen die betrokken zijn bij bipolaire stoornis nog niet formeel heeft geïdentificeerd, ziet men toch dat de ziekte vaker voorkomt bij personen met familiale antecedenten, dus personen met familieleden die ook aan deze stoornis lijden of hebben geleden.
T
‘Ik ben altijd al uiterst gevoelig geweest. Nu wil dat niets zeggen… Ik heb me altijd al afgevraagd of wat in mijn leven is gebeurd deze ziekte heeft veroorzaakt, of dat ze er al was vanaf het begin. Op die vraag heb ik geen antwoord.’
L EV
EN V A
Wanneer de eerste crisis heeft plaatsgevonden, heeft bipolaire stoornis de neiging om een autonome evolutie door te maken: de cycli kunnen spontaan weer opduiken, zonder dat ze worden uitgelokt door enige interne of externe gebeurtenis. In een groot aantal gevallen wordt het opnieuw opduiken
G DA LE
HE
VAN A L
De interactie van biologische en omgevingsfactoren verklaart dus het best het ontstaan van bipolaire stoornis.
HE T
‘Vóór al mijn therapieën was ik ervan overtuigd dat ik een gelukkige jeugd had gehad. Later ging ik daar steeds meer over nadenken. We hadden wel alles gekregen wat we nodig hebben, maar één ding mocht niet: je persoonlijkheid ontplooien. Er was weinig plaats voor spontaneïteit. Maar ik denk niet dat ik symptomen had toen ik kind was. Op mijn 26ste heb ik mijn vrouw verloren. Dat verlies heeft ongetwijfeld de zaak op gang gebracht.’
VEN LE
Die genetische afwijking zou aan de basis liggen van een kwetsbaarheid, dus van een grotere kans om de ziekte te ontwikkelen. Men stelt vast dat deze kwetsbaarheid in de meeste gevallen zichtbaar wordt na een aangrijpende gebeurtenis of ervaring. Men noemt die gebeurtenis de ‘trigger’ of factor die de stress teweegbrengt.
27
N
AL
LEDAG
28
H
e r i a l o p i b n e m oe kan ? n e l e d n a h e b s stoorni Behandelingen met medicatie De behandeling is complex en bestaat uit verschillende fasen: • De acute fase: behandeling van een manische, depressieve of gemengde fase. • Preventiefase (onderhoudsbehandeling): het voorkomen van nieuwe (manische, hypomane, depressieve of gemengde) fasen.
Er bestaan verschillende therapieën: • Medicatie: onmisbaar tijdens acute fasen en voor de preventie van nieuwe fasen. • Psycho-educatie en informatie zijn van fundamenteel belang om patiënten en hun familie de ziekte te leren kennen en het gevaar van complicaties te beperken. • Psychotherapie, waaronder psychotherapieën van psychoanalytische aard, maar vooral gedragstherapieën en systeemtherapieën lijken aangewezen voor mensen met bipolaire stoornis. Er wordt ook aan andere therapieën gewerkt, vooral in de Verenigde Staten, zoals interpersoonlijke therapie en sociaal ritme (5).
Medicijnen die worden gebruikt bij bipolaire stoornissen: stemmingsstabilisatoren, antidepressiva, antipsychotica, benzodiazepines.
Stemmingsstabilisatoren (synoniem: profylactische behandelingen)
Stemmingsstabilisatoren hebben als belangrijkste eigenschap dat ze in het beste geval voorkomen dat acute manische of depressieve fasen ontstaan. Overigens hebben ze ook een antimanisch of antidepressief effect, zonder verhoogd risico tot het veroorzaken van de tegenovergestelde fase. Lithium (Maniprex®, Camcolit®, Priadel®), valproaat (Depakine®) en carbamazepine (Tegretol®) bezitten deze eigenschappen. Lithium wordt al meer dan 50 jaar gebruikt bij bipolaire stoornis, valproaat en carbamazepine zijn oorspronkelijk ontwikkeld als anti-epileptica. Lithium is bijzonder doeltreffend bij de behandeling van ‘klassieke – euforische’ manische toestanden. Carbamazepine en vooral valproaat genieten de voorkeur bij gemengde toestanden en snelle cycli. Een behandeling met lithium kan de werking van nieren en schildklier aantasten. Daarom is regelmatig bloedonderzoek vereist. Een behandeling op basis van valproaat of carbamazepine vergt regelmatige controle van de leverwerking en van de bloedsamenstelling (hematologie). Lamotrigine (Lambipol®, Lamictal®) is eveneens een anti-epilepticum dat stemmingsstabiliserende eigenschappen heeft en is met name doeltreffend bij het voorkomen van het hervallen in depressie. Sinds kort weet men dat herval kan worden voorkomen door olanzapine (Zyprexa®), een medicament dat deel uitmaakt van de familie van de atypische antipsychotica.
