Hoofdstuk 6 Coprofagie bij de mensapen Grimm, P.J. (2013). Over walging & evolutie. /www.pjgrimm.org/
Copyright © 2013 PJ Grimm Naamsvermelding-NietCommercieel-GeenAfgeleideWerken (CC-BY-NC-ND) De gebruiker mag het werk kopiëren, verspreiden en doorgeven onder de volgende voorwaarden: Naamsvermelding - de gebruiker dient bij het werk de door de maker aangegeven naam te vermelden (maar niet zodanig dat de indruk gewekt wordt dat zij daarmee instemmen met zijn werk of zijn gebruik van het werk). Niet-commercieel - De gebruiker mag het werk niet voor commerciële doeleinden gebruiken. Geen Afgeleide werken - De gebruiker mag het werk niet bewerken.
Onder geen beding worden volgende rechten door de licentie-overeenkomst in het gedrang gebracht: het voorgaande laat de wettelijke beperkingen op de intellectuele eigendomsrechten onverlet. De morele rechten van de auteur. Let op — Bij hergebruik of verspreiding dient de gebruiker de licentievoorwaarden van dit werk kenbaar te maken aan derden. http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/nl/
Grimm© - Over walging & evolutie H6
Hoofdstuk 6
Coprofagie bij de mensapen
Zonder naar de mensapen te kijken, valt het menselijk doen en laten niet te begrijpen. Gorilla Coprofagie komt frequent voor bij de gorillasoorten en is met een beetje geluk een gebeurtenis die bijblijft van het dierentuinbezoek. De gorilla bezit een goed ontwikkelde dikke darm, toegelegd op het fermenteren van cellulose en andere onverteerbare koolhydraten uit de bladeren die hij eet. Daarmee lijkt het eten van feces bij deze mensachtige dezelfde functie te dienen als bij veel andere vezeleters, maar hier staat het één en ander tegenover.1-2 47
Grimm© - Over walging & evolutie H6 De gorilla is een erg groot dier en zou daarom een redelijk efficiënte digestie moeten kennen, en hij eet niet eenzijdig. De gorilla leeft van meerdere soorten bladeren en vult zijn dieet aan met plantaardig materiaal dat beter verteerbaar is, vooral fruit dat bij overvloed het dieet gaat domineren. Verder haalt de gorilla proteïnen en ijzer uit insecten en zo nodig eet hij grond om mineralen en heilzame stoffen binnen te krijgen (geofagie). Tel daarbij op dat de gorilla heel wat meer tijd aan eten besteedt dan aan bewegen, en coprofagie ligt al minder voor de hand. Dian Fossey heeft er het volgende over geschreven:3-10 ‘Bij gorilla’s van alle leeftijden en beide seksen is het eten van de eigen mest waargenomen en, in mindere mate, de mest van andere gorilla’s. Coprofagie is het waarschijnlijkst tijdens aanhoudende periodes van dagrust gedurende het regenseizoen, wanneer de tijd die aan eten en reizen wordt gespendeerd minimaal is. De dieren verplaatsen hun achterste iets om hun behoefte in één hand op te vangen voordat deze de grond raakt. Vervolgens bijten ze in de drol en smakken tijdens het kauwen smaakvol met hun lippen. (…) Er wordt gedacht dat coprofagie bij gorilla’s dient om het dieet aan te vullen, mogelijk door het voorste gedeelte van het spijsverteringsstelsel te voorzien van vitamines, zoals vitamine B12, die in de dikke darm gesynthetiseerd worden.’ Pongo De Aziatische orang-oetan leidt, net als de gorilla, een rustig leven en bezit, net als de gorilla, een ontwikkelde dikke darm, inclusief een darmflora die uit lastige vezels energie wint en belangrijke nutriënten. Wel is de blinde darm van de orang-oetan minder volumineus en neemt de dunne darm in verhouding meer ruimte in. Qua postuur is de orang-oetan een slag kleiner.11-14 Orang-oetans kennen een gevarieerd dieet en passen zich gemakkelijk aan, aan fluctuaties in het voedselaanbod. De Aziatische mensaap eet honderden soorten bladeren, tientallen soorten fruit en allerlei ander plantaardig materiaal, waaronder bloemen en zaden; verder eet de orang-oetan insecten en honing; daarnaast komt soms het eten van grond voor om mineralen te winnen of als zelfmedicatie. De Aziatische mensaap lijkt vaker dan de gorilla een beroep te doen op voeding die zich laat verteren en niet alleen fermenteren en op bronnen van proteïnen. Verder vertrouwt de orang-oetan bij schaarste niet uitsluitend op lastige vezels en hun sappen, maar ook op de vetreserves die hij opbouwt in betere tijden. Ten slotte is bij Pongo heel incidenteel het eten van vlees waargenomen, zelfgevangen of vers gevonden.
