HooFdSTuK 1
INLEIDING
10 |
VERBAAL JUDO
Als iemand fysiek bedreigd wordt, kun je meteen zien, horen en constateren dat er iets niet klopt. Die feiten verloochenen zich niet. We hebben bovendien een rechtssysteem om alle vormen van fysiek geweld te kunnen veroordelen.
Maar voor elke fysieke uiting van geweld bestaan er tientallen verbale aanvallen. En die zijn veel minder makkelijk aan te tonen. Ze zijn ons taalgebruik binnengeslopen, waardoor we ze niet meer bewust waarnemen en signaleren. Maar ze blijven wel ergens hangen. Ze doen ons dus wel degelijk iets en kunnen ons op onverklaarbare wijze dwarszitten en zelfs uitputten.
Er zijn een aantal ontwikkelingen in onze tijd die de toename van verbale aanvallen, open of bedekt, bevorderen:
a Woordinlatie In ons dagelijks taalgebruik is er steeds meer sprake van woordinlatie. Als je vroeger aan iemand vroeg hoe het met hem ging, was het antwoord meestal iets als: ‘Goed’. Nu zul je regelmatig: ‘Super’ horen. Alles moet Perfect, Geweldig, Ongeloolijk, Verbazingwekkend, Heel Bijzonder, Ontroerend, Emotioneel of Gewoon Top zijn.
Voor gewone dingen gebruiken we steeds vaker de overtrefende trap. Dat geldt voor positieve en voor negatieve uitingen. Het gevolg van deze waardevermindering van de woorden – woordinlatie – is dat het steeds lastiger wordt om de nuance in beeld te houden. Doordat onze dagelijkse woorden gevoelsmatig minder waard worden in onze beleving, schakelen we steeds sneller naar de hoogste versnelling door het gebruik van superlatieven. Dat wordt versterkt doordat er, vooral voor onderwerpen waar sprake is van verschil van mening, steeds sneller wordt overgegaan op strijd- en imponeertaal. Lees er de dagelijkse kranten- of internetkoppen maar op na: ‘De fractievoorzitters in de Tweede Kamer kruisen de degens.’ ‘Het Nederlands elftal gaat dapper strijdend ten onder.’ ‘Een unieke, eenmalige, spectaculaire voorstelling!’
INLEIDING
| 11
b Assertiviteit versus agressiviteit Ken je hem nog, de Cup-a-Soup-reclame van een aantal jaren geleden over Sjors, de manager? Eerst ging die als een razende tekeer als de snelle, moderne, assertieve jongen. En daarna ging hij zogenaamd op de knieën voor zijn medewerkers over zijn gedrag. In deze reclame werd ijntjes het verschil weergegeven tussen assertiviteit en agressiviteit. Deze twee termen worden nogal eens door elkaar gebruikt. Assertiviteit betekent opkomen voor je eigen belang met behoud van de goede verstandhouding. Bij agressiviteit is er alleen sprake van eigenbelang. Het resultaat van agressie is meestal kortetermijnwinst, maar het langetermijnverlies van de goede verstandhouding.
Sjors noemde zichzelf assertief, maar was in feite een prachtig voorbeeld van agressief. Bij agressief taalgebruik overtreed je de grenzen van de ander. De relatie tussen de betrefende personen lijdt daar bijna altijd onder want je erkent het belang van de ander niet. Dit kun je overigens ook ’positief’ verpakken, zoals bij: ‘Je moet positief blijven’ of ‘Dit is een uitdaging.’ Regelmatig worden dit soort uitingen gebruikt om de brenger van een bezwaar in de kou te laten staan met zijn integere signaal van zorg.
Vaak zonder dat we het doorhebben, worden onze grenzen verbaal met voeten getreden. Het lijkt normaal, dit mondige gedrag. Iedereen doet het, dus zal dat wel zo horen. Toch schuurt en wringt het regelmatig. Het lastige is echter er de vinger op te leggen.
c Angelsaksische invloeden in de media Sinds de komst van de commerciële televisie zijn we veel ruimer bedeeld met Amerikaanse tv-series, talkshows en realitysoaps. De Amerikaanse cultuur is extraverter dan de Nederlandse, de hoogste kijkcijfers krijg je met de meest choquerende tv-programma’s. En voor succes en hoge kijkcijfers is winnen allesbepalend, ongeacht de middelen, dus vooral met kracht opkomen voor je eigen belang.
