Indicatiestelling en selectie voor levertransplantatie bij volwassenen en kinderen in Nederland

Indicatiestelling en selectie voor levertransplantatie bij volwassenen en kinderen in Nederland INHOUD

1 2 3 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.2 3.2.1 3.2.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.6.1 3.6.2 3.7 3.8 3.9 3.9.1 3.9.2 4 4.1 4.2 4.3 5

Samenvatting Personalia Toepassing Indicatie, selectie en timing voor levertransplantatie Indicatie (diagnosecategorieën) Verwijzing en selectie van patiënten, contra-indicaties Timing van de levertransplantatie Virale hepatitis Patiënten met leverfalen als gevolg van een chronische Hepatitis B- of D-infectie Patiënten met leverfalen als gevolg van een chronische hepatitis C-infectie Primaire bilaire cirrose, primaire scleroserende cholangitis en bilaire atresie (5-11;38;75-104) Post-alcoholische cirrose (23-29;34;105-114) Autoimmuun hepatitis (12-16;115-126) Levertumoren Hepatocellulair carcinoom (HCC) (42-43;127-143) Andere levertumoren Budd-Chiari Syndroom (144-152) Stofwisselingsziekten van de lever (153-161) Acuut leverfalen (1;2;162-175) Clichy criteria King's College criteria Overlegsituaties Universitair Medisch Centrum Groningen Erasmus Medisch Centrum Rotterdam Leids Universitair Medisch Centrum Bronvermeldingen

Indicatiestelling en selectie voor levertransplantatie in Nederland bij volwassenen en kinderen

1

2

SAMENVATTING

Levertransplantatie is geïndiceerd bij alle leverziektes die een negatieve invloed hebben op de levensverwachting en / of een ernstige aantasting geven van de kwaliteit van leven, die definitief of voor lange duur verholpen kunnen worden door levertransplantatie, en die niet op andere wijze effectief zijn te behandelen. Technisch gezien zijn er meerdere mogelijkheden voor levertransplantatie. Met name op de kinderleeftijd bestaan alternatieven voor de conventionele postmortale full-size donor-lever: levende donor-levertransplantatie van het linkslaterale segment of een leverkwab, split levertransplantatie (segmenten 2, 3 en eventueel 4). De indicatiestelling, evaluatie van donoren en ontvangers zijn in de desbetreffende protocollen vastgelegd. Voor de patiëntenselectie, de indicatiestelling en timing van levertransplantatie is in de centra een multidisciplinair behandelteam verantwoordelijk.

2

-

PERSONALIA Protocol ontwikkeld in samenwerking met Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam, Dr. H.J. Metselaar Leids Universitair Medisch Centrum, Dr. B. van Hoek Versie november 2002 en voor kinderen in het UMCG aangepast september 2003

3

TOEPASSING

3.1

INDICATIE, SELECTIE EN TIMING VOOR LEVERTRANSPLANTATIE

3.1.1

Indicatie (diagnosecategorieën)

In Tabel I treft u een overzicht aan van de diagnose categorieën waarvoor in Nederland levertransplantaties worden verricht.


Tabel I: Diagnosecategorieën waarvoor levertransplantatie verricht wordt

3


4


3.1.2

Verwijzing en selectie van patiënten, contra-indicaties

De verwijzing van patiënten met een diagnose passend in een van de hoofdgroepen van Tabel I naar een levertransplantatiecentrum vindt plaats door de eigen huisarts of specialist. Voor patiënten < 16 jaar vinden levertransplantaties momenteel in Groningen plaats, vanaf 16 jaar vinden levertransplantaties in Leiden, Groningen en Rotterdam plaats. Verwijzing vindt plaats naar een hepatoloog (maag / darm / leverziekten) of een kinderhepatoloog van één van de transplantatiecentra. Deze beoordeelt, klinisch of poliklinisch, op grond van de meegestuurde informatie en eigen onderzoek of de leverziekte past in de in Tabel I genoemde algemeen aanvaarde indicaties voor levertransplantatie. De hepatoloog verzamelt ook de gegevens die noodzakelijk zijn om, op gestandaardiseerde wijze, de ernst van de leverziekte vast te stellen, om daaruit de levensverwachting van de patiënt te kunnen bepalen. De ernst van de leverziekte en de progressie ervan wordt met behulp van internationaal geaccepteerde criteria vertaald in een prognose betreffende de levensverwachting en de kans op eenjaars-overleving. De modellen die hiervoor worden gebruikt zijn vermeld in Tabel II. Tabel II: Modellen in gebruik voor de schatting van de prognose

*) de MELD-score maakt gebruik van de bloedwaarde van totaal bilirubine, INR en creatinine. Zelf berekenen van de MELDscore (UNOS modificatie) en prognostsiche scores voor PSC en PBC is mogelijk op de website: http://www.mayo.edu/. Conversiefactoren: Bilirubine 1mg / dl = 17.10 mol / L. Creatinine 1 mg / dl = 88.40 umol / l **) Referentie met betrekking tot PELD-score: Mc Diarmid SV, Transplantation 2002, 74(2): 173-181.

De Child-Pugh classificatie, die in het algemeen wordt gebruikt om de ernst van de leverziekte te bepalen, is weergegeven in Tabel III. Tabel III: Child-Pugh classificatie (niet van toepassing op de kinderleeftijd)

5


Indien de 1-jaars levensverwachting en / of -kwaliteit zonder OLT slechter is dan met OLT is de patiënt kandidaat voor levertransplantatie (OLT). Belangrijk is echter ook de ontwikkeling van de Child-Pugh-, MELD- en PELD-score in de tijd: een oplopende Child-Pugh score die de 9 nog niet bereikt heeft vormt ook reden voor overleg met een transplantatiecentrum. Dit geldt zeker bij Child-Pugh klasse C en bij B met progressie, dus child score > 8. De MELD-, PELD- en ziektespecifieke scores kunnen ook behulpzaam zijn. De (kinder-)hepatoloog beoordeelt, zonodig in samenspraak met andere specialisten zoais anesthesisten, longartsen, chirurgen, nefrologen, psychiaters e.d., de algemene conditie van de patiënt en eventuele evidente contra-indicaties tegen de voorgenomen behandeling. De absolute en relatieve contra-indicaties staan vermeld in Tabel IV. Bij absolute contra-indicaties hoeft niet met een transplantatiecentrum overlegd te worden. In alle andere gevallen wel. Tabel IV: Contra-indicaties voor levertransplantaties

6


7


3.1.3

Timing van de levertransplantatie

Als de indicatie voor levertransplantatie is bevestigd, de ernst van de leverziekte is vastgesteld en de kwaliteit van leven is beoordeeld, zal moeten worden vastgesteld op welke termijn de ingreep zal moeten worden verricht. Deze timing is enerzijds gebaseerd op de prognose van de leverziekte van de betreffende patiënt en anderzijds op de bekende overlevingspercentages van levertransplantaties verricht voor de leverziekte van de patiënt. Afhankelijk van het ziektebeeld en de bepaalde prognose wordt patiënt volgens bij de NTS vastgelegde criteria in één van de vier medische urgentiecategorieën op de wachtlijst geplaatst voor levertransplantatie (zie Tabel V en bijlage voor de urgentiecategorieën). TABEL V: NTS/ELAC medische urgentie categorieën (MUC) op de wachtlijst voor levertransplantatie (voor definities van de situaties: zie bijlage).

Wanneer de kansen van de patiënt beter worden met een transplantaat dan met zijn eigen lever is het moment van de transplantatie aangebroken. De hepatologen die betrokken zijn bij de selectie van deze patiënten zullen dit moment moeten inschatten. In de ideale situatie worden de patiënten zo'n twaalf (6-18) maanden voor het bereiken van deze situatie op de wachtlijst voor transplantatie geplaatst. Naast de progressie van de leverziekte zelf bestaan er nog andere factoren die de timing van de transplantatie kunnen beïnvloeden. In de praktijk betekent dit veelal een naar voren schuiven van de plaatsing op de wachtlijst. Deze factoren zijn:

-

spontane bacteriële peritonitis recidiverende cholangitis recidiverende tractus digestivus bloedingen (portale hypertensie) onbehandelbare jeuk recidiverende encefalopathie hepatorenaal syndroom hepatopulmonaal syndroom refractaire ascites ernstige osteoporose groeiachterstand (kinderen) voor sommige metabole ziekten gelden nog andere criteria

8


Het is van belang dat de verwijzers de patiënten niet te laat aanmelden bij het transplantatiecentrum. Wanneer patiënten te laat worden verwezen moeten zij in een hogere medische urgentiecategorie op de wachtlijst worden geplaatst, waarbij zij de tijdig aangemelde patiënten passeren. De resultaten van levertransplantaties bij patiënten die te laat zijn aangemeld zijn slechter dan die van patiënten die op tijd (electief) worden getransplanteerd. Daarbij verslechtert de conditie van de patiënten die telkens worden gepasseerd tijdens de onbedoeld verlengde wachtperiode, waardoor hun kansen op succes van de transplantatie afnemen. Het is derhalve van groot belang dat voor de inschatting van het natuurlijk beloop van de leverziekte (de prognose) regelmatig overleg plaatsvindt tussen de verwijzer, het transplantatiecentrum en de patiënt. De gevolgde procedures bij de indicatiestelling, selectie en timing voor levertransplantatie in de transplantatiecentra zijn schematisch weergegeven in figuur 1. -

-

In sommige gevallen (Budd Chiari syndroom, M. Wilson, autoimmuun hepatitis pathologische leverziekte) spant het erom of met conservatieve behandeling transplantatie kan worden vermeden. In dergelijke gevallen heeft behandeling in een transplantatiecentrum de voorkeur. Voor prognostische modellen zie Tabel II.