48
Grimm© - Over walging & evolutie H6 Dierlijk voedsel bevat kant-en-klare vitamines B en K en geldt als een hoogwaardige bron van proteïnen, verteerbare koolhydraten en in variabele mate vetten.15-22 De verschillen tussen Pongo en Gorilla suggereren dat coprofagie bij Pongo minder noodzakelijk is. Over de frequentie van coprofagie in het wild is vrijwel niets bekend, maar in gevangenschap komt het gedrag bij orang-oetans zelden voor en wordt als abnormaal beschouwd en het gevolg van emotionele verwaarlozing, gebrekkige voeding en verveling.23 De variatie aan parasieten in de feces van orang-oetans is kleiner dan bij de gorilla’s, wat erop wijst dat de Aziatische mensaap er beter in slaagt parasieten te mijden. Maar goed ook, want in dierentuinen lijken orang-oetans vatbaarder voor fatale infecties met de rondworm Strongyloides stercoralis die zich via feces verspreidt. Verder ziet het type witte bloedcel (de eosinofiele granulocyt) dat de strijd aanbindt met rondwormen en andere macroparasieten er bij de orang-oetan iets anders uit dan bij chimpansees en mensen, maar de cel verschilt wezenlijk van die bij de gorilla’s.24-26 Binnen het maagdarmstelsel van de orang-oetan neemt de dunne darm veel volume in, in elk geval meer dan bij de gorilla. Maar de gorilla heeft weer een groter lichaam, zodat de feitelijke lengte van de dunne darm vergelijkbaar is. Toch, als de dunne darm van Pongo actiever stoffen absorbeert, omdat bij Pongo vertering veel belangrijker is dan fermentatie, dan is zijn lange dunne darm, in combinatie met een ongeslepen afweer en een traag transport van voedsel (na een kort verblijf in de maag), zonder meer een zwakke schakel. Het infectiegevaar bij coprofagie is dan groter.27 Een alternatieve of parallelle verklaring voor de zwakkere weerstand van de orang-oetan is dat de mensaap bijna heel zijn leven doorbrengt in de bomen, waardoor hij weinig te maken heeft met ziektekiemen en parasieten die gedijen in de grond of in de uitwerpselen die er liggen. Gorilla’s brengen juist veel tijd op de bodem door, waar ze doorgaans hun nest bouwen. Deze interpretatie wint aan kracht als we kijken naar de gibbons, die ook het grootste deel van hun leven in de bomen spenderen, een orang-oetenachtig dieet volgen en coprofagie lijken te mijden. Gibbons zijn genetisch meer mensaap dan aap en hun leefgebied overlapt met dat van de orang-oetans. De brulapen van het Amazonegebied maken om daarmee een exotischer voorbeeld. Brulapen leven in de bomen, bezitten weinig weerstand tegen wormen, laten weinig wormen achter in hun uitwerpselen, kennen zowel een breed dieet als fermentatie van bladeren in de achterdarmen en doen niet aan coprofagie. Bovendien defeceert de rode
49
Grimm© - Over walging & evolutie H6 brulaap alleen op die plekken in zijn gebied, waar hij niet slaapt of eet of regelmatig doorheen reist.28-30 Misschien is verder de tolerantie voor plantaardige gifstoffen iets om bij stil te staan, zoals tannines die dodelijk zijn voor verschillende pathogene bacteriën en de ontwikkeling tegengaan van parasitaire wormen. Gorilla’s bijvoorbeeld eten tanninerijke planten om van diarree te genezen. Orang-oetans verdragen tannines minder goed, maar hiertegenover staat dat zij een eigen