Het werk van Duane Hanson bekleedt een belangrijke plaats in de rijke veelvormige experimenten die de kunsten na de Tweede Wereldoorlog kenden

PEDAGOGISCH DOSSIER

INLEIDING Het werk van Duane Hanson bekleedt een belangrijke plaats in de rijke veelvormige experimenten die de kunsten na de Tweede Wereldoorlog kenden. Hanson behoorde tot de oprichters van het hyperrealisme, dat rechtstreeks verwant is met de popart. Net als de popartkunstenaars stelde hij de Amerikaanse consumptiemaatschappij en massacultuur aan de kaak. Als geëngageerd humanist wijdde hij zijn werk aan de talloze onzichtbare Amerikanen huisvrouwen, koeriers, bedienden, arbeiders, toeristen… Hij vereeuwigde gewone, bescheiden mensen die geen toegang hadden tot het succes en de Amerikaanse droom. De beelden vallen op door de tegelijkertijd lucide en kritische kijk van de kunstenaar op de banaliteit van het dagelijkse leven. De uit hars of brons gebeeldhouwde personages brengen ons in verwarring, ze maken indruk door hun verbluffende hyperrealisme, maar vooral door hun stille eenzaamheid, hun gelatenheid, door de wanhoop die ervan uitgaat. De personages laten duidelijk zien dat het leven niet altijd aan de verwachtingen beantwoordt. Ze doen ons nadenken over onze ervaringen in een samenleving die hoe langer hoe onpersoonlijker wordt. De beeldhouwwerken laten ons het leven zien, maar we kunnen er niet onbewogen, afstandelijk naar kijken. Ze nodigen ons integendeel uit om gelijkenissen te ontdekken tussen beeld en echte mens. Ze houden de mensheid een spiegel voor. De tentoonstelling DUANE HANSON. Sculptures of the American Dream, die voor het eerst in België te zien is, werd georganiseerd in samenwerking met het Institut für Kulturaustausch van Tübingen in Duitsland. Dit pedagogisch dossier wordt u aangeboden door de dienst Publiekswerking van het Museum van Elsene. U vindt er allerlei nuttige inlichtingen om uw bezoek aan de tentoonstelling voor te bereiden.

2

INHOUD Inleiding

4

1. Duane Hanson, biografische gegevens

5

2. Duane Hanson, de kunstenaar

6

3. De totstandkoming van het beeld

7

4. Commentaar bij vier werken

8

5. Klasbezoek aan de tentoonstelling

11

6. Beknopte bibliografie

13

7. Copyright van de foto’s

13

Bijlage 1: Het Hyperrealisme Bijlage 2: Citaten van Duane Hanson Bijlage 3: Activiteitenprogramma voor scholen

15 17 18

3

INLEIDING INLEIDING Ik kopieer het leven niet, maar geef gestalte aan een reflectie over de menselijke waarden. Mijn werk handelt over mensen die een vrij uitzichtloos bestaan leiden. Ik laat de domheid zien, de uitputting, het ouder worden en de frustratie. Mensen die er niet in slagen de ratrace bij te benen. Het zijn paria’s, die op de koop toe een psychische handicap hebben. Duane Hanson De Amerikaanse hyperrealistische beeldhouwer Duane Hanson (1925-1996) was actief na de Tweede Wereldoorlog. In de lijn van de popart stelde hij de Amerikaanse consumptiemaatschappij en haar massacultuur aan de kaak. Voor ons vormt zijn werk een aanleiding om even stil te staan bij de American Dream en de mensen die ervan uitgesloten blijven, en tegelijkertijd onze eigen samenleving aan een kritisch onderzoek te onderwerpen. Achteraan vindt u het gedetailleerde activiteitenprogramma dat het museum aanbiedt aan schoolgroepen. -

Samen met de allerkleinsten, van de 3e kleuterklas tot het 3e leerjaar, leerjaar zetten we het lichaam in de kijker, de verschillende houdingen en hoe het emoties uitdrukt. In samenwerking met Kamo bieden we u rondleidingen + workshops van twee uur aan. De leerlingen maken samen een verhaal.

-

Met de leerlingen van het 3e tot het 6e leerjaar hebben we het over het uiterlijk. Duane Hanson hechtte een groot belang aan de accessoires en kleren van zijn personages. Voor een groot deel bepalen zij inderdaad hun identiteit. Tussen uiterlijke schijn en innerlijke werkelijkheid bestaat vaak een diepe kloof. In samenwerking met Kamo bieden we u rondleidingen + workshops van twee uur aan. De leerlingen maken samen een verhaal.

-

- Voor de klassen uit het secundair onderwijs vormt de tentoonstelling DUANE HANSON een aanleiding om zich onder te dompelen in de jaren 1960-80, de kunststromingen te ontdekken die toen populair waren in de VS (vooral de popart en het hyperrealisme). Hoe zit het met onze consumptiemaatschappij, wat loopt er fout? Samen met Zorobabel, een atelier voor tekenfilms, en Piazza dell’Arte bieden we u een speciaal programma aan. We wensen u een aangenaam bezoek!

4

1. DUANE HANSON. BIOGRAFISCHE GEGEVENS 1925

Duane Hanson wordt geboren op 17 januari in Alexandria, Minnesota. Hij is de zoon van Dewey O. Hanson en Agnes Nelson Hanson, Zweedse immigranten. Zijn vader is landbouwer.

1938

Eerste beeldhouwwerk Blue Boy, naar het gelijknamige doek van portretschilder Thomas Gainsborough.

1943

Inschrijving aan het Luther College in Decorah, Iowa.

1944

Zet zijn - hoofdzakelijk artistieke - opleiding voort aan de Universiteit van Washington, Seattle.

1945

Terugkeer naar Saint Paul, Minnesota. Specialisatie in de beeldende kunsten aan het Macalester College.

1946

Behaalt een Bachelor in de Kunsten.

1951

Diploma Master in de Schone Kunsten aan de Crankbook Academy of Art in Bloomfield Hills, Michigan. Doceert kunsten aan de Edgewood School in Greenwich, Connecticut.