9


Figuur 1: schematisch overzicht selectie van patiënten voor levertransplantatie

10


3.2

VIRALE HEPATITIS

3.2.1

Patiënten met leverfalen als gevolg van een chronische Hepatitis B- of D-infectie

Tabel VI: HBV-parameters

Alle patiënten ongeacht hun virale status komen in aanmerking voor transplantatie. Bij een hoge virale replicatie wordt (meestal kort) voor de transplantatie gestart met een nucleosi-de analoog. Postoperatief komen alle patiënten in aanmerking voor profylaxe van hepatitis B virus 'recurrence'. De standaard therapie is hepatitis B immunoglobuline in combinatie met een nucleoside analoog, meestal lamivudine. Bij resistentie tegen lamivudine kan een ander nucleoside analoog (bijv. Adefovir-Dipivoxil of Entecavir) in aanmerking komen.

3.2.2

Patiënten met leverfalen als gevolg van een chronische hepatitis C-infectie

De 1-jaarsoverleving van de hepatitis C-patiënt posttransplantatie is vergelijkbaar met die voor cholestatische leverziekten (PBC, PSC), maar de 5-jaars overleving is iets lager. Transplantaatreïnfectie met HCV is vrijwel universeel bij HCV-RNA postieve ontvangers. Zo mogelijk wordt gepoogd HCV voor de transplantatie te 'klaren'. Dit gebeurt momenteel met behandeling met PEG interferon en ribavirin. Histologisch leidt HCV-reïnfectie van het transplantaat bij 50% van de patiënten tot een (meestal milde) chronische hepatitis. 5-10 jaren na transplantatie heeft dit bij ± 10% van de patiënten toch geleid tot meer of minder ernstige vormen van fibrose in het transplantaat en zelden leverfalen; bij het merendeel van de patiënten dus niet. Op grond van de huidige gegevens is de aanwezigheid van een hepatitis C infectie preoperatief geen contra-indicatie voor transplantatie.

11


3.3

PRIMAIRE BILAIRE CIRROSE, PRIMAIRE SCLEROSERENDE CHOLANGITIS EN BILAIRE ATRESIE (511;38;75-104)

Als indicatie voor levertransplantatie wordt algemeen een Child-Pugh score > 8 gebruikt. Met name bij de chronische cholestatische leverziekten kunnen er echter incidenteel patiënten zijn waarbij de Child-Pugh score < 8 is maar de complicaties (invaliderende moeheid, medicamenteus onbehandelbare jeuk, hepatische osteodystrofie, anderszins onbehandelbare cholangitiden (PSC), gewichtsverlies) de indicatiestelling tot transplantatie positief kunnen beïnvloeden. Bij Primair Biliaire Cirrose (PBC) wordt aanbevolen om in een niet te laat stadium van de ziekte transplantatie te overwegen(100). Dit advies is gebaseerd op een modelmatige benadering van de overleving voor PBC: het zgn. Christensen-model(89) en het in de Mayo-Clinic ontwikkelde model (101-103). In de Internationale literatuur doet vooral het Mayo-Clinic-model opgang(81). De overeenkomsten tussen selectie op basis van de in de eerste alinea omschreven criteria en de selectie op grond van het Mayo-Clinic-model zijn groot. In de prognostische modellen is de hoogte van het serum bilirubine veruit de belangrijkste factor. Voor Primair Scleroserende cholangitis (PSC) is een bruikbaar overlevingsmodel beschikbaar, dat eveneens uit de Mayo-clinic afkomstig is. Zelf berekenen van de prognostische scores voor PSC en PBC is mogelijk op de website: http://www.mayo.edu/ Conversiefactoren: Bilirubine 1 mg/dL = 17.10 mol/L. Creatinine 1 mg/dl + 88.40 umol/l Met name ook bij deze ziekte wordt aanbevolen in een niet te laat stadium van de ziekte levertransplantatie te overwegen. Dit betekent dat galwegcomplicaties een reden kunnen zijn om levertransplantatie te verrichten, nog voor Child-Pugh klasse C bereikt is. Van belang hierbij is, dat PSC als een premaligne ziekte te beschouwen is; op termijn zal ongeveer 15-30%104 van de patiënten een cholangiocarcinoom ontwikkelen. Indien zich een cholangio-carcinoom ontwikkeld heeft is transplantatie momenteel zinloos gezien de hoge kans op recidief. Er bestaat een associatie van PSC met Colitis Ulcerosa en andere vormen van inflammatoire darmziekten. Eventueel moet bij dit geassocieerde ziektebeeld na OLT rekening gehouden worden met de keuze van immunosuppressiva. Biliaire atresie (BA) is de primaire indicatie voor levertransplantatie op de kinderleeftijd (35-50% van alle patiënten met chronisch leverfalen). Door initiële chirurgische therapie (Kasai-operatie) en conventionele behandeling inclusief intensieve voedingstherapie is levertransplantatie soms pas op latere leeftijd noodzakelijk. Echter, op grond van een snelle progressie wordt de indicatie voor levertransplantatie in een grote groep (30%) in het eerste levensjaar gesteld. Gezien de schaarste aan orgaandonoren voor jonge donoren komen deze patiënten met name in aanmerking voor levende donor-levertransplantatie of split-levertransplantatie (zie desbetreffende protocollen). Ook hier is het belangrijk dat een indicatiestelling voor levertransplantatie op tijd geschiedt, omdat bij de meeste patiënten het leverfalen een snel beloop kan nemen. Indicatoren voor een slecht beloop zonder levertransplantatie zijn vooral groeiachterstand, hyperbilirubinemie en portale hypertensie.

12


3.4

POST-ALCOHOLISCHE CIRROSE (23-29;34;105-114)

De medische criteria zijn niet anders dan voor patiënten met andere chronische leverziekten. De indicatie voor levertransplantatie wordt gesteld, indien er sprake is van een gedecompenseerde levercirrose (Child-Pugh score > 8 punten) ondanks alcoholabstinentie van tenminste 6 maanden vóór plaatsing op de wachtlijst door OLT. Extra aandacht voor cardiomyopathie en hartfalen en mogelijke maligniteiten in orofarynx, slokdarm of longen is vereist. De psychiatrische criteria zijn gericht op het selecteren van patiënten met een zeer laag risico op hernieuwd alcoholmisbruik Bij de selectie voor levertransplantatie bij patiënten met een postalcoholische levercirrose zijn de volgende additionele psychosociale criteria van belang: -

3.5

> 6 maanden geen alcohol gebruikt in behandeling (geweest) voor alcoholverslaving stabiele sociale omgeving en emotionele steun geen psychiatrische contra-indicaties tegen transplantatie

AUTOIMMUUN HEPATITIS (12-16;115-126)

Patiënten met een gedecompenseerde cirrose op basis van auto-immuun hepatitis (AIH) kunnen nog geheel responderen met immunosuppressieve therapie. Levertransplantatie is geïndiceerd bij progressie van de leverziekte ondanks immunosuppressieve therapie. Bij patiënten die onder prednison / imuran progressie tonen naar een Child-Pugh score > 8 is levertransplantatie een behandelingsmogelijkheid met minstens even goede resultaten als bijvoorbeeld bij PBC.

13


3.6

LEVERTUMOREN

3.6.1

Hepatocellulair carcinoom (HCC) (42-43;127-143)

Een HCC is waarschijnlijk bij een haard in een cirrotische lever bij afbeeldend onderzoek, vooral als het een haard is die in de arteriële fase van contrast (bij CT) aankleurt. Een verhoogd en stijgend alfafoetoproteine ondersteunt de waarschijnlijkheidsdiagnose. Echter, in de helft van de in Nederland gediagnosticeerde HCC's is het alfa foetoproteïne normaal. Veelal is er een virale of alcoholische aetiologie van de cirrose, maar andere aetiologieën (bijvoorbeeld haemochromatose) zijn mogelijk. Soms is er geen cirrose bij een HCC. In algemene zin wordt om reden van de kans op entmetastasen punctie uit de haard afgeraden zonder vooroverleg met het transplantatiecentrum. Bij de in opzet curatieve chirurgische behandeling van patiënten met een histologisch bewezen niet-gemetastaseerd hepatocellulair carcinoom (HCC) spelen meerdere factoren een rol met betrekking tot de therapie van voorkeur. Belangrijke factoren zijn de diameter en het aantal haarden, de aan- of afwezigheid van cirrose, de aetiologie van de cirrose en de lokalisatie van de haard(en): centraal in de lever gelegen, perifeer in de lever gelegen of beide. Levertransplantatie is slechts zinvol bij kleine irresectube HCC's zonder metastasering. In deze gevallen is de 5-jaars overleving na transplantatie redelijk nl. > 50%. 'Klein' wil zeggen: één tumor < 5 cm Ø of maximaal twee tumoren < 3 cm Ø zonder vena portaeinvasie en zonder positieve lymfeklieren. De afmetingen van een HCC worden bij voorkeur vastgesteld met behulp van echografisch onderzoek en een MRI en / of CT-scan. Bij kleine asymptomatische HCC's van 3 cm of minder is waar mogelijk (afhankelijk van lokalisatie en leverfunctie) resectie de therapie van keuze, indien een vrije resectiemarge van 1 cm of meer kan worden verkregen. Een 5-jaars overleving van 50% wordt bereikt bij geselecteerde patiënten met Child-Pugh A levercirrose, een perifere tumor kleiner dan 2 cm en vrije resectieranden. Patiënten met Child-Pugh B of C levercirrose zijn gezien de grote kans op complicaties zelden kandidaat voor grote leverresecties. Portale hypertensie verhoogt het risico van een resectie. Levertransplantatie is dan soms een optie. Samenvattend moet de behandeling van HCC gericht zijn op complete tumorresectie. Dit is te bereiken of door partiële leverresectie of door complete leverresectie bij levertransplantatie (Tabel VII). Welke van deze twee vormen van behandeling de voorkeur verdient in termen van morbiditeit en overleving moet nader worden vastgesteld. Tijdens de wachtperiode wordt elke drie maanden een nieuwe MRI en / of CT-scan van buik + longen en een botscan gemaakt om progressie van de tumor of metastasering vast te stellen en hiermee te bepalen of de patiënt nog aan de criteria voor OLT voldoet. Verder wordt in afwachting van OLT getracht de tumor locaal te behandelen (met RF-ablatie, alcoholinjectie of lasertherapie). Tabel VII: Therapie van voorkeur bij HCC

14


In bepaalde gevallen kan in plaats van een resectie een RF-ablatie of percutane ethanol-injectie de voorkeur genieten.

