Het Variety Center van

s

Naktuinbouwnieuws verschijnt vier keer per jaar

jaargang 10 • no. 39 • juni 2009

n i e u w Opening Variety Center Op 1 april jl. nam Naktuinbouw haar vernieuwde kantoor- en bedrijfsaccommodatie, Variety Center, in Roelofarendsveen officieel in gebruik met een spectaculaire openingshandeling. et Variety Center van Naktuinbouw waarin onder meer het kwekersrechtonderzoek is ondergebracht werd door mevrouw ir. A.M. Burger, directeur-generaal

H

van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, de heer mr. B.P. Kiewiet, voorzitter van het Communautair Bureau voor Plantenrassen te Angers (Frankrijk) en mevrouw prof. dr.

L. van Vloten-Doting, voorzitter van de Raad voor plantenrassen te Wageningen met een druk op de knop geopend. Na het vallen van het doek werd het nieuwe complex met een spectaculaire confettiknal zichtbaar.

De werkzaamheden van Naktuinbouw werden in diverse kraampjes toegelicht. De VKC (Vaste Keurings Commissie) die in het complex is gehuisvest, toonde de fotostudio waar de bezoekers op een motor gefotografeerd werden.

Open huis Na de opening vond in de middag een ‘Open huis’ plaats, waarbij het Variety Center door veel relaties bezocht werd.

Variety Center Jaarlijks worden door Naktuinbouw Rassen & Proeven ruim 2.000 rassen beoordeeld, hier-

Overeenkomst CPVO en Naktuinbouw Op 1 april tekenden Bart Kiewiet, directeur Communautair Bureau voor Plantenrassen (CPVO) en Nico Koomen, directeur Naktuinbouw het contract waarbij Naktuinbouw wordt aangewezen als onderzoeksorganisatie voor het CPVO.

e overeenkomst omvat al het onderzoek in Nederland in opdracht van CPVO voor wat betreft onderscheidbaarheid, uniformiteit en stabiliteit (DUS) voor de jaren 2009 en 2010.

D

Verandering De overeenkomst, die voorheen door het CPVO met het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit werd gesloten is nu rechtstreeks met Naktuinbouw gesloten, omdat daar sinds 2006 de verantwoordelijkheid voor al het kwekersrechtonderzoek is komen te liggen.

Rol Naktuinbouw De ondertekening van de overeenkomst bevestigt hoe belangrijk de rol van Naktuinbouw in het kwekersrechtonderzoek voor CPVO is. Dit geldt met name voor sier- en groentegewassen, waarbij Naktuinbouw 45% van de kwekersrechtaanvragen voor siergewassen en 75% van de aanvragen voor groentegewassen behandelt. Zowel Nico Koomen als Bart Kiewiet gaven bij de ondertekening aan vertrouwen te hebben in de samenwerking op het gebied van kwekersrecht, niet alleen voor wat betreft kwekersrechtaanvragen, maar ook

voor de promotie van kwekersrecht over de hele wereld. De actieve taak van Naktuinbouw in technische discussies over kwekersrecht in de EU wordt zeer gewaardeerd en zal worden voortgezet. De ervaring van Naktuinbouw in accreditatiesystemen wordt gebruikt in het samenstellen van het CPVOkwaliteitshandboek.

voor wordt onder andere het nieuwe kassencomplex gebruikt. Ook zijn er waarnemingsruimten, een eigen fotostudio en een fotostudio van de VKC in het complex opgenomen.

Kom in de Kas In dezelfde week van de opening van het Variety Center vond de landelijke opening van ‘Kom in de Kas’ plaats bij Naktuinbouw en op zaterdag de regionale ‘Kom in de Kas’. Op zaterdag hebben zeker zo’n 3.500 bezoekers het Variety Center bezocht. Zie beeldverslag op pagina 7.

Klaar voor de toekomst Met de pas geopende nieuwe accommodatie wordt onderzoek voor siergewassen op hoog niveau uitgevoerd en is Naktuinbouw klaar om aan de hoge verwachtingen van CPVO en de aanvragers voor rassenonderzoek te voldoen.

In dit nummer Tweede Kamervragen keuringstarieven

2

In dienst van kwaliteit / Nicolumn

3

Keurmeesters en rayonindeling Uitbreiding plantenpaspoortplicht Op pad met de keurmeester Workshop Bedrijfshygiëne herhaald

4-5

Extra veldkeuring plantuitjes Aanpak pospiviroïden

6

Beeldimpressie opening Variety Center

7

Clavibacter in tomaat Xanthomonas in Poinsettia PSTVd toetsmethode in tomaat Platform ziektetoetsen sierteelt Nieuwbouw Toetscentrum Horst

8-9

Moederplantentuin geopend Helpdesk DUS-onderzoek Buitenlandstage bij Rassen & Proeven

10

Naktuinbouw Vakopleidingen

11

Interview met Erik Gipmans Kort nieuws / Agenda

12

Minister G. Verburg, LNV

2

De Tweede Kamer heeft zich gebogen over de vraag of de veldkeuringstarieven exorbitant waren gestegen in 2009. Dit naar

foto: Peter Hilz, Hollandse Hoogte

nieuws Bestuur

Tweede Kamervragen over keuringstarieven aanleiding van informatie van een vaste plantenkweker die deze mening was toegedaan. De minister van LNV vindt dat de keuringstarieven al jarenlang heel beheerst zijn. anaf januari is er, met name in de vaste plantensector, sprake van een discussie over de tarieven van de veldkeuringen van Naktuinbouw. Via een vaste plantenkweker is de Tweede Kamer over de vastgestelde tariefverhoging 2009 Boomkwekerijgewassen - waaronder de vaste planten vallen - geïnformeerd. Naar het oordeel van deze kweker is de verhoging (uurtarief

V

+17%, overige tarieven +4%, gemiddeld circa +7% per bedrijf) exorbitant.

Knelpunten De Tweede Kamer heeft op 12 februari een hoorzitting gehouden en toen enkele bedrijven in de gelegenheid gesteld om hun grieven ten aanzien van Naktuinbouw uiteen te zetten. Naast de tarieven bleken ook twee andere punten te wringen.

Er is onvrede uitgesproken over de ‘monopoliesituatie’ van de kwaliteitsdienst: ‘waarom kun je alleen bij Naktuinbouw je materiaal/gewassen laten keuren’? Ook is geklaagd dat gewassen meerdere jaren op het veld worden gekeurd en dat daarmee enkele jaren areaalbijdrage verschuldigd is. Dat is volgens de klagers niet terecht, omdat niet ieder jaar van dit materiaal wordt afgeleverd.

Naktuinbouw tariefstructuur en tariefontwikkeling 2002-2008 ieronder is een overzicht van de tariefstructuur én de tarief-ontwikkelingen in de periode 2002-2008 in een aantal ‘gemiddelde’ bedrijven in de drie Naktuinbouw-sectoren. Zichtbaar is een vrijwel stabiel tarief (met uitzondering van Freesia, waar door een verandering van het keuringssysteem een behoorlijke verlaging mogelijk was).

H

De tarieven voor de wettelijke keuringen bij Naktuinbouw (kwaliteitskeuringen en plantenpaspoortinspecties) worden jaarlijks door het betreffende sectorbestuur van Naktuinbouw vastgesteld. De minister keurt de tarieven, als ze aan eisen van kostendekkendheid voldoen, goed. Het keuringstarief is per sector verschillend en hangt vooral af van de intensiteit en de hoeveelheid keuringen in een gewasgroep. Het tariefsysteem wordt bepaald door de sectorbesturen. In de meeste gevallen is een keuringstarief voor een bedrijf uit drie componenten opgebouwd:

1) een (basis)bijdrage voor registratie/overeenkomsten; 2) een uurtarief en/of bezoektarief bij elke inspectie; 3) een bijdrage over de omvang van het bedrijf (gemeten naar areaal, naar omzet of aantal verhandelde stekken/ planten/bollen). Met de basisbijdrage worden de administratieve controle op elk bedrijf en algemene kosten (bijvoorbeeld informatievoorziening, instructies, communicatie, etc.) betaald. De uurtarieven/bezoektarieven zijn een maat voor de berekening van rechtstreekse

kosten voor de uitvoering van bedrijfskeuringen. Via het omvangtarief wordt vooral alle ondersteuning die voor het goed werken van het keuringssysteem nodig is (kennisvergaring, onderzoek, opplantingen, labtoetsingen, etc.) bekostigd. De keuringstarieven voor een ‘gemiddeld’ bedrijf zijn in de periode 2002-2008 wel veranderd, maar slechts weinig gestegen. In veel gevallen zijn de uurtarieven omhoog gegaan. Andere tarieven (bijvoorbeeld over areaal/omzet) daalden.

Kamervragen De Landbouwdeskundigen van de Tweede Kamerfracties hebben begin april in totaal 38 schriftelijke vragen aan de minister van LNV gesteld. De vragen gingen niet alleen over Naktuinbouw, maar waren breder gericht op allerlei zaken, zoals: fytosanitaire keuringen, bestuursstructuren van de keuringsdiensten en over de salariëring van voorzitter en directieleden. De vragen aan en antwoorden van de minister zijn te lezen op www.minlnv.nl (actueel/kamerstukken/26mei2009).

