Resultaten en bevindingen van project
Het hele jaar rond energie-efficiënt irissen telen op water Dit rapport is onderdeel van de projectencatalogus energie-innovatie. Tussen 2005 en 2011 kregen ruim 1000 innovatieve onderzoeks- en praktijkprojecten subsidie. Ze delen hun resultaten en bevindingen, ter inspiratie voor nieuwe onderzoeks- en productideeën. De subsidies werden verleend door de energie-innovatieprogramma's Energie Onderzoek Subsidie (EOS) en Innovatie Agenda Energie (IAE).
Datum Status
April 2010 Definitief
De heer M.M. Boos e.a. in opdracht van Agentschap NL
Colofon
Projectnaam Programma Regeling Projectnummer Contactpersoon
Het hele jaar rond energie-efficiënt irissen telen op water Energie Onderzoek Subsidie Demonstratie Demo04014 De heer M.M. Boos
Hoewel dit rapport met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.
Eindrapportage Projectnummer : DEMO04014
De mogelijkheden demonstreren en testen van duurzame energieterugwinning- en opslagtechnologie, waardoor het mogelijk is om op een effectieve wijze irissen het gehele jaar door te telen.
VSC-Subsidie Postbus 4215 1620 HE Hoorn www.vscsubsidies.nl
[email protected] Zwaag : April 2010
Inhoud Inhoud
Bladzijde
1. Gegevens van het project
2
2. Inleiding
3
3. Het doel
4
3.1 Doelstelling
4
4. Samenvatting
5
5. Concept
8
6. Het project
11
6.1. Verticale bodemwarmtewisselaars
12
om de funderingspaal 6.2 Klimatologische besturingssysteem
13
6.3 Vernevelingsinstallatie op het dak van koel-,
13
snoei en sorteercompartiment met PV-panelen 6.4 Transmissiesysteem
14
7. Demonstratieperiode
14
8. Resultaten
17
9
19
Conclusie en aanbevelingen
10. Bijdrage aan de EOS Demonstratie doelstellingen
19
Eindrapportage 1
Gegevens project
Projectnummer : DEMO04014 De mogelijkheden demonstreren en testen van duurzame energieterugwinning- en opslagtechnologie, waardoor het mogelijk is om op een effectieve wijze irissen het gehele jaar door te telen. Penvoerder en medeaanvragers Penvoerder : De heer M.M. Boos Adres : Hokkeling 6 1693 HG Wervershoof Achtergrond : Sinds 1989 is de heer Boos als iristeler actief bezig met het onderzoeken en experimenteren om een duurzame broeimethode te ontwikkelen, zodat de irissen het gehele jaar door kunnen worden geteeld.
Medeaanvrager Adres
: :
Adviesbureau voor duurzame energiebesparende oplossingen Sixways B.V Wijzend 44 1688 JB Nibbixwoud Pionier op het gebied van duurzame energie en innovatieve oplossingen en toepassingen. Het bureau heeft al meerdere keren nationale prijzen op dit gebied in de wacht gesleept.
Achtergrond
:
Projectperiode
14 augustus 2006 t/m 14 april 2009
Contactpersoon Adres
: :
Website Emaikl
: :
VSC-Subsidie Postbus 4215 1620 HE Hoorn www.vscsubsidies.nl
[email protected]
Zwaag, April 2010 2/20
2
Inleiding Na een lange voorbereiding is de heer Boos in eigen beheer in 2006 begonnen met de bouw van zijn energiezuinige en duurzame broeierij. Het is de eerste broeierij die met het ontwikkelde klimatologisch beheersingssysteem van het Adviesbureau voor duurzame energiebesparende oplossingen Sixways B.V dat in de glastuinbouw wordt toegepast. Het ontwikkelde systeem van Sixways B.V. wordt al enige jaren in de utiliteitsbouw en woningbouw toegepast. Het systeem is zodanig aangepast dat het nu in de glastuinbouw kan worden toegepast. Het klimatologisch beheersingsysteem bestaat uit: - Bodemwarmtewisselaars , die om betonnen funderingspalen in lengterichting worden aangebracht;. Laagtemperatuur vloerverwarmings-/koelingssysteem, dat in de betonnen vloer van de broeierij is ingegoten; Bovengrondse warmtewisselaars met warmtepompen; Luchtcirculatieunits Volautomatisch beheersingssysteem Het klimatologisch beheersingssysteem is een geheel gesloten systeem van slangen waardoor water wordt gecirculeerd. Het water wordt in de luchtcirculatie units , boven- en ondergrondse warmtewisselaars opgewarmd of gekoeld. De vrijgekomen warmte die niet wordt gebruikt voor verwarming of koeling wordt in de grond onder de broeierij opgeslagen. De opgeslagen warmte kan op een later tijdstip opnieuw worden gebruikt voor verwarming van de verschillende ruimten in de broeierij. Het unieke van dit systeem is dat met één installatie tegelijkertijd verwarmd en gekoeld kan worden zonder dat energie verloren gaat.