29
30
Antidepressiva
Antidepressiva behandelen de symptomen van een depressie. In bipolaire stoornissen, in het bijzonder in bipolaire stoornis I, moeten antidepressiva worden gecombineerd met een stemmingsstabilisator. Uitsluitend antidepressiva gebruiken kan leiden tot het hervallen in een manische fase. Antidepressiva werden vooral gebruikt bij unipolaire depressie. In bepaalde zeer zware gevallen van bipolaire depressie met psychotische of melancholische symptomen of bij een verhoogde kans op zelfmoord is elektroconvulsietherapie aangewezen.
Er bestaan twee soorten antipsychotica: oude antipsychotica (ook wel typische of conventionele genoemd) en nieuwe antipsychotica (atypische). Deze laatste hebben het voordeel dat ze beter worden verdragen en minder nevenwerkingen veroorzaken: olanzapine (Zyprexa®), risperidon (Risperdal®), clozapine (Leponex®), aripiprazole (Abilify®) en quetiapine (Seroquel®).
HE T
VAN A L
Deze zijn nuttig bij de behandeling van slapeloosheid en angstaanvallen.
Hospitalisatie
Hospitalisatie komt vaak voor bij bipolaire stoornis I. Gezien de vernietigende gevolgen van de manische toestand en van het gebrek aan ziekte-inzicht, worden sommige patiënten in het ziekenhuis opgenomen. Zo kan men de behandeling optimaliseren en de negatieve gevolgen van de stoornis beperken. Ook voor een ernstige depressieve toestand kan een hospitalisatie noodzakelijk zijn.
LEDAG
VEN LE
Benzodiazepines
AL
HE T
‘Sinds ik dit nieuw medicijn neem, ervaar ik een verschil van dag en nacht. Ik lag vaak op bed, nu doe ik van alles. Uiteraard doe ik nog geregeld middagdutjes, maar het gaat eerlijk gezegd al veel beter. Pillen alleen volstaan echter niet, ik moet er ook zelf blijven aan werken.’
31
AN
Doorgaans worden antipsychotica gebruikt om de psychotische symptomen (wanen, hallucinaties) te beperken die soms voorkomen tijdens zware depressieve, manische of gemengde fasen. Bij bipolaire stoornis worden antipsychotica ook gebruikt wanneer er geen psychotische symptomen zijn, namelijk vanwege hun kalmerende eigenschappen, om de angst en agitatie onder controle te krijgen. ‘Toen de diagnose mij werd meegedeeld, was ik veeleer Volgens recente studies zouopgelucht. Ik was minder blij dat den sommige antipsychotiik levenslang medicijnen zou moeten ca ook een antimanische slikken, dat is iets waar ik niet mee omen stemmingsstabiliserende kan. Ik heb vele vragen over medicijnen, werking hebben (in het bijik weet niet of ze wel zo doeltreffend zonder bepaalde nieuwe, zijn. In een bepaalde periode voelde zogenaamd ‘atypische’ anik me hoegenaamd niet manischtipsychotica). Antipsychotica depressief. Ik ben gedurende drie worden dus vaak gecombijaar gestopt met het slikken van neerd met een stemmingsstabilithium, onder medisch liserende behandeling. toezicht.’
