Het railvervoer: tussen markt en overheid SPOORCOLLEGE 9 JUNI 2016
WIE OF WAT IS DE OVERHEID?
WIE OF WAT IS DE OVERHEID? • De overheid is het hoogste bevoegd gezag op een bepaald territorium of grondgebied.
TAKEN VAN DE OVERHEID •
• • • • • • • • • • •
Het mogelijk maken van collectieve, democratische besluitvorming op verschillende bestuurlijke niveaus. Hierbij worden, na een publieke afweging van deelbelangen, beslissingen genomen die voor de hele samenleving van belang zijn. De uitvoering van democratisch genomen besluiten. De uitvoering van beleid. Het door middel van beleid leveren van een bijdrage aan de oplossing van maatschappelijke en sociale problemen. De sturing van de maatschappelijke ontwikkeling. Het bevorderen van de ontwikkeling van de samenleving. De opvatting dat de overheid de samenleving moet sturen wordt wel etatisme genoemd. Het coördineren van maatschappelijke activiteiten. Het handhaven van de openbare orde en rechtsorde door middel van rechtsvorming en rechtshandhaving. Het regelen van de betrekkingen tussen de leden van de samenleving. Het vanuit een oogpunt van rechtvaardigheid wijzigen van de inkomensverdeling. Het bestrijden van de ergste vormen van ongelijkheid. Het bevorderen of ontmoedigen van bepaalde vormen van gedrag en consumptie door organisaties en burgers. Het verrichten van taken die andere delen van de samenleving niet of onvoldoende behartigen. Het voortbrengen van goederen en diensten waaronder collectieve goederen. Het reguleren van de markt en het corrigeren van marktfalen.
MARKTVORMEN Vrije markteconomie
Centraal geleid economie
(prijsmechanisme)
(budgetmechanisme)
Gemengd economisch stelsel
MARKTVORMEN • Gemengd economisch stelsel: – Primair uitgaan van het marktmechanisme. – Collectieve voorzieningen voor markten, waar te veel burgers gedupeerd zouden worden.
OVERHEIDSBELEID • Beleidsterreinen: – Vervoerbeleid: reguleren van de vervoersmarkt. – Infrastructuurbeleid in samenhang met het beleidsterrein Ruimtelijke Ordening. – Veiligheidsbeleid.
HET BEGIN Bij de aanleg van de eerste spoorlijnen was er geen beleid bij de overheid. Wel moest de overheid een concessie verlenen.
HET BEGIN Het verstrekken van vergunningen voor trekschuit en diligence lag bij gemeenten. • Vervoerplicht • Tarieven.
HET BEGIN Eerste spoorwegwet van 1860 (Thorbecke): • Aanleiding was een aantal ongelukken. • Staat nam initiatief tot nieuwe spoorlijnen. • Wet leidde tot oprichting Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen (SS).
SPOORWEGWET 1875 • De wet van 1859 werd al snel aangescherpt met een nieuwe spoorwegwet. • Spoorwegwet 1875: – Bood meer bescherming aan reizigers en verladers vanwege toenemende concurrentie. – Grotere overheidsrol voor veiligheid en onderhoud van het netwerk.
• Wet zou in grote lijnen 130 jaar van kracht zijn.
SPOORWEGWET 1875 • Wij WILLEM III, bij de gratie Gods, Koning der Nederlanden, Prins van Oranje-Nassau, Groot-Hertog van Luxemburg, enz., enz., enz. • Allen, die deze zullen zien of hooren lezen, salut! doen te weten: • Alzoo Wij in overweging genomen hebben, dat de wijziging en aanvulling, welke de wet van 21 Augustus 1859 (Staatsblad n°. 98), omtrent de spoorwegdiensten en het gebruik der spoorwegen behoeft, het raadzaam maken haar door eene nieuwe wet te doen vervangen; • Zoo is het, dat Wij, den Raad van State gehoord en met gemeen overleg der Staten-Generaal, hebben goedgevonden en verstaan, gelijk Wij goedvinden en verstaan bij deze
SPOORWEGWET 1875 • Raamwet. Details in Algemene Reglement voor het Vervoer op de spoorwegen (ARV). • Onder meer vervoersplicht en vervoersrecht werden geregeld.
EERSTE WERELDOORLOG • In 1914 nog twee spoorwegmaatschappijen actief: HSM en SS in sterke concurrentie. • Economisch zwaar weer. • Noodzaak van samengaan werd onderkend.
