Het
z a g e n , slijpen en polijsten v a n veldkeien door G. J. ter Horst
In de afgelopen jaren hebben w i j honderden s t e n e n d o o r gezaagd, geslepen en gepolijst. Er was veel belangstell i n g voor. Twee afdelingen van N.G.V. zijn de reeds op b e z o e k geweest om de methode die wij enzaagmachine Foto G.Oude Middendorp Wierden t o e p a s s e n te z i e n . Hoewel l a n g g e l e d e n r e e d s over hetzelfde onderwerp, enkele a r t i k e l e n w e r d e n g e s c h r e v e n i n G r o n d b o o r en H a m e r , z i j n wij toch v a n m e n i n g , d a t e r w e l l i c h t l e d e n z i j n d i e e r wat meer v a n w i l l e n w e t e n , o f e r z e l f mee w i l l e n b e g i n n e n . M i s s c h i e n kan d i t a r t i k e l daartoe b i j d r a g e n . F
o
t
u
D
e
ste
A . 1 • De z a a g . A . 2 . De b a k . A . 3 « De k l e m i n r i c h t i n g .
A.
Het
ü B. r C.
A slijpen • u + A ~+ Het p o l i j s t e n
r» D.
T3^i ^ „ „ ^ A AI Belangrijke vragen
E.
De t e g e n s t a n d e r s
?• E.
\' 2.
.+ + „„„ Literatuur
F. _ F.
1 . De b o ö k e n . ^ ^ , 2 . De w a a r s c h u w i n g e n .
TT\ F. A,
zagen
o
Het ö
T
Het
« De m a c h i n e . „ _ _ B . 2 . De s l i j p m i d d e l e n . « 1 • De s c h i j v e n . n C . 2 . De p o l i j s t m i d d e l e n . D . 1 . Wat k o s t d a t a l l e m a a l ? .
B
c
D
>
2
<
W
a
a
r
g
fllt
* * " Wat b e t r e f t e
r
e
t
e
k
* de
e
o
o
p
?
keistenen. veldkeien.
zagen.
A . 1o De z a a g . De z a a g die wij gebruiken i s een c i r k e l z a a g v a n 40 cm d o o r s n e e , d i e op een d i k k e s t a l e n as i s b e v e s t i g d en w o r d t aangedreven d o o r e e n 1 pk m o t o r (krachtstroom) door m i d d e l van een d r i j f r i e m . De c i r k e l z a a g (die wij gebruiken) moet met een snelheid van 5 0 0 a 600 omwentelingen p e r m'.nuut d r a a i e n i n een b a k met p e t r o l e u m (koeling). H e t g e h e e l i s o p g e s t e l d op een w e r k b a n k i n de g a r a g e . Hoe b r e der deze werkbank i s , des t e b e t e r . 12
H e t b i j z o n d e r e v a n de c i r k e l z a a g i s , d a t h e t e e n z a a g i s , z o n d e r t a n d e n , gemaakt van g e g a l v a n i s e e r d plaatstaal. H e t b e s t i s de r a n d t e v e r g e l i j k e n met de r a n d v a n e e n w i j z e r plaat: er z i j n lange en k o r t e streepjes op t e z i e n * De l a n g e s t r e e p j e s z i j n openingen, i n s n i j d i n g e n . De k l e i n e s t r e e p j e s z i j n groefjes waarin diamantpasta wordt gewerkt, w a a r n a de g r o e f j e s worden g e s l o t e n » D i t i s d u s h e t e i g e n l i j k e " s n y v l a k " v a n de z a a g (+. 5 m m . b r e e d ) H e t i s a a n b e i d e z i j d e n v a n de z a a g a a n g e b r a c h t . Door het zagen s l i j t wat van het metaal e n de diamantpasta komt t e v o o r s c h i j n en d i t d i a m a n t p a s t a doet het e i g e n l i j k e zaagwerk, d o o r de g r o t e h a r d h e i d en de r o n d d r a a i e n d e beweging. De z a a g d i e w i j g e b r u i k e n komt u i t I d a r - O b e r s t e i n w a a r z e i n d i v e r s e a f m e t i n g e n worden gemaakt. A.
2.
De b a k .
De b a k w a a r i n de z a a g d r a a i t i s g e m a a k t v a n z i n k . v l a k m a a r l o o p t v o o r en a c h t e r c i r k e l v o r m i g omhoog.
De bodem
is
13
Wij hadden e e r s t een t e s m a l l e c i r k e l v o r m i g e b a k , met r e s u l taat d a t a l l e s o n d e r de p e t r o l e u m s p a t t e . Een b r e d e r e bak z o a l s w i j nu g e b r u i k e n is beter. De b a k is niet alleen breder maar > Deze b a k w e r d l o o p t ook e e n e i n d naar voren door ( z i e f i g . 3) < v o o r ons gemaakt d o o r een t e c h n i s c h a a n g e l e g d m e d e l i d . Het m i d d e n g e d e e l t e v a n de b a k moet l a g e r z i j n , omdat d a a r de klem met de t e z a g e n s t e n e n moet k u n n e n p a s s e r e n . Voor grotere v e l d k e i e n i s h e t n o d i g h e t d e k s e l v a n de b a k i e t s op t e t r e k k e n . D i t i s m o g e l i j k omdat h e t s c h a r n i e r e n d i s b e v e s t i g d op h e t o n d e r ste g e d e e l t e . Met een k e t t i n g k a n h e t d e k s e l v e r s t e l d w o r d e n . De k e t t i n g i s b e v e s t i g d aan een haak i n h e t p l a f o n d . A l s het deksel hoger wordt g e s t e l d , z a l t i j d e n s het zagen w e e r meer petroleum n a a s t h e t o n d e r s t e g e d e e l t e d e r b a k s p a t t e n . De z a a g moet +_ 1 cm. d o o r de p e t r o l e u m l o p e n . E e n h o g e r e s t a n d v a n de p e t r o l e u m i n de b a k v e r o o r z a a k t meer s p a t t e n . Een b e e t j e o l i e t o e g e v o e g d a a n de p e t r o l e u m g e e f t e e n g r o t e r e v i s c o s i t e i t , de p e t r o l e u m b l i j f t d a a r d o o r i e t s b e t e r a a n de z a a g h a n g e n . Wij z i j n i n m i d d e l s aan h e t spatten gewend en p r o b e r e n d i t zoveel mogelijk te b e p e r k e n . (Zie f i g . 3 het f i e t s spatbord!) Wij lazen dat het zagen(zoals wij d i t uitvoeren)geheel zond e r SjDatten n o g moet w o r d e n u i t gevonden. Dit hobbywerk moet dus b e s l i s t w e l i n een schuurtje of garage Foto 2. Rhombenporfier. (of kelder)worFoto: G. Oude Middendorp Wierden. den u i t g e v o e r d .
