Het hart is de motor van ons leven. neem. mee! Coeliakie: onbekende volksziekte. Samen gezond zwanger worden

LIJFMAGAZINE Tijdschrift over gezondheid en leefstijl

Nummer 2 • oktober 2011

neem

grate!is me

door Aangeboden s uw huisart

Coeliakie: onbekende volksziekte

Samen gezond zwanger worden Opmars biologisch voedsel. Is het gezonder en smaakvoller?

Het hart is de motor van ons leven

HagaZiekenhuis van Den Haag

Bel 112 bij pijn op de borst Wie in de regio Haaglanden acute hartproblemen heeft, wordt automatisch naar het HagaZiekenhuis gebracht. Dit ziekenhuis biedt patiënten als enige ziekenhuis in de regio 24 uur per dag spoed dotterbehandelingen en hartoperaties. Een hartinfarct begint haast altijd met een heftige pijn op de borst. De pijn kan uitstralen naar de linker- of rechterarm, of deze voelen zwaar aan. Hevig zweten, misselijkheid en kramp in de kaken zijn de meest voorkomende symptomen.

Bel snel

Door binnen een half uur na het begin van de klachten 112 te bellen, krijgt u de snelste en de beste zorg. Met een paar controlevragen kan de meldkamer een inschatting maken of er inderdaad sprake is van een hartinfarct.

Hartcentrum

Hartcentrum HagaZiekenhuis

De hulp komt onmiddellijk op gang door middel van een ambulance met gespecialiseerde hulpverleners. Alle ambulances in de regio Haaglanden zijn uitgerust met apparatuur die draadloos in verbinding staat met het Hartcentrum van het HagaZiekenhuis. Het ambulancepersoneel is opgeleid om samen met de interventiecardioloog de diagnose te stellen of het een hartinfarct betreft waarvoor de patiënt gedotterd moet worden. Bij aankomst in het Hartcentrum op de Leyweg in Den Haag staat een deskundig team klaar om een dotterbehandeling uit te voeren.

Deskundige samenwerking

Door deze samenwerking met de ambulancediensten is een patiënt binnen 60 minuten, nadat 1-1-2 is gebeld, gedotterd. Een enorme tijdwinst. Het Hartcentrum van het HagaZiekenhuis werkt ook goed samen met de cardiologen van de ziekenhuizen MCH Haaglanden in Den Haag en Reinier de Graaf Gasthuis in Delft. Hierdoor kunnen alle patiënten in de regio Haaglanden terecht voor deskundige zorg bij acute hartproblemen in het Hartcentrum van het HagaZiekenhuis. Voor meer informatie: www.hagaziekenhuis.nl/hartcentrum

LIJFMAGAZINE TijdschrifT over gezondheid en leefsTijl

Nummer 2 • oktober 2011

neem

graT!is mee

door Aangeboden ts uw huisar

Welkome verschijning LIJFMAGAZINE is een welkome verschijning in de huisartspraktijk. Na het

Coeliakie: onbekende volksziekte

verschijnen van het eerste nummer in juni van dit jaar mocht de redactie vele positieve reacties van huisartsen en lezers ontvangen. Een groot aantal lezers heeft ook geïnformeerd naar de mogelijkheden van een abonnement. Een abonnement op de papieren uitgave is op dit moment nog niet mogelijk. Een email naar [email protected] is echter voldoende om

Samen gezond zwanger worden Opmars biologisch voedsel. Is het gezonder en smaakvoller?

de digitale versie van nieuwe uitgaven automatisch in uw mailbox te ontvangen. Hetzelfde mailadres kunt u gebruiken voor vragen en suggesties voor onderwerpen. Ook in dit nummer van LIJFMAGAZINE bieden wij u weer een groot aantal

Het hart is de motor van ons leven

artikelen over gezondheid, de werking van ons menselijk lichaam en een gezonde leefstijl. Een kleine greep uit de inhoud. Het hart is de motor van ons leven. In het omslagartikel wordt op een begrijpelijke wijze uitgelegd hoe ons hart werkt en hoe u uw hart in goede