3.6.2

Andere levertumoren

Gezien het bijzondere biologische gedrag kan levertransplantatie een reële behandelingsmogelijkheid zijn bij gemetastaseerde endocriene tumoren (apudoma) van het maag-darmkanaal, hepatoblastomen en haemangio endotheliomen. Ook bij niet-resectabele goedaardige tumoren, zoals leverceladenomen en haemangio-men is levertransplantatie soms een optie. Het zeldzame karakter en het incidentele voorkomen binnen de transplantatiecentra van deze tumoren maakt het geven van algemene richtlijnen niet zinvol.

3.7

BUDD-CHIARI SYNDROOM (144-152)

De aandoening kent meestal een langzaam progressief karakter in het beloop van weken of maanden doch kan ook fulminant verlopen. Medicamenteuze behandeling met anticoagulantia, soms thrombolyse, en diuretica wordt gevolgd door verbetering van het klinisch beeld in 20-30% van de gevallen zonder dat causale therapie wordt bedreven. Het therapeutisch beleid wordt bepaald door de klinische presentatie van de patiënt en de restfunctie van de lever. De diagnose wordt gesteld met duplex-echografie en zonodig aangevuld met (MR-) angiografie en/of dynamische CT-scan, en drukmeting in de vena cava. De chirurgische of radiologische behandeling van het BCS heeft tot doel de out-flow van de lever te verbeteren en de leverfunctie te behouden alsmede het gevaar van levensbedreigende bloedingen uit oesophagusvarices te verminderen. Dit kan bereikt worden door drie behandelingsmodaliteiten: -

de portosystemische shunt of TIPS lokale desobstructie en eventueel stenten van de levervene(n) en / of vena cava inferior levertransplantatie

15


Voor orthotope levertransplantatie bestaan in het geval van BCS in principe 3 indicaties, waarbij steeds de prognose van het primaire lijden niet uit het oog mag worden verloren (figuur II). Het verdient aanbeveling dat de behandeling van het BCSyndroom steeds in of in nauwe samenwerking met een levertransplantatiecentrum plaatsvindt. Figuur II: Therapeutische mogelijkheden bij Budd Chiari Syndroom

In vroege stadia van het acuut verlopende BCS is shunting met decompressie van de lever zeker nog te overwegen. Bij een chronische vorm van BCS is met name de residuele functie belangrijk voor de keuze tussen shunt en transplantatie. Een chronisch BCS kan leiden tot een eindstadium leverfalen met icterus, portale hypertensie en encephalopathie. Alvorens histologisch onderzoek te verrichten is het raadzaam in overleg met het transplantatiecentrum te treden. Histologie speelt namelijk géén belangrijke rol in het bepalen van het verdere beleid met betrekking tot shunt of eventuele levertransplantatie. Hierbij is de resterende functie (Child-Pugh score) richtinggevend. Indien na een geslaagde TIPS- of shuntprocedure progressief leverfunctieverval optreedt is orthotope levertransplantatie de behandeling van keuze. Bij een zeer klein percentage van de patiënten kan het BCS snel verlopen, waarbij binnen enkele dagen tot weken het beeld van een acute leverinsufficiëntie ontstaat. Het uitgebreide levercelverval maakt de kans op herstel na een shuntprocedure dan vaak onaannemelijk. Ook in deze zeldzame gevallen is levertransplantatie geïndiceerd.

16


3.8

STOFWISSELINGSZIEKTEN VAN DE LEVER (153-161)

De aangeboren stofwisselingsziekten van de lever vormen een groep leveraandoeningen, waarbij één of meerdere enzymen of celmembraanreceptoren niet door de lever worden aangemakat (Tabel VIII) Tabel VIII: Potentiële indicatie voor levertransplantatie

Bij een aantal van deze aangeboren stofwisselingsziekten is levertransplantatie pas geïndiceerd gedurende de adolescentie. Van deze op zichzelf zeldzame aandoeningen komen patiënten met bijvoorbeeld Alpha-1-antitrypsine deficiëntie, ziekte van Wilson en tyrosinaemie frequent in aanmerking voor levertransplantatie. Bij tyrosinaemie en Alpha-1-antitrypsine deficiëntie speelt het risico op de ontwikkeling van maligniteit in de eigen lever een rol in de indicatiestelling tot transplantatie. Zeldzame aandoeningen als de ziekte van Crigler-Najjar, hyperlipidaemie, protoporfyrie en glycogeen stapelingsziekten kunnen ook een indicatie voor levertransplantatie zijn. Bij mucoviscoidose (CF) kan er een indicatie zijn voor lever+ longtransplantatie, maar ook voor geïsoleerde levertransplantatie. Bij primaire hyperoxalurie is, naast niertransplantatie, ook levertransplantatie noodzakelijk. Een mogelijk alternatief is een preemptieve levertransplantatie. Een deel van deze patiënten ontwikkelt als jong volwassene hetzij complicaties van de primaire aandoening hetzij het eindstadium van een leverfalen. Op grond van de algemene selectiecriteria wordt in het laatste geval de indicatie voor levertransplantatie gesteld. Bij haemochromatose is de prognose na OLT vaak matig ten gevolge van systemisch ziek zijn (bijvoorbeeld cardiaal).

17


3.9

ACUUT LEVERFALEN (1;2;162-175)

De sterfte bij acuut leverfalen is hoog: 65-85% van de patiënten overlijdt ondanks intensieve therapie. Levertransplantatie is een effectieve behandeling voor patiënten met acuut leverfalen. Het is van groot belang dat patiënten tijdig verwezen worden naar een levertransplantatiecentrum. Vaak is intubatie vóór transport verstandig. De beslissing wie en wanneer te transplanteren is moeilijk. Twee prognostische modellen worden gebruikt bij deze besluitvorming: de Clychy criteria en de King's College criteria.

3.9.1

Clichy criteria

De Clichy criteria (Tabel IX), gebaseerd op de mate van encephalopathie en het factor V gehalte, zijn ontwikkeld voor patiënten met acuut leverfalen op basis van een virale hepatitis, maar later door anderen gebruikt bij patiënten met acuut leverfalen met niet-virale oorzaken. Tabel IX: Clichy criteria voor levertransplantatie bij acuut leverfalen

Indien er sprake is van een encephalopathie graad III of IV en het factor V gehalte is < 20% (leeftijd < 30 jaar) of < 30% (leeftijd > 30 jaar), wordt gekozen voor transplantatie. Gezien de centrale rol, die de stollingsparameter factor V in dit beslismodel speelt, is het belangrijk geen stollingsfactoren te supleren, tenzij er een manifeste bloeding is. Dit geldt ook voor de PT/INR in het King's College model.

18


3.9.2

King's College criteria

Het tweede prognostische model (Tabel X) is ontwikkeld door de Liver Unit van het King's College Hospital in London Tabel X: King's College criteria voor levertransplantatie bij acuut leverfalen

Patiënten met acuut leverfalen worden op grond van deze twee prognostische modellen beoordeeld voor een levertransplantatie. De beoordeling vindt plaats bij opname en met tussenperioden van 12 uur totdat levensgevaar geweken is en op het moment dat een donorlever beschikbaar is. Indien de patiënt op basis van de criteria een levertransplantatie nodig heeft, wordt deze aangemeld bij Eurotransplant en met instemming van de verantwoordelijke arts van Eurotransplant in urgentiecategorie I op de wachtlijst geplaatst (zie Tabel V).