repertoire aan medicinale planten verkennen, zoals wel meer gewervelde en ongewervelde dieren. Bovendien zou ziekte het smaakgevoel kunnen moduleren.31-35 Nog een verklaring voor de relatieve kwetsbaarheid van de orang-oetan is zijn solitaire bestaan. Dit is een beetje kort door de bocht, want de Aziatische mensapen zijn niet strikt solitair en hebben door hun promiscuïteit waarschijnlijk meer risicovolle contacten met vreemdelingen dan de gorilla’s die in harems leven. De promiscue levensstijl van de orangoetan wordt weerspiegeld in het grote aantal witte bloedcellen dat circuleert in zijn systeem, bedoeld om nieuwe gevaren met maximale kracht te verwelkomen… Wel betekent het kleine vaste gezelschap bij de gorilla, dat wanneer één lid een parasiet of ziektekiem oploopt, de rest dit waarschijnlijk ook doet, zodat de weerstand van de complete club stapsgewijs bijleert. Bij het nu en dan ontmoeten van vrienden en vooral vreemdelingen – het sociale leven van de orang-oetan – verloopt het bijleren niet zo consequent of gedoseerd.36-38 De gangbare verklaring voor de pseudosolitaire levensstijl van orang-oetans is overigens dat de mensapen er minder voedsel per oppervlak oerwoud door hoeven te delen, wat de kans op schaarste verkleint. Hoe rijker het voedselaanbod, hoe onaantrekkelijker coprofagie wordt.39 Pan Van de mensapen staan de chimpansee (Pan troglodytes) en de bonobo (Pan paniscus) het dichtst bij de mens, en niet alleen genetisch.40 Chimpansees eten vooral fruit, maar allerlei groenvoer is welkom, het liefst arm aan onverteerbare vezels en rijk aan proteïnen, verteerbare suikers en eventueel vetten. Verder op het menu staan insecten en hun producten, zoals honing, gal en termietenklei. Chimpansees eten vlees en ze jagen om dit te verkrijgen, alleen of in groepen. Ten slotte kunnen extra mineralen en andere nuttige stoffen worden verworven via geofagie.41-42 Vergeleken met de gorilla en de orang-oetan, is de chimpansee niet goed in het verwerken van cellulose, hoewel hij microben huisvest die gespecialiseerd zijn in fermentatie. Ook is de dikke darm van de chimpansee minder ontwikkeld, terwijl de dunne darm relatief volumineus 50
Grimm© - Over walging & evolutie H6 is, een teken dat Pan het meer moet hebben van lichaamseigen verteringprocessen. Pansoorten houden hun voedsel minder lang in de achterdarmen vast dan de andere mensapen en een maaltijd met lastige vezels wordt juist versneld uitgescheiden om plaats te maken voor beter verteerbaar voedsel, net als bij ons gebeurt. Chimpansees lijken met tannines iets meer moeite te hebben dan gorilla’s, al gebruiken ze soms tanninerijke planten tegen infecties. De chimpansee brengt veel tijd door in de bomen, bouwt het liefst daar zijn nest, maar komt geregeld op de grond. Ten slotte kennen chimpansees, minder dan mensen, maar meer dan de andere mensapen, een druk sociaal leven dat een hoop snelle energie vergt. Fermentatie kost juist tijd en vraagt rust.43-51 Al met al zouden chimpansees niet zo op coprofagie aangewezen mogen zijn als de gorilla’s. Jane Goodall heeft er dit over geschreven:52 ‘Coprofagie komt slechts zelden voor in Gombe. Bij één volwassen vrouw, Pallas, werd het eten van de eigen feces vaak waargenomen, (van 1971 tot