Het Wapen van Heemstede, eertijds het schoutenhuis

Het Wapen van Heemstede, eertijds het schoutenhuis Theo Koetsier en Cees Peper

Het zo troosteloos verwaarloosde, leegstaande pand aan het Wilhelminaplein 4-6 is een van de ­oorzaken van de impasse rond het hele plein. Het pand verdient een goede opknapbeurt en een nieuwe bestemming. Vanwege de ligging aan het Heemstede’s oudste plein en vanwege z’n rijke historie.

S  Uitsnede uit de kaart van Balthazar Florisz. Van Berkenroode, 1627.

telt u zich voor, 1625, een stoffig plein waar zandwegen op uitkomen, aan het plein de juist voltooide protestantse kerk en op een steenworp afstand het al wat oudere huis, waar de schout woont en waar ongeveer vanaf die tijd schout en schepenen vergaderen over het wel

en wee van de heerlijkheid. Rondom ligt een aantal boerderijen en natuurlijk het Huis te Heemstede, verblijf van de ambachtsheer. Dat alles vormt de kern van het oude dorp waarin het schoutenhuis een centrale rol speelt.

heerlijkheden voorjaar 2012 | 

het wapen van heemstede, eertijds het schoutenhuis

Bestuurlijke en juridische functie De schout was een belangrijk personage in de samenleving van de Middeleeuwen, 16e en 17e eeuw. Hij vertegenwoordigde de ambachtsheer, de schepenen werden door hem voorgedragen en door de ambachtsheer gekozen en beëdigd.

De naam ‘het Wapen van Heemstede’ komen we voor het eerst tegen in 1707 Samen met de schout vormden de schepenen het dagelijks bestuur van de gemeente en spraken ze recht in lichte strafzaken. Lange tijd gebeurde dat in het Huis te Heemstede, waar de schout ook woonde. Het Huis te Heemstede is in de loop der tijd meer dan eens verwoest, herbouwd en verbouwd. We weten dus niet precies waar de schout z’n vertrekken had, maar in ieder geval enige tijd ook in het ‘nederhuys’, het koetshuis dat nu het cultureel centrum van het Oude Slot is. In 1620 kocht Adriaan Pauw de ambachtsheerlijkheid en nam daarmee ook schout Jan van Asch over.

Schout en kastelein Jan van Asch, van 1616 tot 1643 schout van Heemstede, woonde niet meer op

het Huis te Heemstede maar op het Kerkplein in wat al gauw het ‘schoutenhuys’ of ook wel het ‘regthuys’ was gaan heten. Het oorspronkelijke huis is vermoedelijk gebouwd omstreeks 1570. De grond waarop het stond pachtte Van Asch van de heer van Heemstede. Het huis lag tegenover de ruïne van de Mariakapel die in 1622 werd afgebroken. Op de fundamenten liet Pauw een nieuwe kerk bouwen. Op de kaart van het dorpsplein uit 1627, gemaakt door Balthazar Florisz van Berkenrode, staat voor het schoutenhuis de ‘kaeck’ opgesteld, de schandpaal waar men overtreders ‘aan de kaeck’ kon stellen. In 1622 werd Johan van Asch aangesteld tot baljuw (lage jurisdictie) waardoor hij onder andere namens de heer recht mocht spreken. Hij mocht ook de functie van kastelein uitoefenen. Dit woord werd overigens ook wel gebruikt als synoniem voor ‘slotvoogd’. De herberg verschafte Van Asch extra verdiensten. Vanaf die tijd ongeveer werd het schoutenhuis ook de vergaderplek voor de schout en zijn zeven schepenen. De ambachtsheer stond aan het hoofd van dit college. Na 1667 ging het perceel een paar keer in andere handen over. In een akte van 1677 werd het schoutenhuis een ‘vermaarde herberg’ genoemd. De koper, gerechtsbode Crijn Crijnsz de Jongh, kocht er in 1688 een even groot aangrenzend perceel grond bij.

