Het Opvoedbureau Utrecht Het Opvoedbureau Utrecht
Opvoedbureau Utrecht Telefoon 030 - 286 33 78 Bereikbaar van maandag t/m vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur Contactpersoon Marlies Rekers E-mail
[email protected] Internet www.utrecht.nl/opvoedbureau
6 7
4 1
3 2 8
Locaties 1
2 3
4 5 6 7 8 9
Centrum voor Jeugd en Gezin, Gezondheidscentrum Vleuterweide, Utrechtse Heuvelrug 130 Centrum voor Jeugd en Gezin, Eerste Oosterparklaan 72 Centrum voor Jeugd en Gezin, Gezondheidscentrum Hart van Lombok, JP Coenhof 216 Gezondheidscentrum De Brug, Martin Ovenweg 50 Centrum voor Jeugd en Gezin, Wijkgebouw GG&GD, Marcopololaan 10 Centrum voor Jeugd en Gezin, Gezondheidscentrum Overvecht, Amazonedreef 45/47 Buurthuis De Leeuw, Samuel van Houtenstraat 1 Buurthuis Sterrenzicht, Keerkringplein 40 Nieuw Plettenburg, Oud Wulvenlaan 6
5
9
De werkwijze van de professional in het Opvoedbureau Utrecht, maart 2009
Inhoudsopgave
1
Woord vooraf
2
1 1.1 1.2 1.3 1.4
Het Opvoedbureau Utrecht Inleiding Doelstelling Doelgroep Duur
3 3 4 4 6
2 2.1 2.2 2.3
Uitgangspunten van de werkwijze Uitgangspunten van het Opvoedbureau Sterke elementen van het Opvoedbureau Diensten van het Opvoedbureau
8 8 10 11
3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6
Werkwijze Opvoedbureau Fase 0: Outreachende benadering Fase 1: Kennismaking en afstemming Fase 2: Wat is de vraag, het probleem? Fase 3: Wat te doen? Fase 4: Begeleiding en nazorg Werkwijze met jongeren: gefaseerde aanpak
14 16 20 22 23 25 26
4 4.1 4.2 4.3 4.4
Het Opvoedbureau in de Utrechtse zorgstructuur Netwerkontwikkeling Coördinatie van zorg door het Jeugdadviesteam Doorverwijzen Nazorg
29 30 30 31 32
Bijlagen B. 1 Theoretische fundamenten B. 2 Randvoorwaarden voor borging
34 34 41
Colofon
48
1
Woord vooraf
1 Het Opvoedbureau Utrecht
Als wethouder Jeugd doet het mij genoegen u deze methodiekbeschrijving van het Opvoedbureau Utrecht aan te bieden. Het Opvoedbureau Utrecht heeft het licht gezien in 2004. Werkende weg is een methodiek ontwikkeld. Oorspronkelijk was het Opvoedbureau center based maar sinds 2007 wordt ook, bij die gezinnen waar dat het nodig is, intensief outreachend gewerkt. Ook de doelgroep was aanvankelijk beperkt tot ouders van 0 tot 12 jarigen, maar inmiddels is in de methodiekbeschrijving ook de werkwijze voor ouders met tieners opgenomen. Wat het Opvoedbureau Utrecht sterk en uniek maakt, is de intensieve samenwerking tussen jeugdartsen, VETC-ers (voorlichters eigen taal en cultuur) en wijkpedagogen. Nu, voorjaar 2009, heeft dit proces geresulteerd in een theoretisch onderbouwde methodiekbeschrijving van het Opvoedbureau Utrecht. In die wijken waar inmiddels een Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) is gevestigd, is het Opvoedbureau een kernpartner in dat CJG. Ons Utrechts Jeugdbeleid heeft als doel jeugd op te laten groeien tot betrokken, gezonde en zelfstandige burgers. Ik geef daarbij prioriteit aan een vroegtijdige aanpak van problemen om risico’s te beperken. Daar sluit het Opvoedbureau Utrecht naadloos op aan. Het is een laagdrempelige voorziening om ouders vroegtijdig te ondersteunen bij het opvoeden van hun kinderen. Bovendien wil ik vanuit het Utrechts Jeugdbeleid opvoedingsondersteuning beschikbaar stellen aan alle ouders. Het Opvoedbureau is daarom praktisch in alle wijken van de stad. Deze methodiekbeschrijving is tot stand gekomen door een nauwe samenwerking tussen gemeente Utrecht en Van Heerwaarden Advies en Onderzoek. Ik hoop dat dit boekje ook voor professionals in andere steden een bijdrage kan zijn in het vormgeven van vroegtijdige hulpverlening aan ouders die behoefte hebben aan kortdurende opvoedingsondersteuning. De tekst van dit boekje is ook te vinden op www.utrecht.nl/opvoedbureau. Rinda den Besten Wethouder Jeugd
2
1.1 Inleiding Het eerste Opvoedbureau in Utrecht opende begin 2004 haar deuren. Inmiddels zijn er in de hele stad, in praktisch alle wijken, vestigingen van het Opvoedbureau gevestigd. Het Opvoedbureau Utrecht maakt structureel onderdeel uit van de Centra voor Jeugd en Gezin Utrecht en wordt uitgevoerd door de Jeugdgezondheidszorg van de GG&GD Utrecht. Het Opvoedbureau Utrecht ondersteunt en begeleidt ouders bij vragen rond de opvoeding van hun kinderen. Uitgangspunt is de ondersteuning zo snel mogelijk, zo dicht mogelijk bij huis en op maat aan te bieden. Binnen het Opvoedbureau zijn (wijk)pedagogen en Turkse en Marokkaanse voorlichters werkzaam. Primaire taak van de wijkpedagoog is het voeren van gesprekken met ouders. De voorlichter is erop gericht Turkse en Marokkaanse ouders - die met vragen zitten over de opvoeding van hun kinderen - toe te leiden naar het Opvoedbureau. Daarnaast spelen zij een belangrijke rol als cultuurvertaler tussen de pedagoog en het gezin.
3
Het team werkt zoveel mogelijk in een vaste wijk om de ouders en partnerorganisaties te leren kennen en zo het gezicht te zijn van het Opvoedbureau in de wijk. Ouders worden via verschillende kanalen gewezen op het aanbod van het Opvoedbureau, om zo de laagdrempeligheid te vergroten. Dit bevordert de preventieve werking die uitgaat van het ondersteunen van gezinnen in een zo vroeg mogelijk stadium.
1.2 Doelstelling Het Opvoedbureau Utrecht richt zich op het begeleiden en ondersteunen van ouders bij de opvoeding van kinderen en jongeren in de leeftijd van 0 tot 19 jaar. De steun die het Opvoedbureau biedt, bevordert een optimale ontwikkeling van kinderen en jongeren. Met deze steun krijgen ouders antwoord op hun opvoedingsvragen en vertrouwen in zichzelf als opvoeder. Opvoedingsproblemen zijn niet altijd gemakkelijk op te lossen. Wijkpedagogen streven ernaar dat een probleem voor ouders hanteerbaar wordt. Zodra ouders weer greep hebben op de opvoedingssituatie, groeit het vertrouwen in hun eigen capaciteiten als opvoeder. Het Opvoedbureau richt zich niet alleen op die éne situatie waarmee ouders binnenkomen, maar bevordert ook de vaardigheden van ouders, zodat zij weten hoe te reageren op vergelijkbare situaties in de toekomst. Blijft een specifieke situatie voor ouders niet te hanteren, dan is daarmee de grens van het Opvoedbureau bereikt. Wijkpedagogen verwijzen deze ouders zoveel mogelijk door naar adequate ondersteuning en hulpverlening. Dit geldt ook voor ouders, die bij het Opvoedbureau komen met een zeer complexe problematiek. Het Opvoedbureau richt zich op het toeleiden van deze ouders naar passende hulp, de Jeugdadviesteams of Bureau Jeugdzorg. Na • • •
Opvoedbureau een outreachende benadering. Dat houdt in dat medewerkers deze groep actief benaderen. Daarnaast is de zogenoemde NVZB-groep een doelgroep: de Niet-Verschenen-Zonder-Bericht. Dit zijn ouders die niet hebben gereageerd op een oproep van het consultatiebureau of de jeugdarts. De jeugdgezondheidszorg benadert deze gezinnen actief en kan de voorlichters inschakelen bij Marokkaanse en Turkse gezinnen om hen terug te leiden naar de jeugdgezondheidszorg. Op het moment dat er pedagogische problemen spelen, wordt het Opvoedbureau hierbij ingeschakeld.
Schema 1.1 Verdeling Kousemaker1 Opvoedingsvragen
Zijn naar tevredenheid op te lossen Geen echte problemen Ouders voelen zich competent Soms behoefte aan informatie Steun in eigen netwerk
Opvoedingsspanning
Opvoedingsvragen niet soepel oplosbaar Vragen worden tot probleem Ouders worden onzeker, doe ik het fout? Behoefte aan informatie en advies Steun in eigen netwerk soms onvoldoende
Opvoedingscrisis
Problemen worden acuut en escaleren Ouders kunnen het niet meer aan, ambivalent tegenover het kind Gevoel van incompetentie Adhoc-oplossingen, noodsprongen, behoefte aan hulp Steun in eigen netwerk vaak onvoldoende, hulp van buitenaf wenselijk
Opvoedingsnood
Problemen zijn hardnekkig en complex Ouders voelen zich machteloos, situatie lijkt onoplosbaar Relatie ouder-kind verstoord Opvoedingshandelen in toenemende mate inadequaat Steun in eigen netwerk afwezig, professionele hulp noodzakelijk
een bezoek aan het Opvoedbureau Utrecht: Is de pedagogische draagkracht van ouders toegenomen; Zijn de pedagogische vaardigheden van ouders verbeterd; Zijn ouders (indien nodig) toegeleid naar passende hulp.
1.3 Doelgroep Het Opvoedbureau is toegankelijk voor alle opvoeders: ouders en verzorgers van kinderen in de leeftijd van 0 tot 19 jaar, die behoefte hebben aan opvoedingsadvies, ondersteuning of begeleiding. Er is specifieke aandacht voor het vroegtijdig bereiken van zorgmijdende (risico)gezinnen. Dat zijn gezinnen die moeilijk bereikbaar en te motiveren zijn voor ondersteuning en hulp. In deze gezinnen lopen kinderen groter risico in hun ontwikkeling als gevolg van bijvoorbeeld werkloosheid, ziekte, eenoudergezin, tienermoederschap of migratie. Het zijn veelal gezinnen waarbij naast genoemde problemen ook opvoedingsonmacht speelt of gezinnen die geïsoleerd leven. Om deze groep te bereiken, hanteert het
4
Noot
1
Werkterrein JGZ, onderwijs, Centra Jeugd en Gezin etc.
Werkterrein Opvoedbureau
Werkterrein Bureau Jeugdzorg e.a.
Kousemaker, N.P.J. & Timmers – Huigens, D. (1985). Pedagogische hulpverlening in de eerste lijn. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 14 549-565.
5
Beroepskrachten uit de wijk, die pedagogische ondersteuning wensen, kunnen ook een beroep doen op de wijkpedagoog. Dit betreft ondersteuning bij contacten met ouders op het gebied van opvoeding of hoe om te gaan met een kind in de groep. Type opvoedingsvragen Het Opvoedbureau Utrecht richt zich op gezinnen met vragen of problemen over de opvoeding van hun kinderen, die vallen onder de categorieën opvoedingsspanning en opvoedingscrisis (zie schema 1.1). Professionals (verbonden aan het onderwijs en jeugdgezondheidszorg) helpen vooral gezinnen met overwegend opvoedingsvragen. Op het moment dat er sprake is van opvoedingsnood verwijst het Opvoedbureau deze gezinnen zo snel mogelijk door naar passende hulp. Ondanks het subjectieve onderscheid tussen de zwaarte van opvoedingsproblemen zoals in schema 1.1, bestaan er geen strikt objectieve kenmerken. De beleving van ouders, de steun die ze ervaren vanuit de omgeving, de persoonlijke veerkracht van ouders en kinderen en de duur en omvang van het probleem zijn daarbij bepalend. Contra-indicatie Het Opvoedbureau hanteert over het algemeen geen contra-indicaties. Er zijn echter wel pedagogische situaties, waarin de wijkpedagoog zo snel mogelijk probeert toe te leiden naar de meest passende hulp. Dit betreft voornamelijk de volgende situaties2: • Het probleem heeft een duidelijke medische oorzaak; • Het probleem heeft een kinderpsychiatrisch karakter, waarvoor het kind nog geen passende hulp ontvangt; • Het is een onwerkbare situatie als gevolg van psychiatrische problematiek van de ouder(s); • De opvoedings- en gezinssituatie is te gecompliceerd voor kortdurende pedagogische hulp, de situatie vraagt om langdurige en intensieve hulpverlening; • Er is sprake van duidelijke school- en of leerproblemen.
1.4 Duur
Ouders De wijkpedagoog voert maximaal vijf gesprekken met ouders van gemiddeld een uur. Meestal is dit aantal ruim voldoende. Bij ouders met kinderen van 12 jaar3 of ouder heeft de wijkpedagoog de mogelijkheid het aantal gesprekken uit te breiden. De uitbreiding kan bestaan uit enkele individuele gesprekken met de jongere en/of een gezamenlijk gesprek met de ouder(s) en de jongere. Zorgmijdende gezinnen Het Opvoedbureau Utrecht werkt outreachend om zorgmijdende (risico)gezinnen te bereiken. Hiertoe kan de wijkpedagoog en/of voorlichter gemiddeld drie gesprekken (huisbezoeken) inzetten om het gezin te motiveren en toe te leiden naar het Opvoedbureau. Daarna volgen vijf gesprekken over de opvoeding met de wijkpedagoog. Blijkt de problematiek van het gezin zich op meerdere leefgebieden af te spelen (en is er nog geen hulp in het gezin aanwezig), dan gebruikt de wijkpedagoog en/of voorlichter de gesprekken om deze gezinnen toe te leiden naar passende zorg. Indien de problematiek van de zorgmijdende (risico)gezinnen ook oudere kinderen betreft, kan de wijkpedagoog besluiten om het aantal gesprekken uit te breiden met de jongere zelf. Het Opvoedbureau streeft er naar dat ouders binnen twee weken na het maken van een afspraak, op gesprek kunnen komen.
