LICG Huisdierenbijsluiter | Zoetwatergarnaal
www.licg .n l
Serie ongewervelden
Zoetwatergarnaal
infraorde Caridae Garnalen (Caridea) behoren net als krabben en kreeften tot de orde Decapoda, oftewel tienpotigen. Het zijn ongewervelden: ze hebben geen ruggengraat maar wel een stevig pantser (exoskelet) dat grotendeels bestaat uit kalk en chitine. Het lichaam van een garnaal bestaat uit een door een schild bedekt kopborststuk en een achterlijf bestaande uit zes segmenten. Aan het kopborststuk zitten twee paar antennes, het mondapparaat, bestaande uit drie paar scharen, en vijf paar pereiopoden, waarvan de voorste twee paar scharen dragen en de achterste drie paar lange, dunne looppoten zijn, bestemd voor het lopen over de bodem. De eerste vijf segmenten van het achterlijf zijn elk voorzien van een paar zwempootjes (pleopoden genoemd). Aan het laatste pootloze segment zit het staartstuk dat de anus bevat en een soort zwemvoetjes (de uropoden).
Juli 2009
www.licg .n l
LICG Huisdierenbijsluiter | Zoetwatergarnaal
Het staartstuk vormt samen met
naar voedsel op de bodem en op planten.
de uropoden de staartwaaier, die
De looppoten worden gebruikt om over
de zwempootjes ondersteunt bij het
de bodem te lopen, de zwempoten en de
zwemmen. Er bestaan zowel zoetwater-
staartwaaier om te zwemmen.
als zoutwatergarnalen, hier worden de
Om zich te beschermen tegen roofdieren
zoetwatergarnalen besproken.
zullen garnalen zich verschuilen tussen
Als u overweegt om garnalen als huisdier
de begroeiing.
te kopen, is het belangrijk dat u zich
Garnalen blijven hun hele leven lang
van tevoren goed laat informeren.
vervellen, ook als ze uitgegroeid zijn.
Deze huisdierenbijsluiter is hierbij een
Volwassen garnalen vervellen elke vier
hulpmiddel.
tot zes weken; hele jonge dieren soms zelfs dagelijks. Enkele dagen voor de
Verschillende varianten
vervelling stoppen de dieren met eten.
Er bestaan vele soorten zoetwater-
Laat de afgestoten velletjes die veel
garnalen, die voorkomen in subtropische
bouwstoffen bevatten in het aquarium
en tropische, maar ook in koude wateren.
liggen; de garnalen eten ze op. Pas drie
Een klein deel hiervan wordt als huisdier
dagen na de vervelling is het pantser
gehouden. Vooral dwerggarnalen
volledig uitgehard en dus is de garnaal tot
(Caridina- en Neocaridina-soorten) zijn
de tijd erg kwetsbaar en heeft hij goede
erg populair. Voorbeelden zijn de veel
schuilplaatsen nodig.
gehouden Japanse garnaal (Caridina japonica), maar ook de vuurgarnaal,
Huisvesting
hommelgarnaal, tijgergarnaal en de
Huisvest garnalen bij voorkeur in een
bijengarnaal. Dit zijn kleine garnalen van
zoetwateraquarium met een inhoud van
twee tot vier centimeter lang.
tenminste 30 liter water; in een kleinere
Ook langarmgarnalen (Macrobrachium-
bak is het moeilijk om de waterwaarden
soorten zoals de roodschaargarnaal en
constant te houden.
de glasgarnaal) en waaierhandgarnalen
Dwerggarnalen (Caridina en Neocaridina-
(Atyopsis, bijvoorbeeld de Aziatische
soorten) moeten in groepen van
waaierhandgarnaal) kunnen in het
tenminste tien soortgenoten worden
aquarium worden gehouden. Deze
gehuisvest. In grotere groepen voelen ze
worden gemiddeld zes tot tien centimeter
zich veiliger en zullen ze meer natuurlijk
lang, maar er bestaan soorten die meer
gedrag vertonen. Begin met een groepje
dan twintig centimeter lengte bereiken.
van tien tot twintig dieren: als de dieren
Van een aantal soorten zijn kweekvormen
zich goed voortplanten zijn het er al
bekend, zoals de crystal red garnaal
gauw veel meer. Garnalen hebben relatief
als variant van de bijengarnaal en de
weinig ruimte nodig, maar voorkom
citroengarnaal die een geelgekleurde
overbevolking en houdt maximaal vijf
kweekvorm is van de oorspronkelijk rode
dwerggarnalen per tien liter water.
vuurgarnaal.