3/20
3
Het Doel Het doel van het project is om de mogelijkheden met innovatieve duurzame energietransmissie technologie te demonsteren om irissen op watercultuur het hele jaar door te kunnen broeien.
3.1
Doelstellingen De doelstellingen van het demonstratie en kennisoverdrachtsproject zijn: Het demonsteren van duurzame en energiezuinige technologie waardoor het mogelijk is om irissen het gehele jaar op watercultuur te kunnen broeien; Het verbeteren van de concurrentiepositie t.o.v. buitenlandse bedrijven. Het minder afhankelijk zijn van schommelingen en stijgingen van de aardolieprijzen en de daaraan gekoppelde gas- en elektriciteitsprijzen; Beperking van de afhankelijkheid van klimatologische invloeden (schommelingen en veranderingen) en afhankelijkheid van het seizoen; Betere afstemming op de vraag van het product door kunstmatige klimatologische beheersing van het broeiproces; Door gebruikmaking van duurzame energiebesparende technologie de energie voor het verwarmen en koelen met 70 tot 90% te kunnen reduceren.
4/20
4.
Samenvatting
In 1989 is de heer Boos in samenwerking met het Onderzoeksbureau PPO (Praktijkonderzoek Plant & Omgeving) begonnen met het ontwikkelen van een nieuwe broeimethodiek om irissen op watercultuur te broeien. De ontwikkeling van deze methodiek is in de afgelopen jaren zo succesvol verlopen dat het mogelijk is om irissen het gehele jaar op watercultuur te broeien i.p.v. in de volle grond. Om deze strategische verandering economisch mogelijk te maken is de teler op zoek naar een oplossing om minder afhankelijk te zijn van de fluctuerende energiemarkt. Door de sterk blijvend stijgende energieprijzen van fossiele brandstoffen wordt het voor telers steeds moeilijker om een strategische keuze te maken omtrent de investeringen, zodat zij optimaal kunnen blijven concurreren met hun buitenlandse collega’s in de klimatologisch gunstiger landen. Deze onzekere situatie zal mogelijk een drijfveer vormen om op zoek te gaan naar alternatieve mogelijkheden om het bedrijf voort te zetten. Een van de alternatieve oplossingen voor dit probleem wordt momenteel door het technisch bureau Sixways B.V. op het gebied van duurzame energie ontwikkeld, waardoor het mogelijk wordt om op een efficiënte wijze meer dan 60% op de energiekosten te kunnen besparen t.o.v. traditionele installaties. Door de te verwachten prijsstijgingen op de energiemarkt wordt de verwachte kostenbesparing alleen maar hoger. Daarnaast wordt het met één systeem mogelijk de verschillende compartimenten van het teelproces tegelijkertijd onafhankelijk van elkaar te verwarmen of te koelen wat met een conventioneel systeem economisch minder rendabel is. In 2006 is de heer Boos in eigen beheer begonnen met de bouw van zijn nieuwe broeierij op de Hokkeling 6 in Wervershoof. Circa 60% van de totale inversteringskosten zijn besteed aan de betonnen fundatievloer die over de gehele oppervlakte van de broeierij is aangelegd. In deze betonnen vloer is laag temperatuur vloerverwarmings-/koelingsysteem aangelegd. Het systeem zorgt ervoor dat de verschillende ruimten in de broeierij onafhankelijk van elkaar kunnen worden verwarmd of gekoeld. Tevens wordt deze vloer als warmtebuffer en voor opslag gebruikt. Deze betonnen fundering rust op betonnen funderingspalen. Langs deze palen zijn in verticale richting slangen aangebracht, die als bodemwarmtewisselaars gaan functioneren. Door deze slangen wordt water gecirculeerd om de vrijgekomen warmte uit de bovengrondse warmtewisselers te kunnen afvoeren en te kunnen koelen.