Schema 1.2
Overzicht van het type en aantal gesprekken huisbezoek
gesprek ouder(s)
gesprek jongere(n)
gezamenlijk gesprek
Ouders
-
5
-
-
Ouders met tieners
-
3
2
3
Zorgmijdende gezinnen
3
5
-
-
Zorgmijdende gezinnen met tieners
3
3
2
3
Het Opvoedbureau hanteert standaard het vijfgesprekkenmodel. Dat betekent dat er in principe maximaal vijf gesprekken per gezin plaatsvinden. Indien het ouders met tieners of zorgmijdende gezinnen betreft heeft de wijkpedagoog de mogelijkheid om het aantal gesprekken uit te breiden.
Noot
6
2
Deels ontleend aan Blokland, G., (1996). Over opvoeden gesproken. Methodiekboek. pedagogisch adviseren. NIZW, Utrecht, p. 24.
Noot
3
We hanteren hier een leeftijdsgrens van circa 12 jaar. Echter afhankelijk van de problematiek en de behoefte van de jongere zelf wordt deze leeftijdsgrens soepel gehanteerd
7
2 Uitgangspunten van de werkwijze
Deze invalshoek is essentieel voor het Opvoedbureau. Ook al vinden ouders soms dat hun kind het probleem is en zal moeten veranderen, zij beseffen wel dat zij daartoe de mogelijkheden moeten bieden. Het Opvoedbureau biedt ondersteuning aan ouders met opvoedingsproblematiek, waarbij de volgende uitgangspunten5 gelden: • • • •
De vraag van ouders betreft een herkenbaar opvoedingsprobleem; Het lastige gedrag van het kind is te plaatsen in het kader van de normale ontwikkeling; Het gedrag van het kind is te zien als een logische reactie op bepaalde gebeurtenissen; Het plezier in opvoeden is tijdelijk afgenomen, maar potentieel aanwezig.
Om ouders op een laagdrempelige wijze, kortdurend en vraaggericht te kunnen benaderen, is een specifieke houding vereist. De wijkpedagoog activeert het eigen probleemoplossend vermogen van ouders en stimuleert hen om mee te denken over oplossingen die toepasbaar zijn in hun eigen situatie. De gesprekken met de ouders vinden daarom plaats vanuit de volgende grondhouding6: • Ouders zijn wat betreft hun eigen kind deskundig (kennen hun kind het beste) en zijn zelf in staat om oplossingen te bedenken, passend voor hun situatie; • De vragen en behoeften van ouders en hun visie op de opvoeding staan centraal; • Ouders hebben het beste met hun kind voor en zijn bereid zich daarvoor in te zetten. Tijdens de gesprekken blijft de wijkpedagoog ouders motiveren om te werken aan de oplossingen van hun problemen. Hierbij gaat de pedagoog uit van de volgende aspecten die in meer of mindere mate tijdens de gesprekken met ouders gestimuleerd worden: • Ouders zijn zelf in staat sturing te geven aan het gedrag van hun kind, maar hebben behoefte aan een steuntje in de rug; • Ouders zijn ondanks negatieve gevoelens in staat ook positieve aspecten in het gedrag van hun kind te benoemen; • Het ontbreekt ouders aan kennis en vaardigheden waarmee ze de opvoedingssituatie kunnen verbeteren; • Ouders geloven dat ze zelf invloed kunnen uitoefenen op het gedrag van kinderen. De werkwijze die het Opvoedbureau Utrecht hanteert, is voornamelijk vanuit de praktijk ontstaan. Daarbij stond de visie centraal, zoals beschreven in het handboek ‘Over opvoeding gesproken’ van Geraldien Blokland. In deze beschrijving wordt meermalen verwezen naar dit handboek.4 Dit hoofdstuk gaat in op de uitgangspunten, sterke elementen en diensten van het Opvoedbureau.
2.1 Uitgangspunten van het Opvoedbureau Het Opvoedbureau richt zich op ondersteuning van ouders om een positieve opvoedingssituatie te bevorderen. De aandacht gaat uit naar de pedagogische relatie tussen ouders en kinderen en naar de groeimogelijkheden van ouders in hun rol als opvoeder. Wat ten goede komt aan ouders, komt immers ook de kinderen ten goede.
Noot
8
4
Het boek ‘Pedagogische advisering aan Marokkaanse ouders’ van Joke van der Zwaard en Maria Pannebakker heeft tevens als basis gediend voor de ontstane methodiek.
Dit betekent dat de methodiek en werkwijze zodanig wordt ingericht dat dit past bij de bovenstaande uitgangspunten. Kortom, vraaggericht en systeemgericht. 1 Vraaggericht werken De houding van de wijkpedagoog kenmerkt zich door respect, bescheidenheid en oprechtheid in het contact met de ouders. Hierbij stelt de wijkpedagoog zich dienstbaar en motiverend op. De professionele kennis en ervaring van de wijkpedagoog en de ervaringskennis van de ouders worden aangewend om gezamenlijk aan het probleem te werken. De concrete vraag en beleving van de ouder(s) staan hierin centraal. Ouders spelen bovendien een hoofdrol in het benoemen van het probleem, het formuleren van de doelen en de verwachting van de wijkpedagoog. De keuze voor de methoden, instrumenten en oefeningen die de wijkpedagoog voorstelt,
Noot Noot
5 6
Blokland, G., Over opvoeden gesproken. Methodiekboek. pedagogisch adviseren. NIZW, Utrecht, 1996. p. 21-22. Idem, p. 53..
9
bieden ondersteuning bij concrete en praktische problemen. Als de (hulp)vraag duidelijk is, wordt het aanbod daarop afgestemd. De wijkpedagoog denkt met de ouders mee op momenten dat zij de opvoeding als lastig ervaren. De verantwoordelijkheid blijft geheel bij de ouders. Hierbij hanteren de wijkpedagogen het SGG-model (zie bijlage 1).
sluiten aan bij de behoeften, mogelijkheden en oplossingen van de ouders en het gezin. Zo gaat van het vraaggericht werken een motiverende werking uit. Ouders voelen zich geholpen als er aandacht is voor het probleem waar ze mee komen. Er is begrip is voor hun emoties en zij krijgen concrete en praktische aanwijzingen die direct toepasbaar zijn in hun eigen situatie. 2 Systeemgericht werken In de systeemtheorie wordt een gezin opgevat als een open systeem. Dit wil zeggen dat de leden van het gezin met elkaar in interactie zijn volgens zich herhalende patronen. Dit geldt ook voor de buitenwereld, waarmee zij in contact staan, die zij beïnvloeden en waardoor zij beïnvloed worden. De wijkpedagoog focust onder meer op de relaties tussen ouders, kinderen en de omgeving (zie bijlage 1, transactionele model). Dit netwerk van relaties vormt een geheel dat meegenomen wordt in de aanpak. Tussen deze elementen vindt voortdurend uitwisseling van informatie plaats, ofwel communicatie.
•
Een positieve benaderingswijze (aandacht voor het goede) Uitgangspunt van het Opvoedbureau is dat ouders het beste met hun kind voor hebben en hun verantwoordelijkheid kennen. De werkwijze richt zich op het onderkennen van geslaagde momenten in de opvoeding en versterken en uitbreiden van deze successen. Specifiek voor het Opvoedbureau is een positieve benaderingswijze, geloof in de mogelijkheden van de ouders om zelf hun problemen op te lossen (zie bijlage 1, empowerment). Positieve waardering voor de inzet en betrokkenheid van ouders bij de opvoeding van hun kinderen werkt als een stimulans in de goede richting. Het is belangrijk dat ouders succeservaringen opdoen en die ook als resultaat van hun eigen inspanning zien. Dat vergroot het zelfvertrouwen van ouders en versterkt het gevoel van competentie.
•
Hulp en advies op maat De ondersteuning van wijkpedagogen is gericht op beide ouders, maar in de praktijk spreken zij voornamelijk met één van de ouders. Wanneer het probleem om kinderen van tienerleeftijd gaat, worden zij ook uitgenodigd voor een gesprek. Het gaat om ‘hulp/advies op maat’, ofwel ondersteuning gericht op een specifieke vraag of probleem van ouders.
2.2 Sterke elementen van het Opvoedbureau Het Opvoedbureau Utrecht kenmerkt zich door een aantal sterke elementen, die hieronder zijn beschreven. •
Outreachend Het Opvoedbureau hanteert een outreachende werkwijze. Dit houdt in dat de medewerkers actief op zoek zijn naar risicogezinnen en deze gezinnen waar nodig in de eigen omgeving hulp en advies op maat aanbieden. De intentie is die zorg te verlenen, die een gezin nodig heeft. Acceptatie door het gezin van de geboden hulp is daarmee een belangrijk doel van de outreachende benadering. Op deze manier zijn de wijkpedagogen in staat om de ouder(s) in de eigen dagelijkse omgeving leerervaringen op te laten doen en verschillende contexten met elkaar te verbinden. Het betekent dat er extra aandacht is voor het perspectief van het gezin. Aansluiten bij de leefwereld van het gezin en betrokkenheid uitstralen zijn daarbij van groot belang.
2.3 Diensten van het Opvoedbureau7 Het Opvoedbureau biedt uiteenlopende diensten, afhankelijk van de vraag of het probleem van de ouder(s): • Informatie en voorlichting; • Motiveren; • Advies en begeleiding; • Emotionele steun en feedback; • Modelling (ofwel voorbeeldgedrag); • Mobiliseren van sociale steun; • Signaleren en verwijzen.
•
Makkelijk toegankelijk (laagdrempelig) Het Opvoedbureau is een laagdrempelige voorziening voor ouders in de wijk. De wijkpedagogen en voorlichters zijn bekende gezichten in de wijk en proberen barrières die er zijn weg te nemen. Ouders kunnen binnen lopen bij het Opvoedbureau en kunnen op zeer korte termijn (binnen twee weken) bij het Opvoedbureau terecht met vragen, zonder verwijzing en zonder intakeprocedure of wachtlijst.
•
Kortdurend De wijkpedagoog voert een beperkt aantal gesprekken met ouders en eventueel een jongere. Het is een steuntje in de rug voor ouders, waarmee verdere hulpverlening in veel gevallen wordt voorkomen.
• Informatie en voorlichting Ouders zoeken informatie als zij tegen problemen aanlopen in de opvoeding. Vaak zijn deze problemen verbonden aan een bepaalde ontwikkelingsfase van het kind. De wijkpedagoog biedt algemene informatie over de ontwikkeling van kinderen of reikt gerichte informatie aan over de specifieke situatie. Dit stimuleert ouders
•
Hier en nu (ingaan op concrete en praktische problemen) De wijkpedagogen van het Opvoedbureau richten zich op de actuele situatie van ouders en kinderen. Zij
Noot
10
7
Deze paragraaf is sterk gebaseerd op pagina 56-61 van Blokland, G., Over opvoeden gesproken. Methodiekboek. pedagogisch adviseren. NIZW, Utrecht, 1996.
11
om de problematiek aan te pakken. De wijkpedagogen schetsen een kader, waardoor vaak meer inzicht ontstaat in oorzaken en achtergronden van het specifieke gedrag van hun kind. Hierdoor zijn ouders beter in staat om de situatie in een ander perspectief te zien, waardoor zij beter met de situatie overweg kunnen. • Motiveren Een belangrijk onderdeel van het werken met ouders bestaat uit de kunst van het motiveren. Motiveren tot het aanvaarden van de adviezen en ondersteuning en motiveren tot het zetten van stappen in de richting van gedragsverandering. Het is voor de wijkpedagoog van belang om achter de persoonlijke motieven te komen voor specifiek gedrag. Hierbij probeert de wijkpedagoog aan te sluiten bij de krachten en competenties van de ouder(s), hun verlangen om de situatie te veranderen en persoonlijke uitspraken, gerelateerd aan de zelfwaardering. Deze persoonlijke motieven geven handvatten om de ouders verder te kunnen motiveren. • Advies en begeleiding De wijkpedagoog biedt gerichte ondersteuning bij opvoedingsvragen aan ouders die twijfels hebben over hun eigen aanpak en op zoek zijn naar andere mogelijkheden. Ouders vinden dat het anders moet, maar weten niet hoe. Deze ouders komen vaak met een gerichte vraag over de aanpak van bepaald probleemgedrag. Het bieden van begeleiding en advies is erop gericht praktische suggesties te geven voor de aanpak van het specifieke probleem. De wijkpedagoog richt zich allereerst op de verheldering van het probleem en krijgt daarmee zicht op de factoren die invloed hebben op het probleem en de situatie (mogelijk) in stand houdt. Vervolgens wordt samen met ouders de aanpak uitgewerkt. Ouders krijgen hierbij de mogelijkheid om hun vaardigheden en competenties uit te breiden. Tijdens de gesprekken geeft de wijkpedagoog gerichte feedback op het opvoedingshandelen van ouders. • Emotionele steun en feedback Ouders die in een situatie verkeren van opvoedingsspanning, zijn onzeker geworden over hun eigen aanpak. Ouders hebben het gevoel te falen. Wijkpedagogen trachten allereerst om het vertrouwen van deze ouders in hun eigen opvoedingsgedrag te herstellen. Dit gebeurt onder meer door hen bevestiging te geven voor de acties die zij goed doen. Positieve emoties verhogen het gevoel van competentie. Het geven van emotionele steun is voor de wijkpedagoog altijd een belangrijk aspect van pedagogische advisering. Het erkent de bezorgdheid van ouders, het bevestigt ouders in succesvolle pedagogische handelingen en geeft mogelijkheden om feedback te geven bij situaties die verbeterd kunnen worden.