BELANGENGEMEENSCHAP NS • Belangengemeen-schap NS per 1 januari 1917. • HSM en SS gingen vooralsnog zelfstandig verder. • Gezamenlijk hoofdkantoor in Utrecht (de Inktpot)
BELANGENGEMEENSCHAP NS • Staat nam meerderheid van aandelen in SS en HSM (1920) • Staat kon nieuwe directeuren benoemen.
N.V. NEDERLANDSCHE SPOORWEGEN • Grote tekorten op de exploitatie in de jaren dertig hebben tot nieuwe discussies geleid over de rol van de Staat. • De N.V. Nederlandsche Spoorwegen werd op 2 augustus 1937 officieel opgericht. • HSM en SS werden geliquideerd op 1 januari 1938. • De Staat nam 9998 van de 10.000 aandelen.
N.V. NEDERLANDSCHE SPOORWEGEN N.V. Nederlandsche Spoorwegen had als NV een meer zelfstandige positie. In andere landen waren spoorwegen veelal een afdeling van het Ministerie van Transport. NS was gevrijwaard van bedrijfsvreemde verplichtingen
N.V. NEDERLANDSCHE SPOORWEGEN 1950 – 1970 • Nadruk op technische vernieuwing: einde stoomtractie, elektrificatie, opheffing interlokale tramnetten, modernisering beveiliging (ATB vanaf 1962) • Stagnatie in groei reizigersvervoer: – Opkomst auto – Nieuwe woongebieden niet meer aan het spoor • Goederenvervoer was de winstmaker, dankzij het kolenvervoer
VANAF 1960 • NS maakt geen winst meer: • Reizigersvervoer is een maatschappelijke functie en overheid past tekorten bij. • Goederenvervoer moet eigen kosten zien te dekken. Proces van sluitingen wordt ingezet
VANAF 1960 • Verordening 1191/69 maakt vergoeding voor reizigersvervoer door overheid mogelijk. • NS biedt op 2 februari 1967 het hele spoorwegnet ter sluiting aan en Rijksoverheid wil dit niet en zorgt voortaan voor Vergoeding Openbare Dienstverplichting. • Verliesafdekking achteraf.
DE JAREN TACHTIG Rond 1980 had NS 11 dochters in het streek-vervoer en Van Gend & Loos. Streekvervoer werd op 21 januari 1982 overgedragen aan N.V. Aandelenbezit Streekvervoer (100% staat). Van Gend en Loos werd op 30 december 1986 verkocht aan Nedlloyd.
EUROPESE REGELGEVING 1991: richtlijn 91/440 1992: Commissie Wijffels Grondige herziening structuur spoorwegmarkt.
NAAR MEER MARKTWERKING Richtlijn 91/440: • Bestuurlijke onafhankelijkheid van nationale spoorwegondernemingen. • Beheer infrastructuur ten minste boekhoudkundig scheiden van exploitatie treindiensten. • Gezonde financiële uitgangspositie voor spoorwegonderneming • Infrastructuur vrij toegankelijk voor alle spoorwegondernemingen
NAAR MEER MARKTWERKING Commissie Wijffels: Advies aan Minister van Verkeer en Waterstaat over de toekomstige relatie tussen overheid en Nederlandse Spoorwegen. 5 juni 1992
NAAR MEER MARKTWERKING Reorganisatie 1995: NS Groep N.V. als holding. NS Bedrijven, NS Cargo, NS Stations, NS Vastgoed als juridisch zelfstandige eenheid. NS Bedrijven vanaf 1996 NS Reizigers. Taakorganisaties: Railinfrabeheer, Railned en NS Verkeersleiding samen in Railinfratrust N.V.
NAAR MEER MARKTWERKING 1999: De Derde Eeuw Spoor met visie van de Minister van Verkeer en Waterstaat: Kernnet tot 2015 in exploitatie door NS zonder overheidsbijdrage. Regionale lijnen worden onder verantwoordelijkheid van provincies gebracht en aanbesteed. Taakorganisaties onder verantwoordelijkheid van Rijksoverheid.
NAAR MEER MARKTWERKING • De nieuwe marktorganisatie had een wettelijk kader nodig. • Spoorwegen, infrastructuurorganisaties, Ministerie, Provincies en de politiek moesten hun relaties opnieuw ordenen.