4

OVERLEGSITUATIES

Communicatie, Consultatie en Verwijzing

4.1 Algemeen

UNIVERSITAIR MEDISCH CENTRUM GRONINGEN tel: 050 - 361 61 61 fax: 050 - 361 47 59

Binnen kantooruren zijn voor overleg bereikbaar: Maag-, Darm-, Leverziekten (volwassen patiënten):

19


-

Dr. A.P. van den Berg Dr. E.B. Haagsma

zoemer: 77759 zoemer: 77092

Kindergastroënerologie en -hepatologie (kinderen):

-

F.A.J.A. Bodewes Dr. E.H.H.M.Rings P.F. van Rheenen R. Scheenstra Prof.Dr. H.J. Verkade klinische consulten poliklinische consulten

zoemer: 55065 zoemer: 55509

Levertransplantatie Chirurgie:

-

Dr. K.P. de Jong Dr. P.M.J.G. Peeters Dr. R. J. Porte Prof. Dr. M.J.H. Slooff dienstdoende chirurg bereikbaar via secretariaat

tel: 050 - 361 2896

Buiten kantooruren is er een 24-uurs bereikbaarheidsdienst van de afdeling Maag-, Darm-, Leverziekten en de afdeling Kindergastroënterologie en -hepatologie. Deze is bereikbaar via de telefooncentrale van het Universitair Medisch Centrum Groningen; na de semafoonoproep wordt u zo spoedig mogelijk teruggebeld. Afspraken polikliniek Afspraken voor de poliklinische spreekuren kunnen worden gemaakt na telefonisch of schriftelijk overleg met een van de betreffende specialisten Maag-, Darm-, Leverziekten Kindergastroënterologie en -hepatologie Levertransplantatie Chirurgie

tel: 050 - 361 3400 tel: 050 - 361 2651 tel: 050 - 361 4911

Website Informatie omtrent indicatie, selectie, verwijzing en consultatie, alsmede overige relevante informatie omtrent het levertransplantatieprogramma in het UMCG, kan worden verkregen via de website http://www.levertransplantatie.umcg.nl

4.2

ERASMUS MEDISCH CENTRUM ROTTERDAM

Algemeen Secretariaat Leverziekten en Levertransplantatie

tel: 010 - 463 9222 tel: 010 - 463 2963 fax: 010 - 463 5172 e-mail: [email protected]

20


Binnen de kantooruren zijn voor overleg bereikbaar: Hepatologen:

Chirurgen:

Dr. H.J. Metselaar Dr. R.A. de Man Dr. H.L.A. Janssen Prof. Dr. H.W. Tilanus Dr. J.N.M. IJzermans Drs. G. Kazemier

zoemer: 35399 zoemer: 35678 zoemer: 35662 zoemer: 33730 zoemer: 33733 zoemer:35637

Afspraken polikliniek Leverziekten en Levertransplantatie Afspraken voor de spreekuren van de hepatologen kunnen gemaakt worden via het secretariaat Levertransplantatie (010-463 3507). De patiënt wordt in het algemeen binnen 5 werkdagen gezien. Indien u de patiënt met voorrang op de polikliniek wilt laten komen is telefonisch overleg met één van de hepatologen aan te bevelen. Buiten kantooruren is er een 24-uurs bereikbaarheidsdienst van de dienstdoende hepatoloog via de telefooncentrale van het Erasmus Medisch Centrum. Correspondentieadres: Erasmus Medisch Centrum Afd. Maag-, Darm- en Leverziekten Secreatriaat Levertransplantatie, Kamer H938 Postbus 2040 3000 CA Rotterdam

4.3

LEIDS UNIVERSITAIR MEDISCH CENTRUM

Algmeen Secreatariaat Leverziekten en Levertransplantatie

tel: 071 - 526 9111 tel: 071 - 526 4015 of 526 1849 fax: 071 - 524 8146 of 524 8115 e-mail: [email protected]

Binnen de kantooruren zijn voor overleg beschikbaar: MDL-artsen: Chirurgen:

Levertransplantatieverpleegkundigen:

Dr. B. van Hoek Dr. R.A. Veenendaal Drs. J. Ringers Dr. A. Baranski Dr. S. Schaapherder Drs. J. Dubbeld Mw. E. Rijnbeek Mw. A. Haasnoot

zoemer: 9756 zoemer: 9384 zoemer: 9479 zoemer: 9694 zoemer: 9694 zoemer: 9778 zoemer: 8659 zoemer: 9692

21


Afspraken polikliniek Levertransplantatie Afspraken voor de levertransplantatie-polikliniek van de afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten kunnen gemaakt worden via 071-526 4014 (of 526 1849). De patiënt wordt indien nodig binnen 5 werkdagen of sneller gezien. Indien u de patiënt met voorrang op de polikliniek wilt laten komen of voor klinische overname (bijv. TIPS) is telefonisch overleg met één van de MDL-artsen aan te bevelen. Buiten kantooruren is er een 24-uurs bereikbaarheidsdienst van de dienstdoende MDL-arts via de telefooncentrale van het Leids Universitair Medisch Centrum. Correspondentieadres: Leids Universitair Medisch Centrum Afd. Maag-, Darm- en Leverziekten Polikliniek Levertransplantatie, MAAP, B4 Postbus 9600 2300 RC Leiden Website Informatie omtrent indicatie, selectie, verwijzing en consultatie, alsmede overige relevante informatie omtrent het levertransplantatieporgramma in het LUMC, kan worden verkregen via de website http://www.lumc.nl/ en de leverpatiëntenvereniging http://www.leverpatientenvereniging.nl/

22


5 1

2 3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13 14 15 16

17

18

BRONVERMELDINGEN Bernuau J, Samuel D, Durand F, Saliba M, Bourliere M, Adam R, et al. Criteria for emergency liver transplantation in patients with acute viral hepatitis and factor V below 50% of normal: a prospective study. Hepatology 14, 49A. 1991. Ref Type: Abstract O'Grady JG, Alexander GJ, Hayllar KM, Williams R. Early indicators of prognosis in fulminant hepatic failure. Gastroenterology 1989; 97: 439-45. Oellerich M, Hartmann H, Ringe B, Burdelski M, Lautz HU, Pichlmayr R. Assessment of prognosis in transplant candidates by use of the Pugh- MEGX score. Transplant Proc 1993; 25: 1116-9. Oellerich M, Burdelski M, Lautz HU, Rodeck B, Duewel J, Schulz M, Schmidt FW, Brodehl J, Pichlmayr R. Assessment of pretransplant prognosis in patients with cirrhosis. Transplantation 1991; 51: 801-6. Wiesner RH. Liver transplantation for primary sclerosing cholangitis: timing, outcome, impact of in-flammatory bowel disease and recurrence of disease. Best Pract Res Clin Gastroenterol 2001; 15: 667-80. Talwalkar JA, Seaberg E, Kim WR, Wiesner RH. Predicting clinical and economic outcomes after liver transplantation using the Mayo primary sclerosing cholangitis model and Child-Pugh score. National Institutes of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases Liver Transplantation Database Group. Liver Transpl 2000; 6: 753-8. Kim WR, Wiesner RH, Therneau TM, Poterucha JJ, Porayko MK, Evans RW, Klintmalm GB, Crippin JS, Krom RA, Dickson ER. Optimal timing of liver transplantation for primary biliary cirrhosis. Hepatol-ogy 1998; 28: 33-8. Kim WR, Wiesner RH, Poterucha JJ, Therneau TM, Benson JT, Krom RA, Dickson ER. Adaptation of the Mayo primary biliary cirrhosis natural history model for application in liver transplant candidates. Liver Transpl 2000; 6: 489-94. Kim WR, Lindor KD, Malinchoc M, Petz JL, Jorgensen R, Dickson ER. Reliability and validity of the NIDDK-QA instrument in the assessment of quality of life in ambulatory patients with cholestatic liver disease. Hepatology 2000; 32: 924-9. Kim WR, Therneau TM, Wiesner RH, Poterucha JJ, Benson JT, Malinchoc M, LaRusso NF, Lindor KD, Dickson ER. A revised natural history model for primary sclerosing cholangitis. Mayo Clin Proc 2000; 75: 688-94. Kim WR, Wiesner RH, Therneau TM, Poterucha JJ, Porayko MK, Evans RW, Klintmalm GB, Crippin JS, Krom RA, Dickson ER. Optimal timing of liver transplantation for primary biliary cirrhosis. Hepatology 1998; 28: 33-8. Sanchez-Urdazpal L, Czaja AJ, van Hoek B, Krom RA, Wiesner RH. Prognostic features and role of liver transplantation in severe corticosteroid-treated autoimmune chronic active hepatitis. Hepatology 1992; 15: 215-21. Roberts SK, Therneau TM, Czaja AJ. Prognosis of histological cirrhosis in type 1 autoimmune hepatitis. Gastroenterology 1996; 110: 848-57. Nikias GA, Batts KP, Czaja AJ. The nature and prognostic implications of autoimmune hepatitis with an acute presentation. J Hepatol 1994; 21: 866-71. Czaja AJ. Natural history, clinical features, and treatment of autoimmune hepatitis. Semin Liver Dis 1984; 4: 1-12. Christensen E, Schlichting P, Andersen PK, Fauerholdt L, Juhl E, Poulsen H, Tygstrup N. A therapeu-tic index that predicts the individual effects of prednisone in patients with cirrhosis. Gastroenterology 1985; 88: 156-65. de Jongh FE, Janssen HL, de Man RA, Hop WC, Schalm SW, van Blankenstein M. Survival and prog-nostic indicators in hepatitis B surface antigen- positive cirrhosis of the liver. Gastroenterology 1992; 103: 1630-5. Niederau C, Lange S, Heintges T, Erhardt A, Buschkamp M, Hurter D, Nawrocki M, Kruska L,