• Mobiliseren van sociale steun Het versterken van sociale steun vormt een essentieel onderdeel van pedagogische advisering. Belangrijk is dat ouders het gevoel hebben ergens bij te horen. De aanwezigheid van sociale steun vormt een belangrijk vangnet in tijden van spanning of stress. Bij sociale steun gaat het om contacten met familie, vrienden en buren, maar ook het vertrouwd zijn met de buurt en de voorzieningen die er zijn voor ouders en kinderen. De wijkpedagoog besteedt aandacht aan de rol van andere opvoeders in de omgeving van ouders en kinderen. Dit kan door suggesties aan te reiken hoe ouders bijvoorbeeld contacten met andere ouders kunnen opbouwen, maar ook door ouders alert te maken op het mobiliseren van steun binnen hun eigen familie en vriendenkring. De wijkpedagoog attendeert ouders ook op voorzieningen en activiteiten in de buurt. Het versterken van het sociale netwerk kan ook gestimuleerd worden door samenwerking met maatschappelijk werk, gespecialiseerde gezinszorg of Home Start of de activiteiten vanuit het welzijnswerk. • Signaleren en verwijzen De wijkpedagoog heeft een belangrijke signalerende en verwijzende rol. De vragen waarmee ouders naar het Opvoedbureau komen, variëren sterk in aard en ernst van de problematiek. Soms blijkt dat ouders op een andere plek beter geholpen kunnen worden of dat de problemen waar zij mee komen een intensievere vorm van ondersteuning vragen. De wijkpedagoog schat in of het een probleem thuis hoort bij het Opvoedbureau en geeft (indien nodig) aan waar ouders het beste terechtkunnen. Het komt ook voor dat ouders onvoldoende greep hebben op het gedrag en de ontwikkeling van hun kinderen vanwege andere problemen. De wijkpedagoog organiseert (indien wenselijk) praktische en instrumentele steun, bijvoorbeeld in de vorm van het regelen van opvang, financiële kwesties of schoolzaken. Op deze manier krijgen ouders weer ruimte en oog voor de zorg van hun kinderen. Het kan ook dat pas na enkele gesprekken blijkt dat een andere vorm van hulp beter past. Of dat ouders tijd nodig hebben om aan het idee te wennen. De aanpak is dan gericht op ondersteuning bij het toeleiden naar passende hulp.
• Modelling/voorbeeldgedrag In sommige situaties is een meer aanschouwelijke vorm van ondersteuning effectiever in de vorm van modelling of voorbeeldgedrag. De wijkpedagoog kan zelf als model fungeren, bijvoorbeeld door tijdens huisbezoek in te springen op situaties die zich voordoen. Dat kan door een gesprekje met de kinderen te voeren, spelletjes met ze te doen, maar ook door op een bepaalde manier te reageren op lastig gedrag van kinderen of conflictsituaties te hanteren. Het voordeel is dat ouders heel concreet zien hoe gereageerd kan worden in een bepaalde situatie en wat het effect daarvan is. Met name in situaties waarin ouders zelf weinig veranderingsmogelijkheden zien, kan deze aanpak effectief zijn (zie bijlage 1, Social Learning Theory).
12
13
3 Werkwijze Opvoedbureau
Dit hoofdstuk beschrijft de werkwijze van het Opvoedbureau aan de hand van de volgende fasering. Paragraaf 3.6 geeft de werkwijze met jongeren weer.
Schema 3.1 Fasering Opvoedbureau
8
Fase 0
Outreachende benadering
• Bekendheid vergroten Opvoedbureau • Terugleiden naar afspraak jeugdgezondheidszorg • Motiveren voor pedagogische (of andere) ondersteuning • Brugfunctie • Vindplaatsgericht werken • Huisbezoeken
Fase 1
Kennismaking en afstemming
• • • • •
Aanmelding Begroeting en contact maken Uitleg werkwijze Personalia Toeleiding
Fase 2
Wat is de vraag, het probleem?
• • • •
Probleeminventarisatie Probleemanalyse Hypothesen vormen Inschatting maken
Fase 3
Wat te doen?
• • • •
Afwegingen/keuzes maken Haalbare doelen stellen Uitwerken praktische aanpak Afspraken maken
Fase 4
Begeleiding en nazorg
• Toepassing bespreken • Ondersteunen en bijsturen • Evalueren en afronden
De vijf fasen omvatten een traject dat zich over een korte of langere periode uitstrekt. Hoe uitgebreid elke fase aan bod komt, is afhankelijk van de vraag of het probleem waar de ouders mee komen en het type ouder. Soms is het contact een eenmalig gesprek en volgen de fasen elkaar zo snel op dat ze nauwelijks te onderscheiden zijn. Soms omvat de ondersteuning aan ouders een aantal gesprekken en is er meer tijd voor de invulling van de verschillende fasen. Vaak proberen de wijkpedagogen juist al in het eerste contact - hoe klein dan ook - een succeservaring te benoemen. Dit stimuleert ouders om door te zetten op de ingeslagen weg. Noot
14
8
Deels gebaseerd op fasering van Blokland, G., (1996) Over opvoeden gesproken. Methodiekboek. pedagogisch adviseren. NIZW, Utrecht, p. 65.
15
3.1 Fase 0: Outreachende benadering Fase 0
Outreachende benadering
• Bekendheid vergroten Opvoedbureau • Terugleiden naar afspraak jeugdgezondheidszorg • Motiveren voor pedagogische (of andere) ondersteuning • Brugfunctie • Vindplaatsgericht werken • Huisbezoeken
Turkse en Marokkaanse voorlichters De voorlichters verrichten via een outreachende werkwijze uiteenlopende activiteiten. Zij brengen onder meer het Opvoedbureau actief onder de aandacht bij ouders van met name Turkse en Marokkaanse afkomst9. Dit loopt uiteen van het geven van voorlichting over het Opvoedbureau in buurthuizen en bij Turkse of Marokkaanse oudercommissies tot het uitdelen van folders in winkelcentra en het gesprek aangaan met jonge moeders in de speeltuin. Vervolgens proberen zij deze ouders - als dat passend is - toe te leiden naar de wijkpedagoog van het Opvoedbureau, waarbij zij veelvuldig voor het gezin als intermediair optreden. Bekendheid Opvoedbureau vergroten De voorlichters richten zich voornamelijk op ouders die moeite hebben om de aansluiting met de Nederlandse samenleving te maken. Dit zijn vooral gezinnen, waarbij de ouders de taal (nog) onvoldoende machtig zijn en gezinnen waarvan moeder veelal via gezinsvorming naar Nederland is gekomen. Een groot deel van deze ouders is niet bekend met het bestaan van voorzieningen rond de opvoeding. Hierdoor stappen zij minder makkelijk uit zichzelf naar het Opvoedbureau. De activiteiten van de voorlichter zijn voornamelijk informerend van aard en hebben een sterk drempelverlagend karakter. De voorlichters komen in contact met ouders en hebben de mogelijkheid om met hen mee te gaan naar het gesprek met de wijkpedagoog op het Opvoedbureau. Deze gezinnen voelen zich door de aanwezigheid van een voorlichter serieus genomen en gesteund. Het vertrouwen dat ontstaat is essentieel en blijft door een warme overdracht naar het Opvoedbureau aanwezig. Outreachend samenwerken met de jeugdgezondheidszorg Consultatiebureaus, jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen (voor 0 tot 19 jaar) schakelen de voorlichters in voor verschillende redenen. Zo kunnen zij de voorlichters vragen bij Turkse en Marokkaanse gezinnen, die niet zijn verschenen op de oproep van de jeugdgezondheidszorg een huisbezoek af te leggen. Doel is hen terug te leiden naar de jeugdgezondheidszorg. De inzet van de voorlichters wordt ook gevraagd bij Turkse en Marokkaanse gezinnen met opvoedingsproblemen. Zij kunnen vragen voor deze gezinnen beantwoorden en hen informeren over de mogelijkheden van opvoedingsondersteuning.
Noot9
16
• Terugleiden van NVZB-groep naar afspraak Voorlichters benaderen op verzoek van de jeugdarts of jeugdverpleegkundige actief de NVZB-groep, ofwel NietVerschenen-Zonder-Bericht. Tijdens het huisbezoek motiveert de voorlichter één of beide ouders alsnog in te gaan op de oproep van de jeugdgezondheidszorg. De voorlichter onderneemt verschillende pogingen om binnen te komen in het gezin. Hierbij is het van belang om rekening te houden met het tijdstip van de bezoeken. Er wordt daarom afgewisseld in het tijdstip (ook buiten kantoortijden) en de dagen. Het streven is om deze inspanning binnen drie weken te hebben afgerond. Hierbij houden zij rekening met de vakantieperiode of andere mogelijke redenen voor de afwezigheid van het gezin. Na drie pogingen om in contact te komen met het gezin laat de voorlichter een kort briefje achter in de brievenbus met het verzoek terug te bellen. Op het moment dat de voorlichter is toegelaten in het gezin is meestal één huisbezoek voldoende om hen uit te leggen wat het belang is van de oproep van de jeugdgezondheidszorg. Ook vertelt de voorlichter altijd over de activiteiten van het Opvoedbureau. Tijdens het huisbezoek kijkt de voorlichter naar de gezinsleden en de interactie tussen ouders en kind(eren). De voorlichter let daarbij voornamelijk op de volgende aspecten: • Ontvangst (hoe wordt de voorlichter ontvangen); • Situatieschets (wat neemt de voorlichter waar, eerste indruk, wat valt op, denk aan de buurt, behuizing, hygiëne, netheid, speelgoed); • Gezinssysteem (welke gezinsleden, leeftijd en dergelijke); • Gedrag (wat valt op aan het gedrag van het kind, het gedrag van de ouders en de interactie tussen ouders (onderling) en kind(eren); • Pedagogisch probleem (wordt er een probleem ervaren, wat is dit en welk probleem signaleert de voorlichter, denk aan balans draaglast en draagkracht ouders); • Ondersteuning (staat het gezin open voor hulp, wat vertelt en doet de voorlichter, wat doet het gezin naar verwachting met het advies); • Veiligheid voor het kind (indruk van de dagelijkse verzorging, regelmatig dag- en nachtritme, emotionele en affectieve aandacht, veiligheid fysieke omgeving). De resultaten en inzichten uit het gesprek met (één van) de ouders koppelt de voorlichter schriftelijk of mondeling terug aan de arts van het consultatiebureau, de jeugdarts of de wijk-/jeugdverpleegkundige. Wanneer de signalen leiden tot zorg verwijst een van de hierboven genoemde professionals het gezin tijdens het bezoek door naar het Opvoedbureau of andere passende hulp. • Motiveren voor pedagogische ondersteuning De arts van het consultatiebureau, de jeugdarts, wijk-/jeugdverpleegkundige maakt ook gebruik van de voorlichter als er sprake is van een pedagogisch probleem bij een Turks of Marokkaans gezin. Het gaat dan om gezinnen die moeilijk te motiveren zijn voor hulp. Het taalprobleem kan hierbij een reden zijn, maar het kan ook zijn dat de stap naar het Opvoedbureau of ander hulpaanbod te groot is. Deze gezinnen hebben veelal een groot wantrouwen jegens de hulpverleningsinstellingen en zijn bang dat hun kinderen worden weggehaald. Bij deze gezinnen verzorgt de voorlichter als het ware een huisbezoek op ‘indicatie’. Deze huisbezoeken leggen
Dit vindt voornamelijk plaats in die wijken met de meeste bewoners van Turkse en/of Marokkaanse afkomst.
17
voorlichters voornamelijk alleen af. Het doel van een huisbezoek kan zijn om de ouders te informeren over het (hulp)aanbod, de angst te laten afnemen voor de hulp die geboden kan worden en hen op de juiste wijze toe te leiden. Het komt ook voor dat een wijk/jeugdverpleegkundige de voorlichter uitnodigt om gezamenlijk het huisbezoek af te leggen en hen te motiveren voor passende hulp. Tijdens de bezoeken beantwoordt de voorlichter praktische opvoedingsvragen en vertelt zij dat zij met deze vragen terecht kunnen bij het Opvoedbureau. De voorlichter neemt daarbij de eventueel bestaande vooroordelen weg en geeft aan op welke manier het Opvoedbureau toegankelijk is. Op verzoek van de ouders kan de voorlichter aanwezig zijn bij het eerste gesprek met de wijkpedagoog. Indien het gezin moeilijk is toe te leiden naar het Opvoedbureau, heeft de voorlichter tevens de mogelijkheid de wijkpedagoog uit te nodigen voor een huisbezoek. Vervullen van een brugfunctie Voor professionals vervullen de voorlichters tevens een belangrijke aanvullende component. Zij vervullen bij gesprekken met de wijkpedagoog, jeugdarts of wijk-/jeugd-verpleegkundige een dubbelfunctie. Enerzijds fungeren zij als tolk (vertalen het gesprek), anderzijds leveren zij een extra bijdrage aan het gesprek doordat zij een vertrouwensrelatie hebben met het gezin. De voorlichters zijn in staat om tijdens de gesprekken bepaalde pedagogische adviezen zodanig te verwoorden dat dit bij de ouder(s) gaat leven. Veel ouders zijn zich onvoldoende bewust van hun eigen pedagogische waarden en normen. De voorlichters benoemen en leggen de mechanismen uit, die zich in de opvoeding voordoen. Hiervoor gebruiken zij soms herkenbare metaforen, zodat ouders niet alleen rationeel, maar ook gevoelsmatig begrijpen wat er van hen verwacht wordt. Dit geldt ook voor het verwoorden van emoties, waardoor de ouders zich beter begrepen voelen. De voorlichters vervullen zo als het ware een brugfunctie tussen hulpverlener en Turkse/Marokkaanse (zorgmijdende) ouders. In de rol van vraagbaak, intermediair en adviseur overbrugt de voorlichter daarmee verschillende verwachtingen en denkbeelden tussen hulpverlener en ouders. Dit betekent enerzijds het ondersteunen van zowel het gezin als de hulpverlener bij de onderlinge communicatie. Het taalaspect is vaak de eerste aanleiding om de voorlichter bij het gesprek te betrekken. Anderzijds koppelt de voorlichter de wensen van het gezin terug naar de hulpverlener (jeugdarts, wijkpedagoog) en andersom. De voorlichter vertelt het gezin over de grenzen en gebruikelijkheden van de hulpverlening. Terugleiden naar adequate pedagogische ondersteuning bij uitval De voorlichter legt ook een huisbezoek af in opdracht van de wijkpedagoog. Wanneer een Turks of Marokkaans gezin vroegtijdig is afgehaakt bij het Opvoedbureau, maar waarbij nog wel reden tot zorg is, wordt de voorlichter ingeschakeld. De voorlichter leidt het gezin alsnog toe of beter gezegd terug naar adequate pedagogische ondersteuning.