A.
3-
De k l e m i n r i c h t i n g .
Een k l e m i n r i c h t i n g i s , v o o r de m a n i e r v a n z a g e n z o a l s w i j d i e Het i s met d e z e m a c h i n e z e e r gedoen, een a b s o l u S e v e r e i s t e . vaarlijk, om de s t e n e n met de h a n d v a s t te houden, dus zondei klem te zagen. Wij hebben d i t wel z i e n doen op a n d e r e machines o . a . t e L e i d e n (Rijksmuseum v a n G e o l o g i e e n M i n e r a l o g i e )maar h e t is hier uitgesloten. Een k l e i n e a f w i j k i n g i n het vasthouden met de h a n d tijdens h e t z a g e n d o e t s t u k k e n u i t de z a a g s p r i n g e n en d i t k a n z e e r e r n stige gevolgen hebben. (De z a a g draait i n de r i c h t i n g v a n de zager!) W i j hebben een s t e v i g e k l e m i n r i c h t i n g . De s t e e n wordt t u s s e n de 2 h o u t e n k l o s s e n g e l e g d en d a a r t u s s e n g e k l e m d d o o r m i d d e l v a n v i e r g r o t e m o e r e n (2 o n d e r en 2 b o v e n ) . Stenen d i e w i j n i e t goed k u n n e n klemmen w o r d e n n i e t g e z a a g d . H e t l i n k e r s t u k X1 k a n d r a a i e n om X 2 . H e t s t u k X2 k a n d r a a i e n om X 3 . Met h e t w i e l Xk k a n de g e h e l e k l e m n a a r l i n k s , v o o r de z a a g l a n g s w o r d e n g e d r a a i d , o f n a a r rechts, v e r d e r v a n de z a a g w o r d e n v e r w i j d e r d . Wij kunnen dan bf e e n d u n p l a k j e v a n de s t e e n z a g e n , ó f , d o o r a n d e r s i n t e stellen, de s t e e n o n g e v e e r m i d d e n d o o r z a g e n . 14
FI6.4 Het e i g e n l i j k e zagen k a n pas b e g i n n e n , a l s de s t e e n goed i s v a s t g e k l e m d en g o e d v o o r de z a a g i s g e b r a c h t . D o o r de s c h a k e l a a r ( f i g , 1) w o r d t de m a c h i n e a a n g e z e t . Door het e i g e n gewicht wordt de g e k l e m d e s t e e n , t e g e n de zaag gehouden. W i j maakten i n het b e g i n v a a k de f o u t i e t s t e h e l p e n d o o r a a n d r u k k e n , X2 w e r d v a s t g e h o u d e n en g e d r u k t . H e t r e s u l t a a t was v e e l g r o e v e n (soms d i e p e ! ) d i e weer moesten worden w e g g e s l e p e n . Het b e s t e zaagwerk k r e g e n w i j a l s w i j de g e k l e m d e s t e e n door e i g e n g e w i c h t v a n s t e e n e n k l e m t e g e n de z a a g l i e t e n l o p e n . N a t u u r l i j k komt de v r a a g welke stenen w i j zaagden. Het s t a a t boven v e r m e l d : v e l d k e i e n . H o o f d z a k e l i j k stenen d i e w i j verzamelden i n M a r k e l o . Het mooiste r e s u l t a a t verkregen wij met d i v e r s e p o r f i e r e n , maar z a a g d e n 0. a. granieten, gneizen, gabbros, diabazen, zandstenen. Hoe h a r d e r en d i c h t e r de s t e e n , d e s t e m o o i e r w a r e n de u i t e i n d e l i j k e resultaten. D i a b a a s v i e l m e e s t a l t e g e n , de o p h i t i s c h e s t r u c t u u r i s op een verweringsvlak mooier te z i e n d a n op e e n g e s l e p e n en g e p o l i j s t vlak. Ook e s s e x i e t v i e l t e g e n . Z a n d s t e n e n z i j n g o e d t e z a g e n en t e s l i j p e n maar s l e c h t t e p o l i j s t e n . Wat de g r o o t t e d e r s t u k k e n b e t r e f t , h e b b e n wy o n s , d o o r o n d e r v i n d i n g w i j s geworden moeten b e p e r k e n . Het b e s t e formaat v i n d e n w i j stenen van 2 x v u i s t g r o o t t e . Te g r o t e s t e n e n l o p e n t e g e n de f l e n z e n w a a r t u s s e n de z a a g i s g e k l e m d . Men k a n d a n de k l e m en s t e e n 1 8 0 ° om X2 d r a a i e n e n v a n de a n d e r e kant beginnen te zagen. B i j de m a c h i n e die wij gebruiken komen d a n de b e i d e z a a g s n e d e n n o o i t p r e c i e s i n eikaars verlengde (niet in hetzelfde vlak)• B i j h e t z a g e n v a n e e n h o u t e n b a l k met e e n gewone z a a g overkwam ons d a t ook w e l ! Te k l e i n e s t e n e n kunnen m o e i l i j k worden geklemd en z i j n b i j h e t s l i j p e n en p o l i j s t e n soms m o e i l i j k met de h a n d v a s t t e h o u d e n . V o o r l e d e n d i e ook g a a n z a g e n e n k e l e p u n t e n om t e o n t h o u d e n : 1. U z a a g t s t e n e n - g e e n h o u t . 2. Zaag n o o i t s t e n e n d i e n i e t goed z i j n v a s t g e k l e m d . 3» D r u k n i e t t e g e n de k l e m i n r i c h t i n g t i j d e n s h e t z a g e n . 4 . P l a a t s uw z a a g m a c h i n e n i e t op de r a n d v a n uw w e r k b a n k , maar i e t s v e r d e r o p . E e n a f g e z a a g d s t u k d a t o n v e r h o o p t mocht v a l l e n , v a l t d a n op de w e r k b a n k en n i e t op de v l o e r i n s t u k k e n .
