IBR
19 november 2010 Grolsch Veste Enschede
RESEARCH INSTITUTE FOR SOCIAL SCIENCES AND TECHNOLOGY
Congres Psychologie van de levenskunst Pleidooi voor een inspirerende gezondheidszorg
2
De geestelijke gezondheidszorg wordt meer en meer efficiënt, maar minder en minder persoonlijk In november 2010 verschijnen twee nieuwe boeken: De psychologie van de levenskunst en het boek Storying later life: Issues, Investigations and Interventions in Narrative Gerontology. Ter gelegenheid van deze publicaties en van de start van de nieuwe master geestelijke gezondheidsbevordering organiseert de Universiteit Twente in samenwerking met het Trimbos-instituut, Dr. G.J. van Hoytema Stichting en het Netwerk Existentiële Gerontologie, het congres Psychologie van de levenskunst. Doelmatigheid, disease-management, protocollen, het monitoren van uitkomsten zijn centrale uitgangspunten in de huidige zorg. Deze uitgangspunten brengen voordelen met zich mee. Een van de belangrijkste winstpunten is transparantie. Zo zijn er richtlijnen voor indicatiestelling en bewezen effectieve behandelingen. Er is meer inzicht in de kosten van de zorg. De kans op onder- en overbehandeling wordt kleiner. De huidige gezondheidszorg is echter sterk op controle en beheersing gericht. De zorg voor geestelijke gezondheid wordt volgens het medisch model ingericht. De focus ligt sterk op klachten, classificatie, het zoeken naar remedies en kwantificeren van de effecten van die remedies. De vraag is of in de zoektocht naar transparantie en reductie van kosten niet iets essentieels verloren gaat, namelijk levenskunst. Levenskunst omvat o.a. het vermogen om te accepteren wat niet te veranderen is, om betekenis te geven met verhalen en om onszelf te ontwikkelen in richtingen die we waardevol vinden. Zou de gezondheidszorg niet ook altijd ten dienste moeten staan van het versterken van levenskunst? Op dit congres wordt ingegaan op een psychologie van levenskunst in de geestelijke gezondheidszorg en de ouderenzorg. Wat is een psychologie van de levenskunst? Welke stromingen in de psychologie passen daarbij? Welke interventies versterken levenskunst? Wat betekent dat voor competenties van zorgverleners? Wat betekent dat voor onderzoek? Hoe ziet een gezondheidszorg eruit die levenskunst scherp in het vizier houdt? Hoe kan een zorgorganisatie de levenskunst van haar medewerkers bevorderen? Een dag om nieuwe inspiratie op te doen. Het congres is bedoeld voor professionals (bijv. psychologen, psychiaters, maatschappelijk werkers, preventiewerkers, geestelijk verzorgers, verpleegkundigen) en managers werkzaam in de volwassenen-, ouderenzorg of somatische zorg en voor wetenschappers met interesse voor psychologie van de levenskunst.
Congres Psychologie van de levenskunst
3
programma Dagvoorzitter Dr. Ernst Bohlmeijer, Universiteit Twente
12.45 - 13.45 LUNCH
08.45 - 09.45 Ontvangst en inschrijving
13.45 - 15.15 Workshops/Symposia (zie overzicht vanaf pagina 5). Bij inschrijving voor het congres kunt u zich tevens aanmelden voor een workshop/symposium naar 1e en 2e keuze.