1953

Komt naar Europa. Doceert kunsten aan het United States Army Dependent School System: vier jaar in München, drie jaar in Bremerhaven.

1961

Hanson keert naar de VS terug en vestigt zich in Atlanta, Georgia. Hij wordt opnieuw docent.

1965

Verhuizing naar Miami, Florida, waar hij tot 1969 kunst en beeldhouwen doceert aan het Miami Dade Community College. Zijn eerste beeldhouwwerken vormen meteen een kritische analyse van het onrecht in de Amerikaanse samenleving. Abortion legt de basis voor zijn kritische reflectie.

1967

Hanson voltooit zijn eerste openlijk maatschappijkritische, levensgrote beeld. Hij maakt hierbij gebruik van een nieuwe techniek op basis van polyesterhars en glasvezel.

1968

Hanson trouwt met Wesla Host. Hij wordt bekroond met de Award of Merit voor Gangland Victim van de staat Florida.

1969

Verlaat Florida en gaat in New York wonen.

1970

Het dagelijkse leven in Amerika wordt het centrale thema in zijn werk. Zijn personages zijn o.a. vrouwen aan de haard, toeristen en arbeiders. Eerste persoonlijke tentoonstelling in de O.K. Harris Gallery, New York. Geboorte van zijn dochter Maja.

5

1971

Hanson lijdt aan kanker.

1972

Bowery Derelicts (1969) en Seated Artist (1971) zijn te zien op Documenta 5 in Kassel. De werken oogsten veel lof bij de kritiek. Het betekent Hansons internationale doorbraak.

1973

Terugkeer naar Florida. Geboorte van zoon Duane JR.

1974

Dankzij een beurs van de DAAD, een Duits Academisch uitwisselingsprogramma, woont en werkt Hanson zes maanden in Berlijn. Retrospectieve tentoonstelling in Stuttgart, die tot eind 1975 achtereenvolgens te zien is in Aken, Berlijn en in het Deense Humblebaek.

1976

Eerste rondreizende tentoonstelling in tien Amerikaanse musea.

1990

Na tal van prijzen en individuele tentoonstellingen in de VS, krijgt hij een grote retrospectieve in vijf belangrijke Duitse steden en twee retrospectieve tentoonstellingen in Australië.

1996

Duane Hanson overlijdt op 6 januari.

2. DUANE HANSON. DE KUNSTENAAR KUNSTENAAR Terwijl het abstracte expressionisme (met belangrijkste vertegenwoordiger Jackson Pollock) domineert in de Verenigde Staten, aan het einde van de Tweede Wereldoorlog, probeert Duane Hanson enigszins abstracte werken te maken, maar hij keert steeds weer terug naar de figuratieve onderwerpen. Hoewel Duane Hanson wordt beschouwd als een van de leiders van het Amerikaanse Hyperrealisme, wordt zijn werk ook vaak geassocieerd met Pop Art. In zijn werk, haalt hij de personages die hij tentoonstelt uit haar context en legt dit voor aan onze contemplatie, net zoals het werk van Andy Warhol doet met zijn beroemde Campell’s soepblikken. Hanson als beeldhouwer wordt verleid door het werk van George Segal. Hij maakt zijn silhouetten van gegoten gips, wat ontstaat nadat hij een malle heeft gemaakt van een levend model. Hij wordt ook verleid door het werk van Edward Kienholz, die zijn kunst wil gebruiken tot het mobiliseren van de zwakke en hulpzoekenden. De jaren ’60 werden gekenmerkt door onrustige politieke en sociale tijden: de oorlog in Vietnam, rassenrellen, studentenprotesten, stedelijke criminaliteit, welke tegengewicht gaven aan het beeld van de Amerikaanse droom door de politici en media. Duane Hanson koos de weg van het realisme om zijn sociale bezorgdheid over de onrust te uiten. In de jaren ’70 trekken de hyperrealisten Richard Estes, Malcolm Morley en

6

Chuck Close de aandacht van Hanson, evenals Robert Rauschenberg, en voornamelijk Jasper Johns en John de Andrea. De beeldhouwers hervonden in hun werken een kritische houding en een realistische benadering van maatschappelijke vraagstukken. Alhoewel zijn werken verbluffend realistisch zijn, zoekt hij niet naar een illusionistisch of esthetisch effect waarbij het publiek de samenleving in twijfel trekt. Vanaf de jaren ’80 blijkt empathie, of zelfs het medelijden van de kunstenaar voor de eenzaamheid en leegte van het bestaan van de kleine mensen uit het gezicht van zijn personages. “Ik kan geen leven reproduceren. Ik maak menselijke waarden,” aldus Duane Hanson wiens realisme origineel blijkt, onafhankelijk met betrekking tot de opkomst van het figuratieve op dit moment.

3. DE TOTSTANDKOMING VAN HET BEELD Het afgietsel van het lichaam en de kleur Om zijn beelden te realiseren gebruikte Duane Hanson de lifecastingtechniek. Bij deze techniek maakt de kunstenaar een afgietsel van het lichaam van een levend model, zodat het resultaat vrijwel identiek is aan het origineel. Nadat de kunstenaar het lichaam van zijn model heeft onthaard en met vaseline ingesmeerd, brengt hij er gipsstroken op aan. Zodra deze zijn opgedroogd, vormen zij de gietvormen die vervolgens met glasvezel en synthetische hars worden gevuld. Als alle lichaamsdelen zijn samengebracht, komt het levensgrote beeld tot leven door de toepassing van een kleur. Aanvankelijk gebruikte Duane Hanson acrylverf, maar na verloop van tijd schakelde hij op olieverf over: de transparante textuur van de olieverf was meer geschikt om de huid en haar oneffenheden weer te geven. De beelden van de kunstenaar zijn immers erg gedetailleerd: niet alleen zijn alle sproetjes en rimpels te zien, zelfs de fijnste adertjes zijn duidelijk zichtbaar. De keuze van de accessoires De laatste etappe in het artistieke scheppingsproces van Duane Hanson bestaat uit het aanbrengen van de accessoires, die door de kunstenaar met de grootste zorg worden uitgekozen. De kleren en andere objecten (boeken, tassen, speelgoed enz.) maken het beeldhouwwerk immers af en geven het zijn levensechte uiterlijk. Hanson selecteert ze zorgvuldig uit de spullen die hij op de rommelmarkt vindt, soms van zijn modellen krijgt of in een warenhuis koopt. De voorwerpen zijn van enorm belang omdat ze bijkomende informatie geven over elk personage. Ze vertellen het verhaal van het individu: over welk type mens gaat het, wat is zijn beroep of bezigheid, welke sociale achtergrond en smaak heeft hij? De lifepainting techniek en het gebruik van reële objecten in het artistieke veld zijn belangrijk omdat ze de afstand tussen de kunst en het leven kleiner maken. Afstand van de werkelijkheid Duane Hansons personages hebben een onopvallend uiterlijk. De kunstenaar brengt wijzigingen aan in de gietvorm van hun gezicht, zodat ze uiteindelijk nog maar weinig op

