s a l k in de
lesbrief
Opzet lesbrief Als ik later dood ben is het filosofisch themanummer van BoekieBoekie over doodgaan en afscheid nemen en is ontwikkeld in samenwerking met Yarden, Uitvaartorganisatie. Het tijdschrift en het digitale portaal bieden kinderen, leerkrachten, ouders en andere geïnteresseerden de mogelijkheid om dit moeilijke onderwerp te bespreken en gevoelens te delen. Bij Yarden Uitvaartorganisatie is de praktische handleiding Hoe moet ik nou toch weer de klas in? gratis verkrijgbaar via:
[email protected].
Als ik later dood ben in de klas Opzet lessen
Filosofisch klassengesprek
Kwetsbaar
Alle lessen verwijzen naar het tijdschrift
Bij het filosofisch klassengesprek gaat het
De lessen kunnen bij kinderen die onlangs
en het digitale portaal Als ik later dood
om het gesprek dat je met elkaar hebt, en
een sterfgeval of scheiding meegemaakt
ben, waarbij fictie, non-fictie en creatieve
niet om het geven van het juiste antwoord.
hebben, emoties oproepen. Bereid hen
opdrachten elkaar afwisselen. De verhalen,
Door het uitwisselen van gedachten en
individueel voor op deze les.
gedichten en strips maken gevoelens en
gevoelens kunnen kinderen tot nieuwe
Om ervoor te zorgen dat het klassengesprek
gedachten zichtbaar.
inzichten komen en leren ze omgaan met
minder persoonlijk en bedreigend wordt,
De creatieve opdrachten zetten kinderen aan
gevoelige onderwerpen, zoals:
kunnen kinderen antwoord geven vanuit
om over de onderwerpen ‘missen’ en ‘afscheid’
doodgaan, afscheid nemen en missen.
een van de personages uit de verhalen.
na te denken. Het biedt hun de ruimte om
Op die manier is het onderwerp minder
hun eigen ervaringen te verwerken en/of
beladen en creëert het afstand. Hierdoor blijft
vorm te geven.
een moeilijk of gevoelig gespreksonderwerp toch bespreekbaar en voelen kinderen
De basis van deze lessenserie is het filosofisch klassengesprek, waarbij de teksten in het tijdschrift de aanleiding zijn. Alle teksten kunnen individueel en klassikaal gelezen worden. De lessen kan men verspreid over een paar weken of zelfs door het jaar heen geven. Lees van tevoren alle verhalen en gedichten en bepaal aan de hand van het verloop van elke les welke verhalen en gedichten klassikaal gelezen zullen worden.
zich minder kwetsbaar.
Als ik later dood ben in de klas
Lessenserie
1 Alles gaat voorbij
Doel
De vier lessen zijn als serie opgebouwd
De eerste les gaat over dingen die
▪ Thema’s als doodgaan, afscheid, rouwen
en worden bij voorkeur in de aangegeven
voorbijgaan; kleine dingen, zoals een les die
volgorde gegeven. Les 1 en 3 kunnen ook als
voorbijgaat, maar ook grote dingen waarvan
drie korte lessen van circa 15 minuten geven
het heel dreigend voelt dat ze voorbijgaan,
sterven en dood en hun bewustzijn
worden. De lessuggesties verwijzen naar
zoals: het leven.
op dit gebied ontwikkelen.
BoekieBoekie-tijdschrift #91 Als ik later dood ben
en missen bespreekbaar maken. ▪ Kinderen inzicht geven in de thema’s leven,
▪ Kinderen laten ervaren hoe ze hun
en naar het digitale portaal van BoekieBoekie.
2 Wat gebeurt er bij dood zijn
gevoelens van verdriet en gemis door
Naast de verhalen uit BoekieBoekie kan ook
De tweede les is een informatieve les
middel van taal, muziek en beeld tot
voorgelezen worden uit kinderboeken.
en gaat over wat er moet gebeuren als
uitdrukking kunnen brengen.
Er verschijnen steeds meer boeken over
iemand gestorven is.
de thema’s ‘afscheid nemen’ en ‘missen’.
▪ Kinderen laten ervaren dat het delen van gevoelens en gedachten troost kan geven
Op de boekenlijst staan suggesties voor
3 Tot altijd
verschillende leeftijden.
In deze les worden verhalen en gedichten gelezen waarin de dood echt aanwezig is. De les kan emoties oproepen, vooral als van
in moeilijke, verdrietige situaties. ▪ Kinderen leren dat iedereen, en ook elk land, op zijn eigen manier rouwt. ▪ Kinderen verwerven enige kennis over
een kind iemand in de naaste omgeving
het onderwerp dood en de rituelen
ernstig ziek is of onlangs is overleden.
die daarbij horen.