Grotere garnalen zoals Macrobrachiumsoorten en waaierhandgarnalen kunnen
Natuurlijk gedrag
beter in kleine groepen van enkele dieren
Garnalen zijn, als ze zich veilig voelen,
worden gehouden: een richtlijn voor de
een groot deel van de dag druk op zoek
benodigde ruimte is één dier per tien liter
2
www.licg .n l
LICG Huisdierenbijsluiter | Zoetwatergarnaal
water.
van voldoende schuilplaatsen is extra
Dek het aquarium goed af en stop ook
belangrijk wanneer garnalen het aquarium
de openingen voor apparatuur dicht
delen met vissen. Zorg wel dat er
met bijvoorbeeld filterwatten of stukjes
voldoende zwemruimte overblijft.
filterspons, want garnalen zijn goede
Een aquariumfilter is noodzakelijk,
klimmers.
maar dicht de filterkieren wel af met
Plaats het aquarium niet voor de
filterwatten, stukken filterspons of
verwarming of in de zon: de temperatuur
een panty om te voorkomen dat de
van het water zal oplopen. Dit is niet
garnalen in het filter terecht komen.
alleen gevaarlijk voor de garnalen,
Zorg er ook voor dat het filter geen
maar kan ook explosieve algengroei
snelle stroming veroorzaakt, de meeste
veroorzaken.
garnalen houden daar niet van. Eén of
Het is aan te raden in het aquarium één
meerdere sponsfilters is de veiligste
garnalensoort te houden, aangezien veel
en eenvoudigste manier van filtering.
soorten onderling kunnen kruisen en er
Bovendien is een sponsfilter gemakkelijk
dus (vaak minder gezonde en vruchtbare)
schoon te maken en goedkoop.
bastaarden kunnen ontstaan. Bovendien
De beste watertemperatuur ligt voor
loopt u het risico dat door een verschil
de meeste garnalensoorten tussen 20
in voortplantingssnelheid een soort in
en 24 graden Celsius. Het aquarium
uw aquarium uitsterft. Het is mogelijk
kan op kamertemperatuur worden
garnalen samen te houden met vissen,
gehouden, tenzij de watertemperatuur
maar niet elke vissoort is geschikt. Veel
dan daalt tot 18 graden Celsius of
vissen eten jonge garnalen. Cichliden,
lager (meestal ’s nachts). In dat geval
karperachtigen, regenboogvissen en
moet het aquarium worden voorzien
labyrinthvissen zijn niet geschikt, evenals
van een verwarmingsbuis. Stel deze
vele andere, ook kleine vissen. Vissoorten
in op 19 graden Celsius. Sommige
die wel met kleine garnalen kunnen
soorten, bijvoorbeeld Japanse en
worden gecombineerd zijn onder andere
waaierhandgarnalen, hebben altijd een
kleine tetra soorten, endler guppen,
verwarmingsbuis nodig die het water
kegelvlek barbeeltjes, dwerggourami’s en
moet verwarmen tot tenminste 24 graden
algeneters. Grote garnalensoorten kunnen
Celsius. Vraag bij de koop van garnalen
eventueel samen worden gehouden met
dus altijd naar de temperatuur waarop ze
wat grotere vissoorten. Kies bij grote
het beste gehouden kunnen worden.
garnalensoorten niet voor vissoorten die
Controleer de watertemperatuur
op of laag bij de bodem slapen, want
regelmatig met een
met zijn schaartjes kan de garnaal de vis
aquariumthermometer: een
beschadigen.
watertemperatuur boven 28 graden
Als bodembedekking van het aquarium
Celsius kan voor garnalen dodelijk zijn.
is zand of fijn grind van één tot drie mm
Houdt de zuurgraad van het water (pH)
groot zeer geschikt. Zorg voor voldoende
tussen 6 en 8. De meeste garnalensoorten
schuilplaatsen met mos, aangevuld
hebben middelhard water nodig(tussen
met kienhout, stenen en planten met
de 8 en 12 DH). Voor de garnalen is het
een fijne bladstructuur zoals Cabomba,
van levensbelang dat de gehaltes nitriet,
hoornblad en waterpest. Beschikbaarheid
nitraat en koper in het water laag worden
3
www.licg .n l
LICG Huisdierenbijsluiter | Zoetwatergarnaal
gehouden. Gebruik een voor garnalen
moet echter binnen twee dagen weer
geschikt waterbereidingsmiddel.
terugkeren.