7

het oorspronkelijke model lijken. Op die manier worden de beeldhouwwerken iedereen en niemand tegelijkertijd. Hansons beelden stellen niet zozeer één specifiek model voor, als wel een bepaald type mensen. Aan de ene kant probeert de kunstenaar de werkelijkheid na te bootsen, terwijl hij aan de andere kant juist afstand wil nemen van die werkelijkheid. Thomas Buchsteiner

3. COMMENTAAR BIJ VIER WERKEN We hebben er de voorkeur aan gegeven de beelden in chronologische volgorde voor te stellen. Abortion, Abortion, 1965 (1e verdieping) Dit werk richt eerder tot leerlingen uit het middelbaar onderwijs.

Toen Duane Hanson Abortion maakte, putte hij inspiratie uit het abortusdebat dat op dat moment werd gevoerd in de staat Florida, waar incompetente Cubaanse artsen illegale abortussen uitvoerden bij wanhopige jonge vrouwen. Een aantal van hen overleefden de ingreep niet, andere vrouwen liepen zware letsels op, maar bijna allemaal waren ze afkomstig uit lage sociale milieus. Hanson, zelf voorstander van de legalisering van abortus, wilde zijn stellingname illustreren en tevens zijn ergernis luchten over hypocrisie van de overheid. Het beeldhouwwerk stelt een jonge vrouw die languit onder een linnen doek ligt voor. Het doet denken aan een middeleeuwse gisant, een liggende figuur op een grafsteen. ‘Ik wilde een discussie op gang brengen over de redenen waarom onze samenleving die meisjes zou dwingen een illegale operatie te ondergaan. Er moest iets gedaan worden opdat het publiek zich bewust zou worden van hun situatie’. Duane Hanson boetseerde het lichaam van de jonge vrouw uit klei en bedekte het vervolgens met glasvezel en polyesterhars, zodat door het laken heen een levensechte sculpturale vorm doorschemerde. Dit vroege werk uit de jaren 1960 illustreert duidelijk het geëngageerde, spraakmakende aspect van Duane Hansons eerste succesvolle werken. De stukken die op de tentoonstelling te zien zijn dateren grotendeels uit een latere periode. Ze laten ons vooral mensen zien die geen toegang hadden tot de American Dream. Een andere uitzondering op deze regel vormt Trash (1967), een werk uit dezelfde periode. Het stelt een dode baby in een vuilnisbak voor, die met een plastic tasje werd verstikt. De kunstenaar maakte vele beelden waarin hij laaghartige faits divers aan de kaak stelde (verkrachtingstaferelen, misdaden begaan door gangs…), maar die zijn niet te zien op de tentoonstelling. In de loop van zijn carrière nam de kunstenaar geleidelijk aan afstand van de sensatiegerichte aanpak uit zijn beginperiode en vernietigde hij verschillende beelden. De ommekeer wordt duidelijk vanaf de jaren 1970, met personages als de beroemde Supermarket Lady die hij in 1969-1970 maakte (niet aanwezig op de tentoonstelling). Hoewel de minpunten van de samenleving nog altijd worden veroordeeld, is het visuele geweld niet langer aanwezig.

8

Old lady in folding chair, chair, 1976 Deze bejaarde dame is een van de oudste beelden op de tentoonstelling (samen met Children playing game, 1979). Ze heeft niets te maken met de stralende, energieke beelden van de oudere mensen uit de reclame. Je kunt je makkelijk voorstellen dat deze vrouw, met haar gelaten houding en lege blik, zit te wachten tot haar kinderen haar voor haar wekelijkse uitstapje komen ophalen in het bejaardentehuis. Let op de getrouwe weergave van de gerimpelde huid en vergelijk haar met het bijna volmaakte velletje van de baby net ernaast. Duane Hanson gebruikte in die periode een mengsel van polyesterhars en glasvezel. Op de eerste verdieping vindt u foto’s, afgietsels en een video die laten zien hoe hij te werk ging. Tijdens zijn loopbaan experimenteerde hij met vele materialen, zonder echter de nodige voorzorgen te nemen, zodat hij uiteindelijk aan kanker stierf. De recentere beelden zijn meestal uitgevoerd in ‘Bondo’, een soort mastiek die in de auto-industrie wordt gebruikt, voor het koetswerk, en sterker is dan polyesterhars. Hanson maakte ook beelden uit brons. Wat wil de kunstenaar ons zeggen als hij die handtas naast de vrouw op de grond zet? Wat zit erin? Tijdens de laatste fase worden de beelden aangekleed en krijgen ze hun accessoires. Dit is een cruciaal moment bij de totstandkoming van een hyperrealistisch beeldhouwwerk. De objecten verwijzen naar een activiteit, een beroep, een manier van leven. Ze zijn dus bepalend voor de identiteit van het personage. De sociale en emotionele lading ervan zijn dus veel meer dan een louter decoratief element. Duane Hanson kreeg de objecten en kleren soms van zijn modellen, maar hij kocht ze ook in warenhuizen, op rommelmarkten en in brocantezaken. Zo werden de voorwerpen die iets verderop de Flea Market Lady (1990) omringen door Hanson en zijn assistent gekocht van een vrouw op een rommelmarkt: voor een paar tiental dollar kregen ze de hele inhoud van haar kraampje.