Beantwoording De minister schaart zich in haar beantwoording achter de structuur en organisatie van het keuringswerk in Nederland. Mede door een goed systeem van keuringen hebben Nederlandse bedrijven een vooraanstaande positie in de wereld van zaaizaad en plantgoed opgebouwd. Voor zover het om wettelijke inspectietaken gaat, geeft de minister aan dat die door of namens de overheid gedaan moeten worden. In Nederland doet de overheid dat

niet zelf, maar heeft zij per sector één keuringsdienst daarvoor aangewezen en is er dus geen keuzemodel mogelijk. Voor wat betreft de meerjarige teelten verwijst de minister naar de geldende eisen dat in paspoortinspecties niet alleen naar de te verhandelde partijen gekeken wordt, maar naar alle materiaal op het bedrijf. Voor wat betreft de tarieven is de minister van mening dat er al jarenlang van een heel beheerst keuringstarief sprake is, waarbij de keuringskosten minder stijgen dan de prijs- en loonontwikkelingen. De tariefstijging van de boomkwekerijtarieven voor 2009 heeft als achtergrond dat op aangeven van de sector is afgesproken de keuringsintensiteit te vergroten vanwege de toegenomen ziekteproblemen.

Toekomst Het bestuur van Naktuinbouw heeft als beleidslijn voor het komende jaar uitgezet dat er voor de wettelijke keuringen geen tariefverhogingen komen, tenzij het takenpakket wezenlijk verandert.

Enkele voorbeelden van jaarkosten wettelijke keuringen

• • • • • • •

Gemiddeld boomkwekerij (3 hectare, 3 keuringsuren) Gemiddeld vaste plantenbedrijf (2 hectare, 2 keuringsuren) Groenteplantenkwekerijen Aardbeiplantenbedrijf (gemiddeld) Bloemisterij Freesia (gemiddeld) (1 hectare, 10 uren) Bloemzaailingen Stekbedrijf kamerplanten

Klachten 2008 In nevenstaand overzicht zijn de klachten opgenomen die betrekking hebben op de taken, die Naktuinbouw krachtens het bepaalde in de Zaaizaad- en plantgoedwet uitvoert. Hiermee wordt gevolg gegeven aan de verplichting tot publicatie van klachten op grond van de Algemene wet bestuursrecht (artikel 9:12a AWB). Bestuur Naktuinbouw, Roelofarendsveen juni 2009.

2002

2008 verschil

€ 714

€ 714

0%

€ 556 € 21.252 € 17.956

€ 532 – 4,3 % € 21.548 + 1,4 % € 18.200 + 1,4 %

€ 4.461 € 7.751 € 8.665

€ 3.510 – 21,3 % € 7.856 + 1,3 % € 9.046 + 4,4 %

Ingekomen bij Aard van de klacht Keuringen Bloemisterijgewassen veel strengere keuringsaanpak dan voorheen; op wantrouwende af Laboratorium Naktuinbouw heeft e-mailbericht onzorgvuldig verzonden Financiële administratie meerdere malen facturen naar verkeerde vestiging van klager Rassen & Proeven Raad voor de Boomkwekerij klaagt over levering van gegevens ten behoeve van Plantscope

Oordeel ongegrond gegrond gegrond

Bevindingen / Vervolg in communicatie getreden met klager samen met bedrijf herstelactie verricht correspondentie naar juiste vestiging brief met argumentatie verzonden; in gezamenlijk overleg verder

In dienst van kwaliteit

3

Tien jaar na de fusie van NAKB en NAKG tot Naktuinbouw, met als aanleiding de ingebruikname van de nieuwe accommodatie, brengt

Arno Geels (grafisch ontwerper) ‘Deadline’, een betere omschrijving is er niet

Naktuinbouw een boek uit. “Het nog naamloze project begon voor mij in september 2008 met een basisontwerp, zodat iedere auteur wist waarbinnen men qua tekstomvang moest blijven. “Die 144 pagina’s krijgen we nooit vol,” was de mening van sommige betrokkenen. Naarmate de tijd vorderde bleek dat het vullen van de hoofdstukken niet het probleem was, maar onderschatte menigeen dat een toename van het volume gelijke tred houdt met de toename van werk voor anderen – meer terugkoppelingen, meer overleg, meer afbeeldingen, meer correcties, meer productietijd, meer stress... maar gelukkig ook méér resultaat. Uiteindelijk werd het een boek van 200 pagina’s. Op het gevaar af anderen voor het hoofd te sto-

ten bedank ik Alfred en Remy die hebben gezorgd dat ik mijn deadline kon halen – en overleefde. Toen ik ooit iemand vertelde dat ik onder andere boeken ontwerp, reageerde men verbaasd. “Boeken bestaan toch?” Na enige uitleg van mijn kant kreeg ik als reactie: ”Oh, opleuken...!” Dat was voor mij het eind van deze conversatie; maar ik hoop dat mijn ‘opleukwerk’ gewaardeerd wordt door de relaties van Naktuinbouw. Eigenlijk was het moeilijkste onderdeel een keuze te maken uit de vele titelvoorstellen. Dat werd op het allerlaatste moment ‘Naktuinbouw In dienst van kwaliteit’. Iedereen mee eens? Zeker weten!”

V.l.n.r. Alfred Klaver, Arno Geels, Remy Broenink, Corianne Roza en Jan van Staalduinen n het boek wordt teruggeblikt op de rol die Naktuinbouw en haar voorgangers door de jaren heen hebben vervuld. Er wordt stilgestaan bij het heden en er wordt ook naar de toekomst gekeken. Het boek beschrijft het ontwikkelingsproces van keuringsdiensten tot het huidige, zelfstandige bestuursorgaan als instrument van overheid en bedrijfsleven samen: van keuringsdienst tot expertisecentrum. Het belicht, verklaart en beschrijft het belang van het ras, de kwaliteit en de gezondheid van teeltmateriaal.

I

N A K T U I N B O U W I N D I E N S T VA N K WA L I T E I T

Groenterassen worden overigens alleen in

UPOV (Union Internationale pour

het verkeer toegelaten als zij zijn opgeno-

la Protection des Obtentions Végétales)

men in het Nederlandse rassenregister of in de Europese rassenlijst.

Technici uit de lidstaten hebben een belangrijke rol bij het tot stand komen van richtlijnen en het vaststellen van onderzoeksmethoden.

Bescherming

Als één van de eerste lidstaten had Nederland – vooral het Wageningse onderzoek – een grote invloed. Naktuinbouw is betrokken

Sinds 1941 kunnen veredelaars nieuwe rassen wettelijk beschermen. In dat jaar bracht de overheid het Kwekersbesluit uit. In eerste

UPOV-verband van groot belang. NAKG had destijds geen contact met UPOV. Gelukkig zag Nico van Marrewijk, de vaste deskundige van de Raad voor het Kwekers-

breidde zich snel uit. Hiermee stimuleerde

recht die zich bezig hield met de groenteras-

de overheid bedrijven te investeren in de ontwikkeling van nieuwe, betere rassen. van kon het IvP de eerste rassenlijst voor

bij toelatingsonderzoek volgens UPOV-principes. Daarom zijn de technische discussies in

instantie ging het daarbij om enkele landbouwgewassen, maar het aantal gewassen

“Vlak voor Kerst vroeg Alfred Klaver mij of ik hem uit de brand kon helpen. Eén der scribenten van het Naktuinbouwboek had zich teruggetrokken, er waren nog bergen werk te verzetten en de deadline naderde met rasse schreden. De volgende dag al trokken we ons plan en sprong ik op de rijdende trein. Nico Koomen en John van Ruiten praatten mij bij over internationale aangelegenheden en de Europese Unie. Gewapend met voorkennis en een bellijst kon ik aan de slag. Afspraken maken met landbouwattachés (hoe zit het ook alweer met het tijdverschil?),

‘captains of breeding industry’ en medewerkers voor de noodzakelijke verdieping. Uiteindelijk was het heerlijk, om onder druk te moeten presteren. Het is soms peentjes zweten, maar als het resultaat de moeite waard is, zijn de vele avond- en weekenduurtjes ook weer snel vergeten. De moeite waard is het zeker. Met dank aan Arno Geels (de vormgever), die de verschillende hoofdstukken en honderden foto’s aaneensmeedde tot een prachtig visitekaartje. Ik ben er trots op dat ook mijn naam daar op mag staan. Volgend jaar weer?”

senaanvragen, in dat NAKG kon bijdragen aan de discussie. Kees van Ettekoven van NAKG sloot zich aan bij de delegatie van

Nederland bleek op dit terrein in Europa een

het RIVRO, die elk jaar de Technical Working

koploper.

Parties Vegetables (TWV) bezocht.

landbouwgewassen uitbrengen. Deze rassen-

Al snel zagen ook de overige deelnemers in

lijst bestond uit drie pagina’s in de Veldbode

dat NAKG een nuttige bijdrage leverde in de discussies, want de aantallen aanvragen

van 13 september 1924 (foto boven).

voor toelating waren een veelvoud van de

Ook in andere sectoren ontstond behoefte

aantallen die de kwekersrechtcollega’s jaar-

aan overzicht in het aanbod aan rassen. In

lijks onderzochten.

1933 leidde dat tot de eerste Beschrijvende

Nadat Naktuinbouw in 2002 het kwekers-

Rassenlijst voor Fruitgewassen, in 1943

rechtonderzoek voor groentegewassen op

gevolgd door de eerste Beschrijvende Rassen-

zich nam, werd Kees van Ettekoven voor drie jaar benoemd tot voorzitter van de TWV.

lijst voor Groentegewassen. In latere jaren

Inmiddels is Naktuinbouw niet meer weg te

kwamen er rassenlijsten uit voor bomen en

denken bij UPOV-bijeenkomsten.

siergewassen.

