info voor patiënten
hoofd, hals en zenuwstelsel
Hou uw stem gezond Tips voor een goede stemhygiëne
01. Inleiding
02. Stemgeven
Met deze brochure willen we u begeleiden in het beter begrijpen en verzorgen van uw stem. Stemklachten kunnen behandeld worden met logopedie en/of chirurgie, maar een gezond en veilig stemgebruik is even belangrijk. De tips in deze brochure kunnen u daarbij helpen.
In dit eerste deel geven we een kort overzicht van de belangrijkste structuren die een rol spelen bij het stemgeven. Vervolgens wordt besproken hoe de stem tot stand komt.
De belangrijkste structuren voor stemgeving De kraakbeentjes Het strottenhoofd is een doosvormige structuur die zich boven op de luchtpijp bevindt en die bestaat uit verschillende kraakbeenderen. Het schildkraakbeen, het ringkraakbeen en de twee bekervormige kraakbeentjes spelen een rol bij de stemproductie. Het ringkraakbeen vormt de basis van het strottenhoofd. Erboven bevindt zich het schildkraakbeen. Bij mannen is het voorste deel van het schildkraakbeen goed zichtbaar, men noemt dit ook de adamsappel. De bekervormige kraakbeentjes bevinden zich op de brede achterzijde van het ringkraakbeen en kunnen glijden en draaien op het ringkraakbeen.
schildkraakbeen
bekervormige kraakbeentjes
ringkraakbeen
h ou uw stem gez on d
luchtpijp
3
De stembanden Dit zijn twee horizontale plooien bestaand uit bindweefsel en spieren en omgeven door slijmvlies. Ze zijn in een V-vorm bevestigd tussen de bekervormige kraakbeentjes en het schildkraakbeen. Tussen de stembanden bevindt zich een opening, de glottis of stemspleet genoemd. De stemspleet kan openen of sluiten door de bewegingen van de bekervormige kraakbeentjes. De beenderen van het strottenhoofd zijn met elkaar verbonden door inwendige en uitwendige strottenhoofdspieren. Door de activiteit van deze spieren kan de lengte en de spanning van de stembanden veranderd worden.
We spreken over een stemstoornis wanneer de stem van een persoon afwijkend klinkt en niet meer voldoet aan het sociale en/of professionele functioneren van die persoon. We kunnen stemstoornissen indelen in twee grote groepen namelijk organische en functionele stemstoornissen. Organische stemstoornissen zijn ontstaan door afwijkingen aan het stemapparaat zelf. Ze kunnen ofwel primair van aard zijn (=aangeboren) ofwel secundair (=veroorzaakt door bijvoorbeeld langdurig verkeerd stemgebruik). Functionele stemstoornissen ontstaan door het foutief functioneren van het strottenhoofd. Aan het stemapparaat zelf mankeert niets. Wanneer we kijken naar de symptomen zien we dat heesheid vaak het hoofdsymptoom is en een eerste alarmteken van een stemstoornis. Andere symptomen zijn een hoorbare inademing, problemen bij het slikken, keelpijn of hoesten.
schildkraakbeen bekervormige kraakbeentjes
Professionele hulp is noodzakelijk bij aanhoudende heesheid of bij totale stemloosheid die meer dan 10 dagen duurt. Ook bij chronische heesheid of bij pijn na intens stemgebruik is hulp aangewezen.
stemspleet stembanden
De stemgeving Tijdens de stemgeving of fonatie worden de stembanden bij elkaar gebracht en de stemspleet gesloten. De uitgeademde lucht duwt de stemspleet open en brengt de stembanden in trilling. Hierdoor ontstaat het stemgeluid. Toonhoogte (hoge en lage tonen), luidheid (stil en luid) en kwaliteit (zuiver, hees, ...) van de stem worden gerealiseerd door een juiste dosering van ademdruk, lengte en sluitingskracht van de stembanden. In de keel-, mond- en neusholte (resonantieruimten) wordt het stemgeluid verder tot spraakklanken gevormd. Afhankelijk van de positie van het zachte verhemelte, de tong, de lippen en de kaak en het al dan niet trillen van de stembanden kunnen verschillende klanken gevormd worden.