Land van ‘Valkenburg’ wordt weiland Tegenover het Wapen van Heemstede lag de buitenplaats Valkenburg. In 1799 overleed eigenares Wilhelmina Maria de Wilde, werd het herenhuis afgebroken en werd de grond verkaveld en in delen te huur aangeboden. Pieter van Keulen gebruikt vanaf 1804 een deel als weiland. In de Franse Tijd (1795-1813) zijn er troepen van Napoleon in het Wapen gelegerd. In 1838 wordt het land tegenover het Wapen eigen­ dom van Henry Philip Hope, eige­naar van Bosbeek en Groe­nen­daal. In 1873 komt het in bezit van de familie Van Mer­len. In het begin van de 20e eeuw lopen er de paarden van stalhoude­rij van Scha­gen en is het bij gelegenheid in gebruik als feest­terrein en ook voor het circus. Het land werd ook wel paardenlandje genoemd, vanwege de paarden van Van Schagen, of bielzenlandje omdat er reserverails en dwarsliggers-bielzen van de stoomtram opgeslagen lagen. In 1920 heeft woningbouwvereniging Heemstede’s Belang hier de huizen aan de westzijde van het Wilhelminaplein gebouwd.

 | heerlijkheden voorjaar 2012

het wapen van heemstede, eertijds het schoutenhuis

 Gezicht op de

hervormde kerk en het Wapen van Heemstede, 1768

Wapen van Heemstede De herberg/tapperij was goed gesitueerd op een kruising van wegen, zowel de noord-zuid verbindingen als de weg van het Haarlemmermeer via de Binnenweg naar Haarlem en Zandvoort. De ligging tegenover de kerk was vast ook goed voor de aanloop, met

name zondags na de kerkdienst. De naam ‘het Wapen van Heemstede’ komen we voor het eerst tegen in de stukken van de executieverkoop van de herberg in 1707. Door de jaren heen kende de herberg uiteraard vele eigenaren. U vindt ze in het overzicht hieronder.

1707-1711 Vijf personen hebben de herberg samen in eigendom 1711-1722 Ysaacq Clifford, eigenaar De vermogende Amsterdamse koopman Clifford zet diverse zetbazen in het Wapen van Heemstede. In 1714 is een tapvergunning afgegeven aan Izaak

Valk, in 1715 aan Jan Smekens. Echt floreren doet de herberg niet want na elf jaar is Clifford de helft van zijn geld voor dit project kwijt.

1722-1771 Dirk van der Meer, president-schepen van Amsterdam, eigenaar Op 18 oktober 1722 koopt de presidentIn 1731 krijgt Gerrit van Saasveld een schepen van Amsterdam het ‘Wapen’ en tapvergunning voor het Wapen van delegeert het werk aan een herbergier. Heemstede, in 1760 Maria de Vaal. 1771-1788 Frederik Adolf Vogelesang en Aaltje Laa, eigenaars Bij de koop hoort inmiddels ook een leningen af en moet de herberg weer kolfbaan. Vogelesang sluit te grote verkopen. 1788-1791 Pieter Stork (overleden 1791)

heerlijkheden voorjaar 2012 | 

het wapen van heemstede, eertijds het schoutenhuis 1791-1815 Pieter van Keulen, kastelein, vanaf 1799 ook eigenaar Pieter van Keulen trouwt in 1791 met Keulen hertrouwt met Petronella M. Elisabeth Johanna Faaij, de weduwe van Smeerzaal. Van Keulen is kastelein tot Pieter Stork. Zij overlijdt in 1796 en Van zijn dood in 1815.

 Het Wilhelminaplein rond 1900 met links het ‘Wapen van Heemstede’. Op de luifel staat ‘hotel, café-restaurant, wachtkamer tram’.