09.45 - 09.55 Welkom Prof. dr. Ed Brinksma, Rector Magnificus Universiteit Twente
15.15 - 15.45 Pauze 09.55 - 10.05 Introductie van de dag Dr. Ernst Bohlmeijer 10.05 - 10.40 ‘Levenskunst en narrativiteit: een klinkend verhaal over de zwijgende stem van het bestaan’ Dr. Pieter Verduin, Hogeschool Leiden 10.40 - 11.20 Levensverhalen, identiteit en geestelijke gezondheid. Prof. dr. Dan McAdams, Northwestern University, Chicago 11.20 - 11.45 Pauze 11.45 - 12.45 Presentaties promotie-onderzoek Institute for Behavioral Research (Universiteit Twente) Positieve geestelijke gezondheid: een epidemiologische onderbouwing Sanne Lamers (MSc), Universiteit Twente Op verhaal komen: de effecten van life-review therapie op depressieve klachten bij ouderen Jojanneke Korte (MSc), Universiteit Twente Voluit Leven: de effecten van ACT en Mindfulness op psychische klachten bij volwassenen Martine Fledderus (MSc), Universiteit Twente
15.45 - 16.05 Introductie boek Storying later life Prof. dr. Gary Kenyon, St. Thomas University, Fredricton, Canada. 16.05 - 16.25 Introductie boek Psychologie van de levenskunst Dr. Gerben Westerhof, Universiteit Twente 16.25 Afsluiting
4
TOELICHTING GENODIGDE SPREKERS Dan McAdams
Prof. dr. Dan McAdams is hoogleraar psychologie aan de Northwestern University en directeur van het Foley Center for the Study of Lives aan dezelfde universiteit. Hij heeft 14 boeken geschreven, waaronder het veelgebruikte leerboek “the Person”. Daarnaast heeft hij meer dan 150 wetenschappelijke publicaties op het gebied van de persoonlijkheidsleer op zijn naam staan. Hij is vooral geïnteresseerd in een narratieve benadering van identiteit en levensloopontwikkeling. In zijn visie vertellen mensen levensverhalen om hun leven een eenheid en richting te geven. In zijn lezing zal hij vooral ingaan op de relatie tussen kenmerken van levensverhalen en geestelijke gezondheid. Dr. Pieter Verduin is filosoof en als docent verbonden aan de Hogeschool Leiden. Hij werkte 11 jaar als fysiotherapeut in een psychiatrisch ziekenhuis, studeerde daarnaast andragologie en filosofie aan de Universiteit van Amsterdam. Deed onderzoek naar de waarde en schade van de ‘natuurlijke houding’, die dominant is in onze gezondheidszorg, en de ‘interpretatieve benadering’ die nodig is voor een humane gezondheidszorg. In 1998 verscheen van hem De vraag naar het lichaam. Beschreef in Chronisch ziek en toch gezond, 2007, theoretische en praktische kanten van Integratieve Gezondheidszorg. Deskundigheidsgebied: filosofie van menselijke gezondheid. Prof. dr. Gary Kenyon is hoogleraar gerontologie aan de St Thomas Universiteit in Fredericton, Canada. Hij is een van de grondleggers van de narratieve gerontologie. Over dit onderwerp publiceerde hij vele boeken waaronder Restorying our Lives (Praeger, 1997) and Ordinary Wisdom (Praeger, 2001), beiden met William Randall.
Pieter Verduin
Gary Kenyon
Congres Psychologie van de levenskunst
WORKSHOPS/SYMPOSIA In de middag kunt u kennismaken met interventies, visies, theorieën en onderzoeksmethoden die passen binnen een psychologie van de levenskunst. THEMA: WERKEN MET LEVENSVERHALEN 1. D ierbare Herinneringen: de kracht van positief terugkijken Dierbare Herinneringen is een nieuwe, effectieve korte life-review methode voor ouderen in verzorgingshuizen met depressieve klachten. Deze autobiografische geheugentraining heeft tot doel met depressieve ouderen herinneringen op te halen volgens een gestructureerd protocol met vooraf opgestelde vragen. De vragen zijn er op gericht specifieke positieve herinneringen op te halen. In deze workshop krijgt u uitleg over de theorie van autobiografisch geheugen, de relatie van dit geheugen tot depressie en gaan we vooral zelf aan de slag met ons autobiografisch geheugen en de interventie Dierbare Herinneringen. Denkt u maar vast na over de volgende vraag: ‘’Was er in uw jeugd een plek waar u graag naar toe ging en waarom was dat dan?’’ Begeleider: Bas Steunenberg, Universitair Docent, Universitair Medisch Centrum Utrecht
2. Narratieve competenties in de zorg Het werken met herinneringen is een aantrekkelijke, bekrachtigende en in veel gevallen effectieve hulpmethode in de gezondheidszorg. Belangrijke voorwaarde is dat de juiste vragen worden gesteld die passen bij de setting en doelgroep. In het eerste deel zal dit worden geoefend en geïllustreerd aan de hand van de nieuwe methode Op verhaal komen voor mensen vanaf 50 jaar met depressieve klachten. In het tweede deel van de workshop wordt dit geïllustreerd aan de hand van het werken met herinneringen van dementerende ouderen. Begeleiders: Marie-Elise van den Brandt, psycholoog, HWWzorg en Ernst Bohlmeijer, Universitair Hoofddocent, Universiteit Twente.