Deze Angelsaksische instelling lijkt tegenstrijdig met de Nederlandse waar toch nog altijd meer sprake is van: ‘Doe maar gewoon, dan doe je gek genoeg’. Maar vanaf het midden van de jaren negentig vorige eeuw volgden steeds meer producties in deze stijl van vaderlandse producenten. Voor deze programma’s wordt gebruikgemaakt van
12 |
VERBAAL JUDO
de Angelsaksische succesformules voor hoge kijkcijfers. Big Brother bracht spraakmakende tv met heel wat verbaal geweld. Ook Powned doet een duit in het zakje met provocatief gedrag op het fatsoensrandje. Ondertussen heeft onze jongere generatie dit al zo’n vijftien jaar als ‘norm’ meegekregen. Deze invloeden zijn ons taalgebruik langzaam maar zeker binnengeslopen.
d Anonimiteit op internet Ook de hoge vlucht van social media als Twitter en Facebook hoort in dit rijtje thuis. Ieder kan daar roepen of tonen wat hij wil en laat zich van zijn beste (gefotoshopte) zijde zien. Op zich zijn het prachtige communicatiemiddelen maar met een wat dubieuze keerzijde. Ook op fora en bij reacties op krantensites vallen door de anonimiteit de remmingen bij sommigen nogal weg met als resultaat grof en agressief taalgebruik waardoor de norm voor wat normaal is, weer wat verder opschuift.
e De invloed van communicatie-advisering De afgelopen decennia heeft communicatie-advisering een hoge vlucht genomen, imagoschade is namelijk een dure grap. Veel personen en/of organisaties hebben tegenwoordig daarom een woordvoerder, mediatrainer of persvoorlichter. Deze personen hebben tot taak de desbetrefende opdrachtgever zo goed mogelijk over het voetlicht te brengen. Bij politici heet zo iemand een spindoctor (spinnen = beelddraaien).
Het communicatie-advies resulteert echter nog wel eens in omloerst, verhullend taalgebruik met vooral aandacht voor de positieve kanten. Zo heet een bezuiniging tegenwoordig ‘een taakstelling’, een reorganisatie is een ‘functionele herschikking van de beschikbare talenten’ en een fusie is een ‘bundeling van de opgebouwde expertises met gebruikmaking van elkaars sterke kanten’.
In een aantal gevallen is daarmee het echte beeld soms wat moeilijk te destilleren uit de gegeven voorstelling van zaken, pas veel later blijkt het gehele plaatje. Dit is ook goed te merken in verkiezingstijden wanneer bijvoorbeeld de hypotheekrenteaftrek weer ter sprake komt. Dan kun je je wel eens betrappen op de gedachte: Wie of wat kun je nog geloven?
INLEIDING
| 13
invloed op het dagelijks leven Ieder van ons zal bovengenoemde invloeden op een andere manier ervaren. Maar al die kleine plukjes ergernis hebben wel een sluipende invloed op ons welbevinden. Elke keer dat we verbaal geweld signaleren, openlijk of bedekt, geeft ons dat een gespannen gevoel. Deze spanning roept ook een soort sluimerend angstgevoel op. Op biologisch niveau heeft dat invloed op de opbouw van de stresshormonen cortisol en adrenaline. Als dat systeem chronisch in de alarmfase staat, heeft ons lichaam geen tijd en ruimte meer voor de afbouw van de stresshormonen2. We gaan ons steeds opgejaagder voelen. Alles wat ons kan helpen deze brokjes stress door verbaal geweld te voorkomen, is dus welkom. Verbaal judo kan daar een goede bijdrage aan leveren.
Zit je net lekker even op je gemak uit te pufen na een aandachtvretende klus, maakt er iemand een opmerking en voor je het weet vliegen de argumenten door de kantoortuin. Ook de omstanders doen nog een duit uit het zakje en ieder heeft zijn mening klaar. De gemoederen lopen zo hoog op dat je je op een gegeven moment realiseert dat je eigenlijk niet eens meer weet waar dit alles mee begonnen is. De sfeer is aanzienlijk verslechterd.
Je blijft met een wat vervelend gevoel achter. Er klopt iets niet. Alleen kun je het niet precies benoemen. Je hoofd zegt dat alles in orde is maar je gevoel vertelt je iets anders, bijvoorbeeld: - Het zit me niet lekker. - Ik heb er geen goed gevoel over. - Het zit me dwars. - Ik heb het gevoel dat er iets niet klopt. - Ik krijg er pijn in mijn buik van. - Ik krijg het er benauwd van.
2
Berthold Ulsamer, Werken met emotionele intelligentie.
14 |
VERBAAL JUDO
We gebruiken niet voor niets dit soort uitdrukkingen en gezegdes. Ze wijzen erop dat je het efect van verbale aanvallen lichamelijk ervaart. En daarbij maakt het niet uit of die aanvallen direct of indirect op ons afkomen; onze interpretatie zorgt voor de rest met de bijbehorende stress.