15
5.
P r o b e e r n i e t e e n d u n p l a k j e v a n een pen, v a n g d i t op met e e n p l a n k j e , komt •
B.
Het
B.
1.
s t e e n met de h a n d t e a l s de z a a g d o o r de
grijsteen
slijpen, De m a c h i n e •
De m a c h i n e die wij gebruiken b e s t a a t u i t een z a a g a s , d i e i n p l a a t s v a n h o r i z o n t a a l , v e r t i c a a l s t a a t o p g e s t e l d , met d a a r o p e e n c i r k e l v o r m i g e p l a a t v a n i j z e r d o o r de l o c a l e s m i d g e m a a k t u i t e e n putdeksel ( r u i t j e s naar beneden). Door middel v a n een kleine f l e n s en e e n g r o t e moer w o r d t d e z e s c h i j f op de a s v a s t g e z e t . A a n de a n d e r e k a n t ( d u s de o n d e r z i j d e ) v a n d e z e as hadden w i j een p u l l e y van g e r i n g e a f m e t i n g e n . Wij hadden g e l e z e n dat deze s l i j p s c h i j v e n met g r o t e s n e l h e i d r o n d d r a a i d e n . Daardoor zouden goede r e s u l t a t e n worden v e r k r e g e n . De o n d e r v i n d i n g e n d i e w i j ermee op d e d e n w a r e n de v o l g e n d e : D o o r de s n e l d r a a i e n d e b e w e g i n g en g r o t e c e n t r i f u g a l e k r a c h t ; h e t s l i j p m i d d e l en h e t w a t e r v l o g e n e r s n e l l e r weer a f d a n w i j h e t e r op k o n d e n b r e n g e n . Het k o s t t e enorm v e e l s l i j p m i d d e l . De n a r i g h e i d b e g o n p a s g o e d t o e n een s t e e n , d i e g l a d g e w o r d e n , u i t o n z e v i n g e r s s l i p t e , met v a a r t op ons a f kwam. Gelukkig was h e t een a f z w a a i e r ! Een volgende keer kwam de s t e e n n i e t op ons a f maar v l o o g met e e n k l a p d o o r de r u i t e n t o t een e i n d b u i t e n de g a r a g e . Weer e e n a n d e r e sloeg tegen de 150 w a t t l a m p ; h e t g l a s v a n d e z e lamp v l o o g i n de r o n d t e en w i j w a r e n v o o r g o e d g e n e z e n v a n de n o o d z a k e l i j k e g r o t e s n e l h e i d v a n de s l i j p schijf. W i j h e b b e n nu e e n a a n d r i j f w i e l v a n e e n oude w a s m a c h i n e a a n de onderzijde d e r v e r t i c a l e as b e v e s t i g d . D o o r m i d d e l v a n een V - s n a a r (drijfriem) w o r d t de a s nu a a n g e d r e v e n door een k l e i n e electromotor d i e op h e t lichtnet loopt ( o u d e w a s m a c h i n e m o t o r ) . Nu d r a a i t onze s l i j p s c h i j f b e t e r . Het s l y p m i d d e l ( m i t s n i e t t e g r o f ) v l i e g t e r n i e t meer a f .
De s l i j p s c h i j f d r a a i t i n een c i r k e l v o r m i g e bak v a n s t a a l p l a a t ( o o k g e m a a k t d o o r de l o c a l e s m i d ) . A n d e r e m a t e r i a l e n s l i j t e n gauw d o o r h e t c a r b o r u n d u m en w a t e r d a t e r a a n de b i n n e n z i j d e t e g e n a a n wordt g e s l i n g e r d . Het water + s l i j p s e l e n z . v e r z a m e l t z i c h i n deze b a k . Het zou b i j de z a a g a s k u n n e n komen e n de k o g e l l a g e r s die daar i n z i t t e n kunnen b e s c h a d i g e n .
16
F o t o 3: Een w i l l e k e u r i g e s t e e n , aan de b u i t e n k a n t n i e t s v e r t o n e n d na zagen en p o l i j s t e n een p r a c h t v o o r b e e l d van p l o o i i n g , g e p l o o i d e Gneis F o t o : G . Oude Middendorp W i e r d e n .