Alarmsignalen heesheid pijn - pijn bij slikken - pijn bij stemgeven prikkelgevoel hoorbare inademing hoesten
h ou uw stem gez on d
stembanden
03. Stemstoornissen
5
inhaleren van warme dampen is gunstig drink water ipv te gaan keelschrapen
De term stemhygiëne verwijst naar een aantal maatregelen die kunnen genomen worden om de stem in optimale conditie te houden en stemklachten en stemstoornissen te voorkomen. Deze maatregelen kunnen niet enkel preventief gebruikt worden, maar zijn ook zeer belangrijk wanneer een stemstoornis optreedt. Ze kunnen al dan niet in combinatie met een behandeling bij een logopedist en/of NKO-arts gebruikt worden.
Spreektechnische factoren
De bedoeling is aan de hand van deze maatregelen in de mate van het mogelijke alle factoren uit te schakelen die de stemgeving kunnen bemoeilijken en/of aantasten. Deze factoren kunnen in drie categorieën worden onderverdeeld: omgevingsfactoren, levensgewoonten en spreektechnische factoren. Hierna bespreken we de maatregelen per categorie.
Vermijd roepen, gillen en zeer luid spreken Deze stemgedragingen zijn erg belastend voor de stem en worden best vermeden. Wanneer u een grote afstand moet overbruggen kan dit ook efficiënt via:
Omgevingsfactoren Praat zo weinig mogelijk in lawaai Wanneer u zich in een lawaaierige omgeving bevindt, heeft u de neiging luider en hoger te praten. Dit is erg stembelastend. Wanneer u toch moet praten in een omgeving met veel achtergrondlawaai, houdt u best volgende regels in acht: overdrijf eerder de articulatie dan het luidheidsniveau spreek trager, dit voorkomt herhalen ga niet roepen of hoger spreken gebruik eventueel gebaren om iets duidelijk te maken ga dicht bij uw gesprekspartner staan
Zorg voor voldoende vochtigheid binnen de spreekruimte en zo weinig mogelijk stof Droge lucht en stof hebben een negatieve invloed op het slijmvlies van het stemorgaan. Ze kunnen vermeden worden door de volgende maatregelen: voorzie schaaltjes met water ter hoogte van verwarmingstoestellen of één of meer “luchtbevochtigers” zorg voor een goede ventilatie van de ruimte vermijd zoveel mogelijk het gebruik van tapijten reinig de ruimte regelmatig met water zet de airconditioning zo weinig mogelijk aan
Vermijd stemmisbruik
het gebruik van een fluit- of belsignaal het gebruik van gebaren en mimiek sterk articuleren Tracht keelschrapen en kuchen zoveel mogelijk te vermijden Overdreven slijmproductie (o.a. bij een allergie of een verkoudheid) kan leiden tot keelschrapen of kuchen. Vaak doen we het echter enkel uit gewoonte. Dit kwetst de stembanden en moet dan ook zoveel mogelijk vermeden worden. Tracht deze gewoonte dan ook af te leren en in geval van slijmen de volgende alternatieven toe te passen: slik vaker drink vaker een slokje water oefen een stille kuch: blaas een h aan met een luchtstoot vanuit de buik en de flanken. Deze sterke luchtstroom verwijdert het slijm van de stembanden. dampen Fluister niet Ten onrechte ziet men fluisteren vaak als een hulpmiddel om een vermoeide of hese stem te ontlasten. Tijdens gespannen fluisteren kan de lucht met een grote wrijving doorheen de nauwe stemspleet geperst worden, waardoor de stem extra belast wordt. Het is dan ook beter niet te fluisteren. Praat niet de hele dag De stembanden bestaan uit spieren en spieren raken vermoeid na een lange inspanning. Wanneer u bij vermoeidheid van de stem toch verder gaat praten, forceert u de stem waardoor nog meer vermoeidheid optreedt en u nog meer gaat forceren en zo verder. Bouw tijdens de dag dan ook periodes van stemrust in.