9

Cowboy, Cowboy, 19841984-1995 Deze cow-boy van beschilderd brons is het archetype van de Amerikaanse viriele man: eenzame kracht, wonend op een ranch en te paard dravend over vijandige vlakten. Hij symboliseert ook de wreker, de avonturier, de veroveraar, de goudzoeker… en staat voor de held uit de western. Toeval of niet, het jaar waarin Hanson aan dit beeld begon, valt samen met de herverkiezing van president Ronald Reagan, die om zichzelf op te voeren in de media vaak teruggreep naar de beeldtaal van de cowboy. En tegenwoordig is er de Russische president Vladimir Poetin die graag pronkt met zijn viriele aard door met bloot bovenlijf op een rijdier te galopperen in het gebergte aan de grens met Mongolië. Toch beeldt Duane Hanson zijn cowboy af met een lege blik in de ogen. Is hij in een mijmerende stemming, of heeft hij geen illusies meer? We kunnen de blik op verschillende manieren interpreteren, maar Hanson heeft hoe dan ook afgezien van een heroïsche verschijning met een triomfantelijke lichaamstaal.

Man on mower, mower, 1995 Duane Hansons werken bestaan meestal uit materialen als glasvezel en synthetische harsen. Omstreeks 1984 begon hij bronzen afgietsels te maken, die hij bij andere beeldhouwwerken kon hergebruiken en die ook steviger waren. Maar ook deze bronzen stukken werden met echte kleren aangekleed en aangevuld met diverse accessoires. (Cowboy, Bodybuilder en Study of sunbather zijn de overige bronzen beelden op de tentoonstelling). Man on Mower werd in 1995 gemaakt, een jaar voor het overlijden van de kunstenaar. Het is het enige integraal bronzen beeld, met inbegrip van haar, pet en kleren. Het beeld werd afgewerkt met koetswerkverf. Het personage zit op een grasmaaier van het merk John Deere, en Hanson gebruikte een gelijksoortig exemplaar om zijn tuin te onderhouden. Het solide materiaal moest het mogelijk maken om het beeld in de openlucht tentoon te stellen, maar dat is nooit gebeurd. Wanneer u de foto hierboven vergelijkt met het beeld op de tentoonstelling, zult u vaststellen dat ze licht van elkaar verschillen. Duane Hanson maakte soms verschillende edities van eenzelfde werk. In totaal bleven er 114 verschillende personages bewaard, want de kunstenaar vernietigde verschillende werken uit zijn beginperiode. Opvallend op de tentoonstelling is het grote aantal personen met overgewicht. Junkfood vormt een reëel probleem in de VS, waar de landbouw- en voedsellobby erg sterk is en nauwelijks weerwerk krijgt vanwege de overheid. Amerika is het land van de King Size, het fastfood en een ontzettend agressieve reclame- en marketingwereld waar de school

10

niet aan ontsnapt. Komt daarbij dat gezonde producten duur zijn en als gevolg daarvan haast uitsluitend worden gebruikt door de betere klassen.

4. KLASBEZOEK KLASBEZOEK AAN DE TENTOONSTELLING Ook heel jonge kinderen kunnen de tentoonstelling Duane Hanson bezoeken. Met de allerkleinsten kan men zich beperken tot de zaal beneden, waar alle personages opgesteld staan. De foto’s op de eerste verdiepingen, waarin de verschillende fases in de totstandkoming van een beeld worden uiteengezet, zijn interessant voor kinderen vanaf 8 jaar of iets jonger zelfs. Hierna vindt u tips voor diverse benaderingen en activiteiten die u in het museum zelf of in de klas met uw leerlingen kunt uitproberen, rekening houdend met hun niveau. Voor de leerlingen uit kleuterkleuter- en lager onderwijs o nderwijs - Kennismaking met de kunstenaar Duane Hanson en de manier waarop hij zich via zijn beeldhouwwerken uitdrukt. - Belangstelling opwekken voor het lichaam, de houdingen die het aanneemt en de boodschap die uitgaat van het lichaam (als geheel of van de delen). - Opmerken hoe waarheidsgetrouw de personages zijn. Welke techniek werd gebruikt? Dit kan geïllustreerd worden door (bv.) in de klas afgietsels te maken.. - Vraag de kinderen om de poses aan te nemen van Duane Hansons modellen, of om hun emoties na te spelen. - De woordenschat van de kinderen uitbreiden rond de thematiek van lichaam, emoties, beroepen, accessoires, kleren, houdingen… - Tal van spelletjes zijn mogelijk waarbij de verbeelding de vrije loop krijgt: stel je voor waarop de oude dame wacht, wat was haar beroep vroeger… - Nadenken over stereotypes, hoe snel hebben we een oordeel klaar als we afgaan op het uiterlijk van de mensen… - In het kader van de taallessen kan men, uitgaand van Hansons beelden, een groot spel organiseren met als thema ‘Wie ben ik?’ - Een lijst opmaken van de accessoires en aan de leerlingen vragen op zoek te gaan naar de personages aan wie ze toebehoren, of bijvoorbeeld het accessoire te vinden dat bij geen enkel personage hoort. - Idee voor een workshop vanaf de lagere school: in groep een personage of silhouet maken op basis van diverse elementen van het lichaam van de kinderen zelf, en dit aanbrengen op pakpapier. Zo worden de kinderen zich o.a. bewust van Duane Hansons aanpak: de kunstenaar vond zijn inspiratie bij verschillende modellen, voordat hij uiteindelijk een archetypisch personage bekwam. - Een collage maken op basis van verschillende elementen van de menselijke gedaante. De leerlingen knippen deze elementen uit (bv. uit modetijdschriften). De leraar begeleidt de kinderen, hij let er o.a. op dat ze voor hun personage een bepaalde stijl kiezen, die aan welbepaalde criteria beantwoordt. - Afgietsels maken met materialen als gips, of lichaamsdelen maken met klei of plasticine zorgen ervoor dat de leerlingen Duane Hansons techniek beter zullen begrijpen.