3. ‘Op zoek naar zin’, een cursus rond het eigen levensverhaal voor bewoners van verzorgings- en verpleeghuizen ‘Op zoek naar zin’ is een door het Trimbos-instituut ontwikkelde groepscursus rond het eigen levensverhaal voor ouderen met depressieve klachten. De cursus bestaat uit 12 bijeenkomsten waarin ouderen aan de hand van thema’s terugblikken op hun leven om zo depressieve klachten te verminderen. In de cursus wordt veel aandacht besteed aan creatieve opdrachten. Oorspronkelijk is de cursus ontwikkeld voor thuiswonende 55-plussers. Recent zijn twee varianten op deze cursus ontwikkeld, één voor ouderen met een chronisch psychiatrische aandoening en één voor bewoners van verpleeg- en verzorgingshuizen. De focus zal liggen op de toepassing voor de V&V sector. Tijdens deze workshop gaan we in op de inhoud van de cursus en de onderzoeksresultaten. De verschillen met de andere toepassingen komen aan de orde. Begeleider: Iris van Asch, Wetenschappelijk Medewerker, Trimbos-instituut
4. Het levensverhaal als hart van mentaal welbevinden Mentaal welbevinden is één van de domeinen van Verantwoorde Zorg. Naast de zorg voor het lichaam en voor wonen en participatie, ervaren velen mentaal welbevinden als een wat ‘ongrijpbaar’ domein. En dus is het vaak een ondergeschoven kindje in de zorg. Tegenvallende scores op de indicator voor depressie zijn het signaal om er iets aan te gaan doen, maar waar te beginnen? Begin 2010 publiceerden ActiZ en Reliëf ‘Werken aan Mentaal welbevinden; vijf startpunten voor de zorgorganisatie’. Dit symposium belicht de gekozen startpunten, de theoretische achtergrond van de narratieve gerontologie en de ervaringen sinds de publicatie in de praktijk. Wat werkt, wat werkt niet? Begeleiders: Thijs Tromp, Directeur Reliëf en Gerdienke Ubels, Beleidsmedewerker ActiZ, team Cliënt, Kwaliteit en Innovatie
5
6
THEMA: MINDFULNESS & ACCEPTANCE & COMMITMENT THERAPIE
van e-mails aan de hand van voorbeelden uit de studies naar ACT en mindfulness.
5. A cceptance & Commitment Therapie voor jongvolwassenen
Begeleiders: Martine Fledderus, Promovendus, Martine Veehof, Universitair Docent Karlein Schreurs, Universitair Hoofddocent, Universiteit Twente
“Pain is inevitable. Suffering is optional.”: de mantra van hardloper en schrijver Haruki Murakami. Pijn en angst horen bij het leven. Acceptatie en Commitment Therapie (ACT) is een mindfulness-based programma om met spanning en angst om te (leren) gaan en desondanks een waardevol leven te leiden. De principes van ACT kunnen positief bijdragen in het werken met jongvolwassenen, die aan het begin van een eigen leven staan. Studeren of werk, het kiezen van een partner. Durven ze zich er voluit voor in te zetten, ondanks lastige ervaringen? Door de Universiteit Twente is in samenwerking met diverse instellingen waaronder Saxion Hogeschool een training ontwikkeld voor jongvolwassenen/studerenden gebaseerd op ACT. In deze workshop maakt u ervaringsgericht kennis met deze training. Ook is er gelegenheid voor het uitwisselen van werkervaringen met ACT en deze doelgroep. Begeleiders: Saskia Vlieger en Elli van der Voort, Studentenpsychologen, Saxion Hogeschool, Deventer.