4 Haas in de maan De laatste les gaat over hoe je herinneringen ‘levend’ kunt houden en hoe je iemand kunt herdenken.
Les 1: Alles gaat voorbij Lesopzet
Leskern 1: Het verhaal van voorbij
Verwerkingsopdracht
Deze les gaat over leven, afscheid nemen,
Het korte verhaal Het verhaal van voorbij
De opdracht op de schildersezel Briefjes voor
missen, sterven en dood. Belangrijke
verwoordt het gevoel van dood en afscheid.
jou aan mij sluit goed aan op dit verhaal.
kernwoorden die hierbij horen zijn hechten-
De dierenverhalen van Toon Tellegen zijn
Bespreek de opdracht eerst klassikaal via het
onthechten en ontkennen-accepteren.
poëtisch en filosofisch. Hij is een meester
digibord, daarna gaan de kinderen individueel
Deze les kan ook in drie korte lessen
in het vertalen van moeilijke onderwerpen
aan het werk.
worden opgedeeld.
in ogenschijnlijk eenvoudige vertellingen. Zijn verhalen zijn als gedichten en hoe vaker
Lesbegin: Dood zijn duurt zo lang
je ze leest, hoe meer je erin ontdekt.
Luister klassikaal naar het gevoelige lied
Lees dit verhaal klassikaal uit het
Dood zijn duurt zo lang van Willem Wilmink,
BoekieBoekie-tijdschrift of uit de
gezongen door Tommie van Sesamstraat.
verhalenbundel Misschien wisten zij alles.
De kinderen luisteren twee keer naar het lied, de eerste keer met de ogen dicht en
Voorbeeldvragen
daarna lezen ze het lied uit de e-BoekieBoekie
▪ Wat mag van jou snel voorbijgaan
op het digibord.
en wat mag eindeloos lang duren? ▪ Waarom duurt iets wat je niet leuk vindt altijd langer dan je zou willen? klik me!*
▪ Waarom is het moeilijk om afscheid te nemen van iets wat je heel bijzonder vindt? ▪ Kan iets wat voorbij is toch weer
Voorbeeldvragen ▪ Waaraan dacht je toen je het lied hoorde? ▪ Wat voor gevoel riep dit lied bij je op? ▪ Kun je vertellen waardoor dat gebeurde? (bijv. melodie, tekst)
terugkomen? (bijv. in je gedachten) ▪ Is iets wat voorbijgaat hetzelfde als iets missen? NB In les 3 wordt dieper ingegaan op
In het brievenschriftje Als ik later dood ben staan nog meer opdrachten. Deze zijn te bestellen via boekie-boekie.nl/winkel.
de thema’s ‘afscheid nemen’ en ‘missen’.
▪ Luister je anders naar het lied met je ogen dicht dan als je meeleest?
* http://www.youtube.com/watch?v=ewAw6Ik9MCw
Les 1: Alles gaat voorbij
Leskern 2: De koning die niet dood wilde
Voorbeeldvragen
Verwerkingsopdracht
Godfried Bomans vertelt het verhaal van de
▪ Waarom wil de koning volgens jou niet
Kinderen bedenken een spreuk voor de
koning die weet dat hij spoedig zal sterven.
doodgaan?
Hij is niet bang voor de dood, praat zelfs met
▪ Als de koning sterft, gaat hij dan echt naar
de dood, maar wil het moment van sterven
zijn moeder of is dat zijn gevoel? Ben je
uitstellen.
er nog echt in het hiernamaals? Of ben je
Wie sterft, neemt afscheid van het aardse
daar alleen nog maar voor de mensen die
leven. Dat kun je niet meer terugdraaien.
jou kenden?
Niemand kan vertellen hoe het is om te sterven, en wat er met je gebeurt als je sterft. Daarom is sterven misschien ook zo moeilijk.
▪ Wat zou jij de koning willen meegeven in zijn graf? ▪ Op een grafzerk staat soms een spreuk of
Je weet niet wat je te wachten staat. Ga je
gedicht. Wat zou jij op de grafzerk van de
echt naar de hemel of het hiernamaals?
koning zetten?
Lees dit verhaal klassikaal uit het BoekieBoekie-tijdschrift.
grafsteen van de koning, en schrijven die in mooie letters op een zelfgetekende grafsteen die ze bij de koning vinden passen.