11

12 jaar en ouder -

-

-

-

-

-

-

-

Maak kennis met de Amerikaanse samenleving uit de jaren 1960-80 en haar grote boegbeelden: mensen als Martin Luther King, Ronald Reagan… Welke belangrijke historische gebeurtenissen vonden er plaats (de Koude Oorlog, de Vietnamoorlog, de verovering van de ruimte, Woodstock en de hippiecultuur, de strijd voor gelijke rechten van de Afro-Amerikanen)? Wat zegt de economische boom van 1945-1970 ons nog? Wat vind je van de consumptiemaatschappij, de American Way of Life en de mensen die toen in de kou bleven staan? Discussie over bepaalde thema’s aangereikt door de kunstenaar. Zo leidt de legalisering van abortus tot op heden tot vele debatten. Het gesprek kan aanleiding geven tot een vergelijking tussen de samenleving van de jaren 1960 en haar gevecht voor meer vrijheden, en onze samenleving, de debatten die nu worden gevoerd en de antwoorden die ze probeert te geven. Zo kan de gewonde Chinese student die vooraan op het toneel zit aanleiding geven tot een gesprek over de slachtpartij die zich in de lente van 1989 afspeelde op het Tien-an-min-plein in Peking, of kan men het meer algemeen hebben over protestbewegingen van studenten, arbeiders… in dictatoriale regimes. Welke kunststromingen uit de 2de helft van de 20ste eeuw zijn nog altijd erg populair (popart en hyperrealisme)? Afhankelijk van het niveau van de leerlingen kunnen vervolgens verbanden gelegd worden met de realistische stroming. Belangstelling opwekken voor de boeiende techniek die Hanson gebruikte voor zijn beelden. Vergelijk zijn techniek met die van hedendaagse hyperrealistische kunstenaars als Ron Mueck of van popartkunstenaars als beeldhouwer George Segal. De boodschap die de kunstenaar via zijn werk wil meedelen ontcijferen. Elk detail is belangrijk en verdient dus onze aandacht. Welk effect hebben de beelden op de toeschouwer? Leeft de kunstenaar mee met zijn personages? Waaraan kun je dat merken? Bekijk een van je klasgenootjes zoals je kijkt naar een beeld van Duane Hanson? Wat wil de kunstenaar zeggen als hij de menselijke soort zo in het museum tentoonstelt? Nadenken over stereotypes: hoe snel zullen we een oordeel vellen, louter afgaand op iemands uiterlijk? Een leuke activiteit kan erin bestaan om van elke leerling een foto te nemen voor een witte muur, terwijl hij de houding aanneemt van een personage van Hanson. Wat is nodig om een foto te maken die op een beeld van de kunstenaar lijkt, en niet op een klassieke foto van een echte persoon? Welke titel zou het werk kunnen dragen? Welke emoties zijn zichtbaar? Tips voor spelletjes die de verbeelding de vrije loop geven: het kan interessant en leuk zijn om de aandacht op een bepaald personage te richten en er het profiel van te maken: zijn gezin, zijn hobby’s, iets wat hij zou kunnen zeggen… of het verhaal te bedenken dat achter hem schuilgaat. Ga in tijdschriften op zoek naar personages die op Duane Hansons personages lijken. Zijn ze makkelijk te vinden? In welk soort tijdschriften vind je ze? Stel de leerlingen voor een citaat van Duane Hanson uit te kiezen (zie bijlage 2). Breng het in verband met een werk naar keuze.

12

-

De tentoonstelling kan aanleiding geven tot een workshop beeldhouwen, boetseren, afgietsels maken. De personages lenen er zich ook uitstekend toe om in de museumzaal te worden nagetekend.

5. BEKNOPTE BIBLIOGRAFIE Over hyperreali yperrealistische en artistieke bewegingen tijdens de tweede helft van de 20e eeuw. -

ABADIE Daniel, L'hyperréalisme américain, Paris, Hazan 1975. DUROZOI Gérard, Le journal de l’art des années 1960, Paris, Hazan 2007. GAUVILLE Hervé, L’art depuis 1945. Groupes et Mouvements, Paris, Hazan 2007. LAOUREUX Denis, Histoire de l'art. 20e siècle : Clés pour comprendre, Bruxelles, De Boeck, 2009. LETZE Otto, Photorealism: 50 years of hyper realistic painting, Ostfildern, Hatje Cantz, 2013 (English). LUCIE-SMITH Edward, Moderne kunst: van abstract expressionisme tot postmodernisme (hyperrealisme), Amsterdam, Agon, 1990 (Nederlands).

Over Duane Hanson -

-

-

ANDERSON Ruth, Duane Hanson: Real Life. Teacher Activity Packet, Explore through the art door. James A. Michener Art Museum 2007 learn.michenerartmuseum.org/wp.../curriculum-duane-hanson.pdf BUSH Martin H., Duane Hanson, Edwin A. Ulrich Museum of Art, Wichita State University, 1976. HATZIRAPTIS Sarah, Duane Hanson. Un sculpteur hyperréaliste, 2013 http://histoiredelartcollective.wordpress.com/2013/11/14/duane-hanson-unsculpteur-hyperrealiste/ MUSEUM VAN ELSENE (dir.), Duane Hanson. Beelden van de Amerikaanse droom. Catalogus van de tentoonstelling. Silvana, Brussel, 2013.

Copyright van de foto’s -

Duane Hanson, Man on Mower, 1995 © VG Bild-Kunst, Bonn, 2013, Courtesy of Institute for Cultural Exchange, SABAM Belgium 2014. Portrait de Duane Hanson, 1994, © VG Bild-Kunst, Bonn, 2013, Courtesy of Institute for Cultural Exchange, Sabam Belgium 2014. Duane Hanson, Abortion, 1965 © VG Bild-Kunst, Bonn, 2013, Courtesy of Institute for Cultural Exchange, Sabam Belgium 2014. Duane Hanson, Man on Mower, 1995 © VG Bild-Kunst, Bonn, 2013, Courtesy of Institute for Cultural Exchange, SABAM Belgium 2014. Duane Hanson, Old lady in folding chair, 1976 © VG Bild-Kunst, Bonn, 2013, Courtesy of Institute for Cultural Exchange, Sabam Belgium 2014. Duane Hanson, Cowboy, 1984-1995 © VG Bild-Kunst, Bonn, 2013, Courtesy of Institute for Cultural Exchange, photo Roy G. Crogan, Sabam Belgium 2014.