6. M indfulness Based Cognitieve Therapie (MBCT) als innovatieve interventie binnen de GGZ Het accent van de workshop ligt op de praktische toepassing van Mindfulness Based Cognitieve Therapie (MBCT), afgewisseld met korte wetenschappelijke besprekingen. Er zal uitgebreid worden ingegaan op de toepassing van mindfulness binnen de GGZ, geïntroduceerd door middel van oefeningen. Mindfulness wordt sinds enkele jaren effectief toegepast als terugvalpreventie bij recidiverende depressies. Verondersteld wordt dat mindfulness als innovatieve interventie ook toegepast kan worden bij de behandeling van andere psychische klachten. In de workshop wordt een overzicht van de huidige stand van zaken aangaande wetenschappelijk onderzoek naar MBCT gegeven, aangevuld met de voorlopige resultaten van onderzoek naar de preventieve inzet van MBCT. Begeleiders: Ger Schuring, vrijgevestigd psychotherapeut, mindfulness trainer, Wendy Pots, GZ-psycholoog Dimence en Universitair Docent UT en Lieke Christenhusz, GZ-psycholoog Dimence.
7. A cceptance & Commitment Therapy (ACT) en Mindfulness op afstand ACT gecombineerd met mindfulness training is een veelbelovende ontwikkeling in derde generatie gedragstherapieën. Mensen met lichte tot matige psychische klachten die een zelfhulp programma doorwerkten en wekelijks begeleiding kregen via e-mail, rapporteerden daarna beduidend minder klachten. Momenteel wordt een toepassing onderzocht bij mensen met chronische pijn. In het eerste deel van de workshop gaan we in op ACT en mindfulness training. De deelnemers ervaren in een aantal oefeningen zelf wat ACT en mindfulness kunnen betekenen. In het tweede deel worden resultaten van de studies naar ACT en mindfulness op afstand gepresenteerd. Het belang en de therapeutische mogelijkheden van e-mailbegeleiding staan hierbij centraal. Deelnemers gaan zelf oefenen met het schrijven
THEMA: DIVERS 8. Levenskunst en chronische ziekten: de balans van loslaten, vasthouden en vernieuwen van persoonlijke doelen Chronisch ziek zijn betekent meestal een verandering in de mogelijkheden persoonlijke doelen te realiseren. Voor de ene persoon is het moeilijk zijn opleiding goed af te ronden, een ander persoon is onzeker of een zwangerschap en kinderen opvoeden met medicatie en beperkingen te combineren is en een derde persoon kan zijn geliefde hobby niet meer uitvoeren. Voor patiënten zijn deze veranderingen vaak met (tijdelijke) onzekerheid, somberheid en gevoelens van frustratie verbonden. Naast de emotionele belasting is de beslissing om belangrijke persoonlijke wensen ondanks ‘tegenwerking’ toch door te zetten, ze los te laten of zich helemaal op iets nieuws te richten niet eenvoudig. Een goede weg hierin vinden is een echte oefening in levenskunst. In deze workshop zullen we wetenschappelijke bevindingen over het omgaan met bedreigde persoonlijke doelen onder de loep nemen, deze met eigen professionele ervaringen vergelijken en oefeningen over het omgaan met bedreigde doelen uitproberen. Begeleider: Christina Bode, Universitair Docent, Universiteit Twente
9. Strengths: een nieuwe rehabilitatie-aanpak Twee wijkteams van GGZ Noord-Holland Noord implementeren het ‘Strengths’ model, een speciale rehabilitatieaanpak. Strengths biedt aanknopingspunten voor case managers om cliënten bij hun herstel en wensen m.b.t. maatschappelijke participatie te ondersteunen. Strengths sluit aan bij empowerment en eigen krachten van de cliënt. Het Trimbosinstituut evalueert deze aanpak. Aan de orde komen presentaties over ervaringen met en resultaten van Strengths en een interview met een cliënt die begeleiding kreeg volgens deze aanpak. Tevens is er gelegenheid tot discussie over thema’s als: relatie met levenskunst, hoe zijn kwaliteiten en talenten van cliënten maximaal zichtbaar te maken, welke steun willen cliënten om in hun ‘kracht’ te komen staan. Begeleiders: Harry Michon, Wetenschappelijk medewerker en Manja van Wezep, Wetenschappelijk Medewerker, Trimbosinstituut en Michiel Bähler (GGZ NHN)
10. Taichi en de kunst van het hulpverlenen Taichi betekent letterlijk “ultieme beste vuist” en vormt onderdeel van de Chinese krijgskunsten (verzamelnaam Wushu, in het Westen meer bekend als Kung Fu). Binnen Taichi worden gevechtsbewegingen langzaam uitgevoerd. Taichi is nauw verbonden met Qigong, wat “hoge vaardigheid in levensenergie” betekent. Qigong is onderdeel van de chinese bewegingskunst ter behoud en verbetering van lichamelijke en geestelijke gezondheid. Wat heeft dit alles te maken met hulpverlening? In de workshop zal dit worden toegelicht.