23


19 20 21

22

23 24

25 26 27 28

29

30

31 32 33

34 35 36 37

38

39

Hensel F, Petry W, Haussinger D. Prognosis of chronic hepatitis C: results of a large, prospective cohort study. Hepatology 1998; 28: 1687-95. Guechot J, Serfaty L, Bonnand AM, Chazouilleres O, Poupon RE, Poupon R. Prognostic value of serum hyaluronan in patients with compensated HCV cirrhosis. J Hepatol 2000; 32: 447-52. Trautwein C, Manns MP. [Chronic viral hepatitis-diagnosis, therapy and prognosis]. Versicherungs-medizin 1999; 51: 3-11. Niederau C, Lange S, Heintges T, Erhardt A, Buschkamp M, Hurter D, Nawrocki M, Kruska L, Hensel F, Petry W, Haussinger D. Prognosis of chronic hepatitis C: results of a large, prospective cohort study. Hepatology 1998; 28: 1687-95. Rodriguez RD, Jimenez RC, Paseiro CG, Municio AM, Clemares dL, Loinaz SC, Garcia G, I, Moreno GE. Influence of preoperative factors in liver transplantation for alcoholic cirrhosis. Transplant Proc 2002; 34: 245-7. Pageaux GP, Perney P, Larrey D. Liver transplantation for alcoholic liver disease. Addict Biol 2001; 6: 301-8. Veldt BJ, Laine F, Guillygomarc'h A, Lauvin L, Boudjema K, Messner M, Brissot P, Deugnier Y, Moi-rand R. Indication of liver transplantation in severe alcoholic liver cirrhosis: quantitative evaluation and optimal timing. J Hepatol 2002; 36: 93-8. Rutecki GW. Liver transplantation and alcoholic patients: when is it justified to just say no? Ethics Med 1995; 11: 36-43. Pereira SP, Howard LM, Muiesan P, Rela M, Heaton N, Williams R. Quality of life after liver trans-plantation for alcoholic liver disease. Liver Transpl 2000; 6: 762-8. Beresford TP, Everson GT. Liver transplantation for alcoholic liver disease: bias, beliefs, 6month rule, and relapse--but where are the data? Liver Transpl 2000; 6: 777-8. Berlakovich GA, Langer F, Freundorfer E, Windhager T, Rockenschaub S, Sporn E, Soliman T, Pokorny H, Steininger R, Muhlbacher F. General compliance after liver transplantation for alcoholic cirrhosis. Transpl Int 2000; 13: 129-35. Mejias D, Ramirez P, Rios A, Munitiz V, Hernandez Q, Bueno F, Robles R, Torregrosa N, Miras M, Ortiz M, Barcia D, Parrilla P. Recurrence of alcoholism and quality of life in patients with alcoholic cirrhosis following liver transplantation. Transplant Proc 1999; 31: 2472-4. Llado L, Figueras J, Memba R, Xiol X, Baliellas C, Vazquez S, Ramos E, Torras J, Rafecas A, Fabregat J, Lama C, Jaurrieta E. Is MELD really the definitive score for liver allocation? Liver Transpl 2002; 8: 795-8. Pagliaro L. MELD: the end of Child-Pugh classification? J Hepatol 2002; 36: 141-2. Roberts JP. Editorial: Prioritization of patients with liver cancer within the MELD system. Liver Transpl 2002; 8: 329-30. Salerno F, Merli M, Cazzaniga M, Valeriano V, Rossi P, Lovaria A, Meregaglia D, Nicolini A, Lubatti L, Riggio O. MELD score is better than Child-Pugh score in predicting 3-month survival of patients undergoing transjugular intrahepatic portosystemic shunt. J Hepatol 2002; 36: 494500. Sheth M, Riggs M, Patel T. Utility of the Mayo End-Stage Liver Disease (MELD) score in assessing prognosis of patients with alcoholic hepatitis. BMC Gastroenterol 2002; 2: 2. Forman LM, Lucey MR. Predicting the prognosis of chronic liver disease: an evolution from child to MELD. Mayo End-stage Liver Disease. Hepatology 2001; 33: 473-5. McCaughan GW, Strasser SI. To MELD or not to MELD? Hepatology 2001; 34: 215-6. Wiesner RH, McDiarmid SV, Kamath PS, Edwards EB, Malinchoc M, Kremers WK, Krom RA, Kim WR. MELD and PELD: application of survival models to liver allocation. Liver Transpl 2001; 7: 567Angulo P, Lindor KD, Therneau TM, Jorgensen RA, Malinchoc M, Kamath PS, Dickson ER. Utilization of the Mayo risk score in patients with primary biliary cirrhosis receiving ursodeoxycholic acid. Liver 1999; 19: 115-21. Kamath PS, Wiesner RH, Malinchoc M, Kremers W, Therneau TM, Kosberg CL, D'Amico G, Dickson ER, Kim WR. A model to predict survival in patients with end-stage liver disease.

24


40

41 42 43 44

45 46 47 48

49

50 51 52 53

54

55 56

57 58 59

60 61

Hepatology 2001; 33: 464-70. Malinchoc M, Kamath PS, Gordon FD, Peine CJ, Rank J, ter Borg PC. A model to predict poor survival in patients undergoing transjugular intrahepatic portosystemic shunts. Hepatology 2000; 31: 864-71. Levy I, Sherman M. Staging of hepatocellular carcinoma: assessment of the CLIP, Okuda, and Child-Pugh staging systems in a cohort of 257 patients in Toronto. Gut 2002; 50: 881-5. Llovet JM, Fuster J, Bruix J. Prognosis of hepatocellular carcinoma. Hepatogastroenterology 2002; 49: 7-11. Llovet JM, Fuster J, Bruix J. Intention-to-treat analysis of surgical treatment for early hepatocellular carcinoma: resection versus transplantation. Hepatology 1999; 30: 1434-40. Fontana RJ, Keeffe EB, Carey W, Fried M, Reddy R, Kowdley KV, Soldevila-Pico C, McClure LA, Lok AS. Effect of lamivudine treatment on survival of 309 North American patients awaiting liver transplantation for chronic hepatitis B. Liver Transpl 2002; 8: 433-9. Vargas HE, Dodson FS, Rakela J. A concise update on the status of liver transplantation for hepatitis B virus: the challenges in 2002. Liver Transpl 2002; 8: 2-9. Fischer L, Sterneck M, Zollner B, Rogiers X. Lamivudine improves the prognosis of patients with hepatitis B after liver transplantation. Transplant Proc 2000; 32: 2128-30. Gish RG, Keeffe EB, Lim J, Brooks LJ, Esquivel CO. Survival after liver transplantation for chronic hepatitis B using reduced immunosuppression. J Hepatol 1995; 22: 257-62. Wong PY, McPeake JR, Portmann B, Tan KC, Naoumov NV, Williams R. Clinical course and survival after liver transplantation for hepatitis B virus infection complicated by hepatocellular carcinoma. Am J Gastroenterol 1995; 90: 29-34. Fattovich G, Giustina G, Schalm SW, Hadziyannis S, Sanchez-Tapias J, Almasio P, Christensen E, Krogsgaard K, Degos F, Carneiro dM. Occurrence of hepatocellular carcinoma and decompensation in western European patients with cirrhosis type B. The EUROHEP Study Group on Hepatitis B Virus and Cirrhosis. Hepatology 1995; 21: 77-82. Samuel D. Liver transplantation and hepatitis B virus infection: the situation seems to be under control, but the virus is still there. J Hepatol 2001; 34: 943-5. Samuel D. Hepatitis B virus and liver transplantation. Acta Gastroenterol Belg 2000; 63: 197-9. Shouval D, Samuel D. Hepatitis B immune globulin to prevent hepatitis B virus graft reinfection following liver transplantation: a concise review. Hepatology 2000; 32: 1189-95. Samuel D, Muller R, Alexander G, Fassati L, Ducot B, Benhamou JP, Bismuth H. Liver transplantation in European patients with the hepatitis B surface antigen. N Engl J Med 1993; 329: 1842-7. de Man RA, Metselaar HJ, Heijtink RA, Schalm SW. Long-term application of human polyclonal hepatitis-B immunoglobulin to prevent hepatic allograft infection. A review of the literature and presentation of five cases. Neth J Med 1993; 43: 74-82. Honkoop P, Niesters HG, de Man RA, Osterhaus AD, Schalm SW. Lamivudine resistance in immuno-competent chronic hepatitis B. Incidence and patterns. J Hepatol 1997; 26: 1393-5. Perrillo RP, Lai CL, Liaw YF, Dienstag JL, Schiff ER, Schalm SW, Heathcote EJ, Brown NA, Atkins M, Woessner M, Gardner SD. Predictors of HBeAg loss after lamivudine treatment for chronic hepatitis B. Hepatology 2002; 36: 186-94. Paik SW, Tan HP, Klein AS, Boitnott JK, Thuluvath PJ. Outcome of orthotopic liver transplantation in patients with hepatitis C. Dig Dis Sci 2002; 47: 450-5. Willems M, Metselaar J, Tilanus W, Schalm W, de Man A. Liver transplantation and hepatitis C. Transpl Int 2002; 15: 61-72. Forman LM, Lewis JD, Berlin JA, Feldman HI, Lucey MR. The association between hepatitis C infec-tion and survival after orthotopic liver transplantation. Gastroenterology 2002; 122: 88996. Berenguer M, Lopez-Labrador FX, Wright TL. Hepatitis C and liver transplantation. J Hepatol 2001; 35: 666-78. Ahmed A, Keeffe EB. Hepatitis C virus and liver transplantation. Clin Liver Dis 2001; 5: 1073-90.

