Het licht gaat weer aan in het Fundatiehuis 1
2
3
Het belangrijkste bezit van het museum is immaterieel en heeft geen inventarisnummer. Het zijn de idealen van de Verlichting.
4
5
T
– een van de meest geliefde musea van ons land – herbergt een uitzonderlijke collectie van hoog niveau. Een schatkamer van kunst en wetenschap, zo staat het eerste en oudste museum van Nederland bekend. Het authentiek 18de-eeuwse ensemble is uniek in de wereld. Kostbare tekeningen van kunstenaars als Michelangelo en Rafael hebben er een plek gevonden, samen met etsen van Rembrandt en schilderijen van de Haagse School. Maar er is meer dan kunst; mineralen, fossielen, een 20.000 jaar oude mammoetschedel en de allergrootste elektriseermachine maken deel uit van een rijke wetenschappelijke collectie. De vermaarde verzameling van ‘Teyler’ telt meer dan honderdduizend objecten. Napoleon reisde er met liefde voor naar Haarlem. eylers museum
Het licht gaat weer aan in het Fundatiehuis
6
7
De dromen van Pieter Teyler
H
van het museum is echter immaterieel en heeft geen inventarisnummer. Het zijn de idealen van de Verlichting. Deze inspireerden in de eerste plaats de naamgever en oprichter Pieter Teyler (1702-1778), een vermogende zijdefabrikant en bankier. In zijn statige huis aan de Damstraat no. 21 dagdroomde hij over een manier om een bijdrage te leveren aan de Verlichting in Nederland. Teylers Museum maakt nu plannen om het huis van Pieter Teyler in oude glorie te herstellen en toe te voegen aan het museale circuit. Het huis is onlosmakelijk met het museum verbonden en ligt met zijn ‘rug’ tegen de Ovale Zaal aan. Hier besloot Teyler in 1756 om zijn vermogen na zijn dood aan te wenden om “kunsten en wetenschappen, en ’t nut van ’t algemeen” te bevorderen. Het werd dé inspiratiebron om van het gebouw een tempel van de Verlichting te maken. Een plek waar de onderzoekende en nieuwsgierige mens centraal staat. et belangrijkste bezit
8
9
De erfgenamen bouwen een museum
H
van Pieter Teyler staat sinds zijn overlijden te boek als ‘het Fundatiehuis’. Hier kwamen na zijn dood de erfgenamen bijeen. Wat te doen met de nalatenschap van Teyler en zijn wensen, zo onmiskenbaar geïnspireerd door de Verlichting? Dat was de vraag. Men koos voor een bijzonder ambitieus plan: een eigentijds centrum voor onderzoek en onderwijs op het gebied van kunst en wetenschap. Met het voor die dagen zeer ruime legaat van Teyler gingen de erfgenamen kordaat aan de slag. In korte tijd werd de basis gelegd voor een verzameling die zijn gelijke in ons land nog niet heeft ontmoet. De aankoop van de 25 tekeningen van Michelangelo in het Rome van 1790 geldt nog steeds als een meesterzet. Minstens zo spectaculair was de bouw van de grootste elektriseermachine ooit. Teyler-directeur Van Marum ontwierp hem zelf. Het apparaat werd een sensatie van de eerste orde. Om de nieuwe wetenschappelijke inzichten aanschouwelijk te maken, moest er wel een geschikte ruimte komen voor experimenten en demonstraties. Onderzoek én onderwijs waren immers het doel. Het woonhuis was hiervoor niet bijster geschikt. Een jonge architect, Leendert Viervant, kreeg daarom opdracht om achter het huis een speciale toonzaal te bouwen. et statige huis
10
11
“A great house like this is, of course, a remarkable phenomenon. Just by its physical surviving. But it is also of what it represents. It stands for a set of ideals which are rarely more clearly articulated and which were unusually achieved, realised and preserved.” Neil MacGregor, directeur British Museum
over Teylers Museum op 10 december 2009
12
13
Een doorslaand succes
V
wat we nu de Ovale Zaal noemen, aanvankelijk alleen toegankelijk via de voordeur van het Fundatiehuis. In 1784 opende de zaal zijn deuren en hiermee was het eerste museum van Nederland een feit. Het was een doorslaand succes. De bijzondere combinatie van onderzoek en onderwijs sloeg aan. Bezoek kwam uit binnenen buitenland. Onder hen was de jonge architect Robert Smirke uit London. Zijn bezoek inspireerde hem jaren later tot een prachtig ontwerp: de King’s Library van George III in London. Deze ruimte staat nu bekend als de Enlightenment Gallery en vormt vandaag de dag het hart van het British Museum. iervant ontwierp
In de 19de eeuw was Teylers Museum aan een uitbreiding toe. Er kwamen nieuwe zalen en er verrees een imposant entreegebouw aan het Spaarne, omdat de ingang via het Fundatiehuis te klein werd voor de toestromende bezoekers. Honderd jaar later volgde de nieuwbouw van architect Hubert-Jan Henket. Sinds deze laatste uitbreiding zit het museum goed in zijn vel. Met circa honderdduizend bezoekers per jaar en veelgeprezen tentoonstellingen prijst Teyler zich gelukkig.