LE
Antipsychotica (synoniem: neuroleptica)
G DA LE
32
Opvolgingsblad
Periode van
Opvolgingsblad (II)
tot
Medicatie
Naam + dosering per tablet of milliliter
Vorm
ochtend middag avond
nacht
Periode van
tot
Mijn nevenwerkingen tijdens deze periode
Aantal
Data en resultaten van de laatste dosissen Stemmingsstabilisatoren
Antidepressiva
Datum van de volgende: • Consultatie bij de psychiater:
Neuroleptica / antipsychotica
• Consultatie bij de psycholoog:
In deze periode was mijn stemming: nooit soms vaak Hoog nooit soms vaak Normaal nooit soms vaak Laag soms vaak Wisselend nooit
• Consultatie bij de behandelende arts:
Zijn er zaken gebeurd die mijn stemming zouden kunnen hebben beïnvloed?
Anxiolytica
• Bloedafname:
Neen Ja
Slaapmiddelen
• Andere:
Somatische medicijnen
Andere:
33
34
Psychotherapie
De doelstellingen van de psychotherapie
Psychotherapie is een behandelingstechniek zonder medicatie die mensen vragen doet stellen over zichzelf door de aanwezigheid van een gekwalificeerde persoon, de psychotherapeut.
• Het doel van om het even welke psychotherapie is iemand zich beter te laten voelen: > door hem symptomen te laten overwinnen die het leven moeilijk maken; > door zijn zelfkennis te vergroten; > door hem nieuwe manieren van leven of van handelen te leren kennen en hem ermee te laten experimenteren.
Dankzij deze vraagstelling kan iemand toegang krijgen tot zijn psychologisch functioneren. Er bestaan diverse vormen van psychotherapie. Degene die aangewezen zijn voor bipolaire personen zijn doorgaans cognitieve therapie, gezinssysteemtherapie en analytisch geïnspireerde therapie.
• Sommige psychotherapieën concentreren zich op dat wat onmiddellijk last veroorzaakt, bijvoorbeeld een symptoom zoals angst, vrees om met anderen in contact te treden of een specifieke denkwijze wanneer men gedeprimeerd is.
HE T
• In andere gevallen gaat de psychotherapie op zoek naar
VEN LE
de psychologische oorsprong van symptomen zoals verdriet, gebrek aan zelfwaardering of angst, om de persoon die ze ondervindt ze te laten overwinnen. Ze doet dan een beroep op de herinneringen van deze persoon en op de betekenis die deze krijgen in het ontstaan van zijn geschiedenis.
VAN A L
‘Mijn psychotherapie heeft me geholpen om in mezelf de kracht te vinden om eruit te komen. Mijn therapeute was zeer optimistisch. Alles wat ik zei, leek normaal, al bevond ik me midden in mijn agressieve, prikkelbare, zelfs wat paranoïde periode. Heel spontaan bleef ze wat ik beleefde aanvaardbaar vinden. Dat heeft me geholpen in mijn relaties met mijn omgeving.’
Waarom psychotherapie wanneer men aan een bipolaire stoornis lijdt?
Iemand die lijdt aan bipolaire stoornis, ervaart een situatie van aanzienlijk psychologisch lijden, zowel tijdens de crisissen als tussenin. Terwijl hij zich in een manische of zware depressieve fase bevindt, kan hij echter geen psychotherapeutische behandeling aan. Deze aanpak is daarentegen wel mogelijk tussen de crisisfasen in, evenals tijdens lichte depressies.
35
G DA LE
36
Psychotherapie maakt het de bipolaire persoon mogelijk om een betere levenskwaliteit te realiseren en om zijn stemming stabieler te maken, in het bijzonder dankzij de volgende elementen:
Bipolaire personen moeten dus tegen elke prijs vermijden onregelmatig of met onderbrekingen te werken. Ze moeten bijzonder op hun hoede zijn voor het hervallen door bepaalde omstandigheden: laat uitgaan, reizen, examenperioden…
• Ze helpt hem terug structuur te brengen in zijn leven na een • • • • •
crisis. Ze helpt hem om te gaan met de gevolgen van zijn ziekte. Ze helpt hem zin te geven aan wat hem overkomt. Ze helpt hem beter te communiceren met zijn omgeving. Ze helpt hem zijn vroegere en huidige stress beter te beheersen. Ze vermindert zijn gevoel van eenzaamheid en onbegrip. • Ze vermindert zijn onzekerheid over zichzelf. • Ze helpt hem zijn schuld- en schaamtegevoelens over zijn ziekte te overwinnen.