Congres Psychologie van de levenskunst
Aan bod komen o.a. uitleg over Taichi / Qigong en de invloed hiervan op gezondheid. Er zal tevens worden ingegaan op diverse toepassingen in de gezondheidszorg. Tijdens de workshop wordt gebruik gemaakt van videofragmenten en korte ervaringsoefeningen. Begeleiders: Edith Tjoa, Psychotherapeut, Psy-Q Den Haag en Gary Kenyon, Hoogleraar gerontology, St. Thomas University. 11. Positief psychologische interventies: wetenschap en toepassing Vanuit de gezondheidsbevordering is er veel aandacht voor leefregels hoe fysiek gezond te blijven. Iemand die niet rookt, gezond eet, matig alcohol drinkt, voldoende beweegt en zijn tandenpoetst vergroot de kans op een goede gezondheid. Voor het in stand houden van mentale gezondheid is over het algemeen veel minder aandacht. Ook de psychologie is veel meer gericht op psychische problemen dan op mentale gezondheid en het bevorderen van positieve emoties. Vanuit de positieve psychologie, een relatief nieuwe stroming in de psychologie, worden interventies ontwikkeld die ingezet kunnen worden voor de bevordering van mentale gezondheid, geluk en welbevinden. Deze interventies bieden aanknopingspunten voor gezonde mensen hoe mentaal gezond te blijven. Maar mensen met (beginnende) psychische problematiek kunnen deze vaardigheden ook gebruiken bij het voorkomen van erger, bevordering van hun mentale weerbaarheid en zingeving. Er wordt een inleiding gegeven in de positieve psychologie, een overzicht van de effectiviteit van interventies en voorbeelden van toepassingen in de praktijk. Begeleider: Linda Bolier, Wetenschappelijk Medewerker en Merel Haverman, Wetenschappelijke Medewerker, Trimbos-instituut.
12. Levenswerk: Levenskunst op de werkvloer De enorme hoeveelheid tijd die mensen werkend doorbrengen geeft al aan dat er van levenskunst alleen sprake kan zijn als daar de werkcontext bij betrokken wordt. In deze workshop willen we daarom de focus richten op de vraag hoe levenskunst op de werkvloer vorm kan krijgen. We zullen dit doen aan de hand van een aantal interessante benaderingen uit de internationale wetenschapswereld (Positive Organizational Scholarship, Appreciative inquiry). Daarnaast wordt een praktisch voorbeeld uitgewerkt van een organisatie die probeert in het dagelijkse werk de principes van Oplossingsgericht werken toe te passen. Deze van oorsprong voor therapie ontworpen benadering heeft verrassend veel raakvlakken met het organiseren van werk. Begeleiders, Mark van Vuuren, Universitair Docent en Anne Marie Lohuis, Promovendus, Universiteit Twente
7
WETENSCHAPPELIJK SYMPOSIUM 13. Life Story Interviewing and Analysis The Life Story Interview provides an open-ended but systematic way of collecting narratives about individual lives. It asks for life chapters, key scenes and challenges, future scripts, as well as personal ideology and life themes. The analysis of life stories focuses on self-defining themes like Agency and Communion as well as on different plots like Redemption (moving from bad to good) and Contamination (moving from good to bad). The symposium presents some hands-on experience in narrative methods. Research examples will be presented that demonstrate the importance of different ways of narrating one’s life for mental and physical health across the lifespan. Begeleiders: Dan McAdams, Hoogleraar psychologie, Northwestern University en Gerben Westerhof, Universitair Hoofddocent, Universiteit Twente
8
BOEKEN
GE RB E N WE ST E RH OF ER NST BOHL MEI JE R
PSY CH OL OG I E VA N DE L E VE N SK UN ST De deelnemers ontvangen na afloop van het congres de volgende twee boeken. Psychologie van de Levenskunst: Theorie, onderzoek en toepassingen ter bevordering van geestelijke gezondheid. Auteurs: Gerben Westerhof & Ernst Bohlmeijer. Uitgever Boom Amsterdam De geestelijke gezondheidszorg is de afgelopen 50 jaar vooral gericht geweest op de diagnostiek, behandeling en preventie van geestelijke ziekte. Geestelijke gezondheid omvat echter ook emotioneel, psychologisch en sociaal welbevinden. Levenskunst kan gezien worden als het samenspel tussen geestelijke gezondheid en geestelijke ziekte binnen één persoon. Het gaat dan om het behoud van zingeving en welbevinden ondanks het leed dat onvermijdelijk bij het leven hoort. In dit boek wordt een overzicht gegeven van theorie, onderzoek en toepassingen die zich richten op het bevorderen van levenskunst.