5/20
Het verwarmde circulatiewater in de slangen van de bodemwarmtewisselaar wordt gekoeld met aardwarmte. De warmte, die tijdens het af koelingsproces vrijkomt wordt in de bodem onder de broeierij opgeslagen. De opgeslagen warmte wordt op een later tijdstip opnieuw gebruikt voor verwarming van de broeierij. Aan de bovengrondse warmtewisselaars zit een warmtepomp en het vloerverwarmings/koelingssysteem gekoppeld. Hiermee kan het circulatiewater in het vloerverwarmings-/ koelingssysteem worden verwarmd of gekoeld. Tijdens de demonstratieperiode is de broeierij in voorjaar, zomer en herfst met het vloerverwarmings-/koelingsysteem gekoeld en in de winter is de broeierij met de opgeslagen warmte in de grond verwarmd. Het ontwikkelde systeem dat deel uitmaakt van een compleet klimatologisch beheersingssysteem heeft in de afgelopen winterperiode waarin het kortstondig streng heeft gevroren heeft veel aandacht getrokken van collega glasbouwtuinders, omdat uit de schoorsteen van de broeierij van de heer Boos geen rook kwam. Terwijl het binnen in de broeierij warm was. Velen hebben de heer Boos gebeld met de vraag of zijn installatie stuk was. Toen de heer Boos tegen andere glastuinbouwers vertelde dat zijn installatie volledig in bedrijf was en het gewas er goed bij stond konden het niet geloven dat hij met aardwarmte de broeierij in deze vorstperiode kon verwarmen. Tijdens de demonstratieperiode is er belangstelling uit binnen-en buitenland geweest voor deze alternatieve en duurzame verwarmings/koelingtechnologie. Onder de belangstellenden waren velen verbaasd dat men met deze eenvoudige technologie een broeierij te gelijkertijd kon verwarmen en koelen. Het heeft een lange tijd geduurd voordat het klimologisch beheersingssysteem goed was afgesteld om de verwachte enerigiebesparing te kunnen realiseren. Zo waren in de beginperiode technische problemen met de warmtepompen, doordat het beheersingssysteem niet door de juiste beheersingsprogrammatuur werd aangestuurd. Vanaf het begin van het demonstratie- en kennisoverdrachtproject is er kontact met TNO geweest om het energiegebruik te laten monitoren. In de beginfase van het project heeft TNO aangegeven dat zij voor de monitoring van het energieverbruik in de glastuinbouw niet over kennis en ervaring beschikte en adviseerde ons om PPO dit te laten uitvoeren.
6/20
Omdat dit project voor PPO geheel nieuw was en dat zij ook niet over ervaring beschikte over dit soort projecten is in de beginfase het één en ander misgegaan met het meetinstrumentarium, waardoor de verkeerde metingen m.b.t. het energieverbruik werden geregistreerd. Daarnaast is een gedeelte van de oogst mislukt doordat de circulatieslangen van het vloerverwarmings- /koelingssysteem per ongeluk waren aangesloten op het bewateringssysteem van de bakken met bollen. Zodoende is er circulatiewater in deze bakken terechtgekomen. Gedurende het project zijn er regelmatig evaulatiegesprekken geweest met de betrokken partijen om de opgelopen kinderziekten van het systeem te verhelpen. Zo zijn enkele onderdelen van de warmtepompen vervangen en er is een onderhoudsplan opgezet om storingen te voorkomen. De besturingsprogrammatuur is aangepast en op enkele punten herschreven. Het communicatiesysteem om de gegevens van het meetinstrumentarium op afstand te kunnen registreren en te kunnen analyseren is verbeterd. Tijdens deze demonstratieperiode is er niet alleen kennis en ervaring overdragen aan de belangstellenden, maar ook betrokken parijen hebben nieuwe kennis en ervaring opgedaan om de gedemonstreerde technologie te verbeteren Zo wordt in het volgende project meer aandacht besteed aan de directe broeiomgeving van de bloem dan aan de ruimte waarin de bloemen worden gebroeid, waardoor er meer energie kan worden bespaard. Om dit te kunnen realiseren worden luchtzakken langs de broeicontainers gehangen, zodat de broeiomgeving van de bloem direct op een efficiënte wijze met ventilatielucht wordt verwarmd of gekoeld. Daarnaast zijn in de installatie technologische verbeteringen aangebracht om broei- of celruimte bij een lagere temperatuur optimaal te kunnen koelen. Op dit moment is de tweede generatie van deze klimatologische beheersingstechnologie in een broeierij, die vier keer groter is dan de broeierij van de heer Boos, in gebruik. Ook de heer Boos overweegt om een verbeterd type van de tweede generatie in gebruik te nemen voor een nieuwe broeiruimte. In deze broeiruimte kan de gelijkertjd met de broei van irissen ook freesia’s worden gebroeid. Kortom de ontwikkeling op het terrein een klimatologische broeitechnolgie met duurzame energiebronnen staat niet stil.
7/20
5.
Concept De opgeslagen energie in de bodem wordt in koude perioden met behulp van een warmtepomp opgepompt en verder opgewarmd, zodat deze warmte via het luchtcirculatiesysteem, circulatielucht, vloerverwarmingssysteem en buizennetwerk op teelhoogte in de verschillende compartimenten van het bedrijf kan worden verspreid. In de warme perioden kan de vrijgekomen koele lucht van de warmtepomp worden gebruikt om compartimenten extra te koelen. De warmte die daarbij vrijkomt wordt ook als extra energiebuffer in de grond opgeslagen. Het bureau Sixways B.V. heeft een systeem van bodemwarmtewisselaars ontwikkeld die in verticale richting om de betonnen funderingspalen wordt aangebracht. Via een ondergronds netwerk van leidingen wordt het opgewarmde water met grondwarmte van 12 graden Celsius gekoeld. Dit netwerk van leidingen is gekoppeld aan het bovengrondse netwerk. Door een directe koppeling van beide netwerken kan het water in dit gesloten systeem continu worden gekoeld. Via dit natuurlijke proces vindt er verplaatsing van warmte plaats. Dit basisprincipe wordt in figuur 1 schematisch weergegeven. Zodra de temperatuur van de bovengenoemde ruimte afkoelt en onder de temperatuur van de grondwarmte komt, kan men het systeem omdraaien. Hierdoor wordt dan in eerste instantie het opgewarmde deel van grond gebruikt voor het opwarmen van de boven gelegen ruimtes.