1815-1837 Petronella M. Smeerzaal, logementhoudster Door een verbouwing van het Wapen de molenwerf en de tuin. Beneden zijn van Heemstede in 1818 verhuist de vroedeen keuken, een vertrek om te koken en schap naar een tijdelijk onderkomen aan te wassen, een kantoortje en een voorde Achterweg. Enige tijd later worden de huis; op de verdieping de mangelzolder raadsvergaderingen weer in het Wapen en de kleerzolder en op de binnenplaats gehouden met een huur van 100 gulden een karhuis. In het koetshuis staan zes per jaar voor de raadskamer. De converschillende rijtuigen, alles met de sumpties komen voor eigen rekening bijbehorende tuigen. Verder zijn er een van de raadsleden. Petronella Smeerzaal kleine en een grote paardenstal met zet het bedrijf tot 1837 voort. arrenslee, een koestal en een bokkenwaDe boedelbeschrijving die notaris gen. Voor het huis staan twee zitbanken. Haselaar uit Haarlem opmaakt geeft een De paarden en het overige vee grazen op boeiend kijkje in de oude herberg. Aan het weiland tegenover de herberg. de voorzijde is een kamer met uitzicht (1817: boedelscheiding op naam van op de weg, de achterkamer kijkt uit op Pieter van Keulen jr. en zijn moeder) 1837-1841 Jan Lemmermans en echtgenote Maggeltje Swart, logementhouders en ­eigenaars Timmerman Lemmermans verbouwt twaalf beneden- en bovenkamers plus het pand en richt het opnieuw in met een ruime keuken.

 | heerlijkheden voorjaar 2012

het wapen van heemstede, eertijds het schoutenhuis

Onderdak voor alles en iedereen www.noord-hollandsarchief.nl/kranten/ is een prachtige bron om na te gaan wat er tussen grofweg 1890 en 1940 in het Wapen van Heemstede allemaal plaatsvond. Het etablissement bood onderdak aan vergaderingen en bijeenkomsten van politieke partijen, de Pluimvee- en Konijnenfokkersvereniging, de ijsclub, de speeltuinvereniging, de Indische Buurtvereniging, de afdeling Heemstede van de VARA en zelfs de Vereniging tegen drankmisbruik. De notaris hield er openbare veilingen van huizen en bouwprojecten werden er openbaar aanbesteed. Er waren toneel- en muziek- en lichtbeeldvoorstellingen, biljart- en tafeltennistoernooien. Je kon er heen voor dansles en er was eens een tentoonstelling van postduiven. En natuurlijk talloze feestjes: gouden bruiloften, het 20-jarig feest van Vischclub de Dageraad, het jaarfeest van de Ned. Bond van Post- en Telegraafbeambten en nog heel veel meer.

1841-1873 Theodorus Bouhuijs, eigenaar en kastelein Kastenmaker Theodorus Bouhuijs en stig, kopen de herberg voor 3000 gulden. zijn echtgenote Margaretha Wilhelmina Bouhuijs blijft 32 jaar lang de kastelein. Kramer, beiden uit Heemstede afkom1873-1876 Louis Karel Grader van der Maas, logement- en koffiehuishouder In 1876 brengt Van der Maas zijn bezit andere kamers, grote keuken, provisie met daarbij een afzonderlijke knechtwoen wijnkelders en verdere gemakken. ning in veiling. Bij de aankondiging in (…) Zeer rustig en aangenaam gelegen bij de Hervormde Kerk van Heemstede de Oprechte Haarlemse Courant staat als reden ‘wegens vertrek’. Het logement en langs de weg van Haarlem naar de bestaat dan uit een ruime koffiekamer, Haarlemmermeer.’ Een deel van de tuin grote achterstal en verschillende ‘welinbestond uit ‘vele fijne vruchtbomen’. De gerichte logeer-, spreek-, dienstboden- en verkoop mislukte.

 Emilie Geuer en Martinus Joost Tibboel trouwden op 8 oktober 1918.