Daarom hebben w i j i n het midden van deze bak een opstaand r a n d j e l a t e n maken en a l s h e t w a t e r nu maar n i e t h o g e r komt d a n dat r a n d j e gebeurt er n i e t s . T o c h h e b b e n w i j l a t e r ook n o g een a f v o e r p i j p j e n a a r b u i t e n g e maakt w a a r d o o r h e t w a t e r kan worden a f g e v o e r d . T o e n w i j d i t nog n i e t h a d d e n , m o e s t e n w i j d i k w i j l s s t o p p e n , de s l i j p s c h i j f v e r w i j d e r e n en de b a k met een c o n s e r v e n b l i k j e l e e g s c h e p p e n . Met e e n a f v o e r p i j p j e is het gemakkelijker werken. Wij hadden g e l e z e n dat er s l i j p s c h i j v e n van lood werden g e b r u i k t . D i e hebben w i j g e p r o b e e r d . Ook d i e v a n a l u m i n i u m en v a n gegalvaniseerd ijzer. W i j h e b b e n de e r v a r i n g o p g e d a a n d a t v o o r h e t s l i j p e n v a n v e l d k e i e n , z o a l s w i j d i t d o e n , een i j z e r e n s c h i j f (boven v e r m e l d ) h e t beste i s . H e t m o o i e v a n een s l i j p s c h i j f i s d a t men ook a l s men de s t e n e n niet eerst zaagt, t o c h w e l e e n f r a a i v l a k a a n de s t e e n , k a n s l i j pen; N a t u u r l i j k d u u r t d i t l a n g e r d a n w a n n e e r men met e e n g e z a a g d vlak begint. Maar wij verzekeren u dat het m o g e l i j k i s . Op de s l i j p s c h i j f w o r d t w a t e r g e d r u p p e l d . D i t w a t e r k a n met een c o n s e r venblikje er s t e e d s v o o r z i c h t i g worden opgegoten, maar g e m a k k e -
FIG.6
17
l i j k e r i s het e e n i e t s g r o t e r b l i k t e nemen met e e n r u b b e r s l a n g en d a a r a a n e e n k l e i n d r u p p e l k r a a n t j e . Z o n d e r r u b b e r s l a n g k a n ook maar d a n moet h e t b l i k b o v e n de s c h i j f h a n g e n en v a n e e n k r a a n t j e z i j n v o o r z i e n . Met s l a n g b e v a l t ons b e t e r .
FIG 7
B i j g e b r u i k v a n t e v e e l w a t e r w o r d t d o o r de c e n t r i f u g a l e k r a c h t w a t e r en s l i j p m i d d e l v a n de s c h i j f a f g e s l i n g e r d . B i j g e b r u i k van t e w e i n i g w a t e r r o l l e n v o o r a l de g r o v e r e s i i j p m i d d e l e n v a n de d a n droge s l i j p s c h i j f a f . W i j b e g i n n e n met de d r a a i e n d e s c h i j f goed s c h o o n t e s p o e l e n . D a a r n a z e t t e n w i j de m a c h i n e w e e r a f en s t r o o i en e r wat ( g r o f ) s l i j p m i d d e l o p ; h o u d e n o n z e s t e e n g e r e e d en z e t t e n de m a c h i n e w e e r a a n . D e s t e e n k a n d a n d i r e c t op de s c h i j f w o r den gehouden. Wij ondervonden dat w i j n i e t te hard op de s t e e n m o e s t e n d r u k k e n e n d a t de b e s t e s l i j p r e s u l t a t e n werden v e r k r e g e n d o o r de s t e e n r o n d t e b e w e g e n o v e r de s l i j p s c h y f i n t e g e n g e s t e l d e r i c h t i n g a a n de d r a a i r i c h t i n g v a n de s l i j p s c h i j f . Na e n i g e o e f e ning gaat d i t v a n z e l f . B.
2.
De
slijpmiddelen,
A l s een s t e e n i s d o o r g e z a a g d z u l l e n daar a l t i j d c i r k e l v o r m i g e g r o e f j e s o f k r a s s e n v a n de z a a g op v o o r k o m e n . Het e i g e n l i j k e s l i j p w e r k b e g i n t met d i e e e r s t e weg t e slijpen Daarvoor gebruiken wij carborundum n o , 60, (80 o f 100 k a n o o k ) . Meestal s l i j p e n wij een a a n t a l s t e n e n achter elkaar; omdat w i j maar é é n slijpmachine hebben i s dat eenvoudiger. Want na e l k s l i j p m i d d e l m o e t e n s t e e n , s c h i j f en ook de h a n d e n e e r s t w o r d e n g e w a s s e n , v o o r d a t met e e n v o l g e n d ( f i j n e r ) s l i j p m i d d e l kan worden begonnen• Is d i t gedaan dan s l i j p e n w i j weer v e r d e r met c a r b o r u n d u m n o , 320 (22 k a n o o k ) . S t e e d s l a t e n w i j t i j d e n s het s l i j p e n w a t e r op de s c h i j f d r u p p e l e n en s t r o o i e n a f en t o e wat v a n h e t s l i j p m i d d e l op de s c h i j f . Men k a n ook e e r s t e e n s o o r t p a s t a maken v a n s l i j p m i d d e l en w a t e r e n d a t met e e n b o r s t e l o f e e n l e p e l op de s c h i j f brengen. W i j v i n d e n de e e r s t e m a n i e r b e t e r . W i j h o u d e n de s t e e n met de rechterhand vast e n s t r o o i e n met de l i n k e r h a n d a f en t o e wat v a n h e t d r o g e s l i j p p o e d e r op de s c h i j f . Na w e e r w a s s e n v a n de s t e e n , s c h i j f en h a n d e n s l i j p e n w i j nog met c a r b o r u n d u m 320 (400 k a n ook). Na a l l e s o p n i e u w g e w a s s e n t e h e b b e n gebruiken wij Amarilp o e d e r ( d i t i s b i j de d r o g i s t t e k o o p ) • Na h e t weer wassen van s c h i j f , s t e e n en h a n d e n i s de s t e e n k l a a r om g e p o l i j s t t e w o r d e n .