Het werk van de UPOV is door de jaren heen

Het cultuur- en gebruikswaardeonderzoek

sterk veranderd, vooral door de sterke toe-

is alleen in de landbouw tot de dag van van-

name van het aantal lidstaten, waarvan vele

daag van belang gebleven. Sinds 1941 mogen

zonder ervaring met kwekersrecht. De focus

Corianne Roza (freelance journalist) 24 uur per dag aan het werk

is verschoven van harmoniseren en coördi-

in de landbouw geen rassen worden verhan-

neren naar informeren, opleiden en trainen.

deld die niet op de Nederlandse of Europese

Op dit gebied is Naktuinbouw een graag

rassenlijsten voorkomen.

geziene partner met veel ervaring.

In de tuinbouw ontwikkelden de rassenlijsten zich tot uitgaven die op vrijwillige basis tot stand kwamen, zonder tussenkomst van de overheid. Aan deze beschrijvende rassenlijsten kwam eind jaren negentig een einde.

1941

Jan van Staalduinen (freelance journalist) Peentjes zweten in een rijdende trein

Op 11 augustus wordt de Stichting Nederlandsche

Met de oprichting van NAKG eindigt de jaren-

Algemeene Keuringsdienst voor Groentezaden

lange strijd tussen voor- en tegenstanders van

(NAKG) opgericht. Initiatiefnemer, hoofdrolspeler

een eigen, onafhankelijke keuringsdienst voor

en eerste voorzitter is de Directeur Tuinbouw van

tuinbouwzaden.

het ministerie van Landbouw, dr. ir. A.W. van der

Links één van de eerste logo-ontwerpen. Meer

Plassche. NAKG huurt eerst een huis in Heiloo.

over de totstandkoming van het NAKG-logo op

In februari 1943 betrekt de keuringsdienst een

pagina 107.

kantoor in Den Haag aan de Laan Copes van Cattenburch 56 en richt het een proeftuin in op landgoed De Voorde in Rijswijk.

29

Kijkje achter de schermen Aan het tot stand komen van het boek hebben naast Remy Broenink (secretaris) en Alfred Klaver (Hoofd Communicatie) van Naktuinbouw, twee journalisten en een vormgever gewerkt. Nadat de vormgevingsfase was afgerond heeft de drukker, gezien de tijdsdruk die was ontstaan, er alles aan gedaan het boek op tijd ‘op de plank’ te hebben liggen om op 1 april het eerste exemplaar aan te bieden aan mevr. ir. A.M. Burger, de heer mr. B.P. Kiewiet en mevr. prof. dr. L. van VlotenDoting. Hiernaast een kijkje achter de schermen.

“Jan en ik ontdekten dat wij op een gegeven moment samen 24 uur per dag aan het werk waren voor het boek. Ik schreef ’s nachts tot half vijf door en hij stond rond die tijd op om aan het boek te werken. Diep in mijn hart ben ik een negen-tot-vijf typetje, maar dat is al mijn hele loopbaan goed verstopt. En Jan heeft wel gelijk dat het ook een kick geeft, zeker als het zo duidelijk op prijs wordt gesteld. Als je zonder collega’s werkt, moet je het hebben van de contacten met je klanten. Met Naktuinbouw waren die warm. Alfred Klaver stond open voor

suggesties, maar wist tegelijkertijd heel goed wat hij wilde. Dat is een prettige combinatie. Daardoor zwalkt het project niet, maar hij gaf me wel het gevoel dat mijn expertise op prijs werd gesteld. Ook de mensen die ik heb geïnterviewd waren prettige lui. De waardering en het respect van hem en van veel anderen van Naktuinbouw doen erg goed. Dat ik samen met Jan en Arno ben uitgenodigd voor de opening en dat we een mooi exemplaar en lof voor ons werk en onze inzet hebben gekregen, is heel bijzonder. Veel opdrachtgevers nemen die moeite echt niet.”

Bestellen Wilt u in het bezit komen van het rijk geïllustreerde boek? Stuur dan uw verzoek met adresgegevens aan: [email protected]

Nicolumn “We are grateful to you” In de nieuwscommentaren op de officiële ingebruikname van de nieuwe faciliteiten van Naktuinbouw kopte een vakblad, Bart Kiewiet, president van het CPVO, citerend: “17% minder aanmeldingen voor Europees kwekersrecht”. Het commentaar dat daarbij was opgenomen stelde dat er wel met heel wat minder rassen zou kunnen worden volstaan. Dat is ‘een’ zienswijze, geventileerd vanuit een luxepositie in Nederland. In de inleiding van het boek ‘Naktuinbouw in dienst van kwaliteit’ wordt eraan gerefereerd. Gesteld wordt dat er geen land ter wereld is waar de rassenkeus zo breed gesorteerd en gevarieerd is. De innovatieve kracht in rasontwikkeling is een optimaal fundament voor de Nederlandse tuinbouwproductie. Maar er is meer dan het ras. ‘Alles moet kloppen in de keten’ is de les die ik leerde van drie toparrangeurs, verantwoordelijk voor de bloemenpracht op het St. Pietersplein bij het Hoogfeest van Pasen. Mijn vrouw en ik hadden het voorrecht in de groep van 25 vrijwilligers te zijn ingedeeld om dat moois op Paaszaterdag in orde te maken. De mooiste bloeiende heesters, exact op tijd door Boskoop in bloei getrokken en complete bomen, alles ingepakt, kwamen uit de reusachtige aanhanger. De gekoelde voorwagen zat barstensvol met bolbloemen en violen, schitterend materiaal om voor het oog van de wereld mee uit te pakken. Een droog voorjaarswindje en een heftige Romeinse zon op Stille zaterdag eisten echter hun tol. De bloeiende azalea’s hielden het, de Rododendron hing slap

en de rozen moesten uit de stukken worden gehaald om bij het krieken van Eerste Paasdag door de arrangeurs opnieuw gestoken te worden. Dan passeert, in nerveuze beraadslagen, alles de revue: het ras (al jaren in het sortiment!), de producent (Kenia), de tijd verstreken sinds de oogst, de handelsfase en de verwerking bij het opsteken van de stukken. Alles, de volledige keten, wordt geanalyseerd. Het kwam goed met de rozen. 150.000 mensen waren er stil van, zo stil dat alleen het klateren van de fonteinen te horen was.

Bij de audiëntie met paus Benedictus XVI had ik als voorzitter van de Nederlandse Tuinbouwraad een kort gesprek met de kerkleider. Zijn reactie: “We are grateful to you” is voor de Nederlandse tuinbouw de grootst denkbare opsteker. Volgend jaar is het de 25ste keer dat de tuinbouw in Rome wereldwijd kan uitpakken. Dan moet weer alles tot in de details kloppen: van het ras, de producent tot de handen van de arrangeur. Nico Koomen

nieuws Corporate

Naktuinbouw In dienst van kwaliteit

Naktuinbouw In dienst van kwaliteit

Naktuinbouw

4 nieuws Keuringen

Nieuwe gezichten en rayonindeling Boomkwekerijgewassen Het versterken van de keuringsaandacht door team Keuringen Boomkwekerijgewassen is gewenst. Dit stelt het sectorbestuur Boomkwekerijgewassen. Gevolg: twee nieuwe keurmeesters en

Gerben Dijkstra

Albert van der Made

Nieuwe keurmeesters in vaste planten Met ingang van dit seizoen zien een aantal bedrijven met

een efficiëntere indeling van de rayons. vaste planten een ‘nieuw gezicht’ van Naktuinbouw voor de uitvoering van de keuringen.

Globale rayonindeling keurmeesters team Boomkwekerijgewassen: 1. Adrie Mulder (Noord-Nederland) 2. Gerben Dijkstra (Noordoost-Nederland) 3. Gerben Mellema (Noord-Holland, Flevopolders) 4. Adrie de Wit, Michiel Koning en Albert van der Made (West-Nederland) 5. Albert van Oort, Gert Verwoert en Jan van den Brandhof (Midden-Nederland) 6. Jan van den Brandhof (gedeelte Oost-Nederland) 7. Joost van Helfteren, Hans van Loon, Johan Reinhoudt en Wim van Liere (Zuidwest-Nederland) 8. Marc de Groof (Noord-Brabant) 9. Jan Thielen, Ad Sonnemans Coen Suilen en Henk Lemmen (Zuidoost-Nederland)

et sectorbestuur Boomkwekerijgewassen staat achter deze benadering en is akkoord gegaan met de uitbreiding van het team Keuringen Boomkwekerijgewassen.

H

Toekomstvisie Naar verwachting komt er enerzijds een toenemend aantal potentiële (fytosanitaire) problemen op de bedrijven af en anderzijds heeft de boomkwekerijsector de nadrukkelijke wens om in een internationaal kader een betrouwbare leverancier van gezond materiaal te blijven. Het verminderen van de keuringsaandacht door team Keuringen Boomkwekerijgewassen is volgens de werkgroep dan ook ongewenst.

1 3 4 7

Maatregelen Naktuinbouw heeft – om hierop tijdig in te spelen – maatregelen getroffen. Enerzijds door de uitbreiding van het team, om ook natuurlijk verloop op te vangen. Anderzijds door de indeling van de huidige keuringsrayons te herzien. Uitgangspunt hierbij is een nog efficiëntere inzet van de keurmeesters. Door een betere geografische verdeling van de keurmeesters bleek het aantal reisuren te kunnen worden beperkt. Met deze betere indeling en bezetting van het team kan Naktuinbouw het servicelevel en daarmee de meerwaarde op de boomkwekerijbedrijven verhogen.