Wijkpedagogen Vindplaatsgericht werken Onderdeel van het takenpakket van de wijkpedagoog is vindplaatsgericht werken. Dit kan vorm krijgen via een voorlichtingsbijeenkomst over opvoeding en het Opvoedbureau. Zo werken zij vindplaatsgericht bij de (voor)scholen, de ouder-kindgroepen, taallessen voor allochtone moeders, voorlichting op ouderavonden op scholen en ontmoetingsactiviteiten van ouders. De wijkpedagogen komen kennismaken met deze ouders tijdens de haal- of brengmomenten van de kinderen. Ouders komen direct in aanraking met de wijkpedagoog, die hen concreet informeert over het aanbod van het Opvoedbureau. De wijkpedagogen stimuleren ouders om hun vragen te stellen over hun kinderen. Dit kan uitmonden in een voorlichtingsbijeenkomst. De durf om vragen te stellen neemt toe bij de ouders als bijvoorbeeld een leidster van de voorschool ook persoonlijke opvoedvragen stelt. Door deze laagdrempelige voorlichting gaan ouders op een andere manier naar de eigen opvoedingssituatie kijken. De manier waarop de ouders kennismaken met het wijkpedagogen werkt drempelverlagend en stimuleert ouders hun weg te vinden naar het Opvoedbureau. Huisbezoeken De wijkpedagogen zetten de huisbezoeken in bij ouders voor wie het Opvoedbureau moeilijk bereikbaar is of als dit voor de gezinssituatie praktischer is. Dit vergroot de laagdrempeligheid van het Opvoedbureau voor bijvoorbeeld alleenstaande moeders, die sterk aan huis gebonden zijn vanwege de kleine kinderen, voor allochtone moeders, die aan hun man moeten uitleggen waar zij naar toegaan, of voor ouders met een gehandicapt kind. De wijkpedagoog gaat ook op huisbezoek als er signalen van verwaarlozing in een gezin bekend zijn. In de thuissituatie is de wijkpedagoog in staat om de interactie tussen ouders onderling en ouders en kinderen goed te observeren. Het huisbezoek is dan ook een manier voor ouders om in de dagelijkse omgeving leerervaringen op te doen, waarbij de wijkpedagoog direct praktische opvoedtips kan geven. Op deze manier ontstaat een positieve ervaring, die soms nodig is om de gezinnen over de streep te trekken, waarna ze open staan voor de ondersteuning vanuit het Opvoedbureau. Voor deze gezinnen is soms meer tijd nodig om hen toe te leiden naar het Opvoedbureau. Als de Nederlandse taal een probleem vormt, schakelt de wijkpedagoog een voorlichter in.
De jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen Actief verwijzen naar het Opvoedbureau Een jeugdarts en jeugdverpleegkundige10 spelen voor ouders een belangrijke rol bij vragen en problemen rond de opvoeding. Tijdens een periodiek gezondheidsonderzoek (PGO) wordt gekeken naar de ontwikkeling van de jongere en de medische en psychosociale achtergrond. Aspecten als voeding, slapen, bewegen, thuissituatie en school komen daarin aan bod. Als er naar aanleiding van deze onderzoeken zorgen ontstaan, verwijzen de
Noot10
18
Daar waar we spreken van jeugdarts, wordt ook een consultatiebureau arts bedoeld, daar waar we spreken van jeugdverpleegkundige betreft dit ook de wijkverpleegkundige.
19
jeugdarts en -verpleegkundige de ouders en jongere door naar passende hulp of begeleiding, waaronder het Opvoedbureau. Ouders kunnen vervolgens zelf contact opnemen met een wijkpedagoog. De ervaring heeft geleerd dat er bij sommige ouders ook na een verwijzing van de jeugdarts/verpleegkundige een drempel bestaat om contact op te nemen met het Opvoedbureau. Om deze ouders tegemoet te komen, vraagt de arts hen toestemming om hun naam en telefoonnummer door te geven aan de wijkpedagoog. De wijkpedagoog neemt vervolgens contact op met de ouders en nodigt hen uit voor een gesprek. Het komt ook voor dat ouders soms tijdens het bezoek aan de jeugdgezondheidszorg meteen kennis kunnen maken met de wijkpedagoog en direct een eerste afspraak kunnen plannen. Doordat het Opvoedbureau fysiek gevestigd is in de Centra voor Jeugd en Gezin bestaat er een intensieve samenwerking. Het is hierdoor gemakkelijk voor de jeugdarts en de -verpleegkundige om de belangrijkste signalen met betrekking tot de opvoedingsproblematiek snel door te spelen aan de wijkpedagoog. Huisbezoeken van jeugdverpleegkundigen Naast de voorlichters zijn ook jeugdverpleegkundigen in de mogelijkheid om proactief huisbezoeken af te leggen bij gezinnen die zonder afmelding bij verschillende oproepen van het consultatiebureau of de jeugdarts/verpleegkundige niet zijn komen opdagen. Belangrijk onderdeel van het huisbezoek is om het vertrouwen te winnen en de jongere en zijn ouders terug te leiden naar de jeugdarts/jeugdverpleegkundige voor het Periodiek Gezondheids Onderzoek. Daarnaast heeft de jeugdverpleegkundige ook de mogelijkheid een extra huisbezoek in te zetten op het moment dat er sprake is van opvoedingsproblematiek. Dit huisbezoek, waarin de opvoeding centraal staat, biedt voor sommige gezinnen voldoende ondersteuning. Het primaire doel van de verpleegkundige is om die gezinnen - die gebaat zijn bij pedagogische ondersteuning - toe te leiden naar het Opvoedbureau.
3.2 Fase 1: Kennismaking en afstemming Fase 1
Kennismaking en afstemming
• • • • •
Aanmelding Begroeting en contact maken Uitleg werkwijze Personalia Toeleiding
Aanmelding Ouders kunnen zelf het initiatief nemen en een afspraak maken met de wijkpedagoog. Er is geen verwijzing nodig voor de ondersteuning. Alle ouders11 worden gratis geholpen zonder uitgebreide intakeprocedure of wachtlijst. Ook beroepskrachten kunnen met opvoedingsvragen terecht bij het Opvoedbureau.
Noot11
20
Mits er geen sprake is van contra-indicaties.
Begroeting en contact maken De taak van de wijkpedagoog is ouders te laten merken dat zij welkom zijn en hen op hun gemak te stellen. Veel ouders voelen zich tijdens zo’n eerste contact onzeker en ongemakkelijk. Dat geldt ook voor de tiener die is meegekomen met (één van) zijn ouders of de jongere die individueel een gesprek aangaat met de wijkpedagoog. De wijkpedagoog probeert zo responsief mogelijk op de ouders en hun kind te reageren. Hierbij speelt nonverbale communicatie en lichaamstaal een belangrijke rol. De ervaring van een positief eerste contact is voor het verdere traject voor beiden van groot belang. De Marokkaanse of Turkse voorlichter die samen met de ouders het Opvoedbureau bezoekt, bereidt ouders zo goed mogelijk voor op het gesprek en stelt ze tijdens het gesprek op hun gemak. Uitleg werkwijze De wijkpedagoog vertelt allereerst hoe het Opvoedbureau werkt en wat het doet. In de kennismaking gaat de wijkpedagoog uitgebreid in op de werkwijze, het aantal gesprekken en hoe de privacy van ouders is gewaarborgd. Bij veel ouders bestaat er angst voor instanties die iets over hun kinderen kunnen zeggen. Van belang is daarom om voldoende aandacht te besteden aan de mogelijkheden en onmogelijkheden van het Opvoedbureau. De wijkpedagoog vraagt naar de verwachtingen van de ouders en vertelt vervolgens wat zij voor de ouders kan doen. Het is essentieel om de verwachtingen op elkaar af te stemmen. Personalia In het eerste gesprek wordt een beperkt aantal feitelijke gegevens genoteerd. Deze gegevens dienen enerzijds registratiedoeleinden. Anderzijds zijn deze gegevens nodig om de hulp op af te kunnen stemmen. Dit zijn de naw-gegevens12, de opvoedvraag, de data van de gesprekken, eventuele aantekening over het verlenen van toestemming voor het uitwisselen van gegevens en andere relevante zaken (zie bijlage 2, privacy). Als een gezin is toegeleid door een voorlichter dient het mondelinge verslag als uitgangspunt en kunnen aspecten worden geverifieerd. Toeleiding Aan alle ouders die een afspraak maken voor opvoedadvies wordt gevraagd hoe zij het Opvoedbureau kennen. Deze antwoorden komen te staan in het registratiesysteem (ROTS) van het Opvoedbureau. Voor de wijkpedagoog is het zinvol om te weten of ouders op eigen initiatief zijn gekomen of via een verwijzing. Bij verwijzing door bijvoorbeeld een wijkverpleegkundige of huisarts vraagt de wijkpedagoog onder meer naar eerder ontvangen ondersteuning. Voor jeugdigen, maar ook voor sommige ouders is het relevant om te weten of zij uit vrije wil zijn gekomen of zich ‘gestuurd’ voelen. Om het vertrouwen te kunnen winnen staat de wijkpedagoog hier bewust bij stil.
Noot12
NAW gegevens: Naam, Adres, Woonplaats.
21
3.3 Fase 2: Wat is de vraag, het probleem? Fase 2
Wat is de vraag, het probleem?
• • • •
Probleeminventarisatie Probleemanalyse Hypothesen vormen Inschatting maken
Fase 2 is gericht op het verkrijgen van inzicht in de problemen die ouders ervaren bij de opvoeding. Tijdens het gesprek gaat de wijkpedagoog in op het feitelijke probleem/vraag, maar ook op de factoren die van invloed kunnen zijn op de situatie, de zwaarte van de problematiek en in de denkrichting voor mogelijke oplossingen. In het gesprek wisselen deze aspecten elkaar voordurend af. Probleeminventarisatie Tijdens de inventarisatie van het probleem krijgen ouders ruimte om hun verhaal te vertellen. Ouders worden aangemoedigd concrete opvoedingssituaties te beschrijven, waarin zij te maken hebben met lastig gedrag van hun kind. De wijkpedagoog luistert aandachtig en vervult daarbij een ondersteunende rol. Geleidelijk aan structureert de wijkpedagoog het gesprek door gerichte vragen te stellen, informatie van ouders samen te vatten en op onderdelen door te vragen. Hierbij hanteert de wijkpedagoog het Situatie-Gedrag-Gevolg-Schema (SGG-schema, zie bijlage 1). Duidelijk wordt welk type gedrag ouders lastig of problematisch vinden, in welke situaties het gedrag zich voordoet en wat daarvan het gevolg is. Door concrete antwoorden op deze vragen krijgt de wijkpedagoog inzicht in de problematiek en dat werkt verhelderend voor ouders. Het stellen van praktische en concrete vragen past goed in deze eerste inventarisatiefase, omdat ze voor ouders vanzelfsprekend en niet bedreigend overkomen. Soms blijkt dat er informatie ontbreekt om goed zicht te krijgen op de situatie. Als ouders niet precies weten hoe vaak bepaald gedrag voorkomt of hoe lang het duurt, geeft de wijkpedagoog een gerichte opdracht mee. Ter afsluiting van de probleeminventarisatie benoemt de wijkpedagoog zo concreet mogelijk wat het probleem is en vraagt de ouders of zij het probleem op deze manier herkennen. Samen met hen wordt besproken wat zij willen bereiken met de ondersteuning vanuit het Opvoedbureau en verwoordt de wijkpedagoog de hulpvraag. Probleemanalyse De probleemanalyse is erop gericht meer inzicht te verkrijgen in de kindfactoren, ouderfactoren en omgevingsfactoren die van invloed zijn op de opvoedingssituatie. Vaak zijn er onderliggende factoren van invloed op het feitelijke probleem. De wijkpedagoog legt de ouders uit waarom zij bepaalde vragen stelt en stimuleert hen mee te denken over de mogelijke oorzaak van de ongewenste situatie. Soms worden antwoorden gezocht op de verkeerde vraag. Belangrijk is dat de wijkpedagoog nagaat waarom ouders bepaald gedrag van hun kind moeilijk hanteerbaar vinden. De wijkpedagoog heeft daarbij oog voor mogelijke risicofactoren en beschermende factoren in het gezin. Deze zijn van invloed op de verhouding tussen de pedagogische draaglast
22
en draagkracht van ouders. Voor de wijkpedagoog wordt zo duidelijk waar het accent in de ondersteuning komt te liggen. De wijkpedagoog neemt tevens de inbreng van het kind zelf – ofwel de mate waarin een kind gedrag uitlokt bij ouders - mee in zijn/haar analyse. Hypothesen vormen Samen met ouders bespreekt de wijkpedagoog de feiten en vermoedens uit de probleemanalyse. Aan deze feiten en vermoedens verbindt de wijkpedagoog met de ouders één of meer hypothese(n). Dit zijn mogelijke verklaringen voor het probleemgedrag. In de loop van het contact toetst de pedagoog of de veronderstelling juist is. Sommige hypothesen worden vrijwel direct in de loop van het gesprek verworpen, terwijl andere steeds realistischer worden. Gezamenlijk bepalen de wijkpedagoog en ouder(s) het belang en de waarde van de hypothese(n). Een deel van de ouders die een bezoek brengen aan het Opvoedbureau heeft moeite om op deze manier na te denken over de opvoeding van hun kinderen. Bij deze ouders gebruikt de wijkpedagoog veel metaforen om de opvoedingsmechanismen uit te leggen. Het begrip van deze ouders groeit ook door aspecten van de opvoeding visueel weer te geven. De Turkse en Marokkaanse voorlichter vervullen hierbij een belangrijke taak. Zij grijpen soms terug op pedagogische aspecten van de eigen opvoeding van vader of moeder en maken daarmee als het ware een vertaalslag vanuit het verleden naar het heden. Op deze manier wordt de bewustwording gevoed van de pedagogische invloed van ouders. Inschatting maken Aan het eind van de tweede fase heeft de wijkpedagoog zicht op de inhoud van het probleem, de mogelijke factoren die van invloed zijn en de achtergrondkenmerken van het gezin. Belangrijk is ook het evenwicht tussen draagkracht en draaglast en welke mogelijkheden er zijn voor beïnvloeding van de opvoedingssituatie. De wijkpedagoog kan nu ook een inschatting maken van de zwaarte van het probleem.
3.4 Fase 3: Wat te doen? Fase 3
Wat te doen?