h ou uw stem gez on d
04. Stemhygiëne
7
Verzorg uw lichaamshouding Een goede houding is belangrijk (zeker voor professioneel stemgebruik) opdat de stem vol en draagkrachtig zou klinken. Een goede houding helpt ook om de adembeweging te controleren. Hou rekening met de volgende tips: sta met de twee voeten stevig op de grond houd de schouders laag en ontspannen houd het hoofd recht en in het verlengde van de rug
Gebruik een lage ademhalingstechniek Bij een hoge, oppervlakkige ademhaling blijft tijdens de inademing de buikwand vrijwel ter plaatse en is het nagenoeg alleen een lichte heffing van de ribbenkast die voor een uitzetting van de borstholte zorgt. Een lage ademhalingstechniek geniet de voorkeur gezien hierbij de grootste hoeveelheid lucht wordt verplaatst met de minste inspanning. Deze techniek kan aangeleerd worden in een logopedische therapie. Hou hierbij rekening met de volgende elementen: beweeg bij elke inademing niet enkel de borstwand maar vooral de buikwand voorwaarts (abdominaal ademen) adem behoorlijk diep in spreek nooit door tot alle lucht is opgebruikt, adem tijdig en regelmatig opnieuw in
Levensgewoonten Wees matig met roken, alcohol en cafeïne Roken, alcohol en cafeïne functioneren als diuretica (bevorderen het urineren) en veroorzaken zo een verlies van water in het lichaam. Dit zorgt voor uitdroging van de stem. Bovendien irriteert alcohol de keelslijmvliezen en zijn teer en andere stoffen uit tabaksrook schadelijk voor de luchtwegen. Daarom worden volgende regels aangeraden: probeer te stoppen met roken of in ieder geval te verminderen vermijd cafeïnehoudende dranken vóór intensief stemgebruik beperk het gebruik van cafeïne en alcoholhoudende dranken in het algemeen drink regelmatig plat water
Neem gezonde eetgewoonten aan Oprispingen (met eventueel een gastro-oesophagale reflux) komende uit de maag kunnen een oorzaak zijn van stemstoornissen. Het is dan ook belangrijk gezonde eetgewoonten aan te nemen. Enkele tips: nuttig het avondmaal ten minste drie uur voor het slapengaan en eet daarna niet meer tot de volgende morgen matig het eten van sterk gekruide spijzen kauw het voedsel altijd behoorlijk
Zorg voor een open articulatie
de mond voor de klinkers en tweeklanken behoorlijk wordt geopend de medeklinkers en medeklinkercombinaties duidelijk worden gerealiseerd
Zorg voor een regelmatig rust- en slaappatroon Algemene lichamelijke vermoeidheid manifesteert zich ook in de stem. Rust zorgt voor een goede conditie en dus ook voor een optimale stemconditie. Vandaar: neem een behoorlijke en regelmatige nachtrust neem extra nachtrust voor intensief stemgebruik neem eens vaker tijd voor een dutje tussendoor
h ou uw stem gez on d
Wanneer de mond tijdens het spreken onvoldoende wordt geopend, is de spraak slecht verstaanbaar, heeft de stem weinig draagkracht en worden de stemspieren te veel belast en gespannen. Een open articulatie is dan ook belangrijk. Dit betekent een uitspraak waarbij:
9
Reduceer stress en spanning zo veel mogelijk
Vragen? Noteer ze hier
Stress en spanning beïnvloeden de houding en de spreektechniek meestal in negatieve zin waardoor de stemkwaliteit aangetast wordt. Volgende tips kunnen helpen bij het leren beheersen van stress en spanning: sport voldoende gebruik relaxatietechnieken die bijdragen tot geestelijke en lichamelijke ontspanning.
05. Na fonochirurgie
h ou uw stem gez on d
Volg nauwkeurig de instructies van de NKO-arts. Probeer geen stemgeluid uit te brengen de eerste uren na de ingreep (hanteer pen en papier). Probeer telefoongesprekken te vermijden. Vermijd hoesten en keelschrapen. Probeer uw eerste stemgeluid te produceren in de nabijheid van een NKO-arts en/of logopedist(e). Volg de stemhygiënische maatregelen zoveel mogelijk op. Probeer te stoppen met roken voor de ingreep. Volg na de ingreep logopedische therapie als de NKO-arts dit advies geeft.
11
Deze brochure werd enkel ontwikkeld voor gebruik binnen het UZ Gent. Alle rechten voorbehouden.Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het UZ Gent.
MODULO.be 118309 - September 2013 - versie 2 (193) v.u.: Eric Mortier, afgevaardigd bestuurder UZ Gent, De Pintelaan 185, 9000 Gent
Stemkliniek (2P1) Dienst Neus-, Keel- en Oorheelkunde en Hoofd- en Halschirurgie Tel. 09 332 53 64 Tel. 09 332 23 32
UZ Gent De Pintelaan 185 B 9000 Gent T: +32 (0)9 332 21 11
[email protected] www.uzgent.be