Les 1: Alles gaat voorbij
Leskern 3: Pokergezicht
Voorbeeldvragen
Verwerkingsopdracht
Pokergezicht is een interview met de Dood,
▪ Wat voor soort muziek vind jij bij
Bekijk in het tijdschrift, via het digitale
geschreven door Pieter van Oudheusden. In
de dood passen? Mag die muziek vrolijk
schoolbord, de tekeningen en lees de
dit verhaal is de Dood niet een enge man,
zijn, of moet die juist droevig zijn?
gedichten van kinderen. Daarna gaan
zoals Magere Hein met de zeis, maar een
▪ Als je aan de dood denkt, wat zie je dan?
de kinderen zelf aan de slag en tekenen ze
meisje dat van muziek houdt, en vooral van
Zie je dan een mens, een schim, iets heel
de Dood. Dit kan de gedaante zijn die bij
Lady Gaga. Ze is vrolijk en grappig, iemand
anders of juist helemaal niets?
de koning op bezoek kwam, het meisje uit
voor wie je niet bang bent, bij wie je zelfs
▪ Welke kleur vind jij bij de dood passen?
het interview, een schim zoals op een van
graag even op bezoek komt.
▪ Kun je de dood ook voelen en ruiken?
de gedichtenposters of heel iets anders.
Of is de dood een gedaante die alleen
Kinderen die van schrijven houden, kunnen
Pieter van Oudheusden was jarenlang
maar in je gedachten bestaat? Of denk
bij hun tekening een gedicht, een spreuk
betrokken bij BoekieBoekie, als schrijver
je aan heel iets anders?
of een kort verhaaltje schrijven.
en als redacteur. Toen hij hoorde dat hij ongeneeslijk ziek was, stelde hij voor om voor dit nummer een interview met de Dood te maken. Het voorwoord van BoekieBoekie is voor hem geschreven. Hij overleed een week nadat het nummer was verschenen. Lees dit verhaal klassikaal uit het BoekieBoekie-tijdschrift.
Les 2: Wat gebeurt er bij dood zijn Lesopzet
Leskern
Verwerkingsopdracht 1: Woordster
Deze les gaat over wat er met iemand
In deze les ligt het accent op wat er
Bespreek klassikaal de pagina Oneindig veel
gebeurt die gestorven is. Het meest tastbare
misschien met je gebeurt als je gestorven
woorden die bij de dood horen op het digitale
dat overblijft van iemand die overleden is, is
bent. Elk land, elke cultuur en godsdienst
portaal. De kinderen bedenken daarna zelf
een graf. In Nederland zijn veel bijzondere
heeft zijn eigen ‘spelregels’. Hartog & Hartog
verschillende woordsterren.
(historische) begraafplaatsen. Als extra
vertellen dit kort en bondig in hun rubriek
les kan met de klas een begraafplaats
‘Werkelijke waarheden’: Als je dood bent.
Voorbeeldvragen:
of crematorium bezocht worden. Via
Tevens kunnen ook de rituelen en gebruiken
▪ Welke woorden doen pijn
Yarden is het mogelijk een bezoek aan een
uit het verleden besproken worden.
crematorium aan te vragen door een e-mail te sturen naar:
[email protected].
en welke woorden niet? ▪ Welke woorden ken je niet
In Nederland worden mensen al eeuwenlang begraven of gecremeerd. Op verschillende
en welke woorden wel? ▪ Welke woorden zou je het liefst
Lesbegin
plaatsen zijn nog grafheuvels en urnen uit
willen weggooien?
De les begint met een of meerdere
de prehistorie te vinden. De oudste graven
gedichten die klassikaal gelezen worden.
zijn de hunebedden, dit zijn prehistorische
van droevige woorden, stekelige woorden,
In het BoekieBoekie-tijdschrift staan
grafkelders.
zachte woorden en vrolijke woorden?
▪ Welke woorden passen in een woordster
De hemel van Diet Groothuis, en Als ik later dood ben van Chantal van Heeswijk.
De korte schooltv-uitzending (2 minuten)
Het komische gedicht De kleintjes van
over hunebedden legt dit goed uit:
Grijpstergastmollem, vertaald door Judy Elfferich, staat op het digitale portaal. klik me!*
De quiz op het digitale portaal, gericht op informatieoverdracht, is leuk om te doen en zet kinderen tevens aan het denken.
* http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20030623_hunebedden01
Les 2: Wat gebeurt er bij dood zijn
Verwerkingsopdracht 2: Tranenalfabet
Extra les: Bezoek aan een begraafplaats
Voorbeeldvragen ter
Bekijk en bespreek tot slot het Tranenalfabet,
Via YouTube en internet is veel informatie
voorbereiding in de klas
getekend door Harriët van Reek. In het
te vinden over hoe mensen worden
▪ Wie is weleens op een begraafplaats
brievenschriftje staat ook een Tranenalfabet,
begraven of gecremeerd, maar een bezoek
geweest? Hoe zag het eruit? Waar moest
getekend door Wendy Panders. Beide
aan een begraafplaats of crematorium is
je aan denken toen je daar was?
alfabetten zijn inspirerend en voor de
echt en maakt meer indruk. De meeste
Waarom was je daar?
kinderen een stimulans om nu zelf aan
begraafplaatsen zijn vrij toegankelijk,
de slag te gaan.
maar als het voorgenomen bezoek vooraf wordt afgestemd met de beheerder van de begraafplaats, is het misschien mogelijk door een tuinman of andere begeleider rondgeleid te worden. Bereid het bezoek aan de begraafplaats of het crematorium in ieder geval vooraf op school voor met de kinderen. Bij voorkeur samen met de begeleiders die meegaan, zodat de begeleider weet wat de kinderen weten en voorbereid is op eventuele vragen van de kinderen. Een aanleiding voor een bezoek aan een begraafplaats kan de landelijke Dodenherdenking op 4 mei zijn of Allerzielen op 2 november (zie les 4).
