Inhoud
Introductie tot de cursus 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Inleiding 7 Leerdoelen 9 Plaats van de cursus in de opleiding 9 Voorkennis 9 Opbouw van de cursus 10 Begeleiding 11 Tentaminering 12 Studeeraanwijzingen 12 Bij het omslag 13
6
Introductie tot de cursus
1
Inleiding
Aandacht besteden aan de architectuur van informatie- en communicatietechnologie (ict) is geen overbodige luxe in deze tijd, het is eerder een conditio sine qua non, een onvermijdelijke voorwaarde. Een motivering hiervoor is de grote afhankelijkheid van veel organisaties van ict, de grote hoeveelheid ict die in organisaties aanwezig is en de mogelijkheden die ict biedt. Bij het nemen van strategische beslissingen over investeringen en nieuwe ontwikkelprogramma’s kan men nog maar zelden de ict negeren en in veel gevallen is het zelfs omgekeerd: ontwikkelingen in de ict dwingen strategische keuzen af. De verwachting is dat het belang van de ict-architectuur verder toe zal nemen en dat bij belangrijke besluiten de ict in toenemende mate van invloed zal zijn op de te nemen beslissingen. Enerzijds neemt daarmee het strategisch belang van de ict toe maar anderzijds penetreert de ict ook in alle domeinen. Een duidelijke illustratie van de onontkoombaarheid van ict voor beleidsmakers en beslissers vormt de afsluiting van een artikel in de NRC van mei 2014. Het artikel met de titel ‘Overheid blijft vastlopen in digitale problemen’ waarin de Nederlandse bewindslieden Wiebes (Financiën) en Hennis (Defensie) hun zorgen uiten over de informatievoorziening, sluit af met de zin: “Tegelijk, zo blijkt uit de alarmsignalen van Wiebes en Hennis, ontstaat bij politici het besef dat ICT niet iets is wat de overheid erbij doet. De overheid is voor veel mensen een beeldscherm geworden, het digitale formulier vervangt het loket. De overheid ís ICT.” Er ontstaat een omvangrijk geheel aan ict-voorzieningen in organisaties dat logischerwijs de volgende beleidsvragen oproept: – Hoe bereikt men dat het geheel de eigenschappen heeft die men wenst? – Hoe zorgt men ervoor dat het geheel beheersbaar blijft? – Hoe zorgt men ervoor dat het geheel zo flexibel en dynamisch is dat men snel en goed kan reageren op nieuwe ontwikkelingen in de omgeving? Bij het beantwoorden van deze vragen speelt de enterprise-architectuur een wezenlijke rol. Enterprise-architectuur is gedurende langere tijd geldig en het is een toetssteen bij het nemen van allerlei (ontwerp)beslissingen. In deze cursus hanteren wij de Nederlandse term enterprise-architectuur voor het Engels begrip Enterprise architecture dat wel in de titel van deze cursus gebruikt wordt.
De Gartner Group, de organisatie die voor het bedrijfsleven en de overheid wezenlijke ontwikkelingen op het gebied van de ict analyseert, gebruikt als definitie voor architectuur: ‘IT architecture is a series of principles, guidelines or rules used by an enterprise to direct the process of aquiring, building, modifying and interfacing IT resources thoughout the enterprise. These resources can include equipment, software, communications, development methodologies, modeling tools and organizational structures.’
7
Open Universiteit
Architectuur
Enterprise architecture
Daan Rijsenbrij scherpte (in ‘Het ware gezicht van architectuur?’ in Informatie, november 2001) de definitie van de Gartner Group nog aan: ‘Architectuur is een coherente, consistente verzameling principes, verbijzonderd naar uitgangspunten, regels, richtlijnen en standaarden – soms vastgelegd in patterns – die beschrijft hoe een onderneming, de informatievoorziening, een informatiesysteem of een infrastructuur is vormgegeven en zich voordoet in het gebruik.’