N

2

5

aar aanleiding van het vertrek van een keurmeester en het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd van Jacob de Roo (2010), komen er een aantal nieuwe gezichten bij. Verder spelen de wijzigingen in de regio’s een rol, waardoor een andere keurmeester de werkzaamheden gaat uitvoeren.

6

Gekwalificeerd Jacco Starre, Leo van Leeuwen en Wouter van den Ende.

In opleiding Op toekomst voorbereid De ‘nieuwe’ keurmeesters zijn goed op hun taken voorbereid,

8

gemotiveerd en enthousiast om deze keuringen op te pakken. Twee keurmeesters zijn nog in opleiding en worden na het volgen van het inwerkprogramma en kwalificatietraject ingezet.

Marcel van Goethem en Gerben Dijkstra.

9

dat een aantal bedrijven te maken krijgt met een andere keurmeester. De huidige keurmeester zal zijn opvolger tijdig introduceren. De twee nieuwe keurmeesters zijn Albert van der Made (Middenen West-Nederland) en Gerben Dijkstra (Noordoost-Nederland). Gerben zal onder meer ingezet worden voor de keuringen van vaste planten.

Jacco Starre

Wouter van den Ende

Leo van Leeuwen

Marcel van Goethem

Meer weten? Mochten er als gevolg van de rayonaanpassing vragen of opmerkingen zijn, laat het dan weten aan het team Keuringen Boomkwekerijgewassen; tel. (0162) 51 14 00 of e-mail: [email protected]

Nieuw gezicht Bovenstaande heeft tot gevolg

Uitbreiding plantenpaspoortplicht voor palmen De Europese Unie heeft onlangs wetgeving aangenomen over de mot

Paysandisia archon, die

e maatregelen zijn vergelijkbaar met de maatregelen die vanaf juni 2007 tegen de Red Palm Weevil (Rhynchophorus ferrugineus) van kracht zijn geworden.

D

Vanaf 1 juni worden eisen gesteld bij import voor alle soorten palmen van de geslachten Brahea, Butia, Chamaerops, Jubaea, Livistonia, Phoenix, Sabal, Syagrus, Trachycarpus, Trithrinax en Washingtonia met een stamdiameter groter dan 5 cm.

per 1 juni 2009 van kracht Plantenpaspoort is geworden.

Materiaal dat bij import aan de gestelde eisen voldoet kan vrij in de EU worden verhandeld. In dat geval dient na de importinspectie

een plantenpaspoort aan de planten te worden aangebracht. Dit plantenpaspoort wordt afgegeven door Naktuinbouw.

Voor nadere informatie over het organisme kunt u contact opnemen met de Plantenziektenkundige Dienst (www.minlnv.nl/pd).

Paysandisia archon

Meer weten?

De Paysandisia archon (mot) komt met name in Zuid-Amerika voor. De volgroeide rups is tot 9 cm lang. De vraat van de rups is hoorbaar aan de buitenkant van de plant. Planten kunnen door beschadiging van het groeipunt afsterven.

Voor meer informatie over de afgifte van plantenpaspoorten kunt u contact opnemen met het team Keuringen Bloemisterijgewassen, tel. (071) 332 61 68 of [email protected]

Op pad met de

5 nieuws Keuringen / Vakopleidingen

KEURMEESTER Keurmeesters komen gemiddeld twee keer per jaar bij de geregistreerde bedrijven in de vaste plantensector. Waarom komt de keurmeester, wat doet hij en wat is de toegevoegde waarde van het bezoek? p pad met Henk Kanters, keurmeester in de vaste plantensector:

O

Wat is de toegevoegde waarde van de keuringen voor de bedrijven? “De keuringen die we uitvoeren hebben als doel het produceren van producten met een hoog kwaliteitsniveau, die schoon en ziektevrij zijn. Als Naktuinbouw willen we met de bedrijven meedenken en onze kennis aanbieden. Als het goed gaat bij een bedrijf in vaste planten kom ik er maar twee keer per jaar. Om de bedrijven en hun strategie (filosofie, werkwijze) goed te kennen, zouden we zeker vier keer per jaar moeten keuren.”

zich meer specialiseren. Doordat bedrijven allemaal hun eigen soorten wilden hebben werd het assortiment breder en breder. Een gemiddelde kwekerij met 2.500 soorten heeft nu nog ongeveer de helft over, omdat zo veel soorten niet meer te ‘vermarkten’ zijn. Ik kwam bij een bedrijf die

vervallen voor verhandeling van teeltmateriaal binnen de lidstaten van de Europese Unie. Voor verhandeling naar zogenaamde ‘derde landen’ (buiten de EU) is het fytosanitair certificaat verplicht gebleven. De inspecties door een keurmeester van Naktuinbouw wor-

Waar let je op bij een keuring? “We kijken goed naar afwijkingen in een ras en rasvermenging en naar virussen en onkruiden. Bij twijfel over rasechtheid gaan we op zoek naar vergelijkingen, daarbij kan de Moederplantentuin voor een uitkomst zorgen. Bij het vermoeden van een virus wordt er een monster genomen welke in het laboratorium wordt getoetst. De meeste afkeuringen in de vaste planten vinden plaats vanwege wortelonkruiden.”

één specifiek ras voor één klant aanhield, die één keer per jaar een bestelling deed. Toen het bedrijf besloot het ras niet meer aan te bieden, bleek het geen probleem voor de klant en bestelde hij een ander ras. Als kweker in de vaste plantensector moet je wel verschillende soorten kunnen aanbieden, daar vraagt de handel om en dat zal niet veranderen.”

Wat gebeurt er als je wat vindt? “Op het moment dat ik een probleem tegenkom, bespreek ik dit met de verantwoordelijke met het bedrijf. Bedrijven krijgen de kans om op te schonen. Na meerdere bezoeken moet het gewas alvorens verhandeling schoon zijn. Omdat ik samen met het bedrijf dit traject doorloop, zal een afkeuring nooit als een verrassing komen en ik doe er alles aan om samen met het bedrijf tot een goed resultaat te komen. Het gebeurt niet vaak dat ik een partij afkeur. Vaak neemt een bedrijf zelf zijn verantwoordelijkheid en biedt een partij met problemen niet op de markt aan, de partij wordt vernietigd of opgeschoond.”

Zijn er veranderingen in de sector? “In de vaste planten zie je dat de landplanten minder worden gekweekt, weefselkweek is in opkomst. De plantjes nemen dan ook veel minder ruimte in. Ook is er een tendens dat bedrijven

den onder toezicht (door middel van audits) door de Plantenziektenkundige Dienst uitgevoerd.

EG-kwaliteit In 1994, is de Europese richtlijn 91/682/EEG (nu 98/56/EG) voor siergewassen van kracht geworden. Die richtlijn is ook van toepassing op vaste planten en betekent dat bedrijven met vaste planten zich bij Naktuinbouw moeten laten registreren. Het begrip ‘vaste planten’ is vrij breed en omvat onder andere landplanten, planten in containers en potten, waterplanten, zomerbloemen waaruit teeltmateriaal wordt verhandeld, weefselkweekplanten et cetera. Teeltmateriaal dient bij verhandeling te voldoen aan eisen met betrekking tot identiteit (soortechtheid/rasechtheid), gezondheid (nagenoeg vrij van schadelijke ziekten en plagen

en onkruiden) en kwaliteit. Bedrijven zijn er zelf verantwoordelijk voor dat het teeltmateriaal bij verhandeling aan deze EU-eisen voldoet. De reguliere wettelijke kwaliteitskeuringen worden (doorgaans gecombineerd met de plantenpaspoortinspecties) door Naktuinbouw gemiddeld twee keer per jaar uitgevoerd. Daarnaast is er jaarlijks toezicht op de administratie (administratieve audit) op de bedrijven.

USA/Canada In het kader van het Pre-Shipment Inspection programma (PSI) van Anthos worden op verzoek van de bedrijven Select Plant Hosta partijverklaringen en herkomstverklaringen Convallaria majalis door Naktuinbouw verstrekt voor export naar de USA en Canada.

NIEUW: Workshop Bedrijfshygiëne in teeltmateriaal krijgt vervolg organiseert Naktuinbouw naast de vakopleiding Bedrijfs-

De cursusprijs is € 390,– per persoon (excl. BTW), inclusief diner en syllabus.

Wat wil je de bedrijven als advies meegeven?

hygiëne in teeltmateriaal dit najaar nog een extra work-

Vakopleiding / In company

“De Moederplantentuin is er voor de vaste plantenkwekers en handelaren, maak er gebruik van!”, aldus Kanters. De tuin biedt een sortiment van 3.000 cultivars die er net zo bij staan als bij de consument, het eindproduct is dus in volle pracht te zien. Voor handelaren is het interessant om hier met klanten naar toe te komen en de planten in werkelijkheid te tonen. Er zijn speciale themaavonden voor kwekers in de Moederplantentuin waar zij hun kennis kunnen verbreden.”

shop Bedrijfshygiëne in teeltmateriaal.

Plantenpaspoort Naktuinbouw is in 1993 (destijds NAKB) gestart met de fytosanitaire inspecties in een aantal geslachten vaste planten in het kader van de Europese richtlijn 77/93/EEG (nu 2000/29/EG). De inspectie is specifiek gericht op quarantaine-organismen waarvoor een nultolerantie geldt. Het fytosanitair certificaat kwam te

Naar aanleiding van de grote toeloop aan cursisten

e workshop richt zich op het personeel van de werkvloer van groenteplantenkwekers. Aan de hand van praktijksituaties worden hygiëneprotocollen besproken. Op een interactieve wijze leren deelnemers ziekten & plagen en het proces van het overdragen van een bacterie of virus (her)kennen. De diverse maatregelen in een protocol worden besproken en cursisten krijgen praktische tips om zich het hygiëneprotocol eigen te maken. De illustratieve syllabus kan als naslagwerk worden gebruikt. De eerste reacties van de cursisten waren erg positief. “Goed van opzet” en “Het biedt de juiste ondersteuning bij het bewust maken van bedrijfshygiëne op ons bedrijf” waren de geluiden die werden gehoord.