1•
18
V o o r l e d e n d i e ook g a a n s l i j p e n e n k e l e p u n t e n om t e o n t h o u d e n : Beweeg de s t e e n i n een r o n d d r a a i e n d e beweging o v e r de s l i j p schijf. H e t s l i j p o p p e r v l a k v a n de b u i t e n z i j d e is groter dan d a t v a n de b i n n e n z i j d e d e r s l i j p s c h i j f .
2. 3. 4.
A l v o r e n s over te gaan op e e n f i j n e r s l i j p m i d d e l e e r s t wassen, é é n g r o f k o r r e l t j e k a n weer k r a s s e n v e r o o r z a k e n , G e b r u i k geen s n e l d r a a i e n d e schijven, Hoe h o g e r h e t nummer i s d e s t e f i j n e r i s h e t s l i j p m i d d e l .
B i j v . n o , 1 0 0 , 1 2 0 . No. Respectievelijk 100^
220,
320.
No.
kOO.
No.
800.
No. 1 2 0 0 .
120)
320j
K
o
r
r
e
l
s
P©
r
vierkante
inch.
duurder het
is.
800) 1200)
Hoe f i j n e r No. kg.
het
s l i j p m i d d e l , hoe
6 0 - 1 2 0 kosten No. 1 2 0 0 k o s t ƒ
( b i j grote hoeveelheden) 1 2 , 5 0 per k g .
ƒ
1,60 -
ƒ
1 , 7 0 per
Wij gebruiken d i e h o g e r e nummers niet. B i j het s l i j p e n van s i e r s t e n e n z i j n ze w e l n o o d z a k e l i j k . 5 . H e t i s n i e t a l t i j d c a r b o r u n d u m wat o n d e r d i e naam t e k o o p i s . Een e x p e r t op h e t g e b i e d v a n s l i j p m i d d e l e n en z e l f f a b r i k a n t van slijpstenen, d i e duizenden k g . carborundum v e r w e r k t , b r a c h t dit onder onze aandacht. Hadden w i j de h e e r Boris Batjuckin maar e e r d e r l e r e n k e n n e n ! Het echte carborundum h e e f t een z e e r s n e l l e w e r k i n g en s c h i t t e r t met e e n m e t a a l a c h t i g e g l a n s , i s b l a u w g r i j s van k l e u r . H e t a n d e r e komt u i t G r i e k e n l a n d is bruin-grijs en s c h i t t e r t n i e t , neemt n i e t zo s t e r k a f als slijpmiddel; het d u u r t a l l e s z o v e e l l a n g e r . Het e c h t e w e r k t z e k e r 3 x zo s n e l . Onwetendheid k a n soms een z e g e n z i j n ! Nu w e t e n w i j b e t e r en daarom geven w i j d i t weer aan u d o o r . O n l a n g s h e b b e n w i j ook e n i g e s l i j p m a c h i n e s g e z i e n v o o r e e n a n d e r e methode v a n s l i j p e n . D a a r z i j n op e e n s t a l e n a s e n k e l e c a r b o r u n d u m s l i j p s t e n e n ( é é n g r o f en é é n f i j n ) bevestigd.
Foto 4: Weer zo'n l e l i j k e steen, na zagen en polijsten een pronkstukje. Monocraterion tentaculatum (Markelo). Foto: G. Oude Middendorp Wierden. 19
Water wordt van boven toegevoerd. De s t e n e n draaien i n de r i c h t i n g v a n de s l i j p e r . G e e f t g o e d e , s n e l l e r e s u l t a t e n . Ons b e zwaar t e g e n d e z e methode i s dat het moeilijker is om v e l d k e i e n tegen deze v e r t i c a a l opgestelde slijpstenen v l a k t e s l i j p e n . Op een h o r i z o n t a a l d r a a i e n d e s c h i j f i s d i t o n t e g e n z e g g e l i j k gemakkelijker. G e z i e n de v e l e o n g e l u k k e n d i e e r mee gebeurd z i j n geven wij n o g de v o l g e n d e w a a r s c h u w i n g e n .
is
Z e t n o o i t e e n m o t o r op e e n n i e t op d i t h o g e t o e r e n t a l
zgn. handslijpmachientje. berekend.
De
steen
Zet n o o i t g r o t e c a r b . s t e n e n ( b . v . 2 5 cm. x 2 cm.) op e e n dunne a s . Gebruik grote f l e n z e n e n maak é é n of andere beschermkap plaat.
C.
Het
C.
1.
te of
Polijsten. De
schijven.
