Het Leidsche glas in de kerk te Valkenburg Nu tengevolge van het oorlogsgeweld in 1940 het eeuwsche kerkje te Valkenburg weinig fraaie en zijn evenmin bijzonder karakteristieke toren met den grond gelijk zijn gemaakt, bestond de laatste jaren de mogelijkheid deze plaats nader aan een bodemkundig onderzoek te onderwerpen. Ongetwijfeld kunnen door dit onderzoek de bewijzen worden eerbiedwaardige geschiegevonden voor een denis van dit kerkgebouw. Voor het hier te behandelen onderdeel van de historie dezer kerk is het evenwel voldoende te weten, dat zooals ook uit oude afbeeldingen blijkt, hier in een uit de middeleeuwen het begin van de dateerend kerkgebouw met 3-zijdig gesloten koor, eenige aanbouwsels en een eenvoudige romaansche toren heeft gestaan. Blijkens een op 10 Juli 1608 voor de Gerechtevan Leiden gebracht verzoek van de Kerkmeesteren van had dit kerkje het lot van de meeste Valkenburg der Rijnlandsche kerkgebouwen gedeeld, toen en tijdens het beleg van Leiden zooveel Gerechtsdagboek F.
333.
202
waardigemonumentenindezestrekenverwoestwerden. De herstelling van de kerk heeft blijkbaar betrekkelijk lang op zich laten wachten, want eerst in dit verzoek van 1608 verhalen de Kerkmeesteren, dat hun kerk wel hersteld is, maar dat de glazen nog oritbreken. notabile Zij hebben zich nu tot sonagien en om nadere hulp gewend. Uit de Leidsche Gerechtsdagboeken en nantieboeken kunnen we het geheele verloop van zaken, voorzoover het Leiden betreft, vrij nauwkeurig is, gelijk meestal in volgen. De auctor dichter, rederijker deze jaren, de alles en stadssecretaris Jan van Hout; die met de plaatselijke autoriteiten de besprekingen voert. De meester-schilder Isaac Claesz (Nicolai) van burgh maakt het ontwerp en de glasschrijver Mr. Cornelis Cornelisz. Clock is de uitvoerder, een driemanschap, dat door zijn werkzaamheden tusschen 1598 en 1608 voor de kerken te Gouda en Edam reeds wel bekend is. Maar laten wij de gebeurtenissen op den voet volgen. Op 10 Juli 16082) beschikt het Gerecht van Leiden dan gunstig op het reeds vermelde verzoek derkerkmeesteren om een glas in hun kerk te schenken. Mr. Cornelis Cornelisz. Clock, glasschrijver, krijgt opdracht om te Valkenburg de maat te nemen de daer ‘t glas zal werden en dien conform een patroon off project van ‘t glas aldaer te 1) Oud-Holland 55 (1938) blz. 115. Deze Swanenburgh is de vader van den leermeester van Rembrandt Isaaczn. Swanenburg) en leverde de schilderijen voor de (thans in de Lakenhal). 2) f. 333.’
203 stellen, te doen maecken volgende te procederen tot vorder opmaeckinge en stellinge van ‘t zelve glas, dat hij van stede wegen daer rnit aff zal werden gecontenteert en voldaen als nae behooren.” Men zou hieruit kunnen lezen, dat de glazenier zelf voor een schets of patroon moest zorgen -waarbij het onderwerp dan toch wel bepaald zijn en dat de kosten later bepaald zullen worden. Vijf dagen later rijden de stadssecretaris Jan van wagen” (waarHout en de glasschrijver schijnlijk over den Haagsche Schouw en verder langs den. Rijn) naar Valkenburg, alwaar in het bijzijn van den predikant Davidt Jacobsz. wordt gepleegd. In het hoofd van het nader koor komt het glas van de Staten, rechter hant van dien” in het Noord-Oosten, dat van den stadglas van houder en links, in het Zuid-Oosten,*) alle drie deselve huyse van Wassenaer, glazen in de voors huyffde van en gaende aende voorts tot de Zuidzijde (alsoe voors noortzijde blint es)” zal het glas komen, dat men aan Haarlem zou vragen te schenken. Indien Haarlem weigert kan Leiden deze plaats krijgen en anders de tweede. Den Haag heeft reeds de daaraan volgende opdracht om plaats toegezegd. Van Hout geeft Ger. Dagb. F. 335 vs. Men rekende bliikbaar met rechts en links het Statenglas. Op ‘de 85647 verg. ook 85645 en is duidelijk te zien, dat het koor aan de Noord-zijde is. Van gebrandschilderde glazen van de Staten en den Stadhouder geeft de teekenaar nog maar resten weer. Een betrouwbare afbeelding van de Zuidzijde met het raam, waar het Leidsche glas in kwam, was niet te vinden.