25


62

63

64

65 66 67

68 69

70

71

72

73

74

75

76 77

78

79

Loinaz C, Lumbreras C, Moreno E, Colina F, Fuertes A, Gomez R, Jimenez C, Gonzalez-Pinto I, Gar-cia I, Rojas J, Bellorin C. Liver transplantation and hepatitis C virus. Results in a Spanish center since 1989. Hepatogastroenterology 2001; 48: 1435-42. Ghobrial RM, Steadman R, Gornbein J, Lassman C, Holt CD, Chen P, Farmer DG, Yersiz H, Danino N, Collisson E, Baquarizo A, Han SS, Saab S, Goldstein LI, Donovan JA, Esrason K, Busuttil RW. A 10-year experience of liver transplantation for hepatitis C: analysis of factors determining outcome in over 500 patients. Ann Surg 2001; 234: 384-93. Testa G, Crippin JS, Netto GJ, Goldstein RM, Jennings LW, Brkic BS, Brooks BK, Levy MF, Gonwa TA, Klintmalm GB. Liver transplantation for hepatitis C: recurrence and disease progression in 300 patients. Liver Transpl 2000; 6: 553-61. Sheiner PA. Hepatitis C after liver transplantation. Semin Liver Dis 2000; 20: 201-9. Terrault NA. Hepatitis C virus and liver transplantation. Semin Gastrointest Dis 2000; 11: 96114. Paterson DL, Gayowski T, Wannstedt CF, Wagener MM, Marino IR, Vargas H, Laskus T, Rakela J, Singh N. Quality of life in long-term survivors after liver transplantation: impact of recurrent viral hepatitis C virus hepatitis. Clin Transplant 2000; 14: 48-54. Dhar S, Omran L, Bacon BR, Solomon H, Di Bisceglie AM. Liver transplantation in patients with chronic hepatitis C and alcoholism. Dig Dis Sci 1999; 44: 2003-7. Feray C, Caccamo L, Alexander GJ, Ducot B, Gugenheim J, Casanovas T, Loinaz C, Gigou M, Burra P, Barkholt L, Esteban R, Bizollon T, Lerut J, Minello-Franza A, Bernard PH, Nachbaur K, Botta-Fridlund D, Bismuth H, Schalm SW, Samuel D. European collaborative study on factors influencing outcome after liver transplantation for hepatitis C. European Concerted Action on Viral Hepatitis (EUROHEP) Group. Gastroenterology 1999; 117: 619-25. Casavilla FA, Rakela J, Kapur S, Irish W, McMichael J, Demetris AJ, Starzl TE, Fung JJ. Clinical outcome of patients infected with hepatitis C virus infection on survival after primary liver transplantation under tacrolimus. Liver Transpl Surg 1998; 4: 448-54. Charlton M, Seaberg E, Wiesner R, Everhart J, Zetterman R, Lake J, Detre K, Hoofnagle J. Predictors of patient and graft survival following liver transplantation for hepatitis C. Hepatology 1998; 28: 823-30. Charlton M, Seaberg E, Wiesner R, Everhart J, Zetterman R, Lake J, Detre K, Hoofnagle J. Predictors of patient and graft survival following liver transplantation for hepatitis C. Hepatology 1998; 28: 823-30. Gordon FD, Poterucha JJ, Germer J, Zein NN, Batts KP, Gross JB, Jr., Wiesner R, Persing D. Relationship between hepatitis C genotype and severity of recurrent hepatitis C after liver transplantation. Transplantation 1997; 63: 1419-23. Sreekumar R, Gonzalez-Koch A, Maor-Kendler Y, Batts K, Moreno-Luna L, Poterucha J, Burgart L, Wiesner R, Kremers W, Rosen C, Charlton MR. Early identification of recipients with progressive histologic recurrence of hepatitis C after liver transplantation. Hepatology 2000; 32: 1125-30. Navasa M, Forns X, Sanchez V, Andreu H, Marcos V, Borras JM, Rimola A, Grande L, GarciaValdecasas JC, Granados A, Rodes J. Quality of life, major medical complications and hospital service utilization in patients with primary biliary cirrhosis after liver transplantation. J Hepatol 1996; 25: 129-34. Franco J, Saeian K. Biliary tract inflammatory disorders: primary sclerosing cholangitis and primary biliary cirrhosis. Curr Gastroenterol Rep 1999; 1: 95-101. Saldeen K, Friman S, Olausson M, Olsson R. Follow-up after liver transplantation for primary scleros-ing cholangitis: effects on survival, quality of life, and colitis. Scand J Gastroenterol 1999; 34: 535-40. Leidenius M, Hockersted K, Broome U, Ericzon BG, Friman S, Olausson M, Schrumpf E. Hepatobiliary carcinoma in primary sclerosing cholangitis: a case control study. J Hepatol 2001; 34: 792-8. Talwalkar JA, Seaberg E, Kim WR, Wiesner RH. Predicting clinical and economic outcomes after

26


80

81

82

83

84 85

86

87

88

89

90

91 92

93

94 95

96

liver transplantation using the Mayo primary sclerosing cholangitis model and Child-Pugh score. National Institutes of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases Liver Transplantation Database Group. Liver Transpl 2000; 6: 753-8. Kim WR, Wiesner RH, Poterucha JJ, Therneau TM, Benson JT, Krom RA, Dickson ER. Adaptation of the Mayo primary biliary cirrhosis natural history model for application in liver transplant candidates. Liver Transpl 2000; 6: 489-94. Kim WR, Therneau TM, Wiesner RH, Poterucha JJ, Benson JT, Malinchoc M, LaRusso NF, Lindor KD, Dickson ER. A revised natural history model for primary sclerosing cholangitis. Mayo Clin Proc 2000; 75: 688-94. Kim WR, Poterucha JJ, Wiesner RH, LaRusso NF, Lindor KD, Petz J, Therneau TM, Malinchoc M, Dickson ER. The relative role of the Child-Pugh classification and the Mayo natural history model in the assessment of survival in patients with primary sclerosing cholangitis. Hepatology 1999; 29: 1643-8. Gross CR, Malinchoc M, Kim WR, Evans RW, Wiesner RH, Petz JL, Crippin JS, Klintmalm GB, Levy MF, Ricci P, Therneau TM, Dickson ER. Quality of life before and after liver transplantation for cholestatic liver disease. Hepatology 1999; 29: 356-64. Angulo P, Dickson ER. The timing of liver transplantation in primary biliary cirrhosis. Baillieres Best Pract Res Clin Gastroenterol 2000; 14: 657-68. Dickson ER, Murtaugh PA, Wiesner RH, Grambsch PM, Fleming TR, Ludwig J, LaRusso NF, Malin-choc M, Chapman RW, Kaplan MM, . Primary sclerosing cholangitis: refinement and validation of survival models. Gastroenterology 1992; 103: 1893-901. Wiesner RH, Porayko MK, Dickson ER, Gores GJ, LaRusso NF, Hay JE, Wahlstrom HE, Krom RA. Selection and timing of liver transplantation in primary biliary cirrhosis and primary sclerosing cholangitis. Hepatology 1992; 16: 1290-9. Markus BH, Dickson ER, Grambsch PM, Fleming TR, Mazzaferro V, Klintmalm GB, Wiesner RH, Van Thiel DH, Starzl TE. Efficiency of liver transplantation in patients with primary biliary cirrhosis. N Engl J Med 1989; 320: 1709-13. Boberg KM, Rocca G, Egeland T, Bergquist A, Broome U, Caballeria L, Chapman R, Hultcrantz R, Mitchell S, Pares A, Rosina F, Schrumpf E. Time-dependent Cox regression model is superior in prediction of prognosis in primary sclerosing cholangitis. Hepatology 2002; 35: 652-7. Christensen E, Altman DG, Neuberger J, De Stavola BL, Tygstrup N, Williams R. Updating prognosis in primary biliary cirrhosis using a time-dependent Cox regression model. PBC1 and PBC2 trial groups. Gastroenterology 1993; 105: 1865-76. Dickson ER, Murtaugh PA, Wiesner RH, Grambsch PM, Fleming TR, Ludwig J, LaRusso NF, Malin-choc M, Chapman RW, Kaplan MM, . Primary sclerosing cholangitis: refinement and validation of survival models. Gastroenterology 1992; 103: 1893-901. Grambsch PM, Dickson ER, Wiesner RH, Langworthy A. Application of the Mayo primary biliary cirrhosis survival model to Mayo liver transplant patients. Mayo Clin Proc 1989; 64: 699-704. Murtaugh PA, Dickson ER, van Dam GM, Malinchoc M, Grambsch PM, Langworthy AL, Gips CH. Primary biliary cirrhosis: prediction of short-term survival based on repeated patient visits. Hepatology 1994; 20: 126-34. Neuberger J, Gunson B, Komolmit P, Davies MH, Christensen E. Pretransplant prediction of prognosis after liver transplantation in primary sclerosing cholangitis using a Cox regression model. Hepatology 1999; 29: 1375-9. Pasha TM, Dickson ER. Survival algorithms and outcome analysis in primary biliary cirrhosis. Semin Liver Dis 1997; 17: 147-58. Reisman Y, van Dam GM, Gips CH, Lavelle SM, Euricterus PM. Survival probabilities of PughChild-PBC classified patients in the euricterus primary biliary cirrhosis population, based on the Mayo clinic prognostic model. Euricterus Project Management Group. Hepatogastroenterology 1997; 44: 982-9. van Dam GM, Gips CH, Reisman Y, Maas KW, Purmer IM, Huizenga JR, Verbaan BW. Major clinical events, signs and severity assessment scores related to actual survival in patients who