1877-1896 Anthonius Christianus Knapen, later zijn zoon Hugo Lambertus, eigenaar Een jaar later was er een nieuwe veiling fiehuishouder) en van 1888 tot 1890 aan in ‘De Gouden Leeuw’ in de Zijlstraat in Jacobus Hendrik Avis (op 15 oktober 1890 Haarlem: ‘het Wapen van Heemstede, dood aangetroffen in de herberg, naar zeer geschikt voor zomer- en winteroverlevering door zelfmoord). De weduwe van Avis, Dieuwertje Houtkooper, verblijf’. De aparte arbeiderswoning is volgens mondelinge afspraak voor een zet het bedrijf voort. Vanaf 1890 huurt Jacobus Cornelis van gulden per week verhuurd aan de arbeider Jan Vester. Schagen het koetshuis en de afzonderDe Haarlemse tapijthandelaar Knapen lijke woning. In 1890 worden de bedrijfsverpacht het Wapen van Heemstede van voering van logement en stalhouderij 1882 tot 1888 aan Roelof van Til (kofdus gescheiden. 1896-1901 Dieuwertje Houtkooper, weduwe Avis, eigenares en koffiehuishoudster 1901-1922 Paul Hermann Eduard Ferdinand Geuer, eigenaar en uitbater Geuer was voordien koffiehuishouder in eigenares van zowel de broodbakkerij Amsterdam. Hij overlijdt in 1928. Zijn als het Wapen van Heemstede met alles enige dochter Emilie A.M. Geuer was wat daar bij hoort. Ze hertrouwt in 1931 getrouwd met bakker Tibboel die in en laat naast de stalhouderij een dubbele 1920 bij een motorongeluk overleed. In woning bouwen (Achterweg 34 en 36). 1928 is Emilie Tibboel-Geuer daardoor Nu is dat het woonhuis van J.C.M. van

heerlijkheden voorjaar 2012 | 

het wapen van heemstede, eertijds het schoutenhuis Schagen. 1922-1929 J.P. Kuiper, uitbater (E.A.M. Tibboel-Geuer eigenares, dit blijft ze tot 1952) Kuiper, daarvoor eigenaar van een café voor zeer goede consumptie en prompte aan de Jansweg in Haarlem, plaatst bediening mij het vertrouwen der Clienop 6 mei 1922 een advertentie in Haarteele waardig te maken.’ lems Dagblad waarin hij mededeelt het In Haarlems Dagblad valt te lezen dat Wapen van Heemstede overgenomen te in 1926 op de bovenverdieping tijdelijk hebben van E. Geuer. ‘Het Restaurant, drie gezinnen met kinderen wonen die hetwelk geheel gerestaureerd is, zal ik door financiële problemen geen eigen op dezelfde wijze exploiteeren als mijn woning meer hebben. voorganger en hoop door te zorgen 1929 Floris Petrus van Schagen, eigenaar van koetshuis, paardenstal en woonhuis Na 39 jaar huur koopt Van Schagen van Hiermee zijn de herberg en de stalhouE. Tibboel-Geuer het koetshuis, de stal derij definitief gescheiden. en het woonhuis aan de Achterweg 38. 1929-1930 H. van Meurs, uitbater

 Advertentie in Haarlems Dagblad, 4 mei 1929. 1930-1933 B. Sähte, uitbater Een advertentie op 10 juli 1930 in ­Haarlems Dagblad kondigt de heropening van ‘Hotel Café Biljart Het Wapen

van Heemstede’ aan, ‘aanbevelend B. Sähte’.