Gezondheid Gezonde voeding Musea Wetenschap Vrije tijd Theater Preventie Kunst Fotografie Sport Bewegen Wandelen Citytrip Praktijkverhaal Bijzondere huisartsen Lijfverhaal Gezond ouder worden Leefstijl Werking van het menselijk lichaam

conditie houdt. Bij zwangerschap wordt veel aandacht besteed aan de inrichting van de kinderkamer. Voor uw kind is het echter nog belangrijker om veel aandacht te besteden aan het ‘kinderkamertje’ in het lichaam. Biologisch voedsel is ‘hot’. Maar is biologisch voedsel nu echt gezonder en smaakvoller? De redactie zet de belangrijkste feiten op een rijtje. Buikpijn, vermoeidheid, diarree en verstopping. Stuk voor stuk kunnen deze ongemakken het gevolg zijn van wat wel de onbekendste volksziekte van ons land wordt genoemd: coeliakie. Over de achtergronden van deze ziekte leest u in ons Lijfverhaal. Het sportseizoen is weer in volle hevigheid losgebarsten. Keerzijde van het sportplezier is het grote aantal blessures. De redactie verzamelde tien tips om blessureleed te voorkomen. In de rubriek Vrije tijd neemt de redactie u mee naar de historisch stad Leiden en informeren wij u over een aantal interessante historische activiteiten. Wij wensen u veel leesplezier. Pieter van Dam, uitgever/hoofdredacteur en Jan Huizinga, huisarts/hoofdredacteur

3

inhoud

6 24

20

14 8

4

Omslagverhaal Het hart is de motor achter onze bloedsomloop. Zo zorgt het dat alle cellen in ons lichaam genoeg zuurstof, brandstof en bouwstoffen krijgen en afvalstoffen weer afgevoerd worden. De wand van het hart is een spier die zich gemiddeld zo’n zeventig keer per uur samentrekt. Het hart is als een marathonloper die nooit eens even rust kan nemen. Hoe kan dat? En: hoe blijft je hart gezond?

oktober 2011 • LIJFMAGAZINE

Jaargang 1 • nummer 2 • oktober 2011

32

30

28

12

18

Gezondheid

Cultuur

6. Kort Nieuws: langer leven door gezonde leefstijl, dyslect heeft ook moeite met muziek 12. Lachen is gezond 14. Gaan kinderen steeds vroeger puberen? 18. Antwoorden op alledaagse medische vragen: wat moet je doen bij een blaasontsteking? 32.Wetenschap: slapen verbetert uw sport prestaties, overgewichtziekten ondanks ‘slankgen’

37. Parijs door de lens van Nederlandse fotografen, Je favoriete parfum ontdekken in een museum 38. Absurde humor van een Vlaamse mafketel

praktijkverhalen 16. De doktersassistent: de rechterhand van uw huisarts 23. Marcel Slockers, dokter van de Rotterdamse daklozen

Preventie 20. Gezond zwanger worden 34. Sportblessures: voorkomen is beter dan genezen Vrije tijd en beweging 30. Op ontdekkingstocht in historisch Leiden

Voeding

LIJFverhaal

24. Biologisch voedsel: is het gezonder en smaakt het ook beter?

28. Coeliakie is de meest onbekende volksziekte

LIJFMAGAZINE • oktober 2011

5

kort nieuws

Troosten helpt niet...

Gevaar alcohol in kaart In Nederland krijgen jaarlijks bijna 6.000 mensen kanker door bovenmatig alcoholgebruik. Bij mannen speelt in ongeveer tien procent van de kankergevallen alcohol een rol, bij vrouwen is alcohol voor drie procent de oorzaak van kanker. Zij drinken meer dan wat de Wereldgezondheidsorganisatie als bovengrens adviseert: twee glazen per dag voor mannen en één glas voor vrouwen.

Als kinderen iets meemaken wat pijn doet, raken ze extra van streek wanneer ouders hen troosten. Kinderen prijzen en zeggen dat ze ‘stoer’ zijn of het ‘knap hebben gedaan’, helpt juist wel. Dat blijkt uit een onderzoek naar pijn bij kinderen van kinderpsycholoog Noor Wolff van het Erasmus MC in Rotterdam. Zij deed haar onderzoek bij kinderen van veertien maanden die een bloedprik kregen. Ze analyseerde video-opnamen van 275 ouders en hun kinderen tijdens het prikken. Conclusie: het kind afleiden heeft geen

enkel effect, troosten verergert de stress en prijzen zorgt juist voor stressvermindering. Wolff: “Ouders die beginnen met troosten voordat er daadwerkelijk is geprikt, kondigen daarmee als het ware aan dat er iets ergs gaat gebeuren. Daarvan kan een kind in de stress schieten. Iets anders is, dat ouders normaal gesproken proberen een vervelende situatie voor een kind te beëindigen. Maar bloedprikken houden ze niet tegen. Dat is verwarrend voor een kind: het wordt getroost, maar niet geholpen. Dat kan de stress verder verhogen.”