Fig. 1. 8/20
Figuur 2 toont schematisch hoe de circulerende lucht via een bovengrondse warmtewisselaar wordt gekoeld.
Fig. nr. 2 Om er verzekerd van te zijn dat er voldoende capaciteit beschikbaar is om de verschillende compartimenten op een effectieve wijze te kunnen koelen wordt er een extra open bron geboord.
Om de temperatuur in de verschillende compartimenten te kunnen sturen en beheersen, wordt gebruik gemaakt van een nog te ontwikkelen besturingssysteem. Het is de bedoeling dat met deze besturingtechnologie de temperatuur in de verschillende compartimenten van het teelproces op afstand kan worden afgesteld en automatisch geregeld. Door optimaal gebruik te maken van de aanwezige warmte voor het koelen en opslaan worden naar verwachting de kosten van elektriciteit- en gasverbruik afhankelijk van de prijsstijgingen met 60 tot 75 % ten opzichte van een conventionele installatie gereduceerd. Het gehele concept wordt in figuur 3 schematisch weergegeven. Uit een haalbaarheids-, literatuur- en technisch specificatieonderzoek van de leveranciers van apparatuur en de regeltechnologie die bij dit experimentiele ontwikkelingsonderzoek als uitgangspunt worden gebruikt is gebleken dat, door gebruikmaking van een duurzame energiereductie, tussen de 70 tot 90 % realiseerbaar is. 9/20
Omdat Sixways B.V. niet gespecialiseerd was in de glastuinbouw wordt in dit project samengewerkt met het Onderzoeksbureau PPO (Praktijkonderzoek Plant & Omgeving). Dit onderzoeksbureau is al jaren betrokken bij het onderzoek naar de duurzame teelmethode. Daarnaast is PPO steeds meer betrokken bij onderzoekingen om het energieverbruik in de glastuinbouw te reduceren. In dit project zal PPO op regiebasis deelnemen. Om het onderzoek onafhankelijk en betrouwbaar te laten verlopen, zal aan TNO worden gevraagd om het monitoringstraject uit te voeren. Het PPO zal ook het bureau Sixways adviseren over de inrichting en plaatsing van de apparatuur om het energieverlies door temperatuurverschillen tussen kweek-, bloei-, snoei en sorteerruimte zo optimaal mogelijk te maken. Daarnaast zal PPO adviseren t.a.v. de temperatuurbalans in de teelruimten waardoor het groeiproces optimaal verloopt.
Fig. 3 10/20
6
Het project Zoals al eerder vermeld, heeft de sector van de glastuinbouw te maken met stijgende energieprijzen en een verwachte klimatologische verandering. Om te voorkomen dat telers door deze situatie in financiële problemen komen, is het noodzakelijk dat zij op zoek gaan naar alternatieven om de bedrijfsactiviteiten te kunnen voortzetten. De heer Boos is vanaf 1989 actief bezig met het ontwikkelen van een duurzame broeitechniek om de bezettingsgraad en de continuïteit van zijn bedrijf te vergroten. Binnen zijn eigen vakgebied heeft hij samen met PPO een duurzame kweekmethode, het telen van irissen op basis van watercultuur, ontwikkeld. Tijdens het onderzoek is niet alleen gebleken dat de kwaliteit van de geteelde irissen is verbeterd, maar ook dat er nauwelijks bestrijdingsmiddelen hoeven te worden gebruikt omdat de bakken en trays na het gebruik worden gesteriliseerd. Om de continuïteit van het teelproces van irissen mogelijk te maken is een gunstige prijs/kwaliteitsverhouding van groot belang. Deze verhouding wordt voor een groot deel bepaald door de energiekosten en het klimatologisch beheersingssysteem. Om de kostenpost van de energiekosten ook op langere termijn te kunnen beheersen is het van belang dat het energieverbruik en de transmissie zo efficiënt mogelijk worden beheerst en geregeld, zodat het tot een minimum wordt beperkt. Om dit te kunnen realiseren heeft het adviesbureau Sixways B.V. enkele jaren geleden onderzoek verricht bij een kunststofverwerkingsbedrijf Schipper Kozijnen B.V. in Opmeer. Bij dit bedrijf werd ontzettend veel energie verspild doordat de vrijgekomen warmte bij de productie van kunststoffen kozijnen en panelen via openstaande ramen en deuren uit het bedrijf werd afgevoerd, terwijl de kantoorruimten met externe energielevering werden verwarmd. Daarnaast had men te maken met een hoog ziekteverzuim dat door tocht werd veroorzaakt , omdat door tegenover elkaar staande deuren en ramen in de productiehallen werden opengezet om de vrijgekomen warmte te kunnen afvoeren. Door onderzoek naar de mogelijkheden om de vrijgekomen warmte uit het productieproces middels een innoverend klimaatsysteem te kunnen transporteren en in de grond op te slaan is gebleken dat een groot deel van deze warmte kan worden gebruikt voor verwarming van kantoorruimten en andere delen van het bedrijfscomplex. Hierdoor hoefden de deuren en ramen in de productiehallen niet meer te worden opengezet. Dit had tot gevolg dat het ziekteverzuim in een korte tijd behoorlijk is afgenomen. Tijdens het onderzoek werd een energiereductie gerealiseerd van 80% t.o.v. een conventionele installatie met een HR+ ketel.