HE
T
‘De therapie was voor mij lang en lastig. Ik heb veel geweend. Ik heb ook veel tijd verloren met het herkauwen van dezelfde verhalen, maar ik heb ook veel moed gehad, om te veranderen wat er moest veranderen. Ik heb leren aanvaarden. Ik heb ook mijn grenzen leren erkennen. Dat heeft me ook geleerd mijn werk te vergeten, gelukkig maar.’
VEN VAN A LE
LL
AG ED Een regelmatig leven en vooral voldoende en regelmatige slaap
Leefregels
Mensen met bipolaire stoornis hervallen vaak spontaan in manische, hypomane en/of depressieve fasen. Toch wordt dit fenomeen ook gestimuleerd door verscheidene externe factoren, namelijk: een onregelmatige levensstijl, gebruik van alcohol of drugs en situaties met emotionele spanningen.
Manieren om de stemming te stabiliseren zijn in dat geval: Het is van groot belang dat een bipolaire persoon een regelmatig levens-, werk- en vooral slaapritme heeft. Manische of depressieve symptomen kunnen heel vlug opduiken na enkele slechte nachten, hetzij door een wijziging in de activiteiten overdag, hetzij door uiteenlopende zorgen of externe elementen zoals lawaai, warmte…
Geen gebruik van alcohol en drugs
Alcohol en drugs zijn zogenaamd ‘psychoactieve’ stoffen. Ze werken in op de hersencellen, met name op de cellen die betrokken zijn bij het regelen van de stemming, en destabiliseren die. Bipolaire personen moeten zichzelf daarom een zeer duidelijke discipline opleggen op het gebied van gebruik van deze stoffen: 1. Beperk het gebruik van alcohol zoveel mogelijk; sommigen dienen er zich zelfs geheel van te onthouden. Om dit gebruik te beperken, zijn er de volgende tips:
• Drink niet alleen. • Drink niet met een lege maag. • Vermijd de gewoonte om geregeld alcohol te gebruiken op het werk of in het gezin.
• Gebruik alleen alcohol bij bijzondere gelegenheden. Drink dan niet meer dan een glas per uur en niet meer dan drie glazen in totaal. • Mijd personen of situaties die een voorwendsel zijn voor of aanzetten tot drinken. 2. Gebruik in geen geval drugs.
37
38
Een adequate aanpak van stresssituaties
1. De fysieke toestand van de persoon 2. De steun die hij krijgt van zijn omgeving 3. Zijn perceptie van de situatie die hij meemaakt.
HE T ‘Naast schilderen en
LE
beeldhouwen doe ik zoveel mogelijk aan lichaamsbeweging: aquagym, badminton en af en toe ook yoga. Als ik niets te doen heb, voel ik me slecht. Dat heb ik ingezien. Uiteindelijk is het moeilijker om je dagen structuur te geven wanneer je niet werkt dan wanneer je wel werkt. Anderzijds, wanneer je niet werkt, kun je ervoor zorgen dat je helemaal geen stress meer hebt.’
Hij kan stress op een positieve manier leren beheersen met behulp van diverse methodes:
VEN VAN A
1. 2. 3. 4. 5.
Door meer te slapen Door zich te ontspannen Door lichaamsbeweging Door vrijetijdsactiviteiten Door aan sport te doen
HE
Een ander cruciaal punt in de beheersing van bipolaire stoornis is het begrip dat de getroffen persoon en zijn omgeving kunnen hebben van de ziekte zelf.
VEN VAN A LE
Een bipolaire persoon moet dus zijn stresssituaties zoveel mogelijk leren beheersen. Elementen waarmee rekening moet worden gehouden bij het beheer van stress, zijn:
Psycho-educatie
T
Bipolaire personen zijn uiterst gevoelig voor emotionele spanningen, die leiden tot het hervallen in manische of depressieve fasen. Deze stressfactoren kunnen pijnlijke of zelfs blijde gebeurtenissen zijn: promotie, ontslag, huwelijk, relatiebreuk, conflict, vertrek van een kind, ongeluk, ziekte, onverwachte financiële meevaller… Dergelijke situaties veroorzaken uiteraard sterke emoties. De stressfactoren kunnen echter ook discreter, verraderlijker, meer chronisch zijn: bijvoorbeeld overbelasting, een slechte sfeer op het werk, communicatieproblemen, financiële problemen…
Hij kan ook een beroep doen op complexere benaderingen, zoals het oplossen van zijn problemen, het reorganiseren van zijn tijd of het veranderen van zijn communicatie met anderen. Tot slot geldt dat het adequaat uiten van emoties een centraal element is in het beheersen van emotionele stress.