▪ Wie heeft weleens een crematie of begrafenis meegemaakt? ▪ Heb je tijdens je vakantie weleens een bijzondere begraafplaats bezocht? ▪ Hoe vind jij dat een begraafplaats eruit moet zien? ▪ Wat mag je op een begraafplaats wel en niet doen? ▪ Wat is het verschil tussen een kerkhof en een begraafplaats?
Les 2: Wat gebeurt er bij dood zijn
Werkblad Kijkvragen voor een bezoek aan een begraafplaats: ▪ Wat staat er altijd op een grafzerk?
▪ Maak een tekening van het graf dat de meeste indruk op je gemaakt heeft.
▪ Wat is het oudste graf dat je gezien hebt?
▪ Waaraan kun je zien hoe oud een graf is?
▪ Zie je ook verschillen tussen oude en moderne graven?
▪ Is er op de begraafplaats ook een grafkelder?
Les 3: Tot altijd Lesopzet
Leskern 1: Iets tussen opa en Mats
▪ Was de opa van Mats bang om te sterven?
Deze les gaat over afscheid nemen, rouwen
Het verhaal op het digitale portaal Iets tussen
▪ Zie je verschillen en/of overeenkomsten
en missen. Belangrijke kernwoorden die
opa en Mats, geschreven door Bette Westera,
tussen de koning die niet dood wilde en
hierbij horen zijn: verdriet, pijn, boos en
gaat over de band tussen Mats en zijn opa.
de opa van Mats?
zwijgen. In deze les worden drie verhalen
Opa is al een tijdje ziek en woont bij Mats
en een gedicht klassikaal gelezen: Later als
in huis. De avond voordat hij sterft, zegt zijn
hemel. Voor haar is: “Dood was dood, punt
ik dood ben, Iets tussen opa en Mats en
opa dat hij naar Ans wil, zijn vrouw. “‘Ze roept
uit.” Mats en opa denken daar anders over.
Vol verwachting. In deze verhalen zijn de
vanuit de hemel, hoor je wel’. Mats knikt.
Hoe zie jij dat?
gevoelens en de emoties die zich voordoen
Maar zijn moeder gelooft niet in de hemel.
bij ‘sterven’ en ‘dood zijn’ het sterkst voelbaar.
Dood was dood, punt uit.”
verhaal? Wat zul je niet gauw vergeten,
Deze les kan ook in drie korte lessen
Die nacht sterft de opa van Mats.
denk je?
opgedeeld worden.
Vlak voor de zon opkomt, ziet hij opa naar de hemel gaan.
▪ De moeder van Mats gelooft niet in de
▪ Wat vind jij het meest bijzondere van dit
▪ Bij het verhaal staat ook een tekening. Vind je die bij het verhaal passen?
Lesbegin: Later als ik dood ben Lees het prentenboekje van Imme Dros
Voorbeeldvragen
Verwerking
en Harrie Geelen Later als ik dood ben
▪ Mats moet afscheid nemen van zijn opa.
Het gedicht Hemel van Diet Groothuis sluit
klassikaal via het digibord. Dit verhaal
Voelt afscheid anders als het voor
ook aan op dit verhaal. Lees dit gedicht nog
en de verwerkingsopdrachten zijn een
eeuwig is?
een keer en daarna maken de kinderen een
introductie op gevoelens die met de dood te maken hebben: angst, verdriet, machteloosheid, boosheid en schuldgevoel.
▪ Welke woorden vind je bij ‘missen’ passen? Doet missen pijn? ▪ Is het anders om iemand te missen
Bespreek een of meerdere opdrachten
die bijvoorbeeld verhuisd is en ver weg
uit het ZigZag-boekje klassikaal.
woont dan iemand die overleden is? ▪ Kun je van het woord ‘missen’ een woordster maken? (Zie vorige les en pagina Oneindig veel woorden die bij de dood horen.)
tekening van hoe volgens hen de hemel eruitziet als je overleden bent.