Storying Later life: Issues, Investigations and Interventions in Narrative Gerontology. Editors: Gary Kenyon, Ernst Bohlmeijer & William Randall. Oxford University Press. Het vertellen van verhalen over onze wereld, onze relaties en onszelf is van fundamenteel belang voor onze zingeving. Dit boek laat zien dat het biografisch ouder worden evenveel aandacht verdient als het biologisch ouder worden. 24 internationale wetenschappers en professionals schrijven over nieuwe theorieën, onderzoeken en toepassingen in de narratieve gerontologie. Een greep uit de onderwerpen: intergenerationeel werken met levensverhalen om stereotypen te ontmaskeren, kenmerken en functies van spontane herinneringen, voortijdig sluiten van levensverhalen, effecten van het werken met herinneringen op coherentie en integratie van levensverhalen, omgang met verhalen van oorlogsmisdadigers, een narratieve transformatie in de zorg, narratieve dimensies tijd en plaats in de literatuur, narratieve zorg en ethiek, werken met herinneringen van bewoners van verzorgingshuizen en hun familie.
Congres Psychologie van de levenskunst
9
PRAKTISCHE INFORMATIE EN INSCHRIJVEN Wanneer Het congres vindt plaats op vrijdag 19 november 2010. De aanvang van het congres is 9.45 uur. Waar Het congres vindt plaats in de Grolsch Veste van het voetbalstadion van FC-Twente. Het stadion ligt op 100 meter van het station Drienerlo. De ingang van het congrescentrum is aan de zuidzijde (ingang A) van het stadion. Het adres is: Colosseum 65 7521 PP Enschede. Het congrescentrum is goed bereikbaar met openbaar vervoer. Voor wie Professionals werkzaam in de eerste-, tweede- en derdelijnsgezondheidszorg (bijvoorbeeld psychologen, psychotherapeuten, psychiaters, verpleegkundigen, (bedrijfs) maatschappelijk werkers, geestelijk verzorgers)
Accreditatie Wordt aangevraagd voor de verschillende beroepsgroepen. Organisatie De organisatie van het congres ligt in handen van de Dr. G.J. van Hoytema Stichting. Het secretariaat is gevestigd op het terrein van de Universiteit Twente, gebouw De Vrijhof. Telefoon: 053-489 2409 Inschrijven U kunt zich inschrijven op www.hoytemastichting.nl/ cursusaanbod/VHS1059.doc/aanmeldformulier.shtml en vervolgens op congres psychologie van de levenskunst te klikken.
Managers werkzaam in de volwassenen- en ouderenzorg.
Bij inschrijving kunt u de workshop van eerste en tweede voorkeur aangeven.
Wetenschappers met interesse voor narratieve psychologie of positieve psychologie.
Na inschrijving ontvangt u per mail een bevestigingsbrief en routebeschrijving.
Kosten Het tarief is tot 1 oktober € 195,- en vanaf 1 oktober € 245,-. Dit is inclusief koffie, thee, lunch en de twee boeken Psychologie van de levenskunst en Storying later life.