1933-1941 Cornelis (Cees) Heitlager, uitbater Heitlager verdient op diverse maniederneeming, een klein bedrijfje dat de ren nog wat bij. Hij is directeur van de begrafenissen van katholieken uit de Nieuwe Heemsteedsche BegrafenisonValkenburgparochie verzorgt. Achter

 Het Wapen

van Heemstede, vermoedelijk rond 1950.

 | heerlijkheden voorjaar 2012

het wapen van heemstede, eertijds het schoutenhuis het Wapen van Heemstede repareert hij met een soort naaimachine jute zakken. Hij is ook een beetje doof en het is vooral zijn vrouw die in het Wapen werkt. Aanvankelijk woont het echtpaar bij de zaak, maar ze verhuizen later naar de Cloosterweg. Mogelijk laten ze dan ook de zaken wat meer aan een ander 1942-1950 J. Oolders, uitbater Oolders doet veel aan het onderhoud en

over. Op 9 november 1939 staat in een artikeltje in Haarlems Dagblad: ‘De nieuwe gérant (…) heeft veel zorg besteed aan de verbetering der zaal, o.a. door vernieuwing van den dansvloer en verfraaiing van het interieur.’ Heitlager overlijdt op 20 december 1941.

laat onder meer de dakpannen vernieuwen.

1950-1952 Cees van Wijngaarden, u ­ itbater 1952-1968 W.G.G. (Wim) Thoolen, e­ igenaar en uitbater Thoolen koopt het pand voor 25.000 hier te zijn tussen half april en eind mei, gulden. De tekst in een folder uit het eind wanneer de bollenvelden, “Keukenhof” van de jaren zestig (in Nederlands, Duits (12 km) en “Linnaeushof” (3 km) op hun en Engels) luidt: ‘Bij voorbaat heten wij mooist zijn, maar ook vóór en na die tijd U van harte welkom in ons sedert 1623 is er volop vertier in de naaste omgeving: bekende bedrijf Hotel – Café – Restaurant Zandvoort aan Zee (7 km), Amsterdam ‘Het Wapen van Heemstede’ waar het (20 km), Schiphol (12 km), Haarlem (5 heerlijk toeven is midden in Holland’s km) en VoIendam (35 km). Voor een bloementuin. De gasten zullen zich vereventuele regendag beschikken we ook wend voelen in ons Hollands restaurant, over ‘n paar prima biljarts. Volop redenen door overvloedige maaltijden uit onze uw intrek bij ons te nemen. Uw gastheer, bekende keuken, goed gekoelde dranken W. G. G. Thoolen.’ en ruime, centraal verwarmde kamers. Tijdens weekenden speelt een orkestje Ruime parkeergelegenheid en terras voor sfeervolle muziek. Thoolen koopt ook zonnige dagen. Uiteraard is het een lust het belendende woonhuis. 1968-1988 Jos F.M. Aelen, eigenaar en uitbater Aelen was tot 1968 vijftien jaar lang komen er optreden. Maar het restaurant directeur van het in de omgeving heeft ook echt een buurtfunctie voor bekende Treslong in Hillegom. Hij wat oudere Heemstedenaren die er in presenteert zich, samen met z’n vrouw, de serre komen eten. In een annonce als ‘­Restaurant Aelen; Het Wapen van staat te lezen: ‘Aantrekkelijke menu’s Heemstede’. De traditie van Treslong vanaf f. 13.50. Op ons speciale winterzet hij voort: voor groepen is er keuze kaartje vindt U de heerlijke wildschouit een groot aantal menu’s, van eentels en… onze onvolprezen Hollandse voudig tot culinair, en vele artiesten winterschotels.’ 1988-1991 Koers en Uithoof, eigenaars; mevrouw Uithoof, uitbater Koers en Uithoof waren accountants; zo gewaardeerde dagmenu’s, zoals onze hun kantoor was in de Cronjéstraat in nasischotel, stokvis en captains diner Haarlem. zullen wij U gaarne blijven serveren’. Mevrouw Uithoof neemt de leiding Maar de klandizie loopt terug en na drie van het restaurant op zich en probeert de jaar zien Koers en Uithoof zich genoodpopulaire traditie van Restaurant Aelen zaakt de zaak te verkopen. Dit is na bijna voort te zetten. In de eerste brief aan 300 jaar ook het einde van de naam het vaste klanten staat: ‘De door velen van U Wapen van Heemstede. 1991-2007 Zegwaard, eigenaar; Pandahof, later Yokohama-Pandahof