• • • •
Afwegingen/keuzes maken Haalbare doelen stellen Uitwerken praktische aanpak Afspraken maken
Afwegingen/keuzes maken Is eenmaal duidelijk wat er aan de hand is en wat de mogelijke oorzaken zijn, dan worden stappen gezet om de moeilijkheden te verhelpen. Dit stadium van het traject is gericht op het (weer) hanteerbaar maken van de opvoedingssituatie. Afhankelijk van de hypothesen en oorzaken van het probleem maakt de wijkpedagoog
23
afwegingen en keuzes. Betreft het hier complexe problematiek of opvoedingsnood waarbij nog geen adequate hulp in het gezin voorhanden is, dan richt de pedagoog zich op het motiveren en toeleiden van ouders naar passende hulp.
3.5 Fase 4: Begeleiding en nazorg Fase 4
Haalbare doelen stellen De wijkpedagoog stelt doelen die voor ouders realiseerbaar zijn. Ouders zijn hierbij actief betrokken en bedenken samen met de pedagoog waar zij aan willen werken. Wanneer allerlei opvoedkwesties tegelijk spelen, vraagt de wijkpedagoog waar de prioriteit van de ouders ligt. Hierbij houdt de wijkpedagoog rekening met de mate van veerkracht en motivatie van de ouders. Wanneer de draagkracht van ouders gering is, stimuleert de wijkpedagoog te beginnen met een ‘relatief’ klein probleem dat niet al te moeilijk is. Succeservaringen stimuleren ouders vervolgens om ook meer ingrijpende opvoedkwesties aan te pakken. In samenspraak met ouders stelt de wijkpedagoog vast aan welk doel of gewenste situatie zij gaan werken. De doelstellingen worden zo concreet mogelijk op een positieve wijze omschreven en in de ik-vorm geformuleerd. Uitwerken praktische aanpak Nadat de doelen zijn vastgesteld, bespreekt de wijkpedagoog de mogelijkheden voor de aanpak. In dit stadium verwachten ouders vaak een kant-en-klare oplossing van de wijkpedagoog. De wijkpedagoog doet de nodige voorstellen, geeft informatie en pedagogisch advies, maar activeert tegelijkertijd ouders om mee te denken. Het probleemoplossend vermogen van ouders is groot en bovendien kennen zij hun kind en hun eigen situatie het beste. De wijkpedagoog honoreert de ideeën van ouders voor de aanpak van een probleem zo veel mogelijk. Een ‘eigen’ oplossing werkt vaak beter dan één die is aangepraat. Bovendien geeft dit de ouders vertrouwen in hun rol als opvoeder. De bereidheid van ouders om aan de slag te gaan is daarbij erg belangrijk. De wijkpedagoog gaat vervolgens in op de veranderingen (zowel de voor- als nadelen) die van de aanpak verwacht mogen worden. Afspraken maken De opvoedondersteuning door de wijkpedagoog bestaat uit het maken van concrete afspraken over de aanpak die ouders gaan uitvoeren. Duidelijk is gemaakt op welke manier de ouders werken aan het probleem en hoe lang de ouders de aanpak gaan uitproberen. De wijkpedagoog checkt of de ouders het eens zijn met de afspraken en volgt de vorderingen op de voet. Waar nodig biedt de wijkpedagoog ondersteuning. Vooral de eerste oefeningen hebben als functie ouders een positieve ervaring mee te geven. Dit stimuleert hen om de aanpak voort te zetten.
Begeleiding en nazorg
• Toepassing bespreken • Ondersteunen en bijsturen • Evalueren en afronden
De laatste fase betreft de concrete opvoedingsondersteuning en de eventuele effecten daarvan. Toepassing bespreken De wijkpedagoog informeert allereerst naar de thuissituatie en hoe het gaat. Specifiek wordt ingegaan op de ervaringen van ouders met de oefeningen die zijn meegegeven en de afspraken die zijn gemaakt. Daarbij gaat de wijkpedagoog afzonderlijk in op het gedrag van het kind, maar heeft ook uitgebreid aandacht voor de rol van de opvoeder. De wijkpedagoog benoemt voornamelijk de positieve veranderingen als resultaat van de inzet die ouders geleverd hebben. Juist ook als er weinig verbeteringen zijn is de wijkpedagoog alert op het signaleren van kleine lichtpuntjes. De ervaring leert dat bij veel ouders soms alleen al het praten met een wijkpedagoog hen in staat stelt hun problemen in een ander perspectief te zien. Hierdoor verandert hun houding naar hun kinderen, waardoor zij weer beter kunnen omgaan met de situatie. Ondersteunen en bijsturen Op basis van de informatie die ouders geven, bepaalt de wijkpedagoog het verdere verloop. Daartoe zijn de volgende mogelijkheden aan de orde: • Het gaat goed. De ouders blijven de ingezette lijn volgen, hebben voldoende zelfvertrouwen om de opvoeding aan te kunnen. Dit maakt het mogelijk het contact af te ronden; • Het gaat goed op één onderdeel, maar ouders voelen zich nog niet zeker genoeg om de vaardigheden te vertalen naar andersoortige problemen. De wijkpedagoog versterkt de vaardigheden, inzichten en verstevigt de aanpak; • De aanpak slaat niet aan. De wijkpedagoog analyseert samen met de ouders hoe dat komt en tracht hen te motiveren voor passende hulp. Dit betekent dat de aanpak of iets wordt bijgesteld of dat de ouders een andere aanpak proberen. Ook kan de wijkpedagoog ouders doorverwijzen naar een andere vorm van hulp. Evalueren en afronden Indien de hulpvraag van ouders op adequate wijze weer hanteerbaar is, rondt de wijkpedagoog de ondersteuning af. Hiermee zijn niet alle moeilijkheden opgelost, maar ouders zijn wel in staat om op eigen kracht verder te kunnen en tijdig hulp te vragen als dat nodig is. Bij het afsluiten van een contact vraagt de wijkpedagoog hoe de ouders de ondersteuning vanuit het Opvoedbureau hebben ervaren. Expliciet wordt gevraagd of de ouders tevreden zijn over de verleende hulp.
24
25
3.6 Werkwijze met jongeren: gefaseerde aanpak Bij opvoedingsondersteuning aan ouders met kinderen boven de twaalf jaar betrekt de wijkpedagoog waar mogelijk de jongeren bij de aanpak. De stappen in de werkwijze komen overeen, hoewel de nadruk sterker ligt op de onderlinge communicatie tussen ouder(s) en kind. Uitgangspunt is dat tieners zelf een belangrijk aandeel kunnen vervullen in zowel de verheldering als de oplossing van het probleem. Het krachtenveld, waarin zowel de ouders als jongere zich bevinden, wordt daardoor veel inzichtelijker. De ondersteuning vanuit het Opvoedbureau blijft echter primair gericht op de ouders, met als doel het verbeteren van de competenties van de opvoeders en de gezinssituatie. De wijkpedagoog hanteert in de gesprekken met de ouders en jongeren onder meer de Geen-Verlies-Methode en kernthema’s uit de Gordon-methode (zie bijlage 1).
Fase 1 Kennismaking en een eerste verkenning van de situatie Het eerste gesprek vindt plaats met ouders alleen, waarin zij de problemen met hun kind verhelderen. In dit gesprek bespreekt de pedagoog wat de ouders willen en of en op welke wijze de jongere het beste betrokken kan worden in het traject. Hiertoe kan de jongere worden uitgenodigd voor een individueel gesprek met de wijkpedagoog om zijn/haar kant van het verhaal te doen. Het is ook mogelijk een gezamenlijk gesprek (met de ouders) te voeren, afhankelijk van de problematiek en de fase van de opvoedingsondersteuning. Ook de jongere krijgt ruimschoots gelegenheid om de probleemsituatie vanuit zijn/haar perspectief te beschrijven. Een goed verloop van het eerste contact met de jongere is van groot belang. De jongere is vaak door zijn ouders gestuurd om over de problemen thuis te praten, die hij/zij zelf misschien niet zo ervaart. In sommige gevallen kan de jongere zich daardoor ongemakkelijk, onzeker of ongemotiveerd voelen. Het kan ook zo zijn dat de jongere zich juist gehoord voelt en blij is dat hij/zij de mogelijkheid krijgt zijn/haar zegje te doen over de thuissituatie. De taak van de wijkpedagoog is om de jongere te laten merken blij te zijn met diens komst en dit als positief gedrag te benoemen. De wijkpedagoog geeft allereerst beknopte informatie over het Opvoedbureau (werkwijze, aantal gesprekken en waarborgen privacy) en het doel van het gesprek. De wijkpedagoog vraagt naar de verwachting van de jongere en vertelt vervolgens wat zij voor de jongere kan doen.
Fase 2 De exploratie: wat is het probleem De ouder(s) en de jongere nemen vanaf fase 2 samen deel aan het gesprek. De pedagoog heeft hierbij een neutrale houding en kiest geen partij. Uitgebreid wordt ingegaan op de gewenste situatie (volgens zowel de jongere als de ouders). Deze wensen en verlangens van de jongere geven extra inzicht in het gedrag van de jongere zelf, maar ook in de opvoedingsstijl van de ouders. Het gaat erom de belangen, behoeften en mogelijkheden van de ouder(s) én van de jongere in kaart te brengen en expliciet te benoemen en te erkennen. Met hulp van de wijkpedagoog proberen ouder(s) en kind zicht te krijgen op de verschillende belangen en behoeften en zicht te krijgen op de redenen waardoor de onderlinge communicatie niet goed verloopt.
26
Aan het eind van deze fase is het gezamenlijke belang helder en kunnen zowel de jongere als de ouders zich daarin vinden. Van daaruit wordt gezocht naar oplossingen om gezamenlijk tot afspraken te komen. De ouders blijven hierbij echter de primaire insteek voor de pedagoog. Verwijzen indien nodig De wijkpedagoog heeft tevens de taak om waar nodig door te verwijzen. Aangezien de opvoedsituatie of de thuissituatie en de vraag van de ouders centraal staat, zijn er verschillende terreinen en situaties waarvoor passende hulp gezocht kan worden. Indien blijkt dat de jongere op meerdere leefgebieden problemen ervaart, is het goed om de jongere te motiveren voor bijvoorbeeld (intensieve) outreachende hulpverlening. Op dat moment is er een hulpverlener beschikbaar voor de problematiek van de jongere zélf. Het kan ook zijn dat de aard van de opvoedproblematiek of van de problematiek van de jongere vrij ernstig is en de wijkpedagoog doorverwijst naar Bureau Jeugdzorg. Kortom, indien het probleem niet binnen de mogelijkheden van het Opvoedbureau op te lossen is, stelt de wijkpedagoog zichzelf ten doel om ouders en/of jongere toe te leiden naar passende hulp.
Fase 3 Afwegingen en besluitvorming De ouder(s) en het kind worden uitgenodigd oplossingen te bedenken voor de vastgestelde problemen en belangen. De wijkpedagoog doet de nodige voorstellen voor de ouders en de jongere, geeft informatie en pedagogisch advies. Tegelijkertijd activeert de wijkpedagoog ouders en jongere om mee te denken. De bereidheid van zowel ouders als jongere is daarbij cruciaal. Samen met de wijkpedagoog wordt gekeken naar welke oplossingen haalbaar en uitvoerbaar zijn. Bij de afronding van het proces worden afspraken gemaakt over het uitvoeren van de oplossing. Duidelijk moet zijn wat de ouder(s) en de jongere precies gaan doen. Het is belangrijk dat de afspraken zo concreet mogelijk zijn geformuleerd om misverstanden te voorkomen. Deze afspraken worden door alle betrokkenen onderschreven. Begeleiding In een vervolggesprek informeert de wijkpedagoog naar de thuissituatie en hoe het gaat. Specifiek gaat de wijkpedagoog in op de afspraken die zijn gemaakt en de ervaring van de jongere en ouder(s). De wijkpedagoog benoemt daarbij de positieve veranderingen en de inzet van beiden. Van groot belang is de communicatie tussen ouders en jongere. Vaak voelt een jongere zich onvoldoende gehoord door zijn ouders. De wijkpedagoog werkt vanuit de brugfunctie tevens aan een vertrouwensband met de jongere. Tijdens deze gesprekken, waarbij zowel de ouder(s) als jongere aanwezig is, vervult de wijkpedagoog de rol als gespreksleider. Op deze manier wordt de communicatie gekanaliseerd en is de wijkpedagoog veelal voor zowel de ouder(s) als de jongere een rolmodel.
27
Fase 4 Nabespreking Deze fase betreft de nabespreking enige tijd later van de afspraken die zijn gemaakt. Na een bepaalde tijd is het zinvol om na te gaan of de oplossingen werken voor de ouder(s) en de jongere. Nog belangrijker is om na te gaan of de communicatie tussen de ouder(s) en de jongere is verbeterd. Luisteren zij nu beter naar elkaar? Bij de werkwijze met ouders met opgroeiende tieners wordt zo nodig afgeweken van het vijf gesprekkenmodel, zoals omschreven in paragraaf 1.4. Het is mogelijk het aantal gesprekken uit te breiden met een aantal gesprekken die gezamenlijk plaatsvinden tussen ouders en kinderen, maar er is ook ruimte voor de pedagoog om de jongere individueel te spreken.
4 Het Opvoedbureau in de Utrechtse zorgstructuur
Dit hoofdstuk gaat in op de positie van het Opvoedbureau binnen de zorgstructuur van Utrecht. Vanwege de laagdrempelige positie van het Opvoedbureau is het bieden van optimale zorg aan de gezinnen van belang om goed aan te sluiten bij alle partners uit de Utrechtse zorgstructuur.