Garnalen stellen geen bijzondere eisen
Omdat garnalen erg gevoelig zijn voor
aan de verlichting maar de planten in
slechte waterkwaliteit moet het water
het aquarium wel. TL-verlichting en
regelmatig getest worden. Test in ieder
groeilampen zijn geschikt. Garnalen
geval op nitriet, nitraat, pH, fosfaat en bij
houden niet van fel licht, dus gebruik
voorkeur ook op koper. Ververs wekelijks
geen lampen met een hoog vermogen.
30 tot 50% van het water. Gebruik daarbij
De verlichting mag twaalf uur per dag
een waterbereidingsmiddel dat zware
branden: de garnalen hebben namelijk
metalen als ijzer en koper bindt. Maak
een dag-nacht ritme nodig en bij langer
regelmatig het filter schoon door het
verlichten kan de algengroei uit de hand
filtermateriaal uit te spoelen in schoon
lopen.
water op kamertemperatuur.
Voedingsbodems voor planten bevatten vaak metalen, die uiterst giftig zijn
Voeding
voor garnalen. Bovendien kunnen
Garnalen eten van nature allerlei dierlijke
voedingsbodems gaan rotten. Vermijd
en plantaardige resten. In gevangenschap
daarom liever het gebruik van een
kunnen ze gevoerd worden met een
voedingsbodem. Als u aquariumplanten
speciaal garnalenvoer. Dit verkleint de
toch goed wilt laten wortelen, kies dan
kans op vervellingsproblemen en valt
voor een turfbodem of voedingszand.
meestal langzaam uiteen, waardoor het nauwelijks zorgt voor een afname van
Verzorgen en hanteren
de waterkwaliteit als het voer niet direct
Nieuw aangekochte garnalen kunnen
wordt opgegeten. Het garnalenvoer
niet zomaar in het aquarium worden
moet voor de nodige variatie wel worden
gezet: ze moeten eerst langzaam
aangevuld met andere voedingsmiddelen,
wennen aan de voor hen nieuwe
zoals diepvriesvoer (bijvoorbeeld
watersamenstelling. Doe de inhoud van
cyclops, daphnia, artemia, tubifex, rode
het zakje, dus water en garnalen, in een
muggenlarven), algen (ook in tablet-/
lege emmer en laat deze tien minuten
poedervorm; Spirulina), gedroogde
afgedekt bij kamertemperatuur staan.
bladeren (met name beuk en eik, 2-3
Vul vervolgens het water in de emmer
bladeren per 100 liter water), fruit (appel,
iedere paar minuten aan met water
peer, aardbei) en groentes (bijvoorbeeld
uit het aquarium. Gebruik hiervoor bij
gekookte wortelen, spruitjes, open
voorkeur een luchtslangetje van het filter,
geknepen erwten, broccoli, verse
zodat het water langzaam in de emmer
spinazie, komkommer). Macrobrachium-
druppelt tot er minstens drie keer zoveel
soorten hebben behoefte aan relatief veel
aquariumwater als water uit het zakje
vlees in de vorm van diepvriesvoer of een
in de emmer zit. Vang de garnalen in
visje. Kies voor voer dat snel zinkt of laat
een netje, giet het water uit de emmer
het zelf zinken, want garnalen eten alleen
voorzichtig terug in het aquarium en
van de bodem. Voer nooit te veel, door
zet tot slot de garnalen erin. Door het
een overmaat aan voedselresten gaat de
transport en het andere water kunnen de
waterkwaliteit sterk achteruit.