D

Datum en kosten De workshop wordt gegeven op dinsdag 29 september van 15.00 uur tot 20.00 uur, een diner is inbegrepen. Voor deelname is VMBO/MBO-denkniveau vereist. De workshop wordt afgesloten met een bewijs van deelname.

Meer informatie over de vakopleiding, die bedoeld is voor leidinggevenden, treft u aan op pagina 11 van dit nummer. Zowel de vakopleiding als de workshop zijn in company te geven. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Sylvia Bouwmeester-Witteman (Naktuinbouw Vakopleidingen), tel. (071) 332 61 65 of e-mail: [email protected]

6 nieuws Keuringen

Extra veldkeuring plantuitjes Voor plantuitjes is er komend seizoen een extra veldkeuring in verband met de aanpassing in de HPA Verordening Bestrijding valse meeldauw. ederlandse producenten van tweedejaars plantuien zijn met ingang van 2010 verplicht gebruik te maken van eerstejaars plantuitjes, die tijdens de veldkeuring extra gecontroleerd zijn op valse meeldauw; een schimmel die over kan gaan naar het plantmateriaal en daardoor voor veel schade kan zorgen. Dat betekent dat in verband met de HPA Verordening Bestrijding valse meeldauw de productie van eerstejaars plantuitjes, bestemd voor binnenlandse afzet, aankomend seizoen een extra veldkeuring ondergaan. Alle producenten zijn door Naktuinbouw en Hoofd Productschap Akkerbouw (HPA) op de hoogte gesteld. Producenten kunnen via een daarvoor toegezonden formulier aangeven welke percelen extra gekeurd moeten worden.

N

pakt. Alle eenheden worden voorzien van een Naktuinbouwlabel, waaruit blijkt dat deze zijn geproduceerd onder voorwaarden, zoals die in nauwe samenwerking met de praktijk, zijn opgesteld. Tijdens de afzetperiode wordt door de keurmeester toegezien op de wijze waarop de partijen worden gereedgemaakt voor de afzet. Steekproefsgewijs worden er monsters genomen van voor de afzet gereedstaande partijen, voor nacontrole op rasechtheid, raszuiverheid en kwaliteit.

Groei Het areaal van de productie van eerstejaars plantuitjes is in een fors tempo uitgegroeid van enkele honderden hectare naar zo’n 1.800 hectare. Ook het rassenassortiment is fors uitgebreid.

EG-Plantenpaspoort NL Allium cepa Plantuitjes Onion sets

RAS:

see corresponding Inspection document

LBU

EG-Plantenpaspoort NL Allium cepa Plantuitjes Steckzwiebeln Onion sets Oignons à replanter

STUTTGARTER RIESEN

LST

EG-Plantenpaspoort NL Allium cepa Plantuitjes Steckzwiebeln Onion sets Oignons à replanter

HERCULES

LHE

EG-Plantenpaspoort NL Allium cepa

Elite-deelnemers besluiten tot toetsing pospiviroïden Op 4 maart jl. is met Elite-deelnemers met productie en/of instandhouding van

Solanaceae een aanpak afgesproken met betrekking tot pospiviroïden, waaronder hoe om te gaan met PSTVd.

Meer weten? ijdens het deelnemersoverleg is afgesproken dat alle kandidaatplanten getoetst moeten worden op tien pospiviroïden middels de PCR-methodiek (zie kader). Alleen planten die hier vrij van zijn bevonden (of materiaal afkomstig van deze planten) komen in aanmerking voor verdere opbouw van SEE-materiaal.

T

Plantuitjes Steckzwiebeln Onion sets Oignons à replanter

SETTON

LSE

Kwalificatie

EG-Plantenpaspoort NL Allium cepa Plantuitjes Steckzwiebeln Onion sets Oignons à replanter

SENSHYU YELLOW

LSY

Specialist Nederlandse bedrijven zijn gespecialiseerd in de productie en verwerking van eerstejaars plantuitjes. De betrokkenheid van Naktuinbouw in het opzetten en onderhouden van het keuringssysteem is omvangrijk. Samen met de Begeleidingscommissie Plantuitjes, die bestaat uit vertegenwoordigers van deze sector, wordt twee keer per jaar overlegd over het keuringssysteem en alles wat verder voor de kwaliteit van belang is. De veldkeuring gaat eind juni weer van start. Een drukke periode waar Naktuinbouw-keurmeesters tot eind juli alle percelen intensief controleren op rasechtheid, raszuiverheid, stengelaaltjes, witrot en valse meeldauw.

Nacontrole Al het door Naktuinbouw te velde goedgekeurde plantmateriaal wordt na het oogsten zorgvuldig opgeslagen onder speciale condities. Het goedgekeurde plantmateriaal wordt vervolgens door de bedrijven gesorteerd en ver-

Met name voor de professionele afnemers van eerstejaars plantuitjes zijn veel nieuwe rassen ontwikkeld. Het gebruik van de Rijnsburger selecties die geprepareerd (warmte behandeld) moesten worden om bloemstengelvorming te voorkomen werd sterk teruggebracht toen het ras Sturon in de markt is gezet. Een rond type dat geen preparatie behoefde. Daarna zijn in snel tempo meer ronde rassen van vroeg tot laat geïntroduceerd die geen preparatie behoefde. Opvallend is dat nog steeds het ras Stuttgarter Riessen, een platte ui, dat vanaf het begin het grootste plantuienras was er nog steeds is en ongeveer 50% van het areaal uitmaakt. De meeste plantuitjes worden geëxporteerd. Met name Oost-Europese landen zijn belangrijke afnemers.

Meer weten? Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de teamadministratie Groentegewassen, tel. (071) 332 61 29, of e-mail [email protected]

dat het SEE-materiaal (of bronmateriaal) is getoetst op PSTVd/ TCDVd en hiervan vrij is bevonden om in aanmerking te kunnen komen voor kwalificatie SEE. Eerdere kwalificaties zijn per die datum voor alle Solanaceae (met name Petunia en Calibrachoa) komen te vervallen.

Ten aanzien van reeds SEE gekwalificeerd materiaal, dat al in het Elite-programma is opgenomen, is afgesproken om alle klonen/lijnen/planten te toetsen op PSTVd/TCDVd. Alleen materiaal dat hier vrij van is bevonden (of materiaal afkomstig van deze planten) krijgt daarna de kwalificatie SEE.

Toetsing Van materiaal dat al aantoonbaar is getoetst op PSTVd/TCDVd dient het betreffende bedrijf de toetsresultaten (recent of vanuit het verleden) van een erkend/ geaccepteerd laboratorium te overleggen. SEE-materiaal dat gecertificeerd is doorgeleverd aan een andere deelnemer en waaraan niets is veranderd behoeft niet opnieuw te worden getoetst. Door het betreffende bedrijf moet dan aantoonbaar worden gemaakt dat het bronmateriaal (van de toeleverancier) is getoetst op PSTVd/TCDVd.

Afspraak Vanaf 14 mei 2009 dient door het bedrijf zelf aan Naktuinbouw aantoonbaar te worden gemaakt

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Dick van Pouderoijen, teammanager Keuringen Bloemisterijgewassen, tel. (071) 332 61 67, of e-mail: [email protected]

Pospiviroïden PSTVd TCDVd TASVd CSVd CEVd CLVd MPVd TPMVd IrVd-1 PCFVd

Potato spindle tuber viroid Tomato chlorotic dwarf viroid Tomato apical stunt viroid Chrysanthemum stunt viroid Citrus exocortis viroid Columnea latent viroid Mexican papita viroid Tomato planta macho viroid Irisine viroid 1 Pepper chat fruit viroid

V.l.n.r.: mr. B.P. Kiewiet, mw. prof. dr. L. van Vloten-Doting en mw. ir. A.M. Burger betraden als eerste na de openingshandeling het Variety Center en kregen vervolgens uitleg van directeur ir N.C.A. Koomen, manager Rassen & Proeven ing. C. van Ettekoven (tweede van rechts) en K. Grashoff. Daarna ontvingen zij het eerste exemplaar van het boek ‘Naktuinbouw In dienst van Kwaliteit’. De genodigden konden onder het genot van een hapje en een drankje in het Variety Center kennis maken met de (nieuwe) activiteiten van Naktuinbouw.

7 nieuws Corporate

Feestelijke opening Variety Center

8 nieuws Laboratoria

Clavibacter in tomaat In het door Productschap Tuinbouw gefinancierde project pakken de Plantenziektenkundige Dienst, GroenAgroControl en Naktuinbouw samen de Clavibacter-problematiek aan. lavibacter michiganensis subsp. michiganensis (Cmm) is de veroorzaker van de bacterieverwelkingsziekte in tomaat. Cmm is een belangrijk zaadoverdraagbaar pathogeen en gebruik van Cmm-besmet zaad is een potentiële bron van deze bacteriële ziekte.

C

Detectie Het aantonen van Cmm op tomatenzaad is niet altijd eenvoudig, omdat deze bacterie relatief langzaam groeit ten opzichte van andere saprofytische microflora op tomatenzaad. Hierdoor kunnen andere bacteriesoorten de aanwezigheid van Cmm maskeren.