13

-

Duane Hanson, Study of Sunbather, 1990-1991 © VG Bild-Kunst, Bonn, 2013, Courtesy of Institute for Cultural Exchange, Sabam Belgium 2014.

14

BIJLAGE 1: 1: HET HYPERREALISME HYPERREALISME Vanaf het eind van de jaren 1960 zagen de eerste hyperrealistische werken het daglicht. Aanvankelijk gebeurde dat vooral in New York en California. Het putte zijn inspiratie uit stromingen als de popart en het realisme dat door kunstenaars als Edward Hopper werd beoefend. Het kan wellicht boeiend zijn de personages van Hopper te vergelijken met Duane Hansons figuren. Het hyperrealisme (in de VS heeft men over het fotorealisme) is veeleer een stroming dan een echte beweging: de kunstenaars vormen geen vaste groep, ze zijn niet verbonden door een of ander manifest waarin de beginselen van een gemeenschappelijk artistiek programma worden beschreven. Op het eerste gezicht biedt het hyperrealistische werk een getrouwe weergave van de werkelijkheid. Meestal gaat het uit van een fotografisch document. Toch wordt deze werkelijkheid door de kunstenaar overschreden: het betreft een super-werkelijkheid – het beeld van een beeld van de werkelijkheid (het beeld van de foto). Hierbij wordt uitgegaan van een beschouwing over de weergave van het zichtbare, en wordt de betekenis van de kunst onderzocht. Deze ‘zelfreflectie’ is kenmerkend voor de meeste hedendaagse kunstbewegingen. Ze zorgt trouwens voor de gemeenschappelijke band tussen stromingen als het hyperrealisme, het minimalisme of de monochrome stroming, ook al leidt ze duidelijk tot heel verschillende resultaten. Documenta Kassel in 1977 heeft aangetoond dat het hyperrealisme en de conceptuele kunst onmiskenbaar de twee grote strekkingen van eind jaren 1970 vertegenwoordigen. Tijdens de jaren 1960-70 kennen de hyperrealistische werken een zeker succes bij kunsthandelaars en verzamelaars. Dat is onder meer te danken aan hun op het eerste gezicht makkelijke toegankelijkheid. Bij de kritiek is er minder belangstelling voor dit soort werken: de recensenten stellen de toegan-kelijkheid en de technische virtuositeit ervan aan de kaak. Tegenwoordig is de hyperrealistische stroming nog altijd springlevend: een nieuwe generatie kunstenaars (met o.a. Ron Mueck…) maakt haar opwachting en lijkt te bewijzen dat het hyperrealisme de tand des tijds zal doorstaan. De invloeden van het hyperrealisme -

-

De Amerikaanse realistische traditie van het begin van de 20ste eeuw => de generatie van de portret- en landschapsschilders; de Ash Can School (realistische schilderkunst met een volkse inslag); de ‘precisionisten’ die de fotografie gebruiken om een industrieel universum en zijn sociale gevolgen weer te geven (Charles Demuth, Charles Sheeler, Georgia O’Keeffe…); Edward Hopper en Andrew Wyeth. Popart => het door de media verspreide beeld duikt opnieuw op in de schilderkunst; esthetica van het dagelijkse leven zoals het door fotografie en film wordt gezien, neutraliteit van het beeld. De kunstenaar die het meest zijn stempel heeft gedrukt op de hyperrealisten is James Rosenquist.

15

Belangrijkste kenmerken van de hyperrealistische werken -

-

-

-

Nauwgezette weergave van de werkelijkheid met als doel elk sentiment of subjectief gevoel uit te schakelen: geen persoonlijke betrokkenheid van kunstenaar of toeschouwer. Het schilderij wordt de zuivere objectivering van een werkelijkheid die als een glad spektakel wordt voorgesteld. Het object valt vooral op door zijn banaliteit (zoals in de popart). Het schilderij biedt zich aan als een soort superieure fotografie. Het suggereert dat elke foto een vervalste werkelijkheid voorstelt => bewustwording van het artificiële karakter van elke voorstelling. De weergave van het zichtbare, het beeld, de visie die het vertolkt en de gebruikte procédés om tot de voorstelling te komen worden in vraag gesteld. Vraag van de dubbelzinnigheid: de nadruk ligt op de duidelijkheid van alle details van het beeld. Bepaalde details worden heel erg uitvergroot => door de dingen zo voor te stellen, bekomt men een andere schijnbare werkelijkheid. Wat schijnt is niet hetzelfde als wat is: het is niet de bedoeling de realiteit weer te geven, maar een foto voor te stellen die zelf al een beeld van de werkelijkheid is.

Een paar hyperrealistische kunstenaars -

-

Chuck Close (enorme portretten, rastertechniek) Don Eddy (reeksen auto’s, vitrines) Richard Estes (doorzichtige oppervlakken, lichtreflectie) Ralph Goings (steden, vitrines, affiches) Malcom Morely (beelden van pakketboten, reproducties van geïllustreerde deksels of de inhoud van doosjes met vliegtuigmaquettes, en zelfs waarheidsgetrouwe reproducties van klassieke schilderijen als Vermeer, Portret van de kunstenaar in zijn atelier) David Parrish (stillevens, kermissen, motors) John Salt (voertuigen in een immens landschap)

Een paar hyperrealistische beeldhouwers -

John De Andrea (naakten) Duane Hanson (taferelen met faits divers, doorsnee Amerikanen…) Ron Mueck (hedendaags kunstenaars die reusachtige personages creëert)