204 derhalve het eerste en tweede raam aan de Zuidzijde hem in ‘t wercken, opmaecken op te meten, en stellen in ‘t vorder te gedragen naer’t aenseggen van de voorn. Jan en van Hout brengt den volgenden dag te Leiden rapport uit, waarop burgemeesteren daarmee (hebben) genomen en belast mit het wercken opmaecken en stellen van de voors. glazen op ‘t patroon daer van door meester Ysaack Nicolaij medebroeder in vroetschappe te Hieruit blijkt dus dat Isaac van Swanenburgh wordt belast met het vervaardigen van een patroon. Driekwart jaar heeft hij noodig gehad voor een paeerste schets, want pas op 9 April 16091) daer troon van zeecker glas wert geslagen, gemaect in ‘t hij van de op een bij mr. Isaack Nicolaij ter gaderinge van die van de Gerechte stadt Leyden gesien, goet gevonden en gepresen en dienvolgende geresolveert ‘t glas van stede in de tot Valkenburch geschonken en gegeven te werden, maeckt en gestelt”. Ruim twee en een half jaar daarna wordt op 10 November 16112) ordonnantie verleend voor betaling aan ,,Mr. Ysaack Nicolaij onze medebroeder in Cornelis Cornelisz. schrijver te zamen van hondert gulden over en in betalinge van ‘t schrijven van gerechte stede den dorpe zeker ‘glas bij die van tot versieringe van hare kercke geschonken, als van ‘t patroon daer toe gemaekt te
2)
G. f. 48. F. f.
205 hebben, te weten aen de voornoemde Mr. Isaack over patroon grote als het voors. glas, te weten beloop van XV de tnegentich voeten voet, zevenentzestich gld. tien st. en aende Corneliszoon ter zaecke van schrijven, en stellen van ‘t glas jegens XXV st. de voet de vordere hondert twaelff gld. thien stuvers hier daeromme ‘t zelve Het merkwaardige van deze betaling is de verhouding in de geldelijke belooning van den ontwerper, die het patroon blijkbaar tot in de finesses uitwerkte, en den uitvoerder. Het mag een wonderlijke coïncidentie genoemd worden, dat juist dit glas, waarover de bronnen ons nauwkeurig inlichten verloren is gegaan, terwijl omgekeerd de bewaarde glazen, te Edam, ons dikwijls naar ontwerper en uitvoerder doen gissen. Houdt men zich de tumultueuze vlucht der Syriers uit het Leidsche glas te Gouda en tevens de aan het einde der 16e eeuw gebruikelijke uitbeelding van de bekeering Sauli voor dan kost het geen moeite van het glas te zich een voorstelling te maken Valkenburg. Wat de keuze van het onderwerp betreft, is de veronderstelling gerechtvaardigd, dat de vindingrijke Jan van Hout naar een bijbelverhaal heeft gezocht, waarin het met de aloude Valkenburgsche jaarmarkt verbonden paard op redelijke wijze te pas kon worden gebracht. Met het ontwerp van dit glas, dat nog de 1)
Verg. gewilde
1928-1929
blz.
een samenvatting over deze in de 16e eeuw : Friediänder, C a r a v a g g i o s (Vorträge Bibliothek Warburg 231-233).
206 ‘Edamsche glazen is ontstaan, sloot de oude burgemeester en kunstschilder Isaac Nicolai waarschijnlijk zijn kunstenaarsloopbaan af. Wanneer met de herrijzing van dit bedehuis ook de ramen weer beglaasd moeten worden, is het staandemogelijkaanleidingdeze schenkingte herhalen. Alleen reeds het feit, dat het oorlogsgeweld, dat in nabij gewoed de bange Mei-dagen van 1940 heeft, aan onze stad in hoofdzaak voorbijging, zou van dankbaarreeds een reden tot een dergelijk heid kunnen zijn. E. PELINCK .