11/20
Het concept van deze installatie, ontwikkeld door Sexways B.V. in samenwerking met Besseling Installaties B.V. voor Schipper Kozijnen B.V. wordt als uitgangspunt gebruikt en betekent een economische perspectief voor de heer Boos en in de toekomst ook voor andere telers om de iristeelt te kunnen continueren, alleen worden er voor de sector van de glastuinbouw andere, aanvullende eisen en prioriteiten gesteld aan verwarming en koeling dan die voor industriële doelen. Dit betekent dat de installatie vanaf het basisconcept geheel opnieuw moet worden ontworpen, onderzocht en ontwikkeld. Dit is een aanzienlijk groot risico voor zowel de opdrachtgever als de bouwer van deze installatie. 6.1.
Verticale bodemwarmtewisselaars om de funderingspaal. Verticale bodemwarmtewisselaars bestaan uit polyethyleen leidingen die in de lengterichting langs de massieve betonnen funderingspalen worden bevestigd. Deze leiding loopt om de kop van de funderingspaal heen. Omdat de leiding op een speciale manier om de kop van de paal loopt, wordt deze tijdens het slaan van de paal in de grond niet stuk geslagen of door de grondverplaatsing niet dichtgedrukt. Op deze speciale bevestigingstechniek is octrooi aangevraagd. Op dit moment bestaat er al een techniek waarbij de warmtewisseling in een gegoten funderingspaal wordt aangebracht. Het nadeel van deze techniek is: - dat de gegoten betonnen funderingspalen alleen op bestelling worden geproduceerd; - dat tijdens de fabricage van de palen de leidingen handmatig in de gietvorm van de betonnen paal moeten worden aangebracht; - dat de paal acht weken moet uitharden voordat hij kan worden gebruikt als funderingspaal; - dat vaak tijdens het transport van de fabrikant naar de bouwplaats de uitstekende delen van de gegoten leidingen worden beschadigd, waardoor deze niet meer kunnen worden aangesloten. Uit de gegevens van de aannemers blijkt dat tijdens het transport ± 10 % van de aangeleverde gegoten palen de uitstekende delen van de gegoten leidingen worden beschadigd. Daarentegen heeft het ontwikkelde systeem van Sixways de volgende voordelen; - de opname- en de reductiecapaciteit van warmte in/uit de grond ten opzichte van een speciale gegoten funderingspaal is anderhalve keer zo groot ; - prijs/kwaliteit van het ontwikkelde systeem van sixways is behoorlijk laag, zodat de extra investering binnen 5 jaar is terugverdiend; - er kunnen gestandaardiseerde funderingspalen worden gebruikt, die uit voorraad kunnen worden geleverd;
11/20
- geen extra vertraging bij de bouw van het pand, omdat de funderingspalen niet apart hoeven te worden gegoten en moeten uitharden; - het gehele systeem wordt binnen de fundering en ondergronds aangelegd, zodat er geen ruimteverlies binnen het pand optreedt.
6.2. Klimatologisch besturingssysteem; Het Klimatologisch besturingssysteem is het regel- en besturingssysteem waardoor de temperatuur in de verschillende compartimenten automatisch wordt geregeld. In de koel-,kweek-, bloei-, snoei- en sorteercompartimenten zijn op verschillende plaatsen sensoren geplaatst die in verbinding staan met de overige delen van het klimatologische beheersingssysteem en maakt het mogelijk de temperatuur nauwkeurig in de compartimenten in te stellen.
6.3. Vernevelingsinstallatie op het dak van koel- , snoei- en sorteercompartiment met PV- panelen Met behulp van een watervernevelingsinstallatie op het dak van het koel- , snoei- en sorteercompartiment kan worden voorkomen dat de warmte door de dakisolatie in de onder liggende ruimten kan binnendringen door evaporatie van het vernevelde water. In figuur 4 wordt het vernevelingsproces schematisch weergegeven.
Fig. 4. De energiepompen van de vernevelingsinstallatie worden aangedreven door de PV-panelen , die op het dak van genoemde compartimenten zijn gemonteerd.