garnalen kleur verliezen: de normale kleur 4
www.licg .n l
LICG Huisdierenbijsluiter | Zoetwatergarnaal
Van jong tot volwassen dier
door te waaieren. Vrouwtjes dragen de
Het geslachtsonderscheid is bij garnalen
eitjes bij hun buikpoten totdat ze na
te maken op basis van uiterlijke
ongeveer twee tot zes weken uitkomen,
kenmerken: bij vrouwtjes loopt het
dit verschilt per soort. Laat drachtige
kopschild wat lager door aan de zijkant
vrouwtjes met rust: door stress kunnen
en is de buik boller. Vrouwtjes zijn
de eitjes worden afgestoten.
bovendien vaak herkenbaar aan een
De eieren van de meeste dwerggarnalen
eivlek net achter de kop of aan het
zijn aanvankelijk donker van kleur, maar
dragen van eitjes bij hun buikpoten.
worden steeds doorzichtiger, zodat
Zoetwatergarnalen worden geslachtsrijp
uiteindelijk de larven met hun donkere
op een leeftijd van drie tot vier maanden.
ogen door het ei heen zichtbaar zijn.
De voortplanting begint met de vorming
De jongen worden na het uitkomen
van kuit rond de nekstreek van het
direct los gelaten en moeten meteen
vrouwtje en is te herkennen aan de eivlek.
voor zichzelf zorgen. Het vrouwtje wordt
Na ongeveer vier tot zes weken zijn de
vlak voor het loslaten van de jongen
eitjes rijp en vervelt het vrouwtje. Het
heel rustig. Ze zoekt meestal een hoog
vrouwtje geeft daarbij geurstoffen af, die
plekje op en gaat daar bijna onbeweeglijk
de mannetjes opwinden. De mannetjes
zitten. Enige tijd later begint ze met haar
zwemmen vervolgens met hoge snelheid
zwembenen te wapperen en daarbij laten
door het aquarium op zoek naar het
de jongen los.
bewuste vrouwtje. Dit gebeurt vaak na
Bij sommige soorten hebben de jongen als
een waterwissel, omdat dat de garnalen
ze worden losgelaten al alle larvenstadia
vaak tot vervelling en vervolgens paring
doorlopen en zijn dus volledig
aanzet.
ontwikkeld. Dit wordt een gespecialiseerd
Zodra een mannetje een paringsbereid
voortplantingstype genoemd. Bij andere
vrouwtje gevonden heeft, hecht hij zich
soorten worden de jongen al als larve
vast aan haar nekstreek. Hij laat zich
losgelaten en dit wordt een primitief
vervolgens langs de zijkant van het
voortplantingstype genoemd. Bij soorten
vrouwtje naar beneden glijden en zet
met een primitief voortplantingstype
met behulp van de voorste twee paren
worden de jongen geboren in zoet water,
zwembenen een zaadpakketje af in de
maar vervolgens kunnen ze meestal
buurt van haar geslachtsopening die
alleen opgroeien in brak water (half zoet,
zich tussen haar looppoten bevindt.
half zout). Ze moeten binnen vier dagen
Direct daarna zwemt het mannetje weg.
na de geboorte worden overgebracht
Enkele minuten na de paring neemt het
naar brak water en kunnen na ongeveer
vrouwtje een gekromde houding aan en
vier weken (volledig ontwikkeld) weer
perst ze met draaiende bewegingen haar
terug naar zoet water. In gevangenschap
eipakketje door de geslachtsopening
is de kweek van primitief voortplantende
in de draagtassen van haar achterlijf.
garnalen moeilijk te realiseren.
Hierbij komen de eitjes in contact met
Garnalen kunnen zich ongeveer iedere
het zaad van het mannetje en vindt de
twee maanden voortplanten. De kweek in
bevruchting plaats. Met haar zwempoten
gevangenschap verloopt vaak beter als de
houdt het vrouwtje vervolgens de eitjes
dieren niet op kamertemperatuur, maar in
schoon en voorziet zij ze van zuurstof
verwarmd water worden gehouden. Voer
5
www.licg .n l
LICG Huisdierenbijsluiter | Zoetwatergarnaal
de watertemperatuur geleidelijk en niet
kunnen zo weer andere garnalen
te hoog op! De jongen zullen in het begin
infecteren. Daarnaast kan de parasiet ook
vaak vervellen maar naarmate ze ouder
overgedragen worden via kannibalisme.
worden zal dit minder worden.