16

BIJLAGE 2: 2: CITATEN CITATEN VAN DUANE HANSON ‘Mijn kunst heeft iets conceptueels, iets politieks haast. Ik vind het lastig om me met woorden uit te drukken, daarom doe ik het via mijn werk. Volgens mij heeft de samenleving een hervorming nodig; ze doet niets voor de mensen; er is niets wat de gemiddelde mens kan verheffen. Mijn kunst is voor de mensen bestemd, via musea en galeries bereikt ze het publiek.’ ‘De vorm van het menselijke lichaam interesseert me vooral als onderwerp en expressiemiddel van mijn beeldhouwwerken. Wat kan meer belangstelling, betovering, schoonheid, lelijkheid, vreugde, verbazing en beschouwing opwekken dan een mens?’ ‘Eerst en vooral ben ik een beeldhouwer. Mijn grootste zorg bestaat erin correcte vormen te verkrijgen.’ ‘Dit is eindelijk iets wat ik absoluut wilde zeggen over het huidige, ons omringende leven. Maar, en dat is nog belangrijker, na jarenlange weinig bezielende experimenten met abstracte, niet objectieve werken gebaseerd op conventionele voorstellingen […], heb ik voor het realisme gekozen om mijn zienswijze te vertolken.’ ‘De gewone mensen uit de volksklassen en middelste lagen van het hedendaagse Amerika zijn mijn geliefkoosde onderwerp. De gelatenheid, de leegte en de eenzaamheid van hun bestaan vormen volgens mij de echte realiteit in hun leven.’ 'Ik ging naar school waar ik vernam dat je modern moet zijn... Ik ben pas echt bezield geworden nadat de popart het realisme opnieuw recht van bestaan had gegeven.' ‘Ik kopieer het leven niet. Ik maak een balans op van de menselijke waarden.' ‘Ik doe mijn best om geen bijzonder aantrekkelijke mensen uit te kiezen, met een interessant gezicht of een aparte gelaatsuitdrukking. Daar probeer ik afstand van te nemen: ik wil de mensen confronteren met dingen die tot hun dagelijkse leefwereld behoren.’ ‘De manier waarop ik (mijn beelden) met accessoires uitrust, is heel belangrijk. Hun kleren moeten hun levenshouding weerspiegelen en een nauwkeurig verhaal vertellen.’ ‘De popart, en in het bijzonder het werk van George Segal, heeft me beslist gestimuleerd.’ Volgens Richard Estes is het hyperrealisme in de schilderkunst ‘een koude, abstracte manier om, zonder enig commentaar of engagement, naar de dingen te kijken’. Duane Hanson verzet zich tegen deze artistieke benadering: ‘Ze is niet als de popart, ze is meer gereserveerd. Ze wil de dingen gewoon weergeven zonder commentaar. Voor mij was dat niet voldoende.’

17

BIJLAGE 3: 3: PROGRAMMA VAN ACTIVITEITEN ACTIVITEITEN VOOR DE SCHOLEN

DUANE HANSON Sculptures of the American A merican Dream

20.02.2014 > 25.05.2014 De levensechte poppen van Duane Hanson dagen ons uit. Ze hebben elk een spannend verhaal te vertellen. We ontmoeten een oud koppel op een bankje, een cheerleader, een bodybuilder, een dokter, een student, een cowboy, … Maar opgepast, niemand is zomaar wie hij lijkt te zijn! Wat als… het plots begon te regenen, als ze een muis zagen, als er een schoen uit de lucht kwam vallen? Met fantasie kan je de beelden tot leven wekken. Als een echte speurder in spe mag je proberen te achterhalen wat er schuilgaat achter elk beeld. Slaag jij erin te ontdekken wat het levensverhaal van elk van hen is? Ontdek hier het schoolprogramma van deze intrigerende tentoonstelling. VOORBEREIDING VAN UW BEZOEK PEDAGOGISCH MATERIAAL, TER BESCHIKKING BESCHIKKING GESTELD DOOR DOOR HET MUSEUM •

Pedagogisch dossier Duane Hanson Gratis beschikbaar aan de balie of op aanvraag (vanaf 19 februari).

•

Spelboekje voor gezinnen gezinnen Dit boekje richt zich tot kinderen van 7 tot 12 jaar. U vindt er een aantal tips om uw bezoek voor te bereiden. € 1 aan de balie of gratis pdf (vanaf 19 februari).

18

ACTIVITEITEN VOOR HET HET LAGER ONDERWIJS VOOR KINDEREN VAN 6 TOT 9 JAAR: •

RONDLEIDING "Het lichaam in de kijker" Tijdens het bezoek maken de kinderen op speelse manier kennis met de personages van Duane Hanson. De focus ligt op het lichaam, diverse houdingen en lichaamstaal. Tegelijkertijd ontdekken ze het hyperrealisme en komen allerlei vragen aan bod betreffende de boodschap van de kunstenaar. Aantal leerlingen: maximum 45 kinderen Duur en prijs: 1 u - 50 €/gids. 1 gids voor max. 15 kinderen

•

RONDLEIDING + WORKSHOP "Het lichaam in de kijker" Tijdens het bezoek maken de kinderen op speelse manier kennis met de personages van Duane Hanson. De focus ligt op het lichaam, diverse houdingen en lichaamstaal. Tegelijkertijd ontdekken ze het Hyperrealisme en komen allerlei vragen aan bod betreffende de boodschap van de kunstenaar. Dit wordt gevolgd door een workshop, waarin de kinderen in groepjes een groot silhouet ontwerpen, waarin ze de indrukken weergeven die ze tijdens het bezoek hebben opgedaan. Aantal leerlingen: maximum 30 kinderen Duur en prijs: 1.30 u - 75 €/gids. 1 gids voor max. 15 kinderen.