Dit blijkt uit een groot onderzoek in tien Europese landen naar het ontstaan van chronische ziekten zoals kanker, hart- en vaatziekten en overgewicht. Aan het onderzoek doen 400.000 mensen mee, waarvan 40.000 in Nederland. De Utrechtse hoogleraar epidemiologie Petra Peeters leidt het onderzoek in Nederland. “Ik denk dat veel mensen niet weten welke invloed alcohol heeft op het ontstaan van kanker. Je kunt haast voorspellen dat het aantal gevallen van alcoholgerelateerde kankergevallen in de komende jaren gaat toenemen, gezien het alcoholgebruik in Nederland en andere West-Europese landen. Vooral over het drankgedrag van jongeren moeten we ons zorgen maken. Weinig mensen realiseren zich dat alcoholgebruik ook op langere termijn chronische ziekten kan veroorzaken.”

Langer leven door een gezonde leefstijl Vrouwen met een gezonde leefstijl kunnen 15 jaar ouder worden dan hun ongezonde generatiegenoten. Voor mannen kan die winst oplopen tot 8,5 jaar. Dat blijkt uit onderzoek van de Universiteit Maastricht. De onderzoekers bestudeerden over een periode van 25 jaar de leefstijl van 120.000 mensen waarbij zij die leefstijl beoordeelden op vier factoren: roken, bewegen, voeding en lichaamsgewicht. De deelnemers aan het onderzoek waren in 1986 tussen de 55 en 69 jaar oud. Een gezonde leefstijl definieerden de onderzoekers als niet roken, iedere dag minimaal 30 minuten bewegen, een mediterraan dieet

6

volgen en een gezond lichaamsgewicht hebben (BMI tussen 18,5 en 25). Een mediterraan dieet staat voor veel groenten, fruit, peulvruchten, noten, vis, volkoren granen en onverzadigde vetten. Ook alcohol maakte deel uit van het dieet: dagelijks 0,5 tot 2 glazen per dag. “Wij hebben gekeken hoeveel jaren men langer leeft als men niet rookt, een goed gewicht heeft, voldoende beweegt en gezond eet.”, zegt hoogleraar epidemiologie Piet van den Brandt van de Maastrichtse universiteit. “Een vrouw die zo goed als heel haar leven op al die elementen positief scoort, wordt gemiddeld vijftien jaar ouder dan een vrouw die bij alle factoren een minnetje ziet staan.”


Tekst Pieter van Dam Beeld Dirk Ketting, Hans Oostrum Fotografie

Nachtmensen zijn dikker en eten slechter Elke avond laat naar bed lijkt slecht voor de gezondheid. Nachtmensen zijn in de regel zwaarder dan mensen die op tijd naar bed gaan en vroeg weer opstaan. Zij eten per dag gemiddeld 248 calorieën meer dan de aanbevolen hoeveelheid. Die extra calorieën worden voornamelijk in de (late) avonduren ‘gescoord’ door het eten van snacks en een overmatig gebruik van frisdrank. Dit blijkt uit onderzoek aan de Northwestern Medicine University. Het is voor het eerst dat er in een onderzoek gekeken werd naar de relatie tussen de biologische klok, eetgedrag en lichaamsgewicht.

Dyslect heeft ook moeite met muziek Kinderen met dyslexie hebben vaak moeite met het tellen van het aantal lettergrepen van een woord en vinden het ook lastig om te bepalen wanneer een woord rijmt. Uit onderzoek van de University of Cambridge blijkt nu dat ook het herkennen van structuren en ritmes in muziek een struikelpunt is. De onderzoekers lieten een groep kinderen van tien jaar oud, met en zonder dyslexie, een muziektaak uitvoeren. Die taak omvatte het vergelijken van twee muziekritmes waarbij de kinderen moesten aangeven of de tonen hetzelfde of anders klonken. Kinderen met dyslexie hadden aanzienlijk meer moeite met de muziektaak. De resultaten van het onderzoek laten een sterk verband zien tussen de vaardigheid om in muziek ritme en structuur te herkennen en het leren lezen. Volgens de onderzoekers hebben de hersenen van een dyslect moeite met de manier waarop geluiden in gesproken taal worden gestructureerd. Het gaat hierbij dan vooral om het verschil tussen sterke en zwakke tonen ofwel lettergrepen met en zonder klemtoon. Aangezien ritme meer aanwezig is in muziek dan in taal, denken de onderzoekers dat jonge dyslectische kinderen veel baat kunnen hebben bij muzikale spelletjes. Dit zou hun vermogen om te leren lezen ten goede komen.

Auto belangrijker dan eigen gezondheid? Als er iets aan hun gezondheid mankeert blijven mannen veel langer met hun klachten rondlopen dan goed voor ze is. Maar zodra er maar iets aan hun auto mankeert, staan ze het liefst nog dezelfde dag bij de garage. Dit blijkt uit onderzoek van het Amerikaanse tijdschrift Men’s Health onder mannen tussen de 45 en 65 jaar. Het duurt soms wel een half jaar tot een jaar voordat mannen met gezondheidsklachten naar de huisarts gaan ook al gaat het om problemen die makkelijk behandelbaar zijn.