Les 3: Tot altijd
Leskern 2: Vol verwachting
Woordster
Verwerkingsopdracht: Troostobject
Het verhaal Vol verwachting van Anneke
▪ Welke woorden denk je dat er door het
Een troostobject kan kinderen helpen hun
Wiltink gaat over Floor, die een broertje
hoofd van Floor vliegen? Schrijf vijf of meer
verdriet een plaats te geven. Dit kan een
krijgt. Ze leeft mee met de zwangerschap van
woorden op die in je opkomen.
knuffeldier zijn, een lekker zacht doekje
haar moeder en verheugt zich op de geboorte
▪ Welke woorden passen bij dit verhaal?
of een zelfgemaakt troostobject van een
van haar broertje. Maar… het jongetje wordt
▪ Lees de woorden die je hebt opgeschreven,
steen en vervilte wol.
dood geboren.
zet onder de woorden die pijn doen een
Zo maak je een zachte steen van vilt: wikkel
Het klassengesprek draait om de vraag:
streep en omcirkel de woorden die je
merinowol* in dunne laagjes om een steen
hoe vertel je het als een belangrijk
troosten.
die lekker in de hand ligt. Maak de wol een
iemand dood is? Als voorbereiding op dit klassengesprek maken kinderen eerst
▪ Maak een woordster: van woorden die pijn doen of van woorden die je troosten.
individueel een woordster die bij dit verhaal Voorbeeldvragen
verhaal verwerken en hun eigen gevoelens
▪ Als je verdrietig bent, wie of wat kan jou
De woordsterren kunnen heel persoonlijk zijn en kinderen kunnen zich er kwetsbaar door voelen. Maak dit duidelijk en geef kinderen
zeep overheen, zodat de wol vervilt. Zodra de wol droog is, heb je een zachte wollen steen.
past. Hierdoor kunnen ze eerst zelf het en gedachten een plaats geven.
beetje nat met warm water en wrijf er daarna
het beste troosten? ▪ Als jij de beste vriendin van Floor was, wat zou jij dan tegen Floor zeggen? ▪ Als jij Floor was, wat zou jij met de sokjes
de ruimte en tijd om iets op te schrijven.
doen? Houden als troostobject en als
Maak zelf ook een woordster en gebruik
herinnering aan je broertje? Of de foto
die als introductie op het klassengesprek.
bewaren van jou en je broertje met de sokjes aan die jij gebreid hebt? ▪ Heb je een knuffel of iets anders wat je graag dicht bij je wilt hebben als je verdrietig bent?
*Deze wol is in verschillende kleuren in strengen te koop.
Les 3: Tot altijd
Leskern 3: Tot Altijd
Verwerking: Elfjes
Inspiratie
Bekijk klassikaal de schutbladen op het
De les wordt afgesloten met het schrijven
De gedichten Tot Altijd van Jet Manrho en
digibord. Deze vier pagina’s vertellen het
van ‘elfjes’. Van de meest bijzondere elfjes
Kraai… van Bianca Boer zijn allebei gemaakt
verhaal van een broer en zus. De jongen ligt
kun je een gedicht maken door woorden toe
van ‘elfjes’. Jowi Schmitz schreef een elfje
in zijn kamer en denkt aan zijn overleden
te voegen of weg te halen en door zinnen te
vanuit Olivia, het meisje uit het boek Ik heet
zusje. Vooral ’s nachts, dan wordt hij daar
verplaatsen.
Olivia en daar kan ik ook niets aan doen.
is ziek en weet dat ze gaat sterven.
Een ‘elfje’ maken
Lees klassikaal een paar ‘elfjes’ en de
Jet Manrho schreef vanuit het meisje het
Een elfje is een korte tekst van elf woorden,
gedichten Tot altijd en Kraai voor. Stimuleer
gedicht Tot altijd. De tekeningen zijn gemaakt
verdeeld over vier zinnen.
de kinderen te experimenteren met zinnen
door Wendy Panders.
Zin 1: 1 woord (kan de titel zijn)
die op het eerste gezicht onlogisch afbreken.
Zin 2: 2 woorden
Hoe meer elfjes je maakt, hoe meer kans
Voorbeeldvragen
Zin 3: 3 woorden
dat je op nieuwe ideeën en bijzondere
▪ Waaraan zie je dat de jongen en het meisje
Zin 4: 4 woorden
taalvondsten komt. Kinderen kunnen ook
Zin 5: 1 woord
vanuit een personage een elfje schrijven:
wakker van. Het meisje ligt in haar kamer. Ze
broer en zus zijn? ▪ Wat zijn volgens jou nachtwoorden?
bijvoorbeeld vanuit de koning die niet dood
▪ Kun je zien dat de jongen verdrietig is?
De laatste zin, van één woord, is een soort
wilde, Mats die naar zijn opa schrijft of opa
▪ Wat is volgens jou ‘rouwen’? Kun je ook zien
conclusie, samenvatting of antwoord op de
naar Mats, Floor of Ella, de broer en zus, de
voorgaande zinnen. De opbouw van een elfje
eekhoorn, de mier of de zwaan.