Enterprisearchitectuur
Het begrip architectuur wordt in de ict-wereld in vele betekenissen gebruikt. Veel personen die werken in ict-functies noemen zich architect. De producten van deze architecten in de vorm van architectuurplaten, kunnen allerlei aspecten van de ict beschrijven: het kan een schets betreffen van een technisch systeem (onderdeel van een beschrijving van een technische architectuur), een beschrijving van een bedrijfsproces (onderdeel van een procesarchitectuur) of een afbeelding van toepassingen en hun koppelingen (onderdeel van een softwarearchitectuur). We kunnen deze producten zien als bijdragen tot de beschrijving van de enterprise-architectuur. De architectuurscope in deze cursus is primair de enterprise-architectuur, dat wil zeggen de architectuur op het niveau van een organisatie in zijn geheel en vanuit de strategische processen benaderd.
Driehoeksrelatie
Enterprise-architectuur wordt gebruikt in de driehoeksrelatie tussen strategie, ict-architectuur en transformatiemanagement. Bijvoorbeeld op het niveau van de onderneming is dit: de ondernemingsstrategie, de ondernemingsarchitectuur en het transformatiemanagement. Binnen het transformatiemanagement vinden de projecten plaats die de nodige veranderingen aanbrengen in het bedrijfsproces. Architectuur wordt hier gebruikt om de bedrijfstransformatie te borgen. Op informatiesysteemniveau dient architectuur als hulpmiddel om de juiste, toekomstvaste informatiesystemen te bouwen. Architectuur is geen einddoel, maar een ondersteunend hulpmiddel bij (strategische) besluitvorming en (bedrijfs)transformatie, omdat het voorschrijft aan welke eisen de onderneming, de informatievoorziening, de informatiesystemen en de (technologische) infrastructuur moeten voldoen. Architectuur is een hulpmiddel om te borgen dat de onderhavige onderneming aangesloten blijft in ‘the connected economy’. De karakteristieken van die ‘connected economy’ bepalen mede de eisen die aan de eigen architectuur moeten worden gesteld. Het besturen van het architectuurproces (het concipiëren en onderhouden van de architectuur) vindt plaats op basis van win-win-relaties tussen stakeholders. Stakeholdersbelangen worden in balans gebracht op elk niveau, ondernemingsniveau en alle mogelijke tussenniveaus. Hier spelen allerlei soorten architecten hun rol.
Gebieden, gezichtspunten en abstractieniveaus
Binnen enterprise-architectuur wordt een aantal gebieden, gezichtspunten, abstractieniveaus en aspecten onderscheiden. Meestal worden de volgende vier architectuurgebieden onderscheiden: business, informatie en kennis, informatiesystemen en applicaties, en technologische infrastructuur. Als gezichtspunten worden onder andere onderscheiden: governance en security, en als abstractieniveaus het ondernemingsniveau en het systeemniveau en mogelijkerwijs enkele niveaus daartussen. Architectuur kent tenslotte drie aspecten: constructie, structuur en beleving of vormgeving.
8
Introductie tot de cursus
Beleving door de gebruikers is een essentieel onderdeel van architectuur, want de informatievoorziening is bedoeld voor de gebruikers en niet voor de constructeurs. 2
Leerdoelen
Het algemene leerdoel en kernthema van deze cursus is het verwerven van (groei in) de volgende competenties op het gebied van enterprisearchitectuur: – U moet kennis en begrip hebben van zaken die binnen het kennisgebied enterprise-architectuur gangbaar zijn, zowel op het gebied van het product enterprise-architectuur als het proces van het werken onder architectuur. – U dient te weten en te begrijpen hoe het toetsen van enterprisearchitectuur kan verlopen. – U kent de principes van de modelleringsbenadering op het niveau van enterprise-architectuur. – U kent de principes van een procesmatige benadering van enterprisearchitectuur. – U bent in staat om de belangrijkste begrippen die aan enterprisearchitectuur gekoppeld zijn op het niveau van een organisatie, een project of programma binnen de organisatie eenduidig te beschrijven. – U kunt reflecteren over de uitwerking van een casus op het gebied van enterprise-architectuur. Uiteindelijk moet u in staat zijn het geleerde in samenhang toe te passen in een zelf ingebrachte bedrijfscontext. Op de cursussite is een sjabloon beschikbaar voor het werkstuk waarin u de bedrijfscontext documenteert. 3
Plaats van de cursus in de opleiding
De cursus Enterprise architecture maakt deel uit van de masteropleiding Business Process Management and IT en van de masteropleiding Computer Science. Voor de ict-professional in het veld is deze cursus een goede manier om op een heldere en gestructureerde manier inzicht te krijgen in wat enterprise-architectuur inhoudt, inclusief het toepassen hiervan in praktische situaties. Het behandelde onderwerp is een onderwerp dat tot nog toe in geen enkele cursus uit het curriculum zo uitvoerig aan bod is geweest en vereist gezien het belang van het onderwerp aparte behandeling. 4
Voorkennis
De cursus maakt deel uit van een universitair curriculum en veronderstelt derhalve een voorkennis op havo/vwo-niveau. Een brede kennis in de ict en het ontwikkelen van informatiesystemen is een vereiste. Ook affiniteit met informaticatoepassingen in bedrijfskundige omgevingen is gewenst. Er wordt basiskennis van begrippen uit de informatie- en communicatietechnologie en (het ontwikkelen van) informatiesystemen verwacht. De cursus heeft, gezien de thematiek, relatie met het hele spectrum van ict en haar toepassingen. De kennis kunt u bijvoorbeeld opgedaan hebben in bachelorcursussen.