Dit zou incidenteel kunnen leiden tot vals negatieve uitslagen, waardoor Cmm-besmette partijen ten onrechte worden uitgeleverd.

Media verbeteren Eén van de doelstellingen van het project is het verbeteren van de semi-selectieve media door Naktuinbouw, waardoor de detectiekans van Cmm verder kan toenemen. In het onderzoek is duidelijk geworden dat bepaalde bacteriën de groei van Cmm zeer sterk onderdrukken. Verschillende antibiotica zijn in het project gescreend om de groei van deze antagonistische bacteriën te onderdrukken. Ook is nagegaan of de diverse Cmm-

isolaten goed groeien op de nieuwe semi-selectieve media. Uiteindelijk zijn er drie complementaire media ontwikkeld die qua onderdrukking van saprofyten superieur zijn ten opzichte van de huidige media.

Extra controles Om de kans op verkeerde uitslagen verder te verminderen zijn er extra controles geïmplementeerd in de toets. De verwachting is dat met de nieuwe media de kans op detectie van Cmm zal toenemen terwijl het aantal niet te beoordelen monsters zal afnemen. Door het parallel toetsen van monsters met de nieuwe en oude media wordt dit nagegaan.

DNA-test

Meer weten?

Indien verdachte kolonies worden gevonden worden deze gekarakteriseerd middels een DNA-test (PCR). GroenAgroControl heeft verbeterde specifieke primers voor deze techniek ontwikkeld. Beider inspanningen leiden nu tot een verbeterde en gevalideerde toets.

Voor meer informatie over dit onderwerp neemt u contact op met Harrie Koenraadt (onderzoeker Naktuinbouw Laboratoria) tel. (071) 332 62 34, of e-mail: [email protected]

NIEUW: Detectie van Xanthomonas in Poinsettia Xanthomonas axonopodis pv. poinsettiicola (X.a.poi.) is de veroorzaker van bladvlekkenziekte in Poinsettia (kerstster). Met uitplaten en fingerprinting kan snel nagegaan worden of het teeltmateriaal vrij is van deze bacterie. n 2003 is voor de eerste maal in Europa bladvlekkenziekte in Poinsettia geconstateerd, welke al langer bekend was in Azië en Amerika. Deze bladvlekkenziekte wordt veroorzaakt door Xanthomonas axonopodis pv. poinsettiicola (X.a.poi.). Na 2003 is de bacterie meerdere malen in Europa opgedoken, wat in 2007 leidde tot problemen in de vermeerdering en teelt van kerststerren.

I

Onderzoek In samenwerking met Europese vermeerderaars van Poinsettia heeft Naktuinbouw onderzoek verricht naar deze bacterie, met als doel meer inzicht te krijgen in de pathogeniteit, verspreiding en op welke wijze infecties zijn te voorkomen. Daarnaast is onderzocht hoe plantenbestanden het beste getoetst kunnen worden op aanwezigheid van de bacterie.

van de Xanthomonas-stam die voor de besmetting verantwoordelijk is. X.a.poi. wordt in de plant niet systemisch; de infectie blijft beperkt tot vlekken op het blad. Aangetaste bladeren worden doorgaans geel en vallen dan af. In de afgevallen bladeren kan X.a.poi. lang aanwezig blijven. Na ruim een half jaar werd uit verschrompeld Poinsettia-blad

(A)

1

nog zeer gemakkelijk X.a.poi. geïsoleerd. Omdat de bacterie zich vooral in de bladeren vermeerderd wordt hij met spatwater gemakkelijk verspreid van de ene naar de andere plant. Hoge luchtvochtigheid en bovenlangs water geven, werken verspreiding van de bacterie in de hand.

Traceren Vermeerderingsbedrijven willen

graag weten of zij starten met gezond materiaal. Hiervoor is een toets ontwikkeld, gebaseerd op ervaring met andere Xanthomonaden. Hierbij worden extracten van bladeren uitgeplaat op specifiek medium. Verdachte kolonies worden rein gekweekt en aan de hand van een DNA-fingerprint geïdentificeerd.

Hygiëne Vermeerderingsbedrijven zijn zich zeer bewust van de risico’s en zijn erin geslaagd om in 2008 nagenoeg vrij te blijven van X.a.poi. Hygiëne is bij deze ziekte erg belangrijk, de bacterie kan lang op een bedrijf aanwezig blijven. Een goede ontsmetting en het starten met gezond materiaal is zeer essentieel.

Ziektevrij De bacterie kan in één blad voorkomen terwijl een ander blad van dezelfde plant schoon is. Dit maakt het moeilijk een betrouwbare uitspraak te doen over een partij planten zonder symptomen. Toetsing geeft bij Poinsettia geen garantie voor ziektevrij zijn, maar wel een goed beeld van de situatie.

Meer weten? Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Ellis Meekes (onderzoeker Naktuinbouw Laboratoria) tel. (071) 332 62 36 of email [email protected]

(B)

2

3

1 (C)

Besmetting In Europa zijn tot nu toe drie verschillende stammen van X.a.poi. aangetroffen die verschillen in morfologie en DNA-fingerprint. Ook de virulentie van de stammen varieert. Dat wil zeggen dat de schade mede afhankelijk is Drie stammen verschillen in DNA-fingerprint (A) en morfologie (B), geïnfecteerd blad (C, D) en verschrompeld blad met X.a.poi (E)

2

3

(D)

(E)

9

Het onderzoeksteam van Naktuinbouw Laboratoria heeft de afgelopen tijd hard gewerkt aan een nieuwe toetsmethode voor PSTVd in tomatenzaad. Het protocol is af en de acceptatie van de toets door de Plantenziektenkundige Dienst volgt binnenkort. e internationale behoefte aan de beschikbaarheid van een betrouwbare PSTVd-toets voor tomatenzaad neemt steeds verder toe. Zo stelt bijvoorbeeld Australië strengen eisen bij de import van zaden, waarbij aangetoond moet worden dat deze vrij zijn van PSTVd.

D

Wat is PSTVd? Aardappelspindelknolviroïde (PSTVd) is een pathogeen voor tomaat en aardappel en heeft de quarantaine-status. Voor tomaat is nog niet bekend of zaadbesmetting met dit viroïde kan leiden tot zieke zaailingen. Bij Naktuinbouw zijn uitgroeiproeven gedaan met tomato chlorotic dwarf viroid (TCDVd) besmet tomatenzaad. Dit viroïde lijkt sterk op PSTVd. Na het analyseren van 4.000 zaailingen is echter geen TCDVd zaadtransmissie gevonden. In de literatuur is de zaadoverdraagbaarheid van TCDVd wel beschreven. PSTVd kan zich via mechanische transmissie snel verspreiden en symptoomloze bloemisterijgewassen als Brugmansia spp. en Solanum jasminoïdes kunnen

hierbij waarschijnlijk als besmettingsbron dienen.

Toets Naktuinbouw heeft met behulp van TCDVd-besmet zaad een moleculaire toets ontwikkeld voor het aantonen van TCDVd. Door het ontbreken van PSTVd besmet zaad kon niet direct nagegaan worden of de toets ook hiervoor voldoende betrouwbaar is. In samenwerking met de Plantenziektenkundige Dienst, waar PSTVd-besmet zaad is geproduceerd, wordt nagegaan of deze nieuwe toetsmethode met voldoende betrouwbaarheid in de praktijk ingezet kan worden. Er is inmiddels een toetsprotocol beschikbaar waarin per zaadpartij 3.000 zaden getoetst worden op de aanwezigheid van PSTVd en TCDVd.

Platform ziektetoetsen sierteelt Op 3 april jl., tijdens het symposium ter afscheid van Johan Schuuring, lanceerde John van Ruiten het Naktuinbouw-initiatief om een platform op te richten waarin sierteeltbedrijven onderling onderwerpen bespreken rond ziektetoetsen.

Meer weten? Voor meer informatie, of om over de ontwikkelingen van deze nieuwe toetsmethode op de hoogte blijven, kunt u contact opnemen met Harrie Koenraadt, tel. (071) 332 62 34, of [email protected]

Nieuwbouw Toetscentrum Horst Naktuinbouw Laboratoria in Horst is onlangs uitgebreid met nieuwe kassen (folietunnels) en koelcellen. e nieuwbouw was nodig in verband met uitbreiding van de instandhouding van hoogwaardig uitgangsmateriaal van kleinfruit (framboos en braam) en een volumevergroting in het virusvrij maken van aardbeirassen.

D

H

Symposium Meer dan zestig telers, kwekers en technologen bezochten het symposium over de ontwikkelingen rond ziektetoetsen in de sierteelt. De aanwezigen kregen een overzicht van de ziektes (virussen, viroïden, bacteriën en schimmels) die voorkomen in siergewassen. Ook de nieuwe detectietechnologieën die ontwik-

Folietunnels Er zijn twee dubbele folietunnels in gebruik genomen. Het gaat deels om vervanging van een oude tunnel en deels om het onderbrengen van de uitbreiding van bestaande en nieuwe taken voor de boomkwekerij- en aardbeiplantensector. Door het verplaatsen van plantmateriaal (onderstammen) van het huidige screenhouse naar de nieuwe tunnels zijn de benodigde extra vierkante meters voor instandhouding van kleinfruit vrijgemaakt. In de kassen is rekening gehouden met een kijkvenster van transparant folie, zodat bezoekers, bijvoorbeeld bij excursies, naar binnen kunnen

et platform richt zich in eerste instantie op het uitwisselen van kennis, en het ontwikkelen en harmoniseren van toetsprotocollen. Gezondheid van uitgangsmateriaal is een precompetitief onderwerp waarover open gediscussieerd kan worden. Daarbij kunnen ook gezamenlijke onderzoeksvragen worden uitgewerkt. In de vorm van onderzoeksprojecten binnen het platform of samen met kennisinstellingen worden deze vragen beantwoord.

kijken en niet de kassen hoeven te betreden.