28
29
4.1 Netwerkontwikkeling Relatiebeheer Het Opvoedbureau is één van de drie partners die een centrale rol spelen binnen de Centra voor Jeugd en Gezin Utrecht, waarin alle partners uit de Utrechtse zorgstructuur verbonden zijn. De integrale benaderingswijze van het Opvoedbureau vraagt om het onderhouden van contacten met andere (hulpverlenende) instellingen en organisaties. De wijkpedagogen vervullen deze taak in hun betreffende wijk. Hierdoor versterkt de toeleidende en signalerende functie van het Opvoedbureau, maar ook de verwijsrol van haar partners uit het veld. Beroepskrachten waaronder leerkrachten, maatschappelijk werkers, jeugdartsen, jeugdverpleegkundigen, huisartsen en leidsters van peuterspeelzalen kunnen ouders warm verwijzen naar de wijkpedagoog van het opvoedbureau. Op die manier vindt er een intensieve wisselwerking plaats. Voorlichtingen De outreachende methoden van de voorlichters, die op verzoek van instanties iets vertellen over opvoeding, versterken tevens de positie van het Opvoedbureau in de zorgketen. Een concreet voorbeeld is wanneer er in een specifieke buurt problemen spelen en er behoefte blijkt aan groepsvoorlichting over opvoeding. Op deze wijze komen de ouders gezamenlijk op zeer laagdrempelige wijze in contact met het onderwerp opvoeding. Bovendien kunnen ouders zelf naar het Opvoedbureau stappen voor individueel advies. Het is van belang dat deze signalen bij het Opvoedbureau en de voorlichters terechtkomen. Dit geldt ook voor bijvoorbeeld de signalen vanuit de voorscholen. Aandacht voor het Opvoedbureau binnen de opvoedingscursussen Turkse en Marokkaanse voorlichters van de GG&GD Utrecht verzorgen voorlichtingsbijeenkomsten en cursussen over opvoeding en gezondheidsonderwerpen aan groepen ouders (van veelal dezelfde culturele achtergrond). Denk daarbij aan de cursussen ‘Opvoeden zo!’ en ‘Beter Omgaan met Pubers’. Via deze cursussen raken ouders bekend met het Opvoedbureau. Daarnaast geven de voorlichters gezondheidsvoorlichting in de vorm van losse of een serie bijeenkomsten. Tijdens deze bijeenkomsten staat niet alleen het geven van informatie centraal, maar is er ook ruimte voor vragen en discussie. In een bijeenkomst met als thema opvoeding komt tevens het aanbod van het Opvoedbureau aan de orde. Hierbij kan een voorlichter of een wijkpedagoog worden uitgenodigd om kennis te maken met de ouders en de activiteiten van het Opvoedbureau toe te lichten. De groepsvoorlichtingen vinden plaats bij locaties die voor ouders goed bereikbaar zijn zoals een buurthuis, zelforganisatie of de basisschool waar de kinderen naar toe gaan.
4.2 Coördinatie van zorg door het Jeugdadviesteam Door de afgebakende taak van het Opvoedbureau is het bij sommige gezinnen relevant om de hulp op elkaar af te stemmen. Dit is met name belangrijk als er meer dan drie hulpverleners in het gezin actief zijn.
30
Het Jeugdadviesteam is het centrale aanspreekpunt voor alle vragen over meervoudige problematiek. Dit team bepaalt welke hulp er nodig is bij gezinnen en coördineert de hulpverlening. Het Jeugdadviesteam is de spin in het web en werkt zoveel mogelijk vanuit het principe ‘één gezin, één plan’. Het kan voorkomen dat wijkpedagogen worden betrokken bij het opstellen van een integraal hulpverleningsplan voor het gezin. De intensiteit van de samenwerking c.q. afstemming met partners uit het veld is afhankelijk van de aard van de problematiek van het gezin. Vanuit het Opvoedbureau is het van groot belang om zich te blijven richten op haar kerntaak; het ondersteunen bij opvoedingsproblemen en waar nodig gezinnen toeleiden naar andere vormen van passende hulp. Het aanbod van het Opvoedbureau kan deel uitmaken van het plan van aanpak, uitgezet door de Jeugdadviesteams. Dit betekent dat deelname van het Opvoedbureau kan worden verlangd bij die gezinnen waar coördinatie van zorg wordt ingezet.
4.3 Doorverwijzen Het belang van verwijzen is groot. Onderdeel worden van de zorgketen, betekent doen waar je goed in bent. In het geval van het Opvoedbureau is dat de laagdrempelige positie gebruiken om warm toe te leiden. • Ouders Als tijdens de gesprekken blijkt dat ouders extra ondersteuning nodig hebben ten aanzien van de pedagogische hulpvraag, worden zij vanuit het Opvoedbureau gemotiveerd voor aanvullende hulp. Medewerkers van het Opvoedbureau verwijzen hen door naar een instelling die bij de vraag en behoefte van de ouders aansluit. Dit kan heel laagdrempelig via voorzieningen als Home Start, Oudercoaches voor Marokkaanse gezinnen, een oudercursus, ouder en kind-groepen. Het kan ook via de Jeugdadviesteams of Bureau Jeugdzorg verder worden opgepakt. • Jeugdigen Het komt ook voor dat de wijkpedagoog ouders stimuleert om aanvullende hulp te zoeken voor hun kind(eren). Dit kan in de vorm van een extra oproep door de jeugdarts, initiëren van een sociale vaardigheidstraining, inschakelen van schoolmaatschappelijk werk, outreachende jeugdhulpverlening of een verwijzing naar Bureau Jeugdzorg, stichting MEE, een kinderarts, UMC of de jeugd-GGZ. • Multiproblem gezinnen Voor ouders met complexe problematiek, waarbij naast opvoedproblemen ook problemen spelen op andere leefgebieden, zoekt de wijkpedagoog naar passende hulp. Dit geldt voornamelijk voor gezinnen waarbij verder nog geen hulp geboden wordt. De verwijzingen zijn divers en variëren van aanmelding bij maatschappelijk werk, schuldhulpverlening tot Stade Profiel, gespecialiseerde gezinsverzorging en Bureau Jeugdzorg. Zijn er meer dan drie verschillende hulpverleners in het gezin actief, dan wordt het gezin eerst doorverwezen naar het Jeugdadviesteam.
31
• Jeugdadviesteams Het Opvoedbureau kan een jeugdige en/of gezin tevens aanmelden bij het Jeugdadviesteam13. Het gaat dan om een jeugdige of gezin, waarbij door de aard van de problematiek de bemoeienis van het Opvoedbureau en de Jeugdgezondheidszorg (JGZ) tot onvoldoende effect heeft geleid, terwijl er wel grote zorgen bestaan. Voordat hij/zij een gezin aanmeldt bij het Jeugdadviesteam checkt de wijkpedagoog van het Opvoedbureau of jeugdige en de gezinsleden bekend zijn bij de Jeugdgezondheidszorg en welke interventies er al zijn uitgezet. • Bureau Jeugdzorg Bureau Jeugdzorg Utrecht is de toegang tot de jeugdzorg in de provincie Utrecht. Kinderen, jongeren, ouders, beroepskrachten of andere betrokkenen kunnen er terecht voor hulp bij (ernstige) problemen in de opvoeding of de ontwikkeling van kinderen van 0 tot 18 jaar. Bureau Jeugdzorg Utrecht is er ook voor het bespreken van signalen die op mogelijke (ernstige) problemen bij kinderen kunnen wijzen. Bureau Jeugdzorg stelt de indicatie voor intensievere vormen van hulp en houdt zicht op de voortgang daarvan.
4.4 Nazorg Aangezien de interventie van het Opvoedbureau beperkt is, kan in sommige situaties aansluiting met bestaande lokale interventies zinvol zijn. Het gaat dan om gezinnen die na afronding van de gesprekken met de wijkpedagoog aansluitend voor langere tijd extra pedagogische ondersteuning nodig hebben. Te denken valt aan het volgende aanbod:
• Oudercoaching aan Marokkaanse gezinnen De interventie Oudercoaching aan Marokkaanse gezinnen is een vorm van opvoedingsondersteuning voor Marokkaanse ouders. Het project is gericht op het vergroten van vaardigheden van ouders om hun kinderen te begeleiden en op te voeden in de Nederlandse samenleving, met behoud van eigen waarden en normen. Afhankelijk van de problematiek krijgen gezinnen deze hulp drie tot zes maanden aangeboden. • Video-Home training (VHT) Video Home Training (VHT) is een methode waarbij thuis video-opnamen van de gezinssituatie worden gemaakt. Er zijn drie varianten: kortdurend, intensief en preventief. Zo biedt Aveant VHT voor ouders met kinderen in de leeftijd van 0 tot 4 jaar. VHT wordt aangeboden door de gespecialiseerde gezinszorg en is er een preventief aanbod van Indigo. Door thuis de situatie te filmen, kunnen ouders in de vertrouwde omgeving met een deskundige kijken naar de omgang met de kind(eren). De beelden geven inzicht in het handelen van de ouders en zijn vaak een aanknopingspunt om de opvoedsituatie te verbeteren. • (intensieve) Outreachende jeugdhulpverlening De welzijnsinstellingen bieden voor jeugdigen (intensieve) outreachende jeugdhulpverlening. Dit is een ambulant programma met de intentie jongeren die zijn vastgelopen opnieuw bij de maatschappij te betrekken, hun leven op de rails te zetten en nieuwe maatschappelijke perspectieven te bieden. Deze ondersteuning neemt zes maanden in beslag.
• Home Start HomeStart richt zich op gezinnen met ten minste één kind van zes jaar of jonger die behoefte hebben aan ondersteuning. Vrijwilligers bezoeken de gezinnen aan huis en bieden de ouders ondersteuning, vriendschap en praktische hulp. Het gezin (veelal de moeder) bepaalt zelf hoe lang zij gebruik wil maken van de hulp en ondersteuning. Gemiddeld maken gezinnen elf maanden gebruik van HomeStart. • Schoolmaatschappelijk werk Schoolmaatschappelijk werk vormt een verbinding tussen school en hulpverlening. Zij speelt een rol bij vroegtijdige signalering, biedt advies en informatie of ambulante begeleiding aan jeugdigen en ouders. Schoolmaatschappelijk werk leidt toe naar gespecialiseerde zorg zoals schulphulpverlening, opvoedingsondersteuning, Bureau Jeugdzorg is intermediair tussen school en externe instellingen en biedt consultatie aan leerkrachten, intern begeleiders en zorgcoördinatoren in het onderwijs.
Noot13
32
De Jeugdadviesteams hebben de verantwoordelijkheid om bij dié casussen, waar de eigen professionaliteit of (interne) zorgstructuur van het lokale veld niet (meer) bedoeld is voor de aanpak van de problematiek, te zorgen dat passende hulp georganiseerd wordt. Dit geldt ook als er niet direct verwezen kan worden naar één instelling voor ondersteuning.
33
Bijlagen B. 1
Theoretische fundamenten
Aan dit schema zijn drie leerprincipes verbonden: • We leren van elkaar welk gedrag we moeten vertonen en hoe we ons moeten gedragen; • •
Gedrag wordt bepaald door de gevolgen die het heeft; Gedrag kunnen we het beste beetje bij beetje veranderen.
Vooral bij de inventarisatie van het probleem gebruiken medewerkers de lijn van het Situatie - Gedrag Gevolgmodel. Ouders zijn in staat om aan de hand van dit schema hun probleem inzichtelijk te maken. Bovendien worden via deze methode de uitlokkers en versterkers zoals straffen en belonen van het gedrag van de kinderen/jongeren en de ouders duidelijk. Samen met de ouder(s) en eventueel afzonderlijk met de jongere beantwoordt de pedagoog de volgende vragen: • Situatie Wanneer doet de situatie zich voor, hoe vaak? • Gedrag Hoe reageert de ouder(s), kind/jongere, wat roept het bij de ouder, kind/jongere op? • Gevolg Wat is het gevolg voor de ongewenste situatie? Om het gedrag te veranderen, onderneemt men op een systematische manier vijf stappen.
Stap 1
Overzicht maken van een gebeurtenis Door een overzicht te maken van een gebeurtenis wordt inzicht verkregen in de onbedoelde, prettige gevolgen die het ongewenste gedrag in stand houdt en de onbedoelde vervelende gevolgen, waardoor het gewenste gedrag niet optreedt.
Stap 2
Specificeren en concreet maken van gedrag, waarop de verandering plaats moet vinden Het gedrag zodanig omschrijven, dat iemand anders het aantal keren, de tijdsduur of de ratio kan tellen of meten. Er kunnen geen misverstanden bestaan over welk gedrag bedoeld wordt.
Stap 3
Tellen en meten van het gedrag dat om verandering vraagt Dit wordt gedaan om: • De ernst van het ongewenste gedrag te bepalen; • Veranderingen te meten; • Te kijken of de beloning verdiend is.
Stap 4
Vaststellen van nieuwe gevolgen Dit is een belangrijke stap omdat veel gedrag bepaald wordt door de gevolgen die dat heeft.
Stap 5
Kijken of het beter gaat ls er na deze stap nog geen verbetering opgetreden dan is er iets verkeerd in de opzet (het programma) en niet in de ouder(s) of het kind/jongere.
Een aantal belangrijke theorieën en uitgangspunten vormt de basis voor de ontwikkeling van de methodiek van het Opvoedbureau. In deze bijlage worden deze theorieën toegelicht.
1 Situatie - Gedrag – Gevolg model (SGG model) Het Opvoedbureau werkt met het SGG model (Situatie - Gedrag - Gevolg) uit de sociale leertheorie. Situatie, gedrag, gevolg worden in een steeds terugkerende cyclus verkennend en oplossend aan de orde gesteld. Het Opvoedbureau hanteert deze rechtstreekse benadering van problematische situaties. Deze benadering is doeltreffend, effectief en tijdbesparend en past daarom binnen de beperkte interventie van Het Opvoedbureau.
34
35
Bij vragen of problemen van ouders die te maken hebben met de beleving van het ouderschap is het SGG-model minder bruikbaar. In dat geval blijft de wijkpedagoog die van de betrokken luisteraar, die ouders ondersteunt als ze hun verhaal vertellen.