‘Het was heel interessant. Mijn man had geen zin om bij een psycholoog te gaan, omdat hij geloofde dat hij geen problemen had. Daar kon hij dus door anderen horen vertellen wat hij zelf ervoer. Aangezien het een zeer gestructureerde opleiding was, kon hij er in detail alles vernemen over de symptomen, behandelingen, soorten medicijnen…’
Dit begrip kan op verschillende manieren worden verworven: lezingen, raadpleging van websites, gesprekken met verzorgers… Sinds enkele jaren worden activiteiten ontwikkeld op het gebied van psycho-educatie om bipolaire mensen en hun omgeving de kans te bieden om de verschillende aspecten van de ziekte beter te leren kennen en dus ook beter te kunnen beheersen.
AG ED LL
!
Wanneer iemand beslist regelmatig en langdurig of uitvoerig gebruik van alcohol of drugs stop te zetten, is medische begeleiding noodzakelijk.
Deze psycho-educatieve aanpak bestaat uit een gestructureerd proces dat wetenschappelijke informatie, uitwisseling van indrukken en ervaringen, oefeningen en leersituaties omvat. Deze aanpak gebeurt met een of meer verzorgers die zich richten tot de bipolaire persoon alleen of in het gezelschap van zijn familie, of van groepen die bestaan uit verscheidene bipolaire personen of uit mensen uit hun omgeving.
39
AG ED LL
40
H
t e m n a a g m o oe s i n r o o t s e r i a l bipo ? n e v e l s k j i l e in het dag rven u c s g n i m m e t De s
Om bipolaire stoornis doeltreffend te kunnen verzorgen, is het van fundamenteel belang het profiel van de aanwezige symptomen te begrijpen. Wanneer iemand met deze stoornis zijn arts raadpleegt, herinnert hij zich soms niet goed alle symptomen van de laatste ‘Mijn stress beheersen betekent voor mij druk vermijden. maanden of weken, vooral wanneer Als ik op een dag bijvoorbeeld iets hij zich in een crisis bevindt.
HE T
N VAN A L VE LE LE
moet doen, vermijd ik om dat ’s ochtends vroeg te plannen. Gewoon om de stress te vermijden dat ik me ’s avonds afvraag: En wat als ik niet inslaap? Of als ik niet lang genoeg slaap? Of als ik morgenvroeg moe ben en mijn taak niet goed kan uitvoeren? Mijn stress beheersen betekent ook activiteiten kiezen die me geen angst bezorgen of die niet al te lastig zijn; die ook bij me passen, die me blij maken en die ik vooral zinvol vind.’
Als hij echter de gewoonte aanneemt om regelmatig te noteren hoe hij zich voelt, is de informatie die de arts krijgt betrouwbaarder en biedt hem de kans om de behandeling aan te passen.
De stemmingsgrafieken in deze brochure zijn voor bipolaire personen een eenvoudige manier om de evolutie van hun ziekte op te volgen. Ze kunnen zo regelmatig belangrijke informatie no-
AG D
In de loop van de psycho-educatiesessies worden doorgaans de volgende punten behandeld: • Aard van de ziekte • Oorzaken van de ziekte, met inbegrip van factoren die de vatbaarheid vergroten, factoren die ze doen beginnen, factoren die ze doen blijven duren en mogelijke bescherming • Symptomen • Behandelingen met medicatie • Psychotherapeutische en psychosociale behandeling • Voorkomen dat iemand hervalt • Belang van de gezinsomstandigheden • Praktische tips om beter om te gaan met de ziekte • Bestaande hulpdiensten.