13/20
6.4. Transmissiesysteem Het transmissiesysteem is het laatste innovatieve onderdeel van het klimatologisch beheersingssysteem en vormt de aorta van het totale systeem. Via dit transmissiesysteem wordt de druk en de snelheid van het water bepaald voor een optimale warmteabsorptie- of afgifte.
7.
Demonstratieperiode
Tijdens de demonstratieperiode van 14 augustus 2006 t/m 14 april 2009 hebben de meeste vakbladen voor de bloembollen sector een redactioneel artikel over dit duurzame en energiezuinige project geschreven, waardoor 2216 personen uit binnen- en buitenland het demonstratie- en kennisoverdrachtproject bij de heer Boos hebben bezocht. De meeste bezoekers waren geinteresseerd in het broeiproces en resultaat van de irissen. Voor velen was het de eerste keer dat deze met nieuwe verwarmings- en koelingstechnologie kennis maakte en waren verbaasd over resultaten. Een aantal glastuinders was zo onder de indruk, dat zij hun nieuwe bouwplannen gingen aanpassen. Met gevolg dat een jaar later bij een grote tulpenbroeier in de regio West – Friesland de eerste tulpenbroeierij met de gedemonstreerde technologie werd gebouwd. Met deze bouw is een proces op gang gekomen om de gedemonstreerde technologie verder te ontwikkelen, waardoor deze technologie ook voor andere gewassen en sectoren voor verwarming en koeling inzetbaar is. In de komende jaren zijn er plannen om vier nieuwe broeierijen met klimatologische beheersingstechnologie met warmte/koeling opslag in de grond met een gezamenlijke broeicapaciteit van 100 miljoen tulpen per jaar te bouwen. Tijdens het demonstratieproject hebben wij veel positieve reacties van de bezoekers uit andere sectoren ontvangen. Hieruit is gebleken dat deze duurzame energiebesparende technologie erg veel indruk heeft gemaakt en dat men deze technologie in de toekomst in eigen bedrijf wil toepassen. Daarom ontvangen wij nog steeds reacties en vragen over de gedemonstreerde technologie uit de pluimvee-, visteelt- en recreatiesector. De planning is om in de provincie Friesland in het komende jaar het eerste duurzame en diervriendelijke pluimveebedrijf van Nederland met deze technologie uit te voeren. Ook er zijn er plannen om in de provincie Flevoland en Groningen respectievelijk eerste viskwekerij en zwembad met de genoemde technologie te bouwen. .
14/20
Tijdens de demonstraties is men erachter gekomen dat met het systeem meer warmte in de grond kon worden opgeslagen en dat het energieverbruik, door gebruik te maken van andere soort pompen met een hogere capaciteit, lager uitviel dan wat men in eerste instantie had berekend. Hierdoor was het niet rendabel om zonnepanelen op het dak van de schuren te leggen Hieronder treft u een overzicht van het aantal bezoekers aan. Overzicht van het aantal bezoekers in de periode van 1 juni t/m 31 december Periode
Naam van het bedrijf
Aantal Personen
maart '07
PPO/LNV
8
Febr. '07
Vakgenoten
130
Mei'07 Fa. Duin Nov '07 -apr '08 Royal van Zanten
Beschikbaarstellen ruimte vergadering( inz. duurzaamheid en rondleiding) Opendag
2
Rondleiding
5
Bezoek met fresiatelers i.v.m. interesse in het klimatologisch systeem gedurende 10 weken proeven gedaan, met wekelijks bezoek
nov '06 - dec '07 W.Wagemaker en Zn B.V.