2 Het transactioneel model van de ontwikkeling van kinderen Het transactioneel model (Sameroff en Chanler, 1975) geeft inzicht in de ontwikkeling van kinderen bij opvoedingsproblemen. Opvoeding wordt daarbij opgevat als een proces waarin de verschillende componenten in de opvoedingssituatie elkaar beïnvloeden. De voortdurende wederzijdse beïnvloeding van omgeving en kindfactoren bepaalt de ontwikkeling van het kind. Bovendien gaat dit model ervan uit dat het kind zelf een eigen bijdrage levert aan de transacties tussen hem en zijn omgeving. Dit betekent dat noch het kind, noch de ouders of de omgeving alleen de uitkomst van de opvoeding bepaalt. Het is een voortdurende wisselwerking van actoren die elkaar wederzijds beïnvloeden. De wijkpedagogen kijken niet zozeer naar de directe oorzaak voor de actuele opvoedingsproblematiek, maar kijken specifiek naar de manier hoe de verschillende actoren op elkaar inwerken. In de probleemanalyse gaat men afzonderlijk in op de volgende factoren.
problematische opvoeding. Het evenwicht kan verstoord raken als de taken te zwaar zijn of wanneer teveel taken zich op een zelfde moment voordoen. Hetzelfde gebeurt als de ouders over onvoldoende vaardigheden beschikken. Het Opvoedbureau is erop gericht die factoren bloot te leggen die de balans verstoren. Er zijn factoren die de balans kunnen beïnvloeden, zowel positief als negatief. Een kind met gedragsproblemen vraagt meer van de ouders in de opvoeding en leidt dus tot taakverzwaring. De kans dat ouders incompetent gedrag laten zien in de opvoeding neemt hierdoor toe. Aan de andere kant betekent incompetentie van de ouders een taakverzwaring voor het kind. Het is voor een kind ingewikkeld om in die situatie competent gedrag te ontwikkelen. Veerkracht (individuele eigenschappen om zich aan te kunnen passen ondanks risico’s en tegenslagen) en protectieve factoren (aspecten in de omgeving van de opvoeders die hen beschermen tegen risico’s en tegenslag) kunnen de taken verlichten. Stressvolle gebeurtenissen hebben een negatieve invloed op de taken en kunnen deze verzwaren. Het Opvoedbureau helpt ouders om de geleerde opvoedingsvaardigheden te gebruiken, zodat de balans weer terugkeert tussen de opvoedingstaken en vaardigheden. De ontplooiingskansen voor de ouders en het kind/jongere nemen naar verwachting toe zodat het competente gedrag zich verder kan ontwikkelen.
4 Positieve bekrachtiging via empowerment •
Kindfactoren Aspecten die met het kind zelf te maken hebben, zoals aanleg, temperament, gezondheid, intelligentie, uiterlijk, plaats in de kinderrij, sekse, leeftijd en ontwikkelingsfase.
•
Ouderfactoren Aspecten die met ouders en gezin samenhangen, zoals persoonlijkheidskenmerken, levensgeschiedenis, kennis, inzicht en vaardigheden van ouders, gezondheid, huwelijksrelaties, beleving en verwachtingen van ouders en de start van het ouderschap.
•
Omgevingsfactoren Aspecten die met de opvoedingsomgeving te maken hebben zoals huisvesting, woonomgeving, sociale klasse, netwerk van familie en vrienden. Maar ook maatschappelijke waarden en normen voor opvoeding en ouderschap en de invloed van de media.
3 Het taakvaardigheidsmodel Het grootbrengen van kinderen vereist opvoedingsvaardigheden van ouders. Sommige ouders ondervinden zoveel problemen bij de opvoeding van hun kind, dat hun vertrouwde opvoedingsroutine onvoldoende groeikansen biedt. Het competentiemodel (Slot, 1988), zoals het Opvoedbureau het hanteert, is bedoeld om inzicht te krijgen in de manier waarop een normale opvoeding kan veranderen in een afwijkende of zelfs
36
Het Opvoedbureau werkt vanuit het idee van de empowermentbenadering, ofwel uitgaan van eigen kracht van ouders. De wijkpedagoog werkt onder meer aan bewustwording ten aanzien van kennis, bezorgdheid, zelfvertrouwen en competenties. Om ouders goed te kunnen ondersteunen, is in de eerste plaats kennis nodig van het eigen probleem. Of beter gezegd: ouders moeten hun probleem erkennen. Dit houdt in dat zij inzicht nodig hebben in de negatieve en de positieve effecten van het probleemgedrag. Vaak ligt de nadruk op de negatieve gevolgen, maar problemen leveren ook positieve aspecten op. Daarbij is het van belang dat ouders zich zorgen maken over de situatie en het gedrag. Het samengaan van kennis over het probleem en een bepaalde mate van bezorgdheid beweegt ouders om de situatie aan te gaan pakken. Het werkt stimulerend als ouders het idee hebben dat de voorgestelde aanpak om het probleem op te lossen, goed werkt. Tenslotte zorgen de mogelijkheden en vaardigheden van ouders ervoor om gemotiveerd het gedrag te veranderen. Kortom, als aan de vier voorwaarden (kennis, bezorgdheid, zelfvertrouwen en competentie) voor gedragsverandering is voldaan, zijn ouders gemotiveerd. De wijkpedagoog versterkt deze vier aspecten om ouders te motiveren op een positieve manier aan het probleem te werken. Het veranderen van de opvoedingssituatie heeft een grote kans van slagen: • Als ouders zich bewust zijn van hun situatie; • Als ouders zich voldoende zorgen maken om het probleemgedrag; • Als ouders het idee hebben dat zij in staat zijn controle uit te oefenen over hun leven; • Als ouders met de aanpak succeservaringen opdoen.
37
Indien ouders gemotiveerd zijn om aan hun situatie te werken, gaat de aandacht uit naar wat goed gaat en benoemt de wijkpedagoog deze aspecten herhaaldelijk. Het gewenste gedrag en de gewenste situatie worden als uitgangspunt genomen, waarbij elk positief stapje aandacht krijgt. Op deze manier focust de pedagoog op het succes en versterkt dit het handelen van de ouder.
4. Beslissen wat de meest aanvaardbare oplossing is; 5. Bedenken hoe de oplossing uitgevoerd kan worden; 6. Naderhand nagaan of de oplossing werkt.
Het Gordon-Model
5 Social Learning Theory Het Gordon-model bevat vijf belangrijke onderdelen. De Social Learning Theory (Bandura, 1977) gaat ervan uit dat een iemand leert door het gedrag te observeren van een andere persoon, een model. Volgens deze leertheorie is de kans groot dat mensen bepaald gedrag imiteren als dat gedrag bij een model wordt beloond. Dit heet modelling. In een klassiek experiment werden kinderen die bang waren voor honden, geconfronteerd met een model dat vrolijk met een hond zat te spelen. Kinderen die het model hadden gezien, durfden daarna eerder in de buurt van een vreemde hond te komen dan de kinderen die het model niet hadden gezien. Door het observeren van het gedrag en de consequenties van dat gedrag leren zowel kinderen als ouders. Als ouders zien dat bepaald gedrag van een model een positieve invloed heeft op ( bijvoorbeeld lastig gedrag van) hun kind, leren ze om zelf soortgelijk gedrag te gaan vertonen. De wijkpedagoog kent drie aspecten, die van invloed zijn op modelling: • Overeenkomst in eigenschappen tussen wijkpedagoog en ouder(s); • Zien van opbrengsten; • Vertonen van gedrag door meerdere personen. Het Opvoedbureau gebruikt deze theorie door de wijkpedagoog zelf als model te laten fungeren. De pedagoog kan inspringen op situaties die zich voordoen tijdens een gesprek, bijvoorbeeld door op een bepaalde manier te reageren op lastig gedrag van kinderen. Zij doet dit als dit van toepassing is en in overleg met de ouders. Het voorbeeldgedrag wordt met de ouders nabesproken.
6 Geen-Verlies-Methode in een behoeften-conflict-situatie (Gordon) De Geen-Verlies-Methode is een methode waarmee iedere ouder en ieder kind op hun eigen manier elk gezamenlijk conflict kunnen oplossen door hun eigen oplossingen te zoeken die voor beiden acceptabel zijn. Door het participatieprincipe is de jongere eerder geneigd mee te doen. De 6 fasen van de Geen-Verlies-Methode De methode kan uiteraard pas werkelijk efficiënt zijn wanneer hij stap voor stap wordt uitgevoerd. Het gaat hierbij om de volgende stappen: 1. De aard van het conflict vaststellen en verder definiëren; 2. Eventuele alternatieve oplossingen bedenken; 3. De alternatieve oplossingen evalueren;
38
1. Het gedragsraam Het gedragsraam is een model om naar gedrag te kijken en in te leren schatten welk gedrag voor wie een probleem is, zodat een effectievere reactie mogelijk is. Het leren om onderscheid te maken tussen het gedrag dat een kind vertoont en het oordeel van de ouder daarop, heeft effect op de wijze van reageren. Op deze manier wordt duidelijk wie nu werkelijk een probleem heeft en kunnen van daaruit werken aan de oplossing. 2. Actief luisteren Actief luisteren naar de ander betekent onder meer het geven van een terugkoppeling op metaniveau over wat u van de ander begrijpt. Dit wil zeggen het op een invoelende wijze 'vertalen' van de boodschap van de ander. Door deze vaardigheid laat men merken dat men de ander probeert te begrijpen en diens gevoelens accepteert. Actief luisteren wordt ook gebruikt als middel om kinderen te helpen hun eigen problemen op te lossen en zo hun zelfstandigheid en zelfvertrouwen te vergroten. 3. Ik-boodschappen Met ik-boodschappen bedoelt men het kenbaar maken van de eigen behoeften, wensen, meningen zonder de ander te veroordelen, beoordelen of beschuldigen. Men onderscheidt verschillende soorten ikboodschappen. Eén hiervan, de confronterende ik-boodschap, wordt gebruikt als de ouder een probleem ervaart met het gedrag van het kind. Deze confronterende ik-boodschap bevat drie componenten: het gedrag van het kind, het gevolg van dat gedrag op de ouder en het gevoel dat de ouder heeft als het kind dat gedrag vertoont. Het is een assertieve manier om de eigen grenzen aan te geven, van verklarend en vriendelijk tot confronterend. Een ik-boodschap nodigt de ander uit om begrip op te brengen voor jouw kant van de zaak. Met een ikboodschap houd je het bij jezelf. Als je bij jezelf blijft, kan de ander daar niets aan af doen (zie het schema op pagina 40). 4. Overschakelen Een confronterende ik-boodschap kan een verzetsreactie oproepen bij het kind: door middel van 'overschakelen' kan de emotionele temperatuur van het kind weer dalen. Het gaat om het schakelen tussen actief luisteren en het geven van ik-boodschappen, zodat emotioneel heftige situaties niet uit de hand lopen.
39
5. Conflicten oplossen Zowel behoefteconflicten als waardeconflicten kennen geen eenduidige oplossing. Bij een behoefteconflict heeft ieder een andere wens of behoefte. De behoeften zijn strijdig omdat niet tegelijk aan beide wensen voldaan kan worden. Het gaat vaak om gedrag waar iemand last van heeft. Bij een waardeconflict gaat het om ideeën, opvattingen, waarden en normen. Deze conflicten zijn lastiger op te lossen. Bij het oplossen van een waardeconflict is van belang hoe belangrijk zo’n waarde is voor een persoon. Gesprekken met ouders over hun waarden geeft over dit thema veel duidelijkheid. Er zijn grofweg zeven manieren van omgaan met waardebotsingen. Welke de ouder kiest, is afhankelijk van hoe belangrijk de ouder deze waarde vindt, afgezet tegen de waarde die de relatie met het kind voor de ouder heeft.
Bijlagen B. 2
Randvoorwaarden voor borging
De ik-boodschap bevat de volgende 3 elementen: 1.
Gevoel
Ik vind het vervelend……………… Ik baal ervan ...…………………….. Het kwetst mij ……………………..
2.
Gedrag
... dat je het over verschillende dingen tegelijk hebt. ... dat je zonder iets te laten weten je kind later ophaalt ... dat je buiten mij om over je zusje praat
3.
Gevolgen
Hierdoor raak ik in de war. Hierdoor heb een hele tijd zitten wachten. Ik voel me hierdoor niet serieus genomen.
Aan deze ik-boodschap kun je nog een 4e stap toevoegen. 4.
Gewenst gedrag
Ik wil het graag over één onderwerp hebben. Ik wil dat je belt als je later komt. Ik wil dat je mij in het gesprek betrekt.
Deze bijlage gaat in op de randvoorwaarden voor borging. Hierbij wordt kort ingegaan op de taken en competenties van de medewerkers van het Opvoedbureau, overleg en aansturing, deskundigheidsbevordering en kwaliteitsbewaking en privacyaspecten.
40
41
Taken wijkpedagoog Hulpverlening, advisering en begeleiding • Voert begeleidings- en hulpverleningsgesprekken met individuele ouders over opvoedingsproblemen op basis van de daartoe ontwikkelde gespreksmodellen, maakt een eerste analyse van het probleem, zoekt met ouders naar oplossingen. Motiveert ouders desgewenst voor en begeleidt hen naar vervolgtrajecten; • Biedt consultatie aan beroepskrachten; • Registreert gegevens en zorgt voor een zorgvuldige en tijdige aanlevering van registratiegegevens voor verwerking en evaluatie; • Zorgt voor terugkoppeling naar eerste verwijzer (bijvoorbeeld jeugdarts, intern begeleider van school, maatschappelijk werk of huisarts). Informatie en voorlichting • Legt en onderhoudt incidentele en structurele contacten met relevante professionals en groepen met als doel het voor ouders gemakkelijker maken om gebruik te maken van de voorziening; • Beantwoordt vragen, verstrekt informatie, geeft voorlichting en verwijst naar andere instanties of functionarissen; • Geeft voorlichting en informatie over de activiteiten van het Opvoedbureau; • Verzorgt in het kader van speerpunten binnen de GG&GD inhoudelijke (pedagogische) thema’s voor ouders.
respectvol in. De wijkpedagoog houdt de wensen van de ouder centraal en kan daarbinnen onderhandelen over doelen en prioriteiten. De wijkpedagoog stelt met respect grenzen en confronteert waar nodig. Samenwerken, relaties opbouwen en netwerken De wijkpedagoog heeft een goede kennis van de sociale kaart en verwijst indien nodig door. De wijkpedagoog levert een positieve bijdrage aan netwerkopbouw rondom de doelgroep in de wijk/buurt en onderhoudt goede relaties met betrokken instellingen en professionals.
Taken voorlichter eigen taal en cultuur Bekendheid vergroten van het Opvoedbureau • Geeft voorlichting en informatie over de activiteiten van het Opvoedbureau; • Voert gesprekken met ouders: informeert ouders over gezondheid en opvoeding, motiveert ouders (indien nodig) om hulp te zoeken; • Legt en onderhoudt incidentele en structurele contacten met relevante professionals en groepen met als doel het voor ouders gemakkelijker te maken om gebruik te maken van de voorziening.