9
Open Universiteit
Enterprise architecture
5
Opbouw van de cursus
Blok 1: Begrip architectuur
De opbouw van de cursus van vier blokken is in grote lijnen als volgt. In blok 1 wordt gestart met een verhaal over stedenplanning en bouwarchitectuur in Berlijn. Dit beschouwen we als een goed vertrekpunt en referentiepunt. Iedereen heeft tenslotte wel eens te maken gehad met stedenplanning of bouwarchitectuur. Er zijn opgaven toegevoegd om parallellen te trekken tussen bouwarchitectuur en enterprise-architectuur. Vervolgens volgt een korte introductie op ict-architectuur en laten we zien hoe de Amerikaanse staat Connecticut ict-architectuur gebruikt om haar doelen te bereiken. Het is aan te bevelen bij de documenten van de ict-architectuur van Connecticut voldoende stil te staan. Deze documenten representeren op een goede manier het concept architectuur zoals dat in deze cursus gehanteerd wordt. Daarna laten we een aantal architecten aan het woord die vertellen hoe er in de praktijk onder architectuur gewerkt wordt en wat daar zoal bij komt kijken. De onderkende architectenrollen komen daarna aan bod.
Blok 2: DYA en omgaan met DYA
Na deze inleiding op het product architectuur en het proces van het werken onder architectuur gaan we in blok 2 het tekstboek bestuderen. Een centrale rol hierin speelt de architectuurmethode DYA en het omgaan hiermee in de praktijk. In het werkboek is een introductie op DYA opgenomen. Deze methode speelt in het tekstboek een centrale rol. Met een opsomming van de laatste stand van zaken in 2014 betreffende DYA wordt de behandeling van DYA afgerond. Het blok sluit af met een introductie van het TOGAF-raamwerk dat naast of samen met DYA gebruikt kan worden..
Blok 3: Toetsen van architectuur en modelleren
In blok 3 wordt ingegaan op de problematiek van het toetsen en modelleren van architectuur. Het is immers gewenst dat men zich aan de kaders houdt die de architectuur stelt en dat men deze duidelijk vastlegt en communiceert. De kaders moeten ook regelmatig worden getoetst. Hoe dat zou kunnen komt aan bod in blok 3. We laten eerst een voorbeeld zien van een procesarchitectuur die stamt uit de zestiende eeuw: het jezuïetenonderwijs. Vervolgens laten we zien hoe deze procesarchitectuur al in een vroeg stadium getoetst werd en of men zich hield aan de centraal gegeven instructies. Dit in gedachten houdend gaan we ons bezig houden met het vraagstuk hoe men enterprise-architectuur zou kunnen toetsen. Vervolgens plaatsen we dit in een wetenschappelijk kader binnen de logica, de zogeheten convention-T van Tarski. In het praktijkwerkstuk zal van u gevraagd worden een gemotiveerd oordeel te geven over het toetsen van de architectuur binnen uw organisatie op basis van principes en regels. Een voorbeeld van een hulpmiddel dat behulpzaam kan zijn bij het eenduidig vastleggen van de enterprise-architectuur wordt ook in dit blok behandeld. Wij behandelen een benadering die onderhouden wordt door de The Open Group (http://opengroup.org/) en gebruikt kan worden wanneer men professioneel met enterprise-architectuur aan de slag wil in een organisatie: de architectuurtaal ArchiMate. Met de taal ArchiMate kunt u de verschillende aspecten van de enterprise-architectuur modelleren. U maakt kennis met het modelleerhulpmiddel genaamd Archi en voert hier een aantal deelmodellen in.