Betrap je je op dit soort gevoelens of reacties? Dan heb je vermoedelijk onder (direct of indirect) verbaal vuur gelegen. Er zijn ook heel wat uitdrukkingen en gezegdes die refereren aan dit soort strijd. Wat dacht je van: - Onder vuur liggen. - Iemand het vuur aan de schenen leggen. - De degens kruisen. - In de aanval gaan. - De volle laag krijgen. - Een veeg uit de pan krijgen. - De aftocht blazen. De meeste van dit soort uitdrukkingen brengen een gevoel of emotie met zich mee. Voor ieder van ons vertaalt zich dat naar een signaal dat we vaak ergens in ons lichaam ervaren, bijvoorbeeld als druk op je borst of in je hoofd. Onze spieren spannen zich aan en dat is niet zomaar. Ons hoofd wil ons laten denken dat er eigenlijk niets aan de hand is, maar ons lichaam heeft wel degelijk een mogelijk gevaar gespot.
Die aanval wordt door onze amygdala gesignaleerd, een klein orgaantje in het oudste, primitievere deel van onze hersenen. Diep in onze hersenen houdt de amygdala feilloos bij of er gevaar dreigt. Het activeert in 0,2 seconde zo’n dertig hormonen, die onder andere zorgen voor een verhoogde bloedtoevoer naar onze ledematen, vergrote pupillen en het vertragen van onze spijsvertering. Ons denkend brein wordt tijdelijk even uitgeschakeld. Vroeger was dit bijzonder nuttig; als er gevaar dreigt, moet je immers razendsnel kunnen beslissen wat de meest passende reactie is. Dat kan vluchten, vechten of bevriezen zijn. Die leeuw wacht niet tot je alle opties afgewogen hebt …
Maar dit signaleringssysteem werkt nog steeds. De leeuw kom je vermoedelijk niet meer tegen op het werk, dus echt gevaar kun je niet meteen aanwijzen. Maar de
INLEIDING
| 15
amygdala interpreteert verbaal geweld ook als gevaar en raakt daardoor af en toe overbelast, waardoor zij al gaat piepen voordat er eigenlijk echt iets aan de hand is. Bovendien wordt het gevaarsignaal vergezeld van een angst3 die ons nog verder kan belemmeren in het adequaat reageren. De clou is dat je voor verbale aanvallen juist wel je denkende brein nodig hebt. Het is dus zaak je eigen lichamelijke reacties goed te leren signaleren en interpreteren. Want woorden en de wijze waarop ze worden uitgesproken, worden door ons lichaam wel degelijk geregistreerd, alleen niet iedereen merkt dat. Wil je ervaren wat het fysieke efect van je woordkeuze is? Neem dan even de tijd voor de volgende oefening. Ga rustig zitten. Haal diep adem. Sluit je ogen en ontspan je lichaam. Zeg de volgende zin hardop: 1 Ik moet mijn werk op tijd af hebben. Noteer waar en hoe je dit in je lichaam signaleert, bijvoorbeeld in je hoofd, op je borst, enzovoort.
Herhaal de zin nog een paar keer, als dat nodig is om het te voelen. Ontspan je weer en spreek dan de volgende variant hardop uit: 2 Ik wil mijn werk op tijd af hebben. Wat voel je in je lichaam? Noteer het:
3
Een mooie beschrijving van de sluimerende onderliggende angst vind je in De kunst van Kaizen van Robert Maurer.
16 |
VERBAAL JUDO
Herhaal ook deze zin nog een paar keer, als je dat nodig hebt. Ontspan en vervolg: 3 Ik kan mijn werk op tijd afhebben. Wat merk je nu, waar in je lichaam? Noteer het:
Herhaal de zin als het nodig is. Ontspan en spreek de laatste variant hardop uit: 4 Ik heb mijn werk op tijd af. Noteer het:
Bij elke variant zul je een ander gevoel hebben ervaren. Want niet alleen echt fysiek geweld, maar ook woorden hebben meteen efect op ons lichamelijk ervaren en welzijn. En nu deed je het vanuit een ontspannen start. Het leren gebruiken van verbaal judo geeft je niet alleen een prettigere en harmonieuzere communicatie met de mensen in je omgeving, het geeft je vooral zelf stressvrijere interacties, minder ergernis en meer energie. En als bonus zul je merken dat een aantal irritaties oplossen op langere termijn. Dubbele winst, niet alleen voor jou maar ook voor je omgeving.
INLEIDING
| 17