‘instandhouding’ doorloopt – voor langere tijd te bewaren.

Koelcellen

Meer weten?

Eind maart zijn twee nieuwe koelcellen op het Toetscentrum in gebruik genomen. De cellen worden gebruikt voor het koelen of invriezen van boomkwekerijmateriaal, waardoor het mogelijk is om uitgangsmateriaal – dat het traject ‘virusvrij maken’ of

Voor meer informatie over de uitbreiding of werkzaamheden van het Toetscentrum in Horst, kunt u contact opnemen met Hans Konings (teamleider) tel. (077) 398 59 19, e-mail [email protected]

keld worden, werden over het voetlicht gebracht.

Toekomst Het lijkt erop dat in de toekomst multiplex systemen meer toegepast worden. Dit is een methode waarbij meerdere pathogenen in één toets kunnen worden aangetoond. Daarbij zal ook gebruik worden gemaakt van miniaturisering, om met minder reagentia de toets uit te voeren.

Platform Er waren veel enthousiaste reacties van de aanwezige bedrijven. Naktuinbouw organiseert in juni een bijeenkomst om het platform verder gestalte te geven. Belangstellenden kunnen zich melden bij Marcel Toonen (teamleider Onderzoek & Ontwikkeling Naktuinbouw Laboratoria) tel. (071) 332 62 37 of e-mail: [email protected]

nieuws Laboratoria

Nieuwe toetsmethode PSTVd in tomatenzaad

10 nieuws Rassen & Proeven

Moederplantentuin weer geopend! De Moederplantentuin is weer elke woensdagmiddag geopend voor vaste plantenkwekers. Dit jaar vinden er wederom themaavonden plaats in de Moederplantentuin. n de Moederplantentuin staat een uitgebreide collectie van 3.000 cultivars, waarvan er ruim 2.600 als rasecht zijn beoordeeld. Sinds kort is de referentiecollectie voor kwekersrechtonderzoek aan vaste planten met zo’n 500 rassen ook te bezichtigen.

I

wasbescherming. Diverse ziekten en plagen zullen de revue passeren. Ook wordt aandacht besteed aan natuurlijke vijanden door te kijken naar de mogelijkheden, knelpunten en ervaringen. Deze bijeenkomst telt mee voor de verlening van de spuitlicentie.

Bezoeken Thema-avonden De eerste thema-avond met het onderwerp ‘Bodem’ vond op 13 mei plaats. De bodembeoordeling in de Moederplantentuin werd ondersteund door informatie over bodemstructuur, bodembiologie en organische stofvoorziening. Op woensdag 10 juni werd het thema ‘Bemesting’ behandeld. Onderwerpen als wat zijn de voor- en nadelen van dierlijke mest of compost en wat zijn de gebruiksmogelijkheden van groenbemesters, kwamen deze avond aan bod. Op woensdag 16 september wordt aandacht besteed aan ge-

De thema-avonden starten om 19.30 uur en zijn gratis te bezoeken in Roelofarendsveen, Sotaweg 22. De Moederplantentuin is in de zomer voor geïnteresseerden uit het vaste plantenvak elke woensdag van 13.00 uur tot 17.00 uur geopend.

Meer weten? Voor meer informatie over de Moederplantentuin en de themaavonden kunt u contact opnemen met Raoul Haegens of Katie Pont (Rassen & Proeven), tel. (071) 332 62 07 of e-mail: [email protected]

NIEUW: Buitenlandstage bij Rassen & Proeven Naktuinbouw Rassen & Proeven biedt vanaf komende zomer haar kennis en erva-

NIEUW:

ring op DUS-onder-

Helpdesk DUS-onderzoek

zoek aan collega’s uit het buitenland aan. aktuinbouw biedt collega’s uit het buitenland aan om gedurende een periode van twee tot tien weken in Roelofarendsveen de procedures te besturen die gebruikt worden voor het DUSonderzoek in sier- en groentegewassen.

N

Programma Door nauw samen te werken met Nederlandse collega’s worden de verschillende onderwer-

Naktuinbouw biedt online hulp voor problemen rondom DUS-procedures. Ervaren medewerkers staan klaar om vragen te beantwoorden. eel collega’s en instellingen in het buitenland die werkzaam zijn op het gebied van DUSonderzoek (Distinctness, Uniformity, Stability) volgen intensieve trainingen voordat zij aan het werk gaan. UPOV biedt een

V

online cursus op afstand om de basisprincipes van kwekersrecht onder de knie te krijgen. Nederland, Japan en Korea bieden daarnaast de mogelijkheid een meer praktische DUStraining te volgen bij een DUSonderzoeksstation.

Hoe werkt het? Vanaf het moment dat de aanvragen van kwekersrecht bij de organisatie of het land binnen komen en de kersverse medewerker zelfstandig aan het werk gaat, wordt vaak tegen problemen opgelopen die direct om een oplossing vragen. De helpdesk voor DUS-onderzoek van Naktuinbouw helpt bij dergelijke problemen. De helpdesk bestaat uit ervaren onderzoekers die vragen beantwoorden met betrekking tot

pen van het DUS-onderzoek belicht van administratie, referentiecollecties, monsterontvangst, planning, waarnemingen, beschrijvingen en rapportage tot archiveren. In overleg kan het gewenste programma gezamenlijk worden samengesteld.

administratieve en praktische problemen. Er zijn geen kosten aan de helpdesk verbonden. Naktuinbouw ziet dit als haar bijdrage aan de wereldwijde UPOV-gemeenschap.

Meer weten? Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Kees van Ettekoven (manager Rassen & Proeven) tel. (071) 332 61 28 of [email protected]

Verwachting Naktuinbouw verwacht dat de tijdelijke collega uit het buitenland vloeiend Engels spreekt, enthousiast is over het werk, een flexibele instelling heeft, nieuwsgierig is en van aanpakken weet. Verder wordt onder meer verwacht dat de werkgever van de tijdelijke collega het salaris doorbetaald, de reiskosten van en naar Nederland vergoed, eventuele zorg- en andere verzekeringen regelt, et cetera.

Meer weten? Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Kees van Ettekoven (manager Rassen & Proeven) tel. (071) 332 61 28 of [email protected]

11 nieuws Vakopleidingen

Naktuinbouw-participatie in Summer School Green Genetics Wageningen Business School organiseert deze zomer een Summer School Green Genetics. Deze bestaat uit diverse lezingen over plantenveredeling en excursies naar bedrijven die hier nauw bij betrokken zijn, waaronder Naktuinbouw. ummer School wordt gehouden van 24 augustus tot en met 28 augustus en wordt gegeven vanuit Wageningen University Campus. Summer School is bedoeld voor tweedejaars universitaire en derdejaars HBO-studenten in biologie-, agronomie-, laboratoriumtechnieken of gerelateerde opleidingen.

S Doel

Het doel van Summer School is om studenten tijdig kennis te laten maken met de wereld van de groene genetica, zodat meer studenten voor een specialisatie

onderzoeksfaciliteiten en -laboratoria. Daarnaast brengen de studenten een bezoek aan Seminis , Barenbrug, Keygene, Royal van Zanten en Naktuinbouw. Ook een bezoek aan Seed Valley, waaronder Enza Zaden en Incotec staat op het programma.

Summer School De Summer School Green Genetics is een initiatief van Wageningen Business School en Wageningen UR Plant Breeding, beide onderdeel van Wageningen University and Research Center (WUR). Summer School wordt gesponsord door het Technolo-

Vakopleidingen najaar 2009 In het najaar van 2009 organiseert Naktuinbouw weer diverse interessante en afwisselende vakopleidingen. Dit najaar staan de volgende vakopleidingen op het programma: Vakopleiding Bedrijfshygiëne in teeltmateriaal 8, 10, 15 en 17 september

Zaadanalyse en Gezondheidsonderzoek start op 22 september

NIEUW! Deze nieuwe vakopleiding is bedoeld voor de teeltcoördinatoren en bedrijfsleiders van groenteplantenkwekers. De opleiding bestaat uit vier modules: ziekten & plagen (twee modules), bedrijfshygiëne (algemeen) en bedrijfshygiënesysteem. Tijdens de vakopleiding wordt onder meer de inhoud van het hygiëneprotocol, het opzetten van een bedrijfshygiënesysteem, de procedurele kant en de implementatie van het systeem op het bedrijf behandeld.

in deze richting kiezen. Ook kunnen studenten op deze manier hun netwerk uitbreiden met contacten in de bedrijvensector. Deelname aan de Summer School levert de studenten studiepunten op.

Inhoud Studenten krijgen lezingen over de theoretische achtergronden van plantenveredeling, de technologische ontwikkelingen in de veredeling en kwekersrecht. Ook maken ze kennis met moderne

gisch Top Instituut Groene Genetica (TTI) en de deelnemende bedrijven.

Meer weten? Inschrijven kan tot 1 juli, stuur daarvoor een e-mail naar [email protected] of neem voor meer informatie contact op met Joke Janse, (0317) 48 49 70. Meer informatie is ook te vinden op de website van Wageningen Business School www.wbs.wur.nl

Als vooropleiding wordt MBO+ /HBO-denkniveau gevraagd. Na afloop wordt een examen gehouden, waarbij een certificaat kan worden behaald.