▪ Kun je jezelf ook missen?
kan het makkelijker maken een gedicht te
Ter afsluiting lezen kinderen hun elfjes voor.
▪ Kun je zien dat het meisje droevig is?
schrijven, vooral voor kinderen die moeite
▪ Hoe voelt ‘droevig’? Doet dat pijn?
hebben om hun gedachten of gevoelens
▪ Hoe ziet een droevige woordster eruit?
onder woorden te brengen. Door een elfje
dat het meisje ziek is?
dood mijn moeder wist heel veel over leven behalv e dan over-leven
leer je woorden schrappen en hoe je met weinig woorden veel kunt zeggen. Hemeltjelief! Een mug. Op mijn neus. . Ik sla hem dood Au! De elfjes van Jeroen Funke zijn vooral grappig.
Cake. Kopje koffi e. H ee l veel b l oe m e n Verge . et i k n o g ie Kist. ts?
PANG! Ja, dood! Nee, kogelvrij vest. Doen we niet aan! Wel!
Elfje en illustratie: Jeroen Funke
Les 4: Haas in de maan Lesopzet
Leskern: Haas in de maan
▪ Wat kun je doen om je iemand
De laatste les gaat over hoe je herinneringen
Het stripverhaal Verjaardag van WASCO staat
gemakkelijker te herinneren? Gebruik
‘levend’ kunt houden en hoe je iemand kunt
in het tijdschrift en wordt individueel of in
je daarvoor een foto, brand je weleens
herdenken. Belangrijke kernwoorden die
groepjes gelezen.
een kaarsje, leg je weleens bloemen neer?
hierbij horen zijn: lievelingsplek, dierbare
In Verjaardag denkt een meisje op haar
momenten, symolen en rituelen, zoals een
dertiende verjaardag terug aan haar
kaarsje branden of een krans leggen.
overleden vader. Ze merkt dat ze zich
▪ Vergeet je iemand die verhuisd is sneller dan iemand die overleden is? ▪ Begrijp je wat het meisje in het
kleine dingen over hem niet meer precies kan
stripverhaal bedoelt als ze zegt: ‘Hij zit diep
Lesbegin: Allerzielen
herinneren. Maar haar vader vergeet
binnen in mij, hij is een stuk van mij.’?
Allerzielen (2 november) is een religieuze dag
ze nooit, die is een deel van haar.
waarop gelovige en ook steeds meer niet-
Het verhaal Haas in de Maan, geschreven door
Verwerkingsopdracht: Herinnerdingen
gelovige mensen hun gestorven familieleden
RIk Hoogendoorn, wordt klassikaal gelezen
Deze les wordt afgesloten met een
en vrienden herdenken.
via het digitale schoolbord.
herinneringsobject, 'herinnerding'.
In de uitzending van Schooltv wordt kort
Dit verhaal gaat over Jochem, die bij zijn opa
Bespreek klassikaal wat je kunt maken.
uitgelegd wat de betekenis van Allerzielen is.
logeert. Zijn oma is een paar weken geleden
De uitzending van RTV Drenthe gaat ook over
overleden. Samen denken ze aan oma en
▪ Voor wie wil je een herinnerding maken?
de vraag hoe je iemand die overleden is kunt
Jochem leert het gemis een plekje te geven.
▪ Waaraan moet je denken als je aan
herdenken, maar dan niet vanuit een geloof. Uitzending Schooltv:
herinnerdingen denkt? Voorbeeldvragen
(Kinderen schrijven dit eerst op.)
▪ Heb je iemand in je omgeving klik me!*
▪ Wat wil je maken: een tekening, een
die overleden is? Denk je vaak
beeldje, beschilderd steentje, een doosje
aan deze persoon?
met allerlei dingen erin of iets anders?
▪ Denken andere mensen ook nog vaak Uitzending RTV Drenthe:
aan deze persoon en hoe merk je dat? ▪ Praat je vaak met anderen over deze persoon?
klik me!**
Kinderen gaan individueel aan de slag en maken eerst kleine tekeningetjes en werken in hun eigen tempo aan hun herinnerding.
▪ Herdenken: Hoe blijf je aan iemand denken die overleden is?
* http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20070901_allerzielen01
** http://www.youtube.com/watch?v=KC3qGDR3hW8
Les 4: Haas in de maan
Afsluiting: Dood zijn duurt zo lang De lessenserie eindigt met het lied uit de eerste les: Dood zijn duurt zo lang van Willem Wilmink, gezongen door Tommie van Sesamstraat.
klik me!*
Voorbeeldvragen ▪ Luister je nu, na alle lessen over de dood, anders naar het lied dan toen je het voor de eerste keer hoorde? ▪ Wat vind je van de zin: Dood zijn duurt zo lang? ▪ Waar dacht je aan toen je het lied weer hoorde? ▪ Bij welk verhaal of gedicht vind je dit lied het beste passen?