3
Interesse voor de bouw van een nieuwe broeierij
Jan '08
Fa. Duin
2
Interesse i.v.m. Nieuwbouw
April '08
Fa. Steltenpool
3
Rondleiding
07 - '08
Sixways
10
Toekomstige klanten voor de installatie , meerdere malen
Mei '08
Sjaak Schipper en
2
Puur interesse voor het vak en techniek
Peter de Geus April '08
KAVB, Peter ten Boekel
1
Opbouwen klantenrelatie
Mei '08
J. Groot
2
Rondleiding met iemand uit Brazilié
April '08
Frans van Zaal
2
Rondleiding plus foto's gemaakt voor een brochure
Jan '08
Gerrit Wildebeest
2
Rondleiding voor een interview vakblad
(artikel over waterbroei) Maart '08
Fa Stap
4
Rondleiding met vakcollega uit America
Maart '08
Regio 22
2
Opname voor regionale televisie
Jan/ febr '08 Paul Bakker Agra Visi
20
Opleidingsadviseur , bedrijfsbezoek met studenten
April '08
Gerrit Wildebeest (Artikel producttechnologie)
2
interview voor een vakblad
juni'08
Hans Pater met
2
Leverancier van de bollen
juni'08
Kees v.d. Wereld Fa. Haakman met Japanners
voor verdere zelfontwikkeling/kennis op dit vakgebied
Sub totaal :
2
Rondleiding
155
:
15/20
Periode
Naam van het bedrijf
Aantal Personen
Gtt magazine
1
Interview voor vakblad
Rabobank
2
Rondleiding
Aug '08
Hennes & Houser
3
Rondleiding
Sept '08
VKC Langedijk
3
Rondleiding met 2 Australiers
Febr '08
Lezing gehouden over het
juni'08 Juli '08
250
Presentatatie KAVB Noordwijkerhout
600
Gemonineerd voor innovatieprijs , tevens op de beurs om kennis over het
Klimotologisch systeem en teeltechniek bij KAVB Mrt '08
Ei van Columbus
duurzame klimatologisch verwarmings-/koelingsysteem overgedragen April '08
PPO
300
Samen met PPO op een beurs gestaan
Nov '08
Rabobank
130
Presentatatie door Sixways over het klimatologisch systeem voor alle glastuinbouwers uit de regio West-Friesland
Nov'08
LTO- noord
40
Presentatie van het ontwikkelde klimatologisch systeem op de leden-
Nov '08
Dag van de Toekomst
600
Lezing met een stand op de beurs
Jan '09
Vakgenoten
100
Opendag
Mrt '09
Jongeren LTO
15
Rondleiding
vergadering van LTO ( afd. Noorderkoggenland ) in De Goorn
Jan '09
Boots
2
Interesse in het systeem voor gladiolen
Febr '09
Simon Redden
2
Rondleiding, zelf teler in Engeland
Juli '09
Kees Schouten Hans Meester/ Koen Haakman
1
Rondleiding, heeft zelf een bedrijf in Brazilie
2
Rondleiding, heeft zelf een tulpenbedrijf in Amerika
Juli '09 Juli '09
GreenChain, Metz, Rubos
9
Bemiddelingsburo met klanten
Mei '09
Vakblad Bloem en Blad
4
Interview en rondleiding voor vakblad
Sub totaal :
Totaal aantal bezoekers :
2061
2216
16/20
8
Resultaten
In 2008 heeft het onderzoekbureau PPO aan het begin en aan het einde van 2008 het energieverbruik en de uitval van bloemen tijdens het broeiproces gemonitord. In het eerste onderzoek tijdens de eerste broeironde van irissen in het begin van 2008 kunt in figuur nr.5 zien dat het uitvalpercentage op watercultuur 32 % bij een jaarlijkse broei van 1.605.700 bloemstelen bedraagt. Daartegenover bedraagt het uitvalpercentage bij een broei van irissen in volle grond op 10% bij een jaarproductie van 767.600 bloemstelen. In de laatste broeironde van 2008 is het uitvalpercentage op watercultuur gelijk aan de broei op een vergelijkbaar onderzoek op volle grond ( zie figuur nr. 6). De hoge uitval in het eerste onderzoek heeft te maken met dat het klimatologische beheersingsysteem nog niet optimaal was ingesteld en dat er nog niet voldoende warmte in de grond was opgeslagen. Toch werd er al 67% energie t.o.v. een volle grondbroei in de kas bespaard. De energiebesparing in de laatste broeironde van 2008 t.o.v. de volle grond broei van 67 % naar 75% opgelopen. Terwijl de verwachting was dat er 65% energiebesparing kon worden gerealiseerd t.o.v. en volle grond broei. Tabel .. Gerealiseerde Productie, energieverbruik en energiebesparing in 2008. Systeem Boos Vollegrond Verwacht bij GLAMI norm Eenheid Gerealiseerd KWIN 2006 ontwerp 2010 bruto kas netto kas kasbenutting
m2 m2 %
1100 990 90%
1100 770 70%
Trekken/jaar kasperiode per trek
n weken
8,15 6
3,85 13
Uitval productie per jaar
% stelen
32% 1605700
10% 2115000
10% 767600
productie per m2/jaar productie per m2/trek
stelen stelen
1460 179
1923 236
698 181
m3 kWh MJ
243384 2190453
0 340000 3060000
82187 35523 3210210
1353550
MJ/steel
1,36
1,45
4,18
1,76
67% 23%
65% 18%
Energieverbruik/jaar gas elektra Totaal primaire energie Energie/steel
Energiebesparing t.v. vollegrondsbroei t.o.v KWIN 2006 % % t.o.v.GLAMI 2010
Bij het elektraverbruik KWIN is 22000 kWh opgeteld voor actief koelen in de zomermaanden MJ/m2 1991 2782 2918 E/m2
Figuur nr. 5
1231
17/20
Tabel .. Productie bij lager uitval%, energieverbruik en energiebesparing in 2008. Vollegrond Systeem Boos Verwacht bij GLAMI norm Eenheid KWIN 2006 Gerealiseerd ontwerp 2010 m2 m2 %
1100 990 90%
1100 770 70%
Trekken/jaar kasperiode per trek
n weken
8,15 6
3,85 13
Uitval productie per jaar
% stelen
10% 2115000
10% 2115000
10% 767600
productie per m2/jaar productie per m2/trek
stelen stelen
1923 236
1923 236
698 181
m3 kWh MJ
243384 2190453
0 340000 3060000
82187 35523 3210210
1353550
MJ/steel
1,04
1,45
4,18
1,76
75% 41%
65% 18%
bruto kas netto kas kasbenutting
Energieverbruik/jaar gas elektra Totaal primaire energie Energie/steel
Energiebesparing t.v. vollegrondsbroei t.o.v KWIN 2006 % % t.o.v.GLAMI 2010
Bij het elektraverbruik KWIN is 22000 kWh opgeteld voor actief koelen in de zomermaanden MJ/m2 1991 2782 2918 E/m2
1231
Daarnaast heeft het onderzoekbureau PPO het demonstratieproject op broeitechnisch niveau begeleid en ondersteund. Tevens heeft dit bureau voor de publiciteit gezorgd en de open dagen op de broeierij georganiseerd.