27


97

98

99

100

101 102

103

104

105 106

107

108

109

110 111 112 113 114 115

died from pri-mary biliary cirrhosis. A long-term historical cohort study. Hepatogastroenterology 1999; 46: 108-15. van Dam GM, Verbaan BW, Therneau TM, Dickson ER, Malinchoc M, Murtaugh PA, Huizenga JR, Gips CH. Primary biliary cirrhosis: Dutch application of the Mayo Model before and after orthotopic liver transplantation. Hepatogastroenterology 1997; 44: 732-43. Wiesner RH, Porayko MK, Hay JE, LaRusso NF, Steers JL, Krom RA, Dickson ER. Liver transplanta-tion for primary sclerosing cholangitis: impact of risk factors on outcome. Liver Transpl Surg 1996; 2: 99-108. Wiesner RH, Porayko MK, Dickson ER, Gores GJ, LaRusso NF, Hay JE, Wahlstrom HE, Krom RA. Selection and timing of liver transplantation in primary biliary cirrhosis and primary sclerosing cholangitis. Hepatology 1992; 16: 1290-9. Christensen E, Neuberger J, Crowe J, Altman DG, Popper H, Portmann B, Doniach D, Ranek L, Tyg-strup N, Williams R. Beneficial effect of azathioprine and prediction of prognosis in primary biliary cirrhosis. Final results of an international trial. Gastroenterology 1985; 89: 1084-91. Angulo P, Dickson ER. The timing of liver transplantation in primary biliary cirrhosis. Baillieres Best Pract Res Clin Gastroenterol 2000; 14: 657-68. Angulo P, Lindor KD, Therneau TM, Jorgensen RA, Malinchoc M, Kamath PS, Dickson ER. Utilization of the Mayo risk score in patients with primary biliary cirrhosis receiving ursodeoxycholic acid. Liver 1999; 19: 115-21. Murtaugh PA, Dickson ER, van Dam GM, Malinchoc M, Grambsch PM, Langworthy AL, Gips CH. Pri-mary biliary cirrhosis: prediction of short-term survival based on repeated patient visits. Hepatology 1994; 20: 126-34. Wiesner RH. Liver transplantation for primary sclerosing cholangitis: timing, outcome, impact of inflammatory bowel disease and recurrence of disease. Best Pract Res Clin Gastroenterol 2001; 15: 667-80. Romano DR, Jimenez C, Rodriguez F, Loinaz C, Colina F, Urena MA, Garcia I, Moreno E. Orthotopic liver transplantation in alcoholic liver cirrhosis. Transplant Proc 1999; 31: 2491-3. Pageaux GP, Michel J, Coste V, Perney P, Possoz P, Perrigault PF, Navarro F, Fabre JM, Domergue J, Blanc P, Larrey D. Alcoholic cirrhosis is a good indication for liver transplantation, even for cases of recidivism. Gut 1999; 45: 421-6. Poynard T, Naveau S, Doffoel M, Boudjema K, Vanlemmens C, Mantion G, Messner M, Launois B, Samuel D, Cherqui D, Pageaux G, Bernard PH, Calmus Y, Zarski JP, Miguet JP, Chaput JC. Evalua-tion of efficacy of liver transplantation in alcoholic cirrhosis using matched and simulated controls: 5-year survival. Multi-centre group. J Hepatol 1999; 30: 1130-7. Bellamy CO, DiMartini AM, Ruppert K, Jain A, Dodson F, Torbenson M, Starzl TE, Fung JJ, Demetris AJ. Liver transplantation for alcoholic cirrhosis: long term follow-up and impact of disease recurrence. Transplantation 2001; 72: 619-26. Mackie J, Groves K, Hoyle A, Garcia C, Garcia R, Gunson B, Neuberger J. Orthotopic liver transplan-tation for alcoholic liver disease: a retrospective analysis of survival, recidivism, and risk factors predisposing to recidivism. Liver Transpl 2001; 7: 418-27. Jain A, DiMartini A, Kashyap R, Youk A, Rohal S, Fung J. Long-term follow-up after liver transplantation for alcoholic liver disease under tacrolimus. Transplantation 2000; 70: 1335-42. Pereira SP, Howard LM, Muiesan P, Rela M, Heaton N, Williams R. Quality of life after liver transplantation for alcoholic liver disease. Liver Transpl 2000; 6: 762-8. Yates WR, LaBrecque DR, Pfab D. Personality disorder as a contraindication for liver transplantation in alcoholic cirrhosis. Psychosomatics 1998; 39: 501-11. Osorio RW, Ascher NL, Avery M, Bacchetti P, Roberts JP, Lake JR. Predicting recidivism after orthotopic liver transplantation for alcoholic liver disease. Hepatology 1994; 20: 105-10. Osorio RW, Freise CE, Ascher NL, Roberts JP, Avery M, Lake JR. Orthotopic liver transplantation for end-stage alcoholic liver disease. Transplant Proc 1993; 25: 1133-4. Milkiewicz P, Ahmed M, Hathaway M, Elias E. Factors associated with progression of the disease before transplantation in patients with autoimmune hepatitis. Liver 1999; 19: 50-4.

28


116

117

118 119 120 121 122

123 124 125 126 127

128 129

130

131

132

133 134

135

Ratziu V, Samuel D, Sebagh M, Farges O, Saliba F, Ichai P, Farahmand H, Gigou M, Feray C, Reynes M, Bismuth H. Long-term follow-up after liver transplantation for autoimmune hepatitis: evidence of recurrence of primary disease. J Hepatol 1999; 30: 131-41. Prados E, Cuervas-Mons V, de la MM, Fraga E, Rimola A, Prieto M, Clemente G, Vicente E, Casanovas T, Fabrega E. Outcome of autoimmune hepatitis after liver transplantation. Transplantation 1998; 66: 1645-50. Ahmed M, Mutimer D, Hathaway M, Hubscher S, McMaster P, Elias E. Liver transplantation for autoimmune hepatitis: a 12-year experience. Transplant Proc 1997; 29: 496. Al Khalidi JA, Czaja AJ. Current concepts in the diagnosis, pathogenesis, and treatment of autoimmune hepatitis. Mayo Clin Proc 2001; 76: 1237-52. Kanzler S, Lohr H, Gerken G, Galle PR, Lohse AW. Long-term management and prognosis of autoimmune hepatitis (AIH): a single center experience. Z Gastroenterol 2001; 39: 339-8. Manns MP, Strassburg CP. Autoimmune hepatitis: clinical challenges. Gastroenterology 2001; 120: 1502-17. Alvarez F, Berg PA, Bianchi FB, Bianchi L, Burroughs AK, Cancado EL, Chapman RW, Cooksley WG, Czaja AJ, Desmet VJ, Donaldson PT, Eddleston AL, Fainboim L, Heathcote J, Homberg JC, Hoofna-gle JH, Kakumu S, Krawitt EL, Mackay IR, MacSween RN, Maddrey WC, Manns MP, McFarlane IG, Meyer zum Buschenfelde KH, Zeniya M, . International Autoimmune Hepatitis Group Report: review of criteria for diagnosis of autoimmune hepatitis. J Hepatol 1999; 31: 92938. Czaja AJ. The variant forms of autoimmune hepatitis. Ann Intern Med 1996; 125: 588-98. Heneghan MA, McFarlane IG. Current and novel immunosuppressive therapy for autoimmune hepatitis. Hepatology 2002; 35: 7-13. Krawitt EL. Autoimmune hepatitis. N Engl J Med 1996; 334: 897-903. Obermayer-Straub P, Strassburg CP, Manns MP. Autoimmune hepatitis. J Hepatol 2000; 32: 181-97. Medina-Franco H, Sellers MT, Eckhoff DE, Bynon JS, Urist MM, Heslin MJ. Multimodality treatment for patients with hepatocellular carcinoma: analysis of prognostic factors in a single Western institution se-ries. J Gastrointest Surg 2001; 5: 638-45. Befeler AS, Di Bisceglie AM. Hepatocellular carcinoma: diagnosis and treatment. Gastroenterology 2002; 122: 1609-19. Esnaola NF, Lauwers GY, Mirza NQ, Nagorney DM, Doherty D, Ikai I, Yamaoka Y, Regimbeau JM, Belghiti J, Curley SA, Ellis LM, Vauthey JN. Predictors of microvascular invasion in patients with hepatocellular carcinoma who are candidates for orthotopic liver transplantation. J Gastrointest Surg 2002; 6: 224-32. Trevisani F, De NS, Rapaccini G, Farinati F, Benvegnu L, Zoli M, Grazi GL, Del PP, Di N, Bernardi M. Semiannual and annual surveillance of cirrhotic patients for hepatocellular carcinoma: effects on cancer stage and patient survival (Italian experience). Am J Gastroenterol 2002; 97: 734-44. Herold C, Reck T, Fischler P, Ott R, Radespiel-Troeger M, Ganslmayer M, Hohenberger W, Hahn EG, Schuppan D. Prognosis of a large cohort of patients with hepatocellular carcinoma in a single European centre. Liver 2002; 22: 23-8. Figueras J, Ibanez L, Ramos E, Jaurrieta E, Ortiz-de-Urbina J, Pardo F, Mir J, Loinaz C, Herrera L, Lopez-Cillero P, Santoyo J. Selection criteria for liver transplantation in early-stage hepatocellular carcinoma with cirrhosis: results of a multicenter study. Liver Transpl 2001; 7: 877-83. Dmitrewski J, El Gazzaz G, McMaster P. Hepatocellular cancer: resection or transplantation. J Hepatobiliary Pancreat Surg 1998; 5: 18-23. El Gazzaz G, Wong W, El Hadary MK, Gunson BK, Mirza DF, Mayer AD, Buckels JA, McMaster P. Outcome of liver resection and transplantation for fibrolamellar hepatocellular carcinoma. Transpl Int 2000; 13 Suppl 1: S406-S409. Iwatsuki S, Dvorchik I, Marsh JW, Madariaga JR, Carr B, Fung JJ, Starzl TE. Liver transplantation