10
Introductie tot de cursus
Praktijkwerkstuk
Een belangrijk onderdeel van deze cursus vormt het maken van een praktijkwerkstuk waarin u de diverse aspecten van enterprisearchitectuur onderzoekt binnen een organisatie; in het algemeen de organisatie waarin u werk of waarvoor u werkt. Het sjabloon voor het werkstuk kunt u downloaden vanaf de cursussite. Het werkstuk vormt ook een belangrijk onderdeel bij de beoordeling van de cursus: u moet hier een voldoende voor halen. Het verdient aanbeveling de voorbereiding op het praktijkwerkstuk zo vroeg mogelijk (al aan het begin van deze cursus) ter hand te nemen, zodat u parallel kunt werken aan de theorie in werkboek en tekstboek en het praktijkwerkstuk. Het is belangrijk dat u zo vroeg mogelijk in uw organisatie op zoek gaat naar documenten over enterprise- en/of ict-architectuur en liefst ook contacten legt met personen die betrokken zijn bij de architectuurprocessen.
Samenstelling cursus
De cursus bevat de volgende onderdelen. 1 Een werkboek over informatie- en procesarchitectuur. 2 Aanvullende leerteksten op Studienet. 3 Een tekstboek : Van den Berg, Martin & Van Steenbergen, Marlies, DYA, stap voor stap naar professionele enterprise-architectuur, Den Haag, Sdu uitgevers, 2004. 4 Documenten over de ict-architectuur van de staat Connecticut, te vinden op de cursussite. 5 Documenten met uitleg over het TOGAF-raamwerk en de ArchiMate modelleertaal. 6 Een sjabloon voor het door u te maken praktijkwerkstuk, eveneens te vinden op de cursussite. Een aanvullend document geeft nadere uitleg over het uitwerken van het werkstuk. 7 Een cursussite op Studienet met begeleidingsinformatie, aanvullingen op de theorie, weblinks en discussiegroep. Verder zullen hier allerlei soorten wetenswaardigheden rondom de cursus verschijnen, inclusief mogelijke errata en aanvullingen op de cursus en verwijzingen naar interessante literatuur en links over enterprise-architectuur. 6
Begeleiding
De studiebegeleiding bij deze cursus is elektronisch, in hoofdzaak via e-mail, de virtuele klas (via Blackboard Collaborate) en de overige voorzieningen van de cursussite op Studienet. In de begeleidingsperiode van de cursus vinden virtuele danwel faceto-facebijeenkomsten plaats waarin u het werkstuk presenteert aan de docent en uw medestudenten. In de eerste virtuele bijeenkomsten krijgt u vooral feedback op uw werkstuk en op de ingeleverde theorieopdrachten. In de tweede bijeenkomst presenteert u uw tussenresultaten en ontvangt u hierop feedback. De afsluitende face-to-facebijeenkomst staat vooral in het teken van de beoordeling. Het praktijkwerkstuk wordt beoordeeld en met een cijfer gewaardeerd op basis van de schriftelijke verslaglegging en uw presentatie.
11
Open Universiteit
Enterprise architecture
7
Tentaminering
U wordt beoordeeld op uw kennis van de theorie en het toepassen van het geleerde op het gebied van enterprise-architectuur in een organisatie, het zogeheten praktijkwerkstuk. De toets van uw kennis van de theorie vindt plaats door beoordeling van de ingeleverde theorieopdrachten. Toelichting praktijkwerkstuk doornemen
Het is belangrijk dat u zo vroeg mogelijk, maar in elk geval zodra u start met het bestuderen van de cursus, op zoek gaat naar informatie over de enterprise-architectuur in de organisatie van uw keuze, bijvoorbeeld door het bestuderen van documenten en/of het benaderen van personen die bij de architectuur in uw organisatie betrokken zijn. Het is raadzaam daartoe eerst de introductie rond het praktijkwerkstuk door te nemen. Deze kunt u vinden op de cursussite. Voor het uitwerken van het praktijkwerkstuk moet u een organisatie kiezen waarbinnen de diverse architectuuraspecten onderzocht kunnen worden die in de eerdere blokken van deze cursus aan de orde zijn gekomen.