Competenties wijkpedagoog
Outreachende werkwijze • Gaat actief in de wijk op zoek naar ouders met een hulpvraag naar opvoedingsondersteuning; • Legt contacten met ouders die niet verschijnen op de afspraken met de jeugdgezondheidszorg (consultatiebureau en GG&GD), bijvoorbeeld door het afleggen van huisbezoeken en telefonisch contact.
Zelfstandig handelen De pedagoog is in staat zelfstandig het pedagogisch handelen vorm en inhoud te geven. De pedagoog legt een grote mate van zelfsturing en verantwoordelijkheid aan de dag bij het managen van zijn individuele casussen en totale caseload. De pedagoog houdt vast aan de afgesproken werkwijze, maar is binnen deze context in staat om aanpassingen te maken om aan te sluiten bij de individuele ouder (responsiviteit). De pedagoog ziet registratie en rapportage als essentieel onderdeel van het werk en voert deze nauwkeurig en op tijd uit.
Vervullen van een brugfunctie • Vervult een intermediaire rol tussen ouders en hulpverleners, met name pedagogen; • Biedt ondersteuning aan artsen, jeugdverpleegkundigen en wijkpedagogen op het consultatiebureau en op de locaties van de GG&GD in de wijken; • Bemiddelt en ondersteunt bij communicatieproblemen tussen enerzijds de cliënt en anderzijds artsen, jeugdverpleegkundigen en wijkpedagogen.
Oplossingsgerichtheid In contact met de ouders zoekt de wijkpedagoog naar de eigen krachten en mogelijkheden van ouders. De focus ligt op het komen tot formulering van oplossingen, waarbij de pedagoog volhardend is in het zoeken naar oplossingen. De pedagoog ondersteunt de ouders om zelf te komen tot de best passende oplossingsrichting en motiveert de ouders daartoe. De pedagoog heeft positief voorbeeldgedrag naar ouders. Integer, empathisch en confronterend De pedagoog voegt in bij ouders en beschouwt de ouder als gelijkwaardige samenwerkingspartner. De pedagoog geeft de ouder aandacht en toont begrip voor de thuissituatie. De pedagoog kan invoegen en handelen bij gezinnen uit verschillende sociale milieus en heeft kennis van en affiniteit met culturele diversiteit en voegt
42
Competenties voorlichter eigen taal en cultuur Samenwerken, relaties opbouwen en netwerken De voorlichter eigen taal en cultuur beschikt over goede communicatieve vaardigheden en heeft kennis van de sociale kaart. De voorlichter beheerst de taal van de doelgroep waarvoor hij/zij werkzaam is en de Nederlandse taal, zowel mondeling als schriftelijk. De voorlichter is in staat om met andere professionals een goed netwerk te onderhouden, zoals het met het (school)maatschappelijk werk, het onderwijs en het sociaalcultureel werk. De voorlichter bouwt aan een netwerk van organisaties, waarin ouders, hulpverleners en verwijzende instanties verenigd zijn.
43
Hij/zij en onderhoudt de bestaande contacten, met als doel een snelle en gemakkelijke doorverwijzing tot stand te brengen of gemakkelijk contact te krijgen met ouders en andere hulpvragers. De voorlichter is initiatiefrijk en treedt naar buiten in een relatief solistische positie. Integer, assertief en verbindend De voorlichter eigen taal en cultuur kan zich goed inleven in anderen, emotionele steun geven en ouders vertrouwen geven in hun opvoedingskwaliteiten. De voorlichter maakt daarbij zijn/haar eigen normen en waarden ondergeschikt. De voorlichter kan invoegen en handelen bij gezinnen uit verschillende sociale milieus en heeft kennis van en affiniteit met culturele diversiteit en voegt respectvol in. Waar nodig is de voorlichter directief naar ouders. De voorlichter is in staat als cultuurvertaler en verbindende factor op te treden in de relatie tussen ouder en de pedagoog of medewerker van de jeugdgezondheidszorg.
Overleg en aansturing Aansturing De medewerkers van het Opvoedbureau worden aangestuurd door de rayonmanager van de Jeugdgezondheidszorg (JGZ). De rayonmanger beoordeelt de kwantitatieve werkresultaten (productie), de rapportages en adviezen en de promotieactiviteiten en het netwerken. Hiertoe vindt regelmatig overleg plaats en worden evaluatiegegevens bestudeerd die samengesteld zijn door de stafmedewerker. De stafmedewerker zorgt voor de vakinhoudelijke coaching van de medewerkers om het kwaliteitsniveau van de dienstverlening te waarborgen en te verhogen. Vakinhoudelijk overleg Eens in de zes weken is er een vakinhoudelijk overleg, waarin wijkpedagogen en de voorlichters eigen taal en cultuur bijeenkomen. In dit overleg worden de lopende zaken besproken en staat de directe inhoud voor de uitvoering van het werk centraal. Het gaat om een inhoudelijke verdieping van thema’s, pr van het Opvoedbureau, relevante netwerkcontacten, afstemming en registratie en het bespreken van casussen. Afdelingsoverleg en Rayonoverleg Naast het vakinhoudelijk overleg vindt er circa twee keer per jaar een afdelingsoverleg plaats tussen de gehele afdeling Jeugdgezondheidszorg. Tijdens dit overleg worden beleidszaken, organisatorische zaken, landelijke en stedelijke ontwikkelingen en thema’s binnen de JGZ en GG&GD besproken. Het Rayonoverleg, dat vier keer jaar plaatsvindt, gaat in op de beleids-, organisatorische-, en stedelijke ontwikkelingen binnen de JGZ zoals het kwaliteitsmanagementsysteem, ontwikkelingen binnen bedrijfsvoering, beleidszaken en projecten.
Deskundigheidsbevordering en kwaliteitsbewaking Intervisie De wijkpedagogen, Turkse en Marokkaanse voorlichters houden zeswekelijks een intervisiebijeenkomst. Dit vindt plaats in groepjes van circa zes medewerkers. Mentorsysteem Startende collega’s worden gedurende een jaar gekoppeld aan een mentor. Deze medewerker is een ervaren wijkpedagoog of voorlichter die de nieuwe medewerker inwerkt en begeleidt en ook beschikbaar is voor vragen van de nieuwe medewerker. Bij en nascholing Elke nieuwe medewerker krijgt de cursus ‘Pedagogisch adviseren’ aangeboden. Daarnaast is er de mogelijkheid om relevante conferenties te bezoeken of cursussen in te plannen. Daarnaast zijn er interne studiedagen door en voor de medewerkers van het Opvoedbureau rond een inhoudelijk thema. Stagebeleid Het Opvoedbureau heeft de mogelijkheid om studenten stage te laten lopen bij het Opvoedbureau. Het betreft dan studenten van de Universiteit Utrecht (Master Orthopedagogiek) of HBO-pedagogiek studenten.
Privacy Het ‘Privacyreglement persoonsgegevens Jeugdgezondheidszorg GG&GD Utrecht’ heeft tot doel het verlenen van verantwoorde zorg aan jeugdigen. Aangezien het Opvoedbureau Utrecht tot de Jeugdgezondheidszorg (JGZ) behoort, is ook dit privacyreglement voor het Opvoedbureau van toepassing. Informeren Het Opvoedbureau maakt in het eerste contact duidelijk dat persoonsgegevens van de ouder of opvoeder alleen met toestemming wordt verstrekt aan derden. De jeugdige en een eventuele andere ouder worden hierover niet geïnformeerd. In het eerste gesprek gaat het om de volgende aspecten: • Informeren over de verwerking persoonsgegevens; • Informeren over de contacten tussen het Opvoedbureau en verwijzer; • Wijzen op rechten, zoals informatie, inzage, correctie, vernietiging, klachten; • Brochure uitreiken. Dossierplicht De dossierplicht geldt tevens voor de pedagogen en voorlichters eigen taal en cultuur. Bij het eerste gesprek maken medewerkers een dossier aan. In het dossier worden de volgende items opgenomen:
44
45
• •
Naam en adresgegevens van de opvoeder en de naam van de jeugdige(n) die hij opvoedt; De opvoedvraag;
•
De data waarop gesprekken worden gevoerd, de wijze waarop antwoord wordt gegeven op de opvoedvraag, eventuele doorverwijzingen en de datum waarop de gesprekken zijn beëindigd; Alle andere gegevens die noodzakelijk zijn voor het bieden van zorgvuldige hulp aan de opvoeder; Aantekening over het verlenen van toestemming voor het opvragen of verstrekken van persoonsgegevens van de opvoeder; Aantekening als aan iemand buiten de JGZ informatie over de opvoeder is verstrekt.
• • •
Aantekeningen zijn feitelijk en zakelijk van aard. Betreft het informatie van anderen dan wordt de bron vermeld. Dit geldt ook voor het vermelden van hypothesen en vermoedens. Diagnoses worden alleen opgenomen als ze afkomstig zijn van bevoegden. In principe informeert het Opvoedbureau de ouder(s) vooraf over de aantekening in het dossier. Is dit niet mogelijk dan wordt hij/zij geïnformeerd zodra de situatie dat toelaat. Persoonlijke werkaantekeningen Persoonlijke werkaantekeningen zijn zeer voorlopige indrukken die de beroepskracht bij wijze van persoonlijke geheugensteun vastlegt voor een volgend gesprek. Deze aantekeningen worden zo snel mogelijk opgenomen in het dossier of vernietigd. Zodra een medewerker de aantekening deelt met iemand van het Opvoedbureau of extern, dan komt de aantekening in het dossier.
summiere beschrijving van de uitkomsten van de contacten. Bijvoorbeeld of de hulpvraag is beantwoord en of verwijzing heeft plaatsgevonden. Als het voor de zorg aan de jeugdige noodzakelijk is, dan verstrekt het Opvoedbureau gevraagd en ongevraagd ook informatie over de inhoud van de contacten met de ouders of opvoeders aan andere beroepskrachten van de JGZ die rechtstreeks bij de zorg aan de jeugdige zijn betrokken. Verstrekken van gegevens aan de verwijzer Is een ouder of opvoeder door een andere professional naar het Opvoedbureau verwezen, dan stuurt het Opvoedbureau de verwijzer meteen na het eerste contact een bericht dat de ouder of opvoeder bij het Opvoedbureau is ‘aangekomen’. Bij het afsluiten van de contacten krijgt de verwijzer opnieuw bericht dat de contacten zijn afgesloten. Bij dit laatste bericht geeft het Opvoedbureau ook enige ‘buitenkant informatie’ over het resultaat van de gesprekken met het Opvoedbureau. Bijvoorbeeld of de hulpvraag is beantwoord en of verwijzing heeft plaatsgevonden. Het Opvoedbureau informeert de cliënt over de contacten met de verwijzer. Maakt de cliënt bezwaar, dan volgen er in principe geen contacten met de verwijzer. Tenzij het Opvoedbureau meent dat het, ondanks de bezwaren van de ouder, in het belang van de jeugdige noodzakelijk is om de verwijzer te informeren. Er is dan in feite sprake van een conflict van plichten.
Toegang tot (deel van het) dossier van het Opvoedbureau Alleen de medewerkers van het Opvoedbureau die direct (ook als vervanger of leidinggevende) bij de hulp aan de opvoeder zijn betrokken hebben toegang tot het (deel van het) dossier van het Opvoedbureau. Technisch en administratief personeel heeft toegang voor zover noodzakelijk voor de taakuitoefening.
Uitoefening van rechten De ouder/opvoeder kan een schriftelijk verzoek indienen bij het hoofd van de JGZ voor het uitoefenen van rechten op informatie, inzage en afschrift, correctie en eigen verklaring, vernietiging en klacht.
De overige diensten van de Jeugdgezondheidszorg hebben geen toegang tot de informatie over de inhoud van de contacten die zijn vastgelegd door het Opvoedbureau. Zij kunnen via de toegang tot het dossier van de JGZ alleen zien dat een opvoeder contact heeft met het Opvoedbureau, wanneer deze contacten begonnen zijn, wanneer ze zijn afgesloten en tot welke uitkomsten de contacten hebben geleid. De beroepskrachten van het Opvoedbureau hebben geen toegang tot de persoonsgegevens in het dossier die zijn vastgelegd door de overige diensten van de Jeugdgezondheidszorg.
Registratie en evaluatie
Bewaartermijn Het dossier van het Opvoedbureau wordt vijf jaar bewaard, gerekend vanaf het jaar waarin de gesprekken met de opvoeder zijn afgesloten. Verstrekken van gegevens over de opvoeder binnen de Jeugdgezondheidszorg (JGZ) Het Opvoedbureau verstrekt op eigen initiatief de ‘buitenkant’ informatie over de contacten met de ouders of opvoeders van de jeugdige aan de beroepskrachten van de overige diensten van de JGZ die direct bij de zorg aan de jeugdige betrokken zijn. Het gaat om: de datum van het eerste en het laatste contact en om een
46
Registratie Registratie van de cliëntcontacten van de wijkpedagogen gebeurt met behulp van het ROTS-programma (Registratieprogramma Opvoedingsondersteuning). In ROTS worden alle contacten geregistreerd. Gevraagd wordt daarin onder andere naar naw-gegevens, gegevens over de gezinssituatie, de kindsituatie, de opvoedingsproblematiek en het resultaat van de gesprekken. De voorlichters gebruiken voor hun huisbezoeken en andere activiteiten een (niet geautomatiseerd) registratiesysteem. Evaluatie Jaarlijks verzamelt het Opvoedbureau de gegevens die in ROTS zijn ingevoerd en worden deze geëvalueerd. Dit komt gezamenlijk met de gegevens van de voorlichters in een verslag voor de opdrachtgever en de managementrapportage.
47
Colofon © Utrecht, maart 2009 De beschrijving van de methodiek is mogelijk gemaakt door de Gemeente Utrecht (Programma Jeugd, Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling en de GG&GD Utrecht). Opvoedbureau Utrecht Telefoon 030 - 286 33 78 Bereikbaar maandag t/m vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur Contactpersoon Marlies Rekers E-mail
[email protected] Internet www.utrecht.nl/opvoedbureau Tekst Yvonne van Heerwaarden - Van Heerwaarden Onderzoek en Advies Eindredactie Communicatie GG&GD Utrecht Vormgeving Diet Rademaker, Utrecht Foto’s Anton van Daal, Willem Mes, Olga Boh, Barbara Vos Druk OBT Opmeer bv, Den Haag
48