* http://www.youtube.com/watch?v=ewAw6Ik9MCw
Boekenlijstje Titel:
Papa hoor je me | 6+
Auteur:
Tamara Bos
Titel:
De gouden Vogel: dagboek
Titel:
Ballade van de dood | 6+
van een stervende jongen | 10+
Auteurs:
Koos Meinderts, Harrie Jekkers
Hans Stolp
Illustraties: Piet Grobler
Illustraties: Annemarie van Haeringen
Auteur:
Polle praat tegen zijn vader. Hij beschrijft hoe stil
Johan ligt in het ziekenhuis en voelt dat hij zal
Een koning die bang is voor de dood,
het in huis is. Vertelt over zijn moeder en broertje,
sterven. Hij wordt vaak bezocht door een blauwe
vraagt zijn geleerden om raad. Er wordt
praat over de dingen die ze vroeger samen deden.
vogel een ook een keer door een gouden vogel.
besloten de dood op te sluiten in een glazen kooi.
Titel:
Nooit is voor altijd | 8+
Titel:
Dag papa | 6+
Claudia Jong
Auteurs:
Franciska Koelewijn, Iris Boter
Hij weet zeker dat zijn vader hem hoort.
Titel:
Een opa om nooit te vergeten | 6+
Auteur:
Auteur:
Bette Westera
Illustraties: Kristof Devos
Illustraties: Nelleke Scherpbier
Illustraties: Harmen van Straaten
Een jongen probeert zich met tekeningen
Op een nacht sterft de papa van Sanne,
Als opa is overleden, halen Joost en
voor te stellen waar zijn overleden zusje is
ze kan het niet geloven.
zijn moeder herinneringen op aan opa.
en hoe het misschien is om dood te zijn. Titel:
Als de bomen straks gaan rijden | 6+ Frank Adam
Titel:
Vlinder voor Marianne
Titel:
Anne | 7+
Auteur:
Auteur:
Virginia Lee
Auteur:
Sofie Mileau
Illustraties: Milja Praagman
Vertaling:
Paul Biegel
Illustraties: Harrie Geelen
Bundel met 86 gedichten over onderwerpen
Als het zusje van Mark-O doodgaat, vindt iedereen
Anne’s moeder is heel ziek. Daardoor voelt Anne
als je lijf, familie, seizoenen, dromen en de dood.
dat heel moeilijk, maar Mark-O vindt een manier
zich alleen en zoekt ze troost in haar fantasie.
om het te aanvaarden.
Titel:
Groter dan een droom | 6+ Jef Aerts
Titel:
Kleine Sofie en Lange wapper | 10+
Auteur:
Els Pelgrom en Thé Tjong-Khing
Illustraties: Marit Törnqvist
Titel:
Waar ga je heen als je dood bent | 8+
Auteur:
Auteurs:
Martine Hennuy en Sophie Buyse
Illustraties: Thé Tjong-Khing
Een jongetje ontmoet in een droom voor
Illustraties: Lisbeth Renardy
Sofie is heel ziek en maakt daardoor weinig mee.
het eerst zijn overleden zus, die hem vraagt
De vader van Diego is overleden. Diego worstelt
Tot haar poppen in een toneelstuk spelen in haar
samen te gaan fietsen.
met allerlei vragen, zoals: wat betekent het om
poppenkast. Sofie doet ook mee en ze beleven
dood te zijn?
spannende avonturen.
Boekenlijstje
Titel:
Dom Konijn | 6+
Auteur:
Edward van de Vendel
Titel: Hoe ik per ongeluk
Titel:
Blauw voor Leonore | 10+
een boek schreef | 10+
Auteur:
Linda Van Mieghem
Annet Huizing
Esmeralda voelt zich schuldig over de dood van
Illustraties: Gerda Dendooven
Auteur:
Dom Konijn wil weten hoe het is als je doodgaat,
Katinka is drie jaar als haar moeder overlijdt,
haar zusje. Als ze met haar verdriet niet bij haar
om het aan Oud Konijn te vertellen. Door wat
ze weet weinig van haar moeder. Als haar vader
moeder terecht kan, besluit ze weg te lopen.
andere dieren zeggen, komt Dom Konijn erachter.
een vriendin krijgt, wil ze steeds meer weten
Titel:
Bloemetjes voor Jolien | 7+
Auteur:
Peter Henderix
Illustraties: Anne Westerduin
over haar moeder en begint ze haar moeder
Titel:
Als je dit leest, ben ik dood | 11+
steeds meer te missen.