Beoordeling
Het praktijkwerkstuk, de presentatie van uw werkstuk en de theorieopdrachten worden door uw begeleider beoordeeld met een cijfer. Alle communicatie met uw begeleider over het praktijkwerkstuk verloopt in principe via de cursussite, elektronische post of via de virtuele klas. Nadere informatie over de manier waarop u uw begeleider kunt bereiken en algemene informatie over het werken aan het praktijkwerkstuk, treft u aan op de cursussite. Wij raden u dringend aan regelmatig op de website bij deze cursus na te gaan of er mededelingen zijn die u mogelijk kunnen helpen bij het voltooien van deze cursus.
Opnamen virtuele klas
Voor de virtuele klas wordt gebruik gemaakt van Collaborate dat geïntegreerd is in Blackboard. Om goed mee te kunnen doen is het van belang dat u beschikt over een goede internetverbinding (een draadloze verbinding levert wel eens problemen op), een headset en een webcam. Tijdens de startbijeenkomst zal de docent vooral de regie voeren, maar bij de latere activiteiten in de virtuele klas zult u ook zelf een presentatie verzorgen. Als regel wordt een bijeenkomst vastgelegd, zodat de opname binnen Studienet door docenten en studenten die ingeschreven zijn in deze cursus achteraf geraadpleegd kan worden. 8
Studeeraanwijzingen
Probeer zo snel mogelijk in de gaten te krijgen welke producten u naar uw begeleider moet sturen en welke informatie u daartoe in de door u gekozen organisatie moet verzamelen. Het sjabloon voor uw werkstuk vindt u op de cursussite en kunt u daar downloaden. Door het uitwerken van het werkstuk krijgt u de mogelijkheid uw begrip van de leerstof te verdiepen. U toetst de concepten uit de theorie aan de situatie in de door u gekozen organisatie. Anderzijds biedt het werkstuk een goede basis om voor u zelf en voor de docent na te gaan of u de theorie voldoende beheerst.
12
Introductie tot de cursus
U kunt de begeleidingsperiode zo optimaal mogelijk benutten wanneer u in een vroeg stadium nagaat binnen welke organisatie u uw werkstuk zult positioneren en welke business case voldoende strategische aspecten in zich heeft. Op de cursussite treft u documenten aan over de ict-architectuur van de staat Connecticut zoals die zijn gepubliceerd op internet. We fixeren deze architectuur, een architectuur verandert ook regelmatig. Als u dat wilt kunt u de documenten op de cursussite eens vergelijken met de actuele documenten van Connecticut die u aantreft op internet. U zult zeker verschillen constateren. Maar om te begrijpen waarover ictarchitectuur gaat is het niet nodig de meest actuele documenten te raadplegen. Bij zaken die te maken hebben met ict-architectuur is het onvermijdelijk dat allerlei technische ict-termen aan bod komen. Het is onbegonnen werk om al deze begrippen uit te leggen in deze cursus. We raden u aan om ict-termen die niet bekend zijn, eventueel op te zoeken in handboeken of via internet. Het is niet de bedoeling allerlei technische termen in deze cursus te leren, het gaat erom dat u een juist beeld krijgt van wat ict-architectuur en in het bijzonder enterprise-architectuur inhoudt. Op de cursussite zullen enige verwijzingen opgenomen worden waar u in dit kader uw voordeel mee kunt doen. 9
Bij het omslag
Op het omslag van het werkboek is een foto opgenomen die een doorkijk biedt op de Friedrichstrasse in Berlijn. U kijkt door een blokkenstructuur naar de straat bij nacht, dat is ook de motivering voor de zwarte achtergrond. De blokkenstructuur vormt een architectuurprincipe voor de Friedrichstrasse. Daarbovenop is de technische ict-architectuur weergegeven zoals gehanteerd bij de Belastingdienst. De Friedrichstrasse komt ter sprake in leereenheid 1 als voorbeeld waar allerlei principes en ontwerpuitgangspunten een rol spelen. In leereenheid 1 is wordt ingegaan op de samenhang tussen informatie- en procesarchitectuur en bouwarchitectuur.
13