De vakopleiding Zaadanalyse en Gezondheidsonderzoek (voorheen vakopleiding Zaadanalist) is een basisopleiding voor het hele zaadvak en bestaat uit zeven modules: Algemene inleiding, schoningsonderzoek, zuiverheidsonderzoek, kiemkrachtsonderzoek, tetrazolium/vochtonderzoek, Toets Bruikbare Planten en Gezondheids-/resistentieonderzoek. De opleiding is bedoeld voor medewerkers van zaadanalyse- en gezondheidslaboratoria in de tuinbouwsector. Het instapniveau voor deze vakopleiding is MBO-niveau. Voor het volgen van modules 2 tot en met 7 is kennis van module 1 een pré en voor het volgen van module 7 is kennis van microbiologie gewenst.

Plantspecifieke ‘Real Time’ PCR-technieken 6 en 7 oktober Deze vakopleiding besteedt aandacht aan de verschillende q-PCR-methoden, het opzetten van een q-PCR, het kwantificeren met PCR en ‘trouble shooting’. Tijdens de praktijklessen analyseren deelnemers zelf q-PCR-bepalingen. De vakopleiding is speciaal ontwikkeld voor laboranten uit de plantaardige sectoren. Als vooropleiding wordt een opleiding op HBO-niveau of gelijkwaardig denkniveau geadviseerd. Relevante praktijkervaring is een pré.

Meer weten? De voertalen van deze vakopleidingen zijn Nederlands. Inschrijven kan tot 28 juli 2009. Kijk voor prijzen en aanmeldformulier op www.naktuinbouw.nl Heeft u specifieke vragen over een vakopleiding? Neem contact op met Naktuinbouw Vakopleidingen, tel. (071) 332 61 65 of [email protected]

12 nieuws Corporate

Aan het woord: Klachten? Sectorbestuur Groentegewassen Wat is het Sectorbestuur en wat doet dit eigenlijk? In deze Naktuinbouwnieuws is Erik Gipmans aan het woord, lid van

aktuinbouw beschikt over een klachtenprocedure welke wordt toegelicht op: www.naktuinbouw.nl (‘Serviceloket’). Ook is hierover een folder verschenen die u kunt downloaden of opvragen bij de klachtencoördinator. Deze is te bereiken via tel. (071) 332 62 22 of e-mail: [email protected] Het Stichtingsbestuur van Naktuinbouw kunt u bereiken via e-mail: [email protected]

N

het sectorbestuur Groentegewassen. e drie sectoren bloemisterij-, boomkwekerij- en groentegewassen zijn binnen Naktuinbouw vertegenwoordigd via sectorbesturen. De zetels in deze besturen worden ingevuld door vertegenwoordigers van representatieve vakorganisaties. Erik Gipmans is door Plantum NL benoemd en is ook lid van het stichtingsbestuur van Naktuinbouw. Erik Gipmans is directeur van familiebedrijf Gipmans Planten in Venlo. Alle groenteplanten van sla tot en met komkommer en paprika worden door Gipmans geteeld. Als algemeen directeur is Erik Gipmans is verantwoordelijk voor verkoop, financiën, strategievorming en algemene zaken.

D

Kan het bedrijfsleven zich voldoende laten horen in de bestuurlijke organisatie van Naktuinbouw? “De bestuursstructuur van Naktuinbouw met een stichtingsbestuur, sectorbesturen en adviesen begeleidingscommissies is een compacte, duidelijke en overzichtelijke structuur waarin de juiste partijen vertegenwoordigd zijn en zich kunnen laten horen. Plantum NL maakt de plantenkwekers duidelijk wie in welk bestuur vertegenwoordigd is, zodat de leden eenvoudig te benaderen zijn en als vertegenwoordigers van het bedrijfsleven in de besturen kunnen optreden. Ik word regelmatig benaderd door bedrijven om in het bestuur aan te geven wat er leeft in de sector, waardoor Naktuinbouw volledig op de hoogte is.”

Coen Suilen 25-jarig jubileum p 1 mei was senior keurmeester Coen Suilen 25 jaar in dienst van Naktuinbouw, team Boomkwekerijgewassen. Coen is 25 jaar geleden als keurmeester begonnen bij NAKB, vestiging Horst voor de regio Zuidoost-Nederland. In 2000 maakt hij de fusie mee

O Hoe verloopt de communicatie van Naktuinbouw met haar achterban? “In de sector groentegewassen hebben de zaadbedrijven intensiever contact met Naktuinbouw dan de kwekers. Naktuinbouw speelt hier heel goed op in door de groenteplantenkwekers regelmatig persoonlijk uitleg te geven over Naktuinbouw en haar werkzaamheden. Dit moet Naktuinbouw ook in de toekomst voortzetten om de band te versterken. Zo worden de plantenkwekers betrokken bij de activiteiten van Naktuinbouw. Het is ook heel belangrijk dat de klanten van de plantenkwekers, de telers, goed op de hoogte zijn van de kwaliteitsbewaking zoals die door Naktuinbouw wordt uitgevoerd.”

Hoe verloopt de communicatie bij calamiteiten? “Een calamiteit wordt veelal door het bedrijf zelf geconstateerd. Vervolgens verschijnt een keurmeester van Naktuinbouw

op het bedrijf. Voor het bedrijf is het op dat moment niet altijd duidelijk vanuit welke hoedanigheid Naktuinbouw opereert. Is er sprake van een q-organisme, dan ligt de verantwoordelijkheid voor de communicatie bij de Plantenziektenkundige Dienst. In alle andere gevallen bij Naktuinbouw. Het is dan ook belangrijk dat Naktuinbouw dit bij een calamiteit goed duidelijk maakt, zodat er geen verwarring kan ontstaan.”

In hoeverre dient Naktuinbouw transparant te zijn? “Naktuinbouw heeft een grote drang naar transparantie, dat is op zich heel positief, maar kan ook juist vragen en discussies oproepen. Om duidelijkheid te creëren heeft Naktuinbouw hier op ingespeeld door samen met de minister van LNV wettelijke taken en taken die hiervan in het verlengde liggen vast te stellen. De bedrijven zijn op de hoogte van deze verdeling en hierdoor is er in financieel opzicht geen

Naktuinbouw jaarbericht 2008 Bij deze Naktuinbouwnieuws-editie treft u het Jaarbericht 2008 aan.

Jaarbericht 2008 Voortgaan op de ingeslagen weg en met accreditaties het takenpakket borgen

In het jaarbericht is een totaaloverzicht van de bestuurlijke aangelegenheden opgenomen. Per afdeling vindt u een overzicht van de belangrijkste operationele activiteiten, die in 2008 hebben plaatsgevonden. Aanvullend zijn de jaarcijfers en personele gegevens gepubliceerd. Ir. C.M.M. van Winden geeft een toelichting vanuit het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit op de werkzaamheden.

U kunt het jaarbericht ook als PDF-document downloaden via www.naktuinbouw.nl (Serviceloket).

vertroebeling mogelijk tussen de diverse taken.”

In welk opzicht kan Naktuinbouw zich verbeteren? “Op het gebied van de communicatie bij klachtenprocedures valt er mijns inziens nog verbetering te behalen. De huidige DNAtechnieken maken tracering van pathogenen tot op stamniveau mogelijk en kunnen als uitspraak dienen bij een klachtenprocedure. Naktuinbouw handelt hierbij onafhankelijk en deskundig en de technieken geven veel duidelijkheid. Voor telers is het echter moeilijk te begrijpen hoe de technieken werken. Het is belangrijk

dat Naktuinbouw de procedure en gebruikte technieken in eenvoudige taal in de rapportages begrijpelijk maakt. Het begrip dat hierdoor bij telers zal ontstaan, draagt bij aan het vertrouwen in de nieuwe technieken.”

Wilt u nog iets kwijt? “In het laatste decennium is het kwaliteitsniveau bij de plantenkwekers als gevolg van keuringsinstellingen zoals Naktuinbouw sterk verbeterd. Het toezicht met betrekking tot plantenpaspoorten voor handel van teeltmateriaal binnen de EU is duidelijk verbeterd en zorgt ervoor dat er veel tijd wordt bespaard.”

agenda

Redactie: Naktuinbouw Alfred Klaver, afdeling Communicatie & Vakopleidingen Postbus 40, 2370 AA Roelofarendsveen T (071) 332 61 63 / F (071) 332 63 56 E [email protected] W www.naktuinbouw.nl

Meer exemplaren? Indien u meerdere exemplaren wilt ontvangen, dan kunt u deze aanvragen bij de afdeling Communicatie, tel. (071) 332 61 64 of [email protected]

naar Naktuinbouw waar hij in 2002 werd benoemd tot senior keurmeester. Tijdens zijn loopbaan heeft Coen zich ontwikkeld als specialist in grootfruit. Met deze kennis wordt hij regelmatig ingezet bij internationale projecten in binnenen buitenland.

Druk: TDS printmaildata, Schiedam Basisontwerp: Arno Geels & Lucie Vijverberg, Den Haag

Bestuur: Stichtingsbestuur Naktuinbouw Stichtingsbestuur Naktuinbouw Sectorbestuur: 19 juni Bloemisterijgewassen 19 november Bloemisterijgewassen 20 november Groentegewassen 24 november Boomkwekerijgewassen Adviescommissie: 22 oktober Bosbouwkundig teeltmateriaal 27 oktober Aardbeiplanten 28 oktober Groenteplanten 29 oktober Groentezaden 3 november Fruitgewassen 25 juni 26 augustus