18/20
9.
Conclusie en aanbevelingen
Gedurende deze demonstratieperiode is zeer kritisch gekeken naar de capaciteit van het systeem. Tijdens deze periode is gebleken, dat de opslagcapaciteit van warmte in de grond vele malen hoger lag dan vooraf was berekend. Om meer warmte in de grond te injecteren werden koelingunits in de nok van de broeiruimte opgehangen, waardoor de opstijgende warmte kon worden gekoeld. De vrijkomende warmte van dit koelproces werd toegevoegd aan de al opgeslagen warmte in de bodem onder de broeierij. Hierdoor was voldoende warmte beschikbaar om de temperatuur en vochtigheidsgraad tijdens de kwakkelwinters van het afgelopen jaar constant te houden. Tijdens het demonstratieproject is gebleken dat de vochtigheidsgraad in de broei en afbroeiruimte gaat stijgen door warmte die vrijkomt door het plaatsen van extra lichtbronnen. Om dit probleem te verhelpen wordt momenteel in een andere broeierij geёxperimenteerd met luchtzakken die langs de bakken in de bollen worden opgehangen. Hierdoor wordt de luchtvochtigheidsgraad rondom de bakken met bollen lager terwijl de luchtvochtigsgraad in de ruimte hoger ligt. Door gebruikmaking van luchtzakken kan de snelheid luchtventilatiesnelheid worden verlaagd. Tevens zijn er dan minder luchtcirculatieunits nodig om de broeiruimte optimaal te kunnen ventileren.
10.
Bijdrage aan de EOS: Demonstratie doelstellingen
Tijdens de demonstratie- en kennisoverdrachtperiode hebben een behoorlijk aantal mensen van verschillende bedrijven en overheidsinstellingen uit binnen- en buitenland het project bij de heer Boos bezocht. Daarnaast zijn er verschillende artikelen in de vakliteratuur over dit project geschreven. Uit de vele reacties die wij hebben ontvangen is duidelijk gebleken dat het project ook buiten de agrarische sector belangstelling heeft gekregen. Zo heeft dit project voor velen als voorbeeld gediend om in de nabije toekomst de plannen voor het verwarmen en koelen van gebouwen, schuren, winkels en broeierijen te herzien; zodat de olievlek met duurzame en energiezuinige oplossingen voor het verwarmen en koelen van diverse gebouwen langzamerhand over Nederland uitvloeit. Zo zal er binnen enkele jaren al meer dan miljoen tulpen en kippen in de Provincies Noord- Holland en Friesland in een broeierij en stal worden gebroeid en gefokt met een alternatieve warmte/koelingbron . Deze broeierijen en stallen zijn geheel CO2 neutraal en kunnen hun energiebehoefte voor meer dan 80% zelf opwekken. Het herhalingspotentieel in MJ is moeilijk uit dit demonstratieproject te berekenen, omdat dit sterk afhankelijk is van de oppervlakte van de broeiruimte en het soort bol dat in de broeiruimte wordt gebroeid.
19/20
Uit opbrengstberekeningen is gebleken dat de omzet per geveilde bloemensteel 60 % hoger ligt dan een bloemensteel die op traditionele wijze is gebroeid. Dit komt omdat de vaste kosten voor energie 75% lager liggen dan de traditionele broei . Op de totale kosten kan een besparing tussen de 75 en 85% worden gerealiseerd t.o.v. een traditionele broei, waarbij de bollen in de volle grond wordt uitgebroeid. Een exacte berekening is moeilijk te maken, omdat op waterbroei met energiezuinige klimatologische beheersingstechnologie en warmteopslag in de bodem meer bollen per vierkante kasoppervlakte kunnen worden gebroeid en de uitval is evenredig met het aantal gebroeide stelen veel lager dan de traditionele broei waarbij gebruik wordt gemaakt van de referentietechnologie.
20/20