heerlijkheden voorjaar 2012 | 

het wapen van heemstede, eertijds het schoutenhuis

 Juli 2011. Het roer gaat drastisch om. Waar Uithoof nog schreef wel te willen moderniseren, maar daarbij te ‘waken voor behoud van het karakter’, sloopt de nieuwe eigenaar het totale interieur en breekt alles door. De opkamer met schouw en glas-in-loodramen boven de deur verdwijnt. In de serre aan de voorzijde worden de vierkante ruitjes vervangen door grote ramen en afgeplakt met pandaberen en reclameopschriften. De HVHB (toen nog VOHB)

 | heerlijkheden voorjaar 2012

heeft destijds de sloop enkele weken stil kunnen leggen, maar het leed was al geschied. Het was ook voor eerdere eigenaars niet altijd makkelijk de zaak goed rendabel te exploiteren, maar het Chinees-Japanse restaurant Pandahof (vanaf 2001 Yokohama-Pandahof) heeft nooit goed gelopen. In 2007 gingen de deuren definitief dicht en vanaf die tijd staat het pand leeg.

2007-heden

  Van de oorspronkelijke situatie is nog maar weinig over: de gevel aan de achterzijde en het spantwerk op zolder. Aan de voorzijde is alleen ‘de lijstgevel met terzijde stal’ een rijksmonument.

Op 18 juni 2007 wordt het bedrijfswoonpand Wilheminaplein 4-6 geveild in gebouw Felix Meritis in Amsterdam. Projectontwikkelaar Sastra Monumenten uit Amsterdam koopt het voor 1 miljoen euro. Eind 2008 staat het te koop voor 1,5 miljoen euro. Diverse plannen van achtereenvolgende eigenaren (een eetcafé / grand-café met boven appartementen, een hotel-restaurant met conferentieruimten of exploitatie van alleen een nieuw restaurant) bleken allemaal niet haalbaar. Het pand staat dus nog steeds leeg en gaat zienderogen achteruit. De omwonenden hebben op 20 februari 2012 een brief van de gemeente ontvangen over de huidige stand van zaken. De ontwikkeling van het Wilhelminaplein is medio 2010 stilgezet, juist vanwege de onduidelijkheid omtrent de Pandahof. Het geld voor de herinrichting is vrijgegeven voor andere doelen. Als er meer duidelijkheid is kan er opnieuw geld gereserveerd worden. Als intussen door de slechte staat van onderhoud een gevaarlijke situatie ontstaat of er onherstelbare schade optreedt aan het pand, zal de gemeente de eigenaar verzoeken en zo nodig verplichten de gebreken te herstellen. Vooralsnog is er geen

nieuw perspectief voor het pand met zijn rijke geschiedenis, gelegen aan het eeuwenoude plein. De gemeente spreekt in z’n brief over het afwachten van plannen van een nieuwe eigenaar. Betrokkenheid van de gemeente, bewoners van het Wilhelminaplein en HVHB zal hopelijk sturing geven aan de plannen voor dit pand en daarmee aan een nieuwe toekomst voor het Wilhelminaplein.

Bronnen A H.W. J. de Boer, H. Bruch, Adriaan Pauw 1585-1653, staatsman en ambachtsheer, Heemstede 1985. J.W.G. van Doorn, ‘Het Wapen van Heemstede in de Franse Tijd’ in HeerlijkHeden 82, 1994, p. 133-140. J.W. Groesbeek, Heemstede in de historie, Heemstede 1972. E. Sneller, Van achter de blaeuwen engel, Haarlem 1987. www.vankeulen.nu, genealogische website met gegevens over o.a. Pieter van Keulen. www.noord-hollandsarchief.nl/kranten/ Met dank aan Jaap van Schagen, Jan van Doorn, Hans Krol en Daan Kerkvliet voor informatie. De namen van tapvergunningen in de 18e eeuw zijn afkomstig van A.H. Suerink.

heerlijkheden voorjaar 2012 | 