29


136 137 138

139 140 141 142 143

144

145 146 147 148

149 150

151

152 153

154 155 156

for hepatocellular carcinoma: a proposal of a prognostic scoring system. J Am Coll Surg 2000; 191: 389-94. Ichikawa T, Federle MP, Grazioli L, Marsh W. Fibrolamellar hepatocellular carcinoma: pre- and posttherapy evaluation with CT and MR imaging. Radiology 2000; 217: 145-51. Klintmalm GB. [International registry of liver tumors in liver transplantation. A registry update on hepatocellular carcinoma (HCC)]. Zentralbl Chir 2000; 125: 642-6. Figueras J, Jaurrieta E, Valls C, Ramos E, Serrano T, Rafecas A, Fabregat J, Torras J. Resection or transplantation for hepatocellular carcinoma in cirrhotic patients: outcomes based on indicated treatment strategy. J Am Coll Surg 2000; 190: 580-7. Bruix J, Llovet JM. Locoregional treatments for hepatocellular carcinoma. Baillieres Best Pract Res Clin Gastroenterol 1999; 13: 611-22. Heneghan MA, O'Grady JG. Liver transplantation for malignant disease. Baillieres Best Pract Res Clin Gastroenterol 1999; 13: 575-91. Llovet JM, Bruix J. Early diagnosis and treatment of hepatocellular carcinoma. Baillieres Best Pract Res Clin Gastroenterol 2000; 14: 991-1008. Llovet JM, Fuster J, Bruix J. Prognosis of hepatocellular carcinoma. Hepatogastroenterology 2002; 49: 7-11. Llovet JM, Bustamante J, Castells A, Vilana R, Ayuso MC, Sala M, Bru C, Rodes J, Bruix J. Natural history of untreated nonsurgical hepatocellular carcinoma: rationale for the design and evaluation of therapeutic trials. Hepatology 1999; 29: 62-7. Ulrich F, Steinmuller T, Lang M, Settmacher U, Muller A, Jonas S, Tullius S, Neuhaus P. Liver transplantation in patients with advanced Budd-Chiari Syndrome. Transplant Proc 2002; 34: 2278. Orloff MJ. Budd-Chiari syndrome: shunt or transplant? HPB Surg 1998; 11: 136-9. Hemming AW, Langer B, Greig P, Taylor BR, Adams R, Heathcote EJ. Treatment of Budd-Chiari syndrome with portosystemic shunt or liver transplantation. Am J Surg 1996; 171: 176-80. Knoop M, Lemmens HP, Langrehr JM, Bechstein WO, Blumhardt G, Schattenfroh N, Keck H, Neuhaus P. Liver transplantation for Budd-Chiari syndrome. Transplant Proc 1994; 26: 3577-8. Ochs A, Sellinger M, Haag K, Noldge G, Herbst EW, Walter E, Gerok W, Rossle M. Transjugular intra-hepatic portosystemic stent-shunt (TIPS) in the treatment of Budd-Chiari syndrome. J Hepatol 1993; 18: 217-25. Bismuth H, Sherlock DJ. Portasystemic shunting versus liver transplantation for the Budd-Chiari syndrome. Tang TJ, Batts KP, de Groen PC, van Hoek B, Haagsma EB, Hop WC, Janssen HL. The prognostic value of histology in the assessment of patients with Budd-Chiari syndrome. J Hepatol 2001; 35: 338-43. Janssen HL, Meinardi JR, Vleggaar FP, van Uum SH, Haagsma EB, Der Meer FJ, van Hattum J, Chamuleau RA, Adang RP, Vandenbroucke JP, van Hoek B, Rosendaal FR. Factor V Leiden mutation, prothrombin gene mutation, and deficiencies in coagulation inhibitors associated with Budd-Chiari syndrome and portal vein thrombosis: results of a case-control study. Blood 2000; 96: 2364-8. Srinivasan P, Rela M, Prachalias A, Muiesan P, Portmann B, Mufti GJ, Pagliuca A, O'Grady J, Heaton N. Liver transplantation for Budd-Chiari syndrome. Transplantation 2002; 73: 973-7. Peeters PM, Sieders E, de Jong KP, Bijleveld CM, Hendriks HG, Ten Vergert EM, Slooff MJ. Compari-son of outcome after pediatric liver transplantation for metabolic diseases and biliary atresia. Eur J Pediatr Surg 2001; 11: 28-35. Burdelski M, Rogiers X. Liver transplantation in metabolic disorders. Acta Gastroenterol Belg 1999; 62: 300-5. Burdelski M, Ullrich K. Liver transplantation in metabolic disorders: summary of the general discussion. Eur J Pediatr 1999; 158 Suppl 2: S95-S96. Khanna A, Jain A, Eghtesad B, Rakela J. Liver transplantation for metabolic liver diseases. Surg Clin North Am 1999; 79: 153-62, ix.

30


157

158

159 160 161 162

163 164

165 166 167 168 169

170 171 172 173 174 175

Pratschke J, Steinmuller T, Bechstein WO, Neuhaus R, Tullius SG, Jonas S, Lang M, Haeberer C, Luck W, Becker M, Neuhaus P. Orthotopic liver transplantation for hepatic-associated metabolic disorders. Transplant Proc 1999; 31: 382-4. Arumugam R, Soriano HE, Scheimann AO, Reid BS, Gopalakrishna GS, Barakat O, Ozaki CF, Wood RP. Liver transplantation in children for metabolic diseases. Transplant Proc 1998; 30: 1993-4. Rela M, Muiesan P, Andreani P, Gibbs P, Mieli-Vergani G, Mowat AP, Heaton ND. Auxiliary liver transplantation for metabolic diseases. Transplant Proc 1997; 29: 444-5. Rela M, Muiesan P, Heaton ND, Corbally M, Hajj H, Mowat AP, Williams R, Tan KC. Orthotopic liver transplantation for hepatic-based metabolic disorders. Transpl Int 1995; 8: 41-4. Mowat AP. Orthotopic liver transplantation in liver-based metabolic disorders. Eur J Pediatr 1992; 151 Suppl 1: S32-S38. Chenard-Neu MP, Boudjema K, Bernuau J, Degott C, Belghiti J, Cherqui D, Costes V, Domergue J, Durand F, Erhard J, De Hemptinne B, Gubernatis G, Hadengue A, Kemnitz J, McCarthy M, Maschek H, Mentha G, Oldhafer K, Portmann B, Praet M, Ringers J, Rogiers X, Rubbia L, Schalm S, Bellocq JP, . Auxiliary liver transplantation: regeneration of the native liver and outcome in 30 patients with fulminant hepatic failure-a multicenter European study. Hepatology 1996; 23: 1119-27. Pauwels A, Mostefa-Kara N, Florent C, Levy VG. Emergency liver transplantation for acute liver failure. Evaluation of London and Clichy criteria. J Hepatol 1993; 17: 124-7. de Rave S, Tilanus HW, van Der LJ, de Man RA, van Der BB, Hop WJ, IJzermans JM, Zondervan PE, Metselaar HJ. The importance of orthotopic liver transplantation in acute hepatic failure. Transpl Int 2002; 15: 29-33. Riordan SM, Williams R. Use and validation of selection criteria for liver transplantation in acute liver failure. Liver Transpl 2000; 6: 170-3. Fischer L, Sterneck M, Rogiers X. Liver transplantation for acute liver failure. Eur J Gastroenterol Hepatol 1999; 11: 985-90. Otte JB. Auxiliary partial orthotopic liver transplantation for acute liver failure in children. Pediatr Transplant 1999; 3: 252-6. Riordan SM, Williams R. Cause and prognosis in acute liver failure. Liver Transpl Surg 1999; 5: 86-9. van Hoek B, de Boer J, Boudjema K, Williams R, Corsmit O, Terpstra OT. Auxiliary versus orthotopic liver transplantation for acute liver failure. EURALT Study Group. European Auxiliary Liver Transplant Registry. J Hepatol 1999; 30: 699-705. Anand AC, Nightingale P, Neuberger JM. Early indicators of prognosis in fulminant hepatic failure: an assessment of the King's criteria. J Hepatol 1997; 26: 62-8. Mendoza A, Fernandez F, Mutimer DJ. Liver transplantation for fulminant hepatic failure: importance of renal failure. Transpl Int 1997; 10: 55-60. Shakil AO, Dvorchik I, Fung JJ, Rakela J. Liver transplantation for acute liver failure: outcome analysis. J Viral Hepat 1997; 4 Suppl 1: 107-10. Sidi A, Mahla ME. Noninvasive monitoring of cerebral perfusion by transcranial Doppler during fulmi-nant hepatic failure and liver transplantation. Anesth Analg 1995; 80: 194-200. Potter D, Peachey T, Eason J, Ginsburg R, O'Grady J. Intracranial pressure monitoring during ortho-topic liver transplantation for acute liver failure. Transplant Proc 1989; 21: 3528. Metselaar HJ, Tilanus HW, IJzermans JN, Groenland TN, van Den BB, Schalm SW. [Criteria for and results of liver transplantation in patients with acute liver insufficiency]. Ned Tijdschr Geneeskd 1994; 138: 1901-4.

31

Indicatiestelling en selectie voor levertransplantatie bij volwassenen en kinderen in Nederland

Recommend Documents