Het a a n t a l s o o r t e n p o l i j s t s c h i j v e n i s z e e r g r o o t . Wij g e b r u i ken e r twee. 1• E e n v i l t s c h i j f . 2 . Een s c h i j f gemaakt v a n b i t u m e n (asphalt mastiek) het m a t e r i a a l dat g e b r u i k t wordt om p l a t t e d a k e n en d a k g o t e n w a t e r d i c h t t e m a k e n , v e r k r i j g b a a r b i j "de l o o d g i e t e r . " Ook w o r d e n w e l b e u k e h o u t e n en l i n d e h o u t e n schijven gebruikt en h o u t e n s c h i j v e n met l e e r . Wij hebben daar n o o i t g e b r u i k van gemaakt, omdat de twee d i e w i j g e b r u i k e n v o o r ons d o e l g o e d v o l d o e n . W i j h e b b e n o o k g e ë x p e r i m e n t e e r d met oude v i l t h o e d e n e n l a p pen v i l t s t o f (zo v e e l m o g e l i j k cirkelvormig geknipt e n op een s c h i j f g e p l a k t . ) H e t w o r d t v e e l a a n g e p r e z e n maar b i j h e t p o l i j s t e n van v e l d k e i e n k r e g e n w i j na v e r l o o p v a n t i j d p l o o i e n of r i c h e l s i n h e t v i l t en de s t e e n werd u i t onze handen g e r u k t ! H e t i s ons m e e r m a l e n o v e r k o m e n en w i j k u n n e n d i t b e s l i s t n i e t a a n r a d e n . Een echte v i l t s c l h i j f is prachtig voor k l e i n e r e stenen, maar b i j de k e i e n die wij gewoonlijk s l i j p e n , komt h e t d i k w i j l s v o o r d a t e r d o o r h e t v i l t e e n p l o t s e l i n g e r u k a a n de s t e e n w o r d t g e g e v e n w a a r w i j m e e s t a l n i e t op v e r d a c h t w a r e n . Met k l e i n e r e s t e n e n hadden w i j daarvan minder l a s t . Het f e i t dat deze rukken konden voorkomen w e e r h i e l d ons e r v a n de s t e e n stevig op de s c h i j f t e drukken• W i j v e r k r e g e n d a a r d o o r ook m i n d e r s n e l e e n m o o i e h o o g g l a n s . W i j p r e f e r e r e n n o g s t e e d s de e i g e n g e m a a k t e s c h i j f v a n b i t u m e n o f m a s tiek. Dit materiaal hebben w i j e e r s t i n enkele lege conservenb l i k j e s v l o e i b a a r gemaakt (door v o o r z i c h t i g e v e r h i t t i n g ) en dat t o e n ( b u i t e n op de t r o t t o i r t e g e l s ) u i t g e g o t e n opeen c i r k e l v o r m i g s t u k h a r d b o a r d waar w i j e e r s t een r a n d j e z g n . z e l f p l a k k e n d t o c h t b a n d omheen hadden g e d r u k t . Daarna w ó r d t een o p e n i n g gesneden v o o r de f l e n s t o t op h e t h a r d b o a r d en een o p e n i n g i n het h a r d b o a r d om de s c h i j f op de a s te kunnen p l a a t s e n . Op d e z e m a n i e r v e r k r e g e n w i j een p r i m a s c h i j f , die wij a l jaren i n gebruik hebben. W i j l a t e n onze i j z e r e n s c h i j f er onder liggen a n d e r s zou onze p o l i j s t s c h i j f d o o r z a k k e n . Men k a n d a n de s t e e n o o k b e h o o r l i j k t e g e n d e z e s c h i j f a a n d r u k ken (zonder vrees v o o r de p l o t s e l i n g e r u k k e n z o a l s d i e b i j een v i l t s c h i j f k u n n e n v o o r k o m e n ) . H e t p o l i j s t m o o i e r en s n e l l e r . 20
C.
2 . De
polijstmiddelen.
W i j h e b b e n i n de l o o p d e r j a r e n v e l e middelen geprobeerd o . a . d o d e k o p ( w a a r s p i e g e l r u i t e n mee w o r d e n g e p o l i j s t ) en d i v e r s e p o l i j s t p a s t a ' s de z g n . p o l i s h i n g compounds op w a t e r o f op o l i e b a s i s . H e t r e s u l t a a t v i e l ons z w a a r t e g e n . V e r d e r "tin-as",tin-oxyde, cerium-oxyde. Het a l l e r b e s t e v i n d e n w i j het t i n - o x y d e , maar d i t k o s t v i a de drogist b i j de N . V . Koninklijke Pharmaceutische Fabrieken v/h B r o c a d e s en Stheeman ( D e v e n t e r ) ƒ 2 5 , — a ƒ 2 7 » 5 0 per 5 0 0 gram. Ook h e t c e r i u m - o x y d e i s d u u r £ ƒ 2 0 , — p e r k g . Daar s t a a t t e g e n o v e r d a t de " t i n - a s " v a n de N . V . H o l l a n d s e M e t a l l u r g i s c h e I n d u s t r i e B i l l i t o n te Arnhem s l e c h t s ƒ 5 i — p e r k g . k o s t . Voor v e l d k e i e n g e e f t d i t een b e h o o r l i j k r e s u l t a a t , al willen w i j n i e t ontkennen dat t i n - o x y d e b e t e r is. H e t l a a t s t e h e e t met e e n d u r e naam S t a n n i oxydum a l b u m o f o x y dum s t a n n i c u m . Ook h e t c h r o m i u m - o x y d e (groen) wordt v e e l gebruikt o.a. in I d a r - O b e r s t e i n , maar d i t i s ook d u u r en h e t i s m o e i l i j k g e h e e l t e v e r w i j d e r e n na h e t polijsten. Met t i n - a s ( g r i j s ) e n t i n - o x y d e ( w i t ) g a a t d i t o n d e r de k r a a n met e e n n a g e l b o r s t e l t j e gemakkelijker.
Enkele
punten
om t e
geen
onthouden:
1•
Polijst
s t e n e n waar z i c h nog k r a s s e n
2.
Beweeg de s t e e n , ende b e w e g i n g .
3.