41
42
teren en die bijhouden, zoals hun stemmingsevolutie van dag tot dag, het al dan niet volgen van een behandeling, de aanof afwezigheid van gebeurtenissen die stress veroorzaken… Door deze informatie te verwerken in een grafiek, kan een evolutie worden waargenomen die anders moeilijk in kaart te brengen valt. Een ‘stemmingsgrafiek’ in combinatie met een ‘opvolgingsblad’ biedt de arts en de bipolaire persoon de mogelijkheid om alle elementen die verband houden met de stabilisering of het hervallen te registreren en om er rekening mee te houden. U vindt hierna bij wijze van voorbeeld een ‘stemmingsgrafiek’ die gedurende een maand is ingevuld en vervolgens twee blanco exemplaren voor eigen systematisch gebruik.
43
zijn activiteiten
I symptomen: Lichte uit te voeren
zijn activiteiten
In staat om
zijn activiteiten uit te voeren Niet in staat om zijn activiteiten
symptomen: kleine verandering Matige symptomen:
2= matig 3= zwaar
Verklaring: * Noteer het aantal uren dat u denkt te hebben geslapen in de rubriek ‘aantal uren slaap’ * Noteer het cijfer overeenkomstig de ernst in de rubrieken ‘psychotische symptomen’, ‘angst’ en ‘prikkelbaarheid’ * Noteer het aantal uren dat u denkt te hebben geslapen in de rubriek ‘aantal uren slaap’ * Noteer uw gewicht in kg in de rubriek ‘gewicht op de 28ste dag’ * Noteer een ‘X’ op de dagen van uw menstruatie in de rubriek ‘menstruatieperiode’ * Voor de andere rubrieken: noteer een ‘X’ wanneer de uitspraak juist is en een ‘/’ wanneer ze fout is. * Omcirkel in het rood de relevante elementen: symptomen, ongewoon aantal uren slaap, dagen met stressfactoren, menstruatie periode, dagen met gebruik van bepaalde stoffen of vergeten van het nemen van medicatie. * Verbind met een streep alle ‘X’-en die verband houden met uw stemmingstoestand. * Omcirkel in het rood, bij de data, de dagen waarop u symptomen hebt vertoond.
Menstruatieperiode
Gewicht op de 28ste dag
of meer stressfactoren
Aanwezigheid van een
van de behandeling
Gedeeltelijke of volledige onderbreking
Gebruik van alcohol of van drugs
Aantal uren slaap
1= licht
uit te voeren
grote verandering
Prikkelbaarheid
zijn activiteiten
symptomen:
0 = geen
Niet in staat om
Zware
beperkte verandering uit te voeren
In staat om
Lichte
Angst
D E P R E S S I E F
NORMAAL
kleine verandering
H symptomen:
C
S beperkte verandering uit te voeren
Niet in staat om
Matige
N
zijn activiteiten
Niet in staat om uit te voeren
symptomen:
Zware
A grote verandering
M
2 = matig 3 = zwaar
0 = geen 1= licht
JAAR:
MAAND:
vreemde gedachten, hallucinaties
Psychotische symptomen:
Dagen
NAAM:
zijn activiteiten
I symptomen: Lichte uit te voeren
zijn activiteiten
In staat om
zijn activiteiten uit te voeren Niet in staat om zijn activiteiten
symptomen: kleine verandering Matige symptomen:
2= matig 3= zwaar
Verklaring: * Noteer het aantal uren dat u denkt te hebben geslapen in de rubriek ‘aantal uren slaap’ * Noteer het cijfer overeenkomstig de ernst in de rubrieken ‘psychotische symptomen’, ‘angst’ en ‘prikkelbaarheid’ * Noteer het aantal uren dat u denkt te hebben geslapen in de rubriek ‘aantal uren slaap’ * Noteer uw gewicht in kg in de rubriek ‘gewicht op de 28ste dag’ * Noteer een ‘X’ op de dagen van uw menstruatie in de rubriek ‘menstruatieperiode’ * Voor de andere rubrieken: noteer een ‘X’ wanneer de uitspraak juist is en een ‘/’ wanneer ze fout is. * Omcirkel in het rood de relevante elementen: symptomen, ongewoon aantal uren slaap, dagen met stressfactoren, menstruatie periode, dagen met gebruik van bepaalde stoffen of vergeten van het nemen van medicatie. * Verbind met een streep alle ‘X’-en die verband houden met uw stemmingstoestand. * Omcirkel in het rood, bij de data, de dagen waarop u symptomen hebt vertoond.