haar dood in 1982), gewoonlijk wanneer ze diarree had. Voor het grootste deel plukte ze er het onverteerde voedsel tussenuit, zoals vruchten en zaden, en at ze dat op. Haar kinderen aten, na dit ingespannen te hebben aangezien, soms zelf ook een beetje. Eén jong mannetje, Frodo, werd vijf keer in één maand gezien tijdens het eten van zijn feces (twee keer at hij de volledige stoelgang); toen staakte hij de gewoonte. Gedurende één droog seizoen (1981) steeg het aantal observaties van coprofagie plotseling toen zes individuen dit gedrag gingen vertonen (vier van hen meerdere keren). Telkens ging het om het eten van onverteerde voedselresten. Toen de erg oude vrouw Flo niet langer in staat bleek om in dikgestamde bomen te klimmen of ver te reizen, plukte ze soms voedselresten uit haar eigen feces en die van anderen. Haar jonge zoon imiteerde dit gedrag.’ Of de dood van chimpansee Pallas (door ziekte) verband hield met haar coprofagie is niet te zeggen, maar de chronische diarree impliceert een slecht functionerende spijsvertering. De jonge Frodo lijkt zijn feces enige tijd als een aantrekkelijke en smaakvolle voedingsbron te hebben beschouwd (een anale fase?), maar de plotselinge stop verraadt het tot stand komen van smaakaversie, meestal te wijten aan ziekte of misselijkheid.53 De coprofagie in het droge seizoen functioneerde waarschijnlijk als een noodzakelijke, incidentele aanvulling op het dieet vanwege schaarste aan bepaalde belangrijke of geliefde voeding. Het coprofage gedrag van Goodalls zes individuen is vergelijkbaar met dat – gerapporteerd in een artikel – van chimpansees die de zaden van Dialium-vruchten uit hun feces visten en opaten toen het fruit zelf schaars was geworden, maar een enkele keer hun hele 51
Grimm© - Over walging & evolutie H6 drol opvingen en oppeuzelden. Een andere en oudere waarneming gaat over savannechimpansees die kevers aten uit olifantenmest.54-55 De oude vrouw Flo ging tot coprofagie over omdat veel voedsel voor haar onbereikbaar was geworden en er dus gaten vielen in haar dieet. Ergens anders in Goodalls werk wordt een oud mannetje beschreven dat onverteerde vleesresten opat uit zijn eigen feces, met vooruitzicht opgevangen op een blad in zijn hand. Vlees wordt normaal trouwens volledig verteerd door chimpansees. In Burger’s Zoo heb ik één bejaarde chimpansee bij meerdere bezoeken betrapt op coprofagie in de namiddag, maar het gedrag kwam bij de chimpanseekolonie van die dierentuin sowieso vaak voor.56-57 De neiging van jonge chimpansees om hun rolmodellen na te apen, legt een extra risico van poep eten bloot en Goodall brengt dit na-apen in verband met latere darminfecties bij de kinderen.58 Soms gaat coprofagie samen met de opwinding van de jacht, waarbij de feces van de prooi centraal staan. Één observatie betreft een chimpansee die zijn vinger herhaaldelijk in de anus van een dode colobusaap prikt en daarna met smaak aflikt. Een andere observatie gaat over een chimpansee die een spoor van stressdiarree oplikt, achtergelaten door een op de vlucht geslagen baviaan. Dit soort coprofagie ligt in het verlengde van het eten van de voedzame volle darmen van de prooi, een gewoonte die vast niet alle, maar zonder twijfel veel roofdieren eigen is.59
52