P o l i j s t (met i e t s d r o o g p o l i j s t m i d d e l ) n o g e v e n n a d r o g e p o l i j s t s c h i j f . D i t v e r h o o g t de g l a n s .
ook o v e r
op
de p o l i j s t s c h i j f ,
bevinden. in
een
ronddraaiop de
bijna
k
Bedenk a l t i j d d a t u v e l d k e i e n s l i j p t en p o l i j s t ; (Het z u l l e n n o o i t e d e l s t e n e n of s i e r a d e n worden en u k u n t s l i j p e n en p o l i j s t e n tot u er b i j neervalt maar de b a r s t j e s en p u t j e s d i e i n de s t e e n v o o r k o m e n b l i j v e n ) . Neem op e e n g e g e v e n moment genoegen met de z a a k en z i e v a n verdere bewerking af. 9
Het opbrengen van het p o l i j s t m i d d e l doen w i j a l s v o l g t : Wij maken e e r s t de s c h i j f n a t met i e t s w a t e r , s t r o o i e n e r wat p o l y s t m i d d e l op en r o e r e n d a n met é é n d e r s t e n e n d i e g e p o l i j s t z a l w o r den water en p o l i j s t m i d d e l door e l k a a r , o v e r de g e h e l e s c h i j f . D a a r n a z e t t e n w i j de m a c h i n e a a n en b e g i n n e n met h e t p o l i j s t e n . Water kan er t i j d e n s het p o l i j s t e n zo n o d i g b i j g e d r u p p ' e l d worden. W i j s t o p p e n de m a c h i n e e v e n a l s e r wat p o l i j s t m i d d e l b i j op m o e t . Een andere m o g e l i j k h e i d i s eerst polijstmiddel met wat w a t e r op e e n s c h o t e l t j e t o t e e n p a s t a r o e r e n e n d e z e p a s t a d a n met e e n nagelborsteltje op de s c h i j f b r e n g e n . W i j h e b b e n d i t ook geprobeerd maar v i n d e n d i t m i n d e r h a n d i g . E r b l i j f t a l t i j d p a s t a op h e t s c h o t e l t j e a c h t e r en e r b l i j f t nog v e e l i n het b o r s t e l t j e zitten.
Opm.
V e r w i j d e r na h e t s t o f v r i j op.
polijsten
de
schijf
d i r e c t ; en b e r g
die
21
D.
Belangrijke vragen.
D.
1.
Vat kost
dit
allemaal?
D i k w i j l s k r i j g e n w i j d e z e v r a a g t e h o r e n . Wij h a d d e n ook i n f o r m a t i e s g e k r e g e n d a t a l l e e n de z a a g a l ƒ 8 0 0 , — z o u k o s t e n , E h e e n complete machine z o ' n ƒ 1700,—• V o o r een hobby l i g t d i t bedrag te hoog. Wij
betaalden
de v o l g e n d e
prijzen:
Zaag ƒ 1 2 5 , — (nieuw) Zaagas + s t a n d a a r d + k l e m i n r i c h t i n g ƒ M o t o r ƒ 7 5 , — (2e h a n d s ) Totaal ƒ 300,—
100,—
(2e
hands)
Slijpmachine Bak + s c h i j f Zaagas Motor Viltschijf
ƒ " " »
25,— 25,— 25,— 25,—
(smid) (nieuw) (2e h a n d s ) (nieuw)
Totaal
ƒ100,—
(Ter v e r g e l i j k i n g : V a n onze g r o t e c o l l e c t i e stenen u i t Sumatra l i e t e n w i j 16 s t u k s z a g e n , s l i j p e n e n p o l i j s t e n , v i a de f a . D r i j f hout te Amsterdam, i n I d a r - O b e n s t e i n , t e r u g 27 s t u k s a ƒ 1 2 , 5 0 = ƒ 337,50, mrt/aug. 1959). H e t b e l a n g r i j k s t e i s de j u i s t e u i t r u s t i n g t e maken o f t e k o p e n (nieuw o f tweede h a n d s ) . E l k e hobby k o s t g e l d ook d e z e , en o f u v e e l o f w e i n i g g e l d i n deze hobby s t e e k t w i j v e r z e k e r e n u dat het u v e l e m a l e t e r u g b e t a a l t i n g e l u k en v r e u g d e d i e h e t u b r e n g t . D.
2.
Waar i s
dit
te
koop?
Ook d e z e v r a a g w o r d t ons d i k w i j l s g e s t e l d . De z a g e n z i j n te k o o p i n I d a r - O b e r s t e i n . De z a a g a s + s t a n d a a r d e n k l e m i n r i c h t i n g e n o o k . U k u n t ook i n een i j z e r w a r e n h a n d e l een z a a g a s k o p e n en i . p . v . de s t a n d a a r d een b l o k hard hout nemen z o h o o g v a n de t a f e l of w e r k b a n k d a t de z a a g (met de b a k e r o n d e r ) v r i j d r a a i t . De m a c h i n e d i e w i j h e b b e n , h e b b e n w i j i n d e r t i j d o v e r g e n o m e n v a n de h e e r v . d . Meer t e Kampen. De m o t o r e n z i j n 2e h a n d s g e k o c h t b i j een f i r m a d i e i n wasmac h i n e s h a n d e l t en d i e een g r o o t a a n t a l m o t o r e n i n v o o r r a a d h e e f t , omdat b i j a a n k o o p v a n e e n n i e u w e w a s m a c h i n e d i k w i j l s de oude w o r d t teruggenomen. Zaagassen z i j n i n elke goede ijzerwarenwinkel te k o o p . De V i l t s c h i j f hebben w i j gekocht b i j een g r o s s i e r i n schoenmakersartikelen.
E.
De t e g e n s t a n d e r s
van het
zagen
slijpen
en
polijsten.
N i e t a l l e l e d e n z i j n h e t e e n s met h e t "bewerken" van stenen. Z i j v i n d e n d a t h e t n a d i e b e w e r k i n g e n g e e n " n a t u u r s t e e n " meer i s . E.
1• Wat b e t r e f t
de
edelstenen.