14
15
De 21ste eeuw
N
is het tijd voor een nieuwe ingreep. Om nog meer bezoekers te trekken? Meer ruimte voor tentoonstellingen? Nee, geen van beide. Het museum wil terug naar waar het allemaal begon. Terug naar het woonhuis van Pieter Teyler aan de Damstraat. Terug naar de Verlichting, terug naar een begrip en fenomeen dat te pas en onpas wordt gebruikt maar dat nergens wordt geduid of uitgelegd. iettemin
Het huis werd na de dood van Pieter Teyler de plek waar de bestuurders van de Fundatie (oftewel stichting) vergaderden. De beheerders van het museum betrokken de bovenste etages als dienstwoning. Museumdirecteur Eric Ebbinge was de laatste ‘inwonende directeur’ van het huis. Als een heuse nachtwaker waakte hij over het alarm. Anno 2010 zijn er andere plannen voor het statige pand. In de eerste plaats moet het huis na meer dan twee eeuwen hoognodig worden opgeknapt. De fundering behoeft groot onderhoud en alleen al daarom moet het huis in de steigers. Bovendien is het interieur vandaag de dag een schat op zichzelf geworden. De tijd heeft er stilgestaan. De voorname vestibule, de rijk gedecoreerde gang, het trappenhuis en de smaakvolle stijlkamers behoren tot de mooiste en meest authentieke 18deeeuwse interieurs van ons land.
16
17
18
19
Oude luister en een nieuwe bestemming
H
van de laatste bewoner schept ruimte voor een nieuwe en meer inhoudelijke blik op het Fundatiehuis. Het museum wil in de eerste plaats het huis in oude luister herstellen. De stijlkamers mogen zich in een grote belangstelling verheugen en worden daarom toegankelijk gemaakt voor groepsbezoek. De bovenste etages krijgen in de geest van de Verlichting een zeer bijzondere bestemming. Teyler wilde met kunst én wetenschap de samenleving verrijken. De bovenste etages zullen daaraan worden gewijd. Middels een internationaal georiënteerd artist & scientist in residence programma worden kunstenaars en wetenschappers straks door het museum bij toerbuurt uitgenodigd om binnen de muren van het museumcomplex onderzoek te doen. Het museum zal daartoe samenwerken met tal van organisaties op dit terrein. Twee uitgangspunten zijn hierbij van groot belang: nieuwe generaties kunstenaars en wetenschappers gaan de idealen en collecties van het museum interpreteren en toetsen. Bij dit proces geeft Teylers Museum het publiek gelegenheid om zelf ‘mee te kijken’. De circa honderdduizend jaarlijkse museumbezoekers zullen ingevoerd worden in de wereld van de Verlichting. et vertrek
20
21
Van plannen naar uitvoering
D
maakt het voornemen openbaar om het Fundatiehuis in oude glorie te herstellen en een nieuwe functie te geven. De totale kosten van het project worden geschat op vier miljoen euro. De eerste technische voorbereidingen zijn reeds begonnen. In nauw overleg met de gemeente Haarlem wordt onderzoek gedaan naar de grondwaterstand onder het huis. Het huidige waterpeil maakt een aantal beschermende maatregelen noodzakelijk. Na een technisch onderzoek zal in de winter van 2010 een uitgewerkte begroting worden gepresenteerd, vergezeld van een communicatieplan. eze brochure
22
23
Nieuwe bezoekers en nieuwe bewoners
E
tijdsplanning geeft aan dat het gerestaureerde Fundatiehuis in 2015 voor het publiek open kan gaan. In datzelfde jaar kunnen de eerste kunstenaars en wetenschappers hun intrek nemen op de bovenste etages. 259 jaar nadat Teyler zijn testament schreef, krijgt zijn huis nieuwe bezoekers én nieuwe bewoners. De openstelling van het Fundatiehuis voegt een geheel nieuw element toe aan het museum. Veel verzoeken tot bezichtiging moeten vandaag de dag nog worden afgewezen. De kwetsbare en soms ronduit fragiele conditie van de kamers dwingt het museum tot een zeer ‘zuinig’ toelatingsbeleid. Dat zal na 2015 anders zijn. Vanaf dat jaar zal Teylers Museum bezoekers welkom heten die de stijlkamers kunnen gaan bewonderen. Het artist & scientist in residence programma zal iedereen uitdagen om tot nieuwe inzichten te komen. Geheel indachtig de oprechte nieuwsgierigheid die ten grondslag lag aan de idealen van de Verlichting. Het huis zal de bezoekers straks meevoeren naar de idealen van Pieter Teyler. Het licht gaat weer aan in het Fundatiehuis. en allereerste
24
25
26
27
Colofon concept en tekst Paul Mosterd adviezen Maria Tuerlings (Trans Artists), Krien Clevis (Academie der Kunsten van de Universiteit Leiden), Koosje Hofman (De Nieuwe Collectie) ontwerp Studio Berry Slok, Amsterdam fotografie Kees Hageman 3D-tekening Robert Oosterwijk (Multimediation, Amsterdam) druk Calff & Meischke, Amsterdam oplage 500 stuks in opdracht van Teylers Museum juni 2010
Contact directeur Marjan Scharloo adres Spaarne 16, 2011 CH Haarlem telefoon 023 5160963
[email protected] www.teylersmuseum.nl