Hoewel zieke dieren nog lang kunnen
Jonge garnalen moeten zich kunnen
leven is het vanwege de snelle overdracht
verstoppen tussen de planten. Ze hoeven
verstandig ze zo snel mogelijk uit het
niet extra gevoerd te worden; in een goed
aquarium te verwijderen. Er bestaat
draaiend aquarium vinden ze genoeg
geen medicijn voor deze ziekte. Bewaar
voedsel tussen planten en op de bodem.
eventueel dode dieren in een afgesloten
Een kleine hoeveelheid vuil op de bodem
plastic zakje in de koelkast en laat ze
is dus gewenst in een garnalenaquarium.
onderzoeken door uw dierenarts om te
Indien nodig kunnen jonge garnalen
achterhalen of er inderdaad sprake was
bijgevoerd worden met fijngewreven
van katoenziekte. Verwar een eivlek,
garnalenvoer: strooi dan twee keer daags
een witte vlek achter de kop, niet met
een klein beetje op het wateroppervlak.
katoenziekte. Een dier met een eivlek is gezond en de inwendige organen
Ziekten en aandoeningen
zijn duidelijk afgegrensd; bij een dier
De eencellige parasiet Thelohania
met katoenziekte zijn de afzonderlijke
contejani veroorzaakt porseleinziekte. De
organen niet meer van elkaar te
parasiet tast de spieren van de garnaal
onderscheiden.
aan, waardoor het dier beginnend bij de
Haakwormen kunnen zich onder
kop melkwit kleurt en meestal binnen
het pantser of in de organen van de
een dag op zijn zij ligt, alleen nog
garnaal bevinden. Ze voeden zich met
ongecontroleerde bewegingen makend.
darmslijmvlies dat ze met hun haakjes
Dit leidt altijd snel tot de dood.
ernstig beschadigen.
De eencellige parasiet Myxosporidias
Door het voeren van te eiwitrijk voer
veroorzaakt een soortgelijk beeld dat
(bijvoorbeeld visvoer) versnelt de
melkziekte wordt genoemd. Hierbij kleurt
stofwisseling van de garnaal en kunnen
het gehele lichaam van de garnaal wit en
er problemen ontstaan bij de vervelling,
zal de dood snel volgen. Zelfs het water
zoals misvormingen, verlies van
kan troebel worden.
ledematen, of zelfs de dood als de garnaal
Verwijder bij een verdenking van
niet snel genoeg uit zijn oude pantser
porselein- of melkziekte de zieke en dode
kan kruipen. Voer daarom speciaal
dieren onmiddellijk uit het aquarium en
garnalenvoer. Vervellingsproblemen
raadpleeg een dierenarts met specifieke
kunnen ook ontstaan door een slechte
kennis op het gebied van aquariumdieren.
waterkwaliteit: zorg voor goede filtering,
Katoenziekte kenmerkt zich door wittige
voldoende vaak verversen en een goede
knobbeltjes tot ovale of langwerpige
doorluchting van het aquariumwater en
blaasjes in de huid. Het wordt veroorzaakt
overvoer de vissen niet.
door sporozoën, parasieten die ook
Verwondingen kunnen leiden tot een
de inwendige organen binnendringen
verlies van een deel van een ledemaat.
en in het lichaam vermenigvuldigen.
In het algemeen groeit dat deel na
Een geïnfecteerde garnaal scheidt
vier of vijf vervellingen in een kleinere
sporozoën uit met de ontlasting, deze
vorm terug, maar via zo’n verwonding
6
www.licg .n l
LICG Huisdierenbijsluiter | Zoetwatergarnaal
kunnen ook bacteriën of schimmels
voordat u ze definitief in het aquarium
binnendringen. Behalve verwondingen
plaatst. Overige oorzaken zijn te veel
maken ook verkeerde omstandigheden
nitriet of ammoniak, te weinig zuurstof of
in het aquarium, verkeerd voer en stress
te hoge watertemperatuur. Als sprake zou
een garnaal gevoelig voor bacteriële
kunnen zijn van een vergiftiging, ververs
en schimmelinfecties. Een infectie door
dan direct 50 tot 80% van het water en
bacteriën veroorzaakt vaak verkleuring,
voeg aan het nieuwe water een goed
aangevreten lichaamsdelen en soms
waterbereidingsmiddel toe.