Wat b e t r e f t de z e e r z e l d z a m e , zeer grote edelstenen, delen w i j h u n o p v a t t i n g e n en h i e r i n s t a a n w i j n i e t a l l e e n . E r z i j n gel u k k i g mensen d i e h e t b e t r e u r e n d a t de b e r o e m d e C u l l i n a n - d i a m a n t i n s t u k k e n i s g e g a a n B o l m a n 3 0 2 5 f k a r a a t , E d w . G ü b e l i n 3106 k a r a a t .
22
T e r p s t r a 6 2 1 , 2 gram (=3106 karaat), Spencer 3 1 0 6 k a r a a t , Wild/ V i s s e r 3 0 2 5 k a r a a t . (+ 6 2 0 gram) d i t k l o p t n i e t b i j omrekening 1 k a r a a t = 2 0 0 gram. 3 0 2 5 k a r a a t = 6 0 5 gram, en d a t h e t j u i s t e gew i c h t h e l a a s n i e t e e n s b e k e n d i s . W i j z i j n h e t e r mee e e n s d a t e r b e p e r k i n g e n d i e n e n g e m a a k t t e w o r d e n , o m i e t s d e r g e l y k s i n de t o e komst t e v o o r k o m e n . . E.
2 . Wat b e t r e f t
de
veldkeien.
Wat b e t r e f t de v e l d k e i e n houden w i j op n a e n o o k h i e r s t a a n w i j n i e t a l l e e n . kogeldioriet! Bijgaande
foto's
dienen
om o n z e
2536
Monocraterion tentaculatum
1716
geplooide
1109
rhombenporfier Ruinen
F.
Literatuur.
F.
1 . De De
gneis
De V o o r s t
-
er een andere o p v a t t i n g Denk a a n d é z o z e l d z a m e
opvattingen
te
staven.
Markelo Veel fraaier bewerkt werkt Onbewerkt practisch zien!
dan
onbe^
niets
te
boeken.
literatuur
Publicatie
d i t - onderwerp
geven
u toch
N.G.V.
is
schaars.
93 J.M.A. Wind Het s l i j pen en p o l i j s t e n van zwerfstenen. " " » » V 1 9 ^ 8 b l z . 1 1 8 H . A . E n k e l a a r Het s l y pen en p o l i j s t e n van stenen. " " »• »' VI 1 9 4 9 b l z . 1 7 0 Redactie van der L i j p J . H . A . W i n d e n C . Ovaa Het s l y p e n van stenen. » » » " X I I I 1 9 5 3 b l z . 2 7 1 K . H . Hamelink Polysten van stenen. T r e n d / B o o k n r . 1 6 4 . Handbook of Rocksand Gems. How to: findi d e n t i f y - c u t a n d p o l i s h r o c k s and gems ( a l l n a t i o n wide locations). Wij b e z i t t e n nog e n i g e b o e k j e s maar d a a r i n staat zeer weinig o v e r z a g e n , s l i j p e n e n p o l i j s t e n ( e n m e e s t a l b e t r e f t d i t de e d e l s t e n e n e n n i e t o n z e v e l d k e i e n ) . V a a k w o r d t de r a a d g e g e v e n e r n i e t mee t e b e g i n n e n . ( F 2 )
Wij
v a n de
over
de
IV 1 9 ^ 8 b l z .
titels:
E d e l s t e n e n door P r o f . D r . P. A Key To P r e c i o n s s t o n e s b i j
T e r p s t r a 1 9 ^ 9 » S e r v i c e - Den H a a g . L . J . S p e n c e r 2 nd e d . p . 5 2 . E m e r s o n B o o k s I n c . New Y o r k . The P e b b l e s on t h e B e a c h b i j C l a r e n c e E l l i s . F a b e r and F a b e r L t d . London. E d e l s t e n e n en hoe t e h e r k e n n e n d o o r G e o r g 0 Wold voor Ned. bewerkt en uitgebreid floor J.M. Visser 2e druk 1 9 5 1 . N.V.Thieme Zutphen. 23
F.
2 . De
waarschuwingen.
T e r e c h t worden e r ook v e l e w a a r s c h u w i n g e n g e g e v e n waarvan w i j er enkele l a t e n volgen: 1 . - De b e l o n i n g e n v a n de a m a t e u r z i j n g e w o o n l i j k k a p o t t e vingers, s t e e n s p l i n t e r s i n h e t oog ( n i e t e r g aanmoedigend) -. 2. dit is een b e w e r k i n g die door de a m a t e u r s gedaan kan worden, m a a r h e t v e r e i s t e e n b e p a a l d e u i t r u s t i n g en e e n g r o t e h o e v e e l h e i d g e d u l d en t i j d , e n t o t d a t v a a r d i g h e i d i s v e r k r e g e n z u l l e n er v e e l mislukkingen z i j n . ( k l i n k t a l i e t s b e t e r ) • 3 . Het i s verbazingwekkend hoe w e i n i g k e n n i s v o o r een amateur i s v e r e i s t om e e n g o e d z a g e r en p o l i j s t e r van stenen te worden. (Wat l e t u n o g ? ) Z o a l s a l t y d z a l ook h i e r de w a a r h e i d W i j w i l l e n d a a r nog aan t o e v o e g e n :
wel
E e n w i j s man l e e r t u i t de e r v a r i n g v a n e e n dwaas w i l a l l e s z e l f o n d e r v i n d e n ! Wij z i j n moesten het
ons
a l t i j d e r g e i g e n w i j s geweest z e l f o n d e r v i n d e n om t e l e r e n .
i n het
liggen!
anderen,
en d u s
dwaas
maar
wij
A l s u i e t s h e b t kunnen l e r e n v a n onze o n d e r v i n d i n g hebben d o e l b e r e i k t en i s o n z e m o e i t e n i e t t e v e r g e e f s g e w e e s t .
wij
Wierden,
24
midden
-
november 1 9 6 5 -