Menstruatieperiode
Gewicht op de 28ste dag
of meer stressfactoren
Aanwezigheid van een
van de behandeling
Gedeeltelijke of volledige onderbreking
Gebruik van alcohol of van drugs
Aantal uren slaap
1= licht
uit te voeren
grote verandering
Prikkelbaarheid
zijn activiteiten
symptomen:
0 = geen
Niet in staat om
Zware
beperkte verandering uit te voeren
In staat om
Lichte
Angst
D E P R E S S I E F
NORMAAL
kleine verandering
H symptomen:
C
S beperkte verandering uit te voeren
Niet in staat om
Matige
N
zijn activiteiten
Niet in staat om uit te voeren
symptomen:
Zware
A grote verandering
M
2 = matig 3 = zwaar
0 = geen 1= licht
JAAR:
MAAND:
vreemde gedachten, hallucinaties
Psychotische symptomen:
Dagen
NAAM:
48
R
N
(1) De persoonlijke profielen zijn aangepaste versies van het programma van persoonlijke profielen van Bauer en Mc Bride. (2) Pini S., de Queiroz V., Pagnin D., Pezawas L., Angst J., Cassano GB., Wittchen HU. Prevalence and burden of bipolar disorders in European countries. Eur Neuropsychopharmacol. 2005 Aug; 15(4): 425-34. (3) Angst J. The emerging epidemiology of hypomania and bipolar II disorder. Journal of Affective Disorder 1998; 50: 143-151. (4) Maj M. The effect of lithium in bipolar disorder: a review of recent research evidence. Bipolar Disord. 2003 Jun; 5(3):180-8 (5) Scott J. and Todd G. Is there a role for psychotherapy in bipolar disorders. Clinical Approaches in Bipolar Disorders Vol 1, Number 1, September 2002, 22-30.
n
uttige adresse
eferenties
Andere aanbevolen literatuur: Troubles bipolaires : pratiques, recherches et perspectives. Collectif coordonné par le professeur Marion Leboyer, 2005, John Libbey Eurotext. Collection Pathologie Science Formation. Kay Redfield Jamison. De l’exaltation à la dépression. Robert Laffont.
Similes vzw Similes is een vereniging van familieleden en vrienden van personen met psychische problemen en telt in Vlaanderen zo’n 70 plaatselijke afdelingen waar familieleden samenkomen. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de hoofdzetel:
Belgische Liga van de Depressie vzw rue de la Vinaudrée 30 1370 Geldenaken T. 070 23 33 24
[email protected] www.liga-depressie.org
Federatie Similes Groeneweg 151 3001 Heverlee T. 016 23 23 82
[email protected] www.similes.be
Centrum ter Preventie van Zelfmoord 02 649 95 55: de zelfmoordlijn. Anoniem. Gratis nummer. 24u/24u beschikbaar!
Ups and Downs vzw Vlaamse Vereniging voor Manisch en Chronisch Depressieven v.z.w. Bredestraat 55 9300 Aalst T. 053 77 50 97 M. 0474 60 87 24
[email protected] en
[email protected] www.vvmd.be
Secretariaat: Arteveldestraat 142 1000 Brussel T. 02 649 62 05
[email protected] www.zelfmoordpreventie.be [dinsdagen donderdagavond online bereikbaar]
49
C
olofon
Tekst Dr. Daniel Souery Clinique des Troubles de l’Humeur Hôpital Erasme, ULB Sabine Martens Klinisch Verpleegster Psycho-educatie Hôpital Erasme, ULB Teksten ‘Het leven van alledag’ Le Funambule asbl, Brussel Tekstnazicht Nederlandse versie Dr. Sabien Wyckaert UPC – KULeuven Campus Kortenberg Redactie, vertaling, concept en grafische vormgeving Flor, Gent Illustraties Tim Teebken
Deze uitgave kwam tot stand met de steun van Le Funambule asbl en de VVMD (Vlaamse Vereniging voor Manisch en Chronisch Depressieven vzw). Ze werd financieel ondersteund door Eli Lilly Benelux