sterfte. Een dierenarts kan u een geschikt antibioticum meegeven. Geef nooit
Benodigde ervaring
zomaar antibiotica, want deze kunnen
Voor wie voor het eerst garnalen wil gaan
giftig zijn voor zowel de garnaal als voor
houden is de vuurgarnaal zeer geschikt:
uzelf en bovendien hun werking verliezen
deze garnaal plant zich eenvoudig en snel
als ze onnodig worden toegediend.
voort en is niet veeleisend wat betreft de
Bij inwendige schimmelinfecties sterven
huisvesting. Ook de Japanse garnaal is
dieren vaak zonder voorafgaande
vrij gemakkelijk te houden, hoewel deze
verschijnselen. Uitwendige
zich niet zal voortplanten bij gebrek aan
schimmelinfecties zijn te herkennen
brak water voor de jongen. Zorg wel dat u
aan meestal witte, soms gele of groene
zich van tevoren goed informeert.
watachtige woekeringen aan het lichaam van de garnaal. Raadpleeg uw dierenarts.
Kosten
Vergiftigingen treden vaak op
De meest gangbare zoetwatergarnalen,
kort (meestal enkele uren) nadat
zoals vuurgarnalen, zijn te koop in de
veranderingen in het aquarium zijn
aquariumspeciaalzaak of bij kwekers
aangebracht. De dieren vertonen
vanaf ongeveer een euro per stuk. Voor
afwijkend gedrag en opeens gaan er
meer bijzondere soorten wordt een
meerdere dieren dood. Koperhoudende
hogere prijs gevraagd: vanaf enkele
medicijnen of water uit een koperen
euro’s tot enkele tientallen euro’s per
waterleiding kunnen vergiftiging
stuk. Een compleet aquarium van zo’n
veroorzaken. Laat kraanwater altijd
30 liter inclusief filter en verlichting is
eerst stromen vóór het tappen van water
te koop vanaf ongeveer 50 euro, grotere
bestemd voor het aquarium). Vloeibare
aquaria zijn uiteraard duurder. Planten
plantenvoeding, anti-algenmiddelen of
zijn verkrijgbaar vanaf ongeveer 5 euro
ongeschikte waterbereidingsmiddelen
per stuk. Een complete testkit voor de
kunnen ook voor vergiftiging zorgen
waterkwaliteit is verkrijgbaar vanaf enkele
Verstoring van de waterkwaliteit door
tientallen euro’s. Een potje garnalenvoer
toevoeging nieuwe planten of dieren
van 100 ml kost vanaf ongeveer 3 euro.
kan problemen geven. Plaats nieuwe
Houd er ook rekening mee dat het
planten eerst tenminste drie dagen in een
aquarium stroom verbruikt voor filter,
emmer met water dat bij de waterwissel
verlichting en eventueel verwarming;
uit het aquarium is gehaald, ververs
waarschijnlijk zult u dit kunnen merken
dit water regelmatig en voeg steeds
aan uw energienota.
een waterbereidingsmiddel toe. Spoel de planten vervolgens nog één keer af 7
LICG Huisdierenbijsluiter | Zoetwatergarnaal
www.licg .n l
Bijzonderheden
• Zorg dat u vier tot zes weken voor de komst van de garnalen een volledig ingericht aquarium hebt staan, dat u tot de komst van de dieren verlicht en filtert zoals u zou doen als de dieren er al in zouden zitten: deze aanlooptijd is nodig om de bacteriën die moeten zorgen voor stabiel aquariumwater te laten vermenigvuldigen. • Als u nieuw aangekochte dieren wilt bijplaatsen in een bestaande groep, plaats de nieuwe dieren dan eerst vier weken in een aparte quarantainebak.
Kijk voor de meest recente informatie op www.licg.nl
Het LICG is hét informatiepunt voor het ‘houden van huisdieren’. Deze stichting geeft onafhankelijke en betrouwbare informatie over het op een verantwoorde wijze kopen en verzorgen van huisdieren. Deze informatie is op de meest recente inzichten gebaseerd en wordt bovendien wetenschappelijk getoetst. Door het bieden van informatie en het organiseren van campagnes, levert het LICG een bijdrage aan verbetering van de gezondheid en het welzijn van huisdieren in Nederland.
8