•

RONDLEIDING + WORKSHOP "In de huid van…" Probeer een beeldhouwwerk voor te stellen dat echter is dan echt. Adembenemend… Doe je ogen dicht en tel tot drie voor je de verhaaltjeskoffer openmaakt. Na het interactieve bezoek aan ‘Het lichaam in de kijker’ (1u)creëren de kinderen, met behulp van de begeleiders van Kamo hun eigen verhalen, waarbij beelden, klanken, woorden, beweging en veel verbeelding aan bod zullen komen (1u). Bij de aanpak van Kamo ligt de klemtoon op verbeelding en expressie. Nog een constante zijn het (persoonlijke en collectieve…) leerproces en de speelsgewijze kennismaking met de kunst. Aantal leerlingen: maximum 30 kinderen Duur en prijs: 2 u - 100 € voor een groep van max. 15 kinderen. Opgelet: deze activiteit wordt georganiseerd op een aantal precieze data in april en mei. Wacht niet te lang om u in te schrijven (beperkt aantal plaatsen)!

VOOR KINDEREN VAN 9 TOT 12 JAAR: •

RONDLEIDING RONDLEIDING "De kleren maken de cowboy" Tijdens het bezoek maken de kinderen op speelse wijze kennis met de personages van Duane Hanson. Via de kleren en accessoires van de figuren ontdekken ze het Hyperrealisme, en stellen ze zich vragen over de boodschap van de kunstenaar en over de vraagstukken identiteit en uiterlijke schijn. Aantal leerlingen: maximum 45 kinderen Duur en prijs: 1 u - 50 €/gids. 1 gids voor max. 15 kinderen

19

•

RONDLEIDING + WORKSHOP "De kleren maken de cowboy" Tijdens het bezoek maken de kinderen op speelse wijze kennis met de personages van Duane Hanson. Via de kleren en accessoires van de figuren ontdekken ze het hyperrealisme, en stellen ze zich vragen over de boodschap van de kunstenaar en over de vraagstukken identiteit en uiterlijke schijn. Welke boodschap gaat uit van onze kleren en accessoires. Scheppen ze een juist beeld over ons, of gaat het alleen over een imago? We proberen hieruit wijs te raken! Het bezoek eindigt met een workshop waarin rollenspellen worden opgevoerd. Wat zeggen kleren en accessoires over iemand? De kinderen leren hun eigen personage te creëren. Aantal leerlingen: maximum 30 kinderen Duur en prijs: 1.30 u - 75 €/gids. 1 gids voor max. 15 kinderen.

•

RONDLEIDING + WORKSHOP "In de huid van..." Probeer een beeldhouwwerk voor te stellen dat echter is dan echt. Adembenemend… Doe je ogen dicht en tel tot drie voor je de verhaaltjeskoffer openmaakt. Na het interactieve bezoek aan ‘De kleren maken de cowboy (1u) creëren de kinderen, met behulp van de begeleiders van Kamo hun eigen verhalen, waarbij beelden, klanken, woorden, beweging en veel verbeelding aan bod zullen komen (1u). Bij de aanpak van Kamo ligt de klemtoon op verbeelding en expressie. Nog een constante zijn het (persoonlijke en collectieve…) leerproces en de speelsgewijze kennismaking met de kunst. Aantal leerlingen: maximum 30. Duur en prijs: 2 u - 100 € voor een groep van max. 15 kinderen. Opgelet: deze activiteit wordt georganiseerd op een aantal precieze data in april en mei. Wacht niet te lang om u in te schrijven (beperkt aantal plaatsen)!

•

WORKSHOP DRAMA voor het 3 e en 4 e leerjaar Via het Gemeenschapscentrum Elzenhof

Geïnspireerd door de beelden van Duane Hanson gaan we in het gemeenschapscentrum dramaturgisch aan de slag. We brengen de verschillende levensverhalen die we in het museum ontdekten via speelse theatertechnieken tot leven. Wie is de man op de grasmaaier? Waar komt de cowboy vandaan? En is er slechts één verhaal, of hebben deze personages meer in hun mars…? Leeftijd: 3e en 4e leerjaar Duur: 60’ in het museum + 120’ in het gemeenschapscentrum Prijs: €170 per groep van max. 15 leerlingen Opgelet: Deze activiteit wordt geboekt via het GC Elzenhof Contact: Koen Baele: T: 02/627 09 45 - [email protected] De school dient voor de financiering van dit kunsteducatieve project zelf een subsidieaanvraag in te dienen bij VGC-onderwijs.

20

ACTIVITEITEN VOOR HET HET MIDDELBAAR ONDERWIJS ONDERWI JS •

RONDLEIDING TENTOONSTELLING TENTOONSTELLING Professionele gidsen laten u Hanson’s werk en de wereld van het Hyperrealisme ontdekken, waar kunst en wetenschap elkaar ontmoeten. Een lust voor het oog. Leeftijd: vanaf 12 jaar Aantal leerlingen : max. 45 Duur en prijs: 1u - € 50 /gids. 1 gids voor max. 15 leerlingen

•

RONDLEIDING + WORKSOP "REAL LIFE STOP MOTION" Duane Hanson vereeuwigt het dagelijkse leven van de Amerikaanse middenklasse door terug te keren naar het museum met zijn levensgrote sculpturen. Stel je hun verhaal voor en geef hen het leven door het maken van een korte collectieve animatiefilm. Zorg dat je erbij bent (beperkt aantal data en plaatsen in maart en april). Leeftijd: vanaf 12 jaar Aantal leerlingen : max. 30 Duur en prijs: 2u - € 100 /gids. 1 gids voor max. 15 leerlingen

Praktische informatie Het Museum van Elsene is geopend van dinsdag tot zondag, van 9.30 > 17.00. Gesloten op maandag en feestdagen. Adres: Museum van Elsene- Jean Van Volsemstraat 71 - 1050 Elsene www.museumvanelsene.be Openbaar vervoer: bus 71, 60, 38, 59 et tram 81 (Flageyplein) - bus 54 (Fernand Cocqplein) bus 95 en 38 (Blyckaertsplein). Opgelet: de straat van het museum is niet toegankelijk voor bussen. Herinnering: Het Museum van Elsene is gratis toegankelijk voor jongeren tot 18 jaar en voor leraren.

C ONTACT Stéphanie Masuy Hoofd publiekswerking +32 2 515 64 18/21 [email protected] www.museumvanelsene.be/activiteiten

21