Auteur:
Sally Nicholls
De elfjarige Sam heeft leukemie, waardoor hij Titel:
De moeder van Jolien hoort in het ziekenhuis dat
Ik heet Olivia en daar kan ik
nog maar een paar maanden te leven heeft.
ook niks aan doen | 10+
Samen met zijn vriend Felix besluit hij acht
Jowi Schmitz
droomwensen in vervulling te laten gaan.
ze nog maar kort te leven heeft. Na de dood van
Auteur:
haar moeder zal Jolien bij haar vrolijke islamitische
De moeder van Olivia is overleden. Sindsdien
buurvrouw gaan wonen.
woont ze samen met haar vader in een boot die
Titel:
Avonturen van Glas | 12+
in een tuin staat. Het grootste probleem van Olivia
Auteur:
Lorena Veldhuijzen
Een kleine kans | 9+
is dat haar moeder dood is en haar op één na
Illustraties: Cilla Moerman
Marjolein hof
grootste probleem: haar vader weet het niet
Kaspar vlucht na de dood van zijn ouders
meer zo goed en maakt veel rommel.
in zijn boeken. Op een dag komen de twee
Titel: Auteur:
Kieks vaders moet naar een land waar oorlog is en Kiek is heel bang dat hij doodgaat. Ze probeert
hoofdpersonen tot leven. Kaspar belandt met
de kans dat het gebeurt kleiner te maken en
Titel:
Ik ben Polleke hoor! | 10+
hen in het magische Dannenland. Verhaal in twee
worstelt met angst.
Auteur:
Guus Kuijer
lettertypes, waarvan een voor dyslectische lezers.
Illustraties: Alice Hoogstad Brieven voor de hemel | 9+
Pollekes opa, van wie ze zo veel hield, is gestorven.
Titel:
De kwestie Leo | 13+
Bea Bisseling
Gelukkig helpt haar vriendin Consuela haar om
Auteur:
Christophe Honoré
Illustraties: Mart Kremer
haar verdriet te verwerken met Mexicaanse
Marcel komt erachter dat zijn lievelingsbroer zal
Pips papa is dood en ze mist hem heel erg.
rituelen rond de dood.
doodgaan en hij vindt dat heel moeilijk. Als de
Titel: Auteur:
Pip wil nog zo veel tegen hem zeggen dat ze een
broer dood is, wil Marcels familie net doen of er
aantal brieven schrijft en opstuurt naar 'de hemel'.
niets gebeurt is en dat wil Marcel helemaal niet.
Maar waar is de hemel en wat is precies de dood?
Boekenlijstje
Prentenboeken | 4+ Titel:
Sjaantje doet alsof
Auteurs: Sjoerd Kuyper en Daan Remmerts de Vries Illustraties: Daan Remmerts de Vries
Titel:
Een ballon voor opa
Auteur:
Annemiek Neefjes
Illustraties: Alice Hoogstad De opa van Tara gaat dood. Tara voelt zich raar, ze moet steeds aan opa denken.
Sjaantje doet alsof haar opa nog leeft en gaat samen met hem alsof-koekjes kopen in een
Titel:
dood
wonderlijke alsof-wereld.
Auteur:
Nelleke Moot
Voorbeelden en korte verhalen: Wat gebeurt Titel:
Verdriet
er als iemand dood is? Hoe ga je om met gemis
Auteur:
Michael Rosen
en waar ga je heen als je dood bent?
Illustraties: Quentin Blake Michael is verdrietig als hij aan zijn
Titel:
zoon Eddie denkt die dood is gegaan.
Auteurs: Sanne de Bakker en
Willem is in de wolken Tseard van der Meulen
Titel:
Als de maan lacht
Illustraties: Tseard van der Meulen
Auteurs:
Diane Put en Suzanne Diederen
Een klein meisje vraagt zich af wat er met
Illustraties: Suzanne Diederen Amori is verdrietig als haar moeder dood is.
Titel:
Een boom vol herinneringen
Auteur:
Britta Teckentrup
Als Vos na een gelukkig leven voor altijd is gaan slapen, vertellen zijn vrienden elkaar verhalen over de bijzondere momenten die ze met hem hebben beleefd. Op Vos' lievelingsplek groeit een boom vol herinneringen.
haar kat Willem gebeurt, nu hij dood is.
* Prijswijzigingen voorbehouden. Prijzen exclusief verzendkosten.
van d i l k o o d Wo r
Boek ieboek ie
!
BoekieBoekie bestel je zo! Kijk op www.boekie-boekie.nl/winkel Stuur een e-mail naar:
[email protected] Via de bestellijn: +31 (0)10-4779611
Losse nummer s BoekieBoekie is ook los te koop. In de boekhandel en via boekie-boekie.nl.
€ 7,50*
BoekieBoekie-agenda 2015 Te bestellen voor
slechts € 9,95*
t /m
20 1 6 januari