Mannen met veel kinderen leven langer Wie als man lang wil leven kan natuurlijk stoppen met roken, veel sporten en gezond eten. Maar daar komt nog een onverwacht advies bij: neem veel kinderen. Onderzoek van het Erasmus MC in Rotterdam heeft namelijk aangetoond dat vaders die twee of meer kinderen hebben gemiddeld langer leven dan kinderloze mannen. Mannen zonder kinderen blijken meer te roken en te drinken en zijn vaker alleenstaand. Vaders zijn ook vaker hoger opgeleid dan niet-vaders en houden er volgens de onderzoekers in de regel een gezondere levensstijl op na.

Samen eten is gezond Samen aan tafel de maaltijd gebruiken is heel gezond. Kinderen uit gezinnen die vijf keer per week samen de maaltijd gebruiken hebben 25 procent minder kans op het ontwikkelen van gezondheids- en eetproblemen in vergelijking met gezinnen die maar een keer per week samen eten. Dit blijkt uit een onderzoek van de University of Illinois in de Verenigde Staten. Het is voor het eerst dat onderzoek een verband laat zien tussen familiegewoonten en een gezond voedingspatroon van het kind.

7

omslagartikel

Ons hart is een marathonloper die nooit even rust kan nemen

De motor van ons leven Het hart is de motor achter onze bloedsomloop. Zo zorgt het dat alle cellen in ons lichaam genoeg zuurstof, brandstof en bouwstoffen krijgen en afvalstoffen weer afgevoerd worden. De wand van het hart is een spier die zich gemiddeld zo’n zeventig keer per uur samentrekt. Het hart is als een marathonloper die nooit eens even rust kan nemen. Hoe kan dat? En: hoe blijft je hart gezond?

Levensreddende shock in supermarkt

Bloedvaten vormen het ‘wegennet’ in ons lichaam. Als die wegen verstopt raken is er sprake van een infarct.

8

AED aanwezig. Op de gevels van steeds meer openbare gebouwen is een sticker met deze tekst te zien. AED staat voor ‘Automatische Externe Defibrillator’. Het is een apparaat dat zelfs leken in staat stelt eerste harthulp te verlenen aan mensen met een hartstilstand. Het apparaat meet de elektrische activiteit in het hart. Bij een hartstilstand door een verstoord hartritme kan het een elektrische schok toedienen. Dat kan helpen om het gewone hartritme te herstellen. Een AED geeft geen hartmassage. Als de bloedstroom niet op gang komt, blijft hartmassage nodig. Met krachtig ritmisch duwen op de borstkas probeert men dan zo goed mogelijk het bloed rond te pompen. Hartmassage wordt afgewisseld met mond- op mondbeademing. Op verschillende plaatsen worden cursussen gegeven waar men dit kan leren. Dit heet eerste harthulp.

O

nze bloedsomloop lijkt op de wegen, de straten en de stegen van een stad. Voortdurend worden de winkels bevoorraad en al het afval wordt regelmatig afgevoerd. Er is echter één groot verschil: de winkels zijn ‘s avonds dicht maar de bloedsomloop mag geen minuut tot stilstand komen. Het ‘wegennet’ in ons lichaam is behoorlijk lang; maar liefst honderdduizend kilometer, dat is twee en een halve keer de aarde rond. Ons wegennet bestaat uit drie soorten bloedvaten: slagaders, aders en haarvaten. De slagaders zijn stevig en gespierd. Zij lopen vanaf het hart het lichaam in. Slagaders zijn de bloedvaten die je voelt kloppen, bijvoorbeeld als je je vinger op je pols of je keel


Tekst Pieter van Megchelen Beeld Levien Willemse, Hans Oostrum

legt. Zij vertakken zich tot steeds kleinere slagadertjes. Uiteindelijk komen ze uit op fijne haarvaatjes. Die haarvaten zitten overal, in al onze weefsels en organen. De dunste haarvaten zijn zelfs dunner dan een haar. Ze hebben een nog dunnere wand. Zuurstof, voedsel en afvalstoffen kunnen er gemakkelijk doorheen. Hier vindt de bevoorrading van onze weefsels en organen plaats. Vanuit de haarvaten stroomt het zuurstofarme bloed weer terug in aders, die uiteindelijk in het hart uitkomen. Van daaruit gaat het bloed eerst langs de longen (zie illustratie) om zuurstof op te halen. Daarna wordt het weer het lichaam in gepompt.

Het hart zit links in het midden in onze borstkas, tussen de longen en boven het middenrif. De punt van het hart stoot bij elke hartslag tegen de ribben. Dat punt is bij de meeste mensen te voelen op de linkerhelft van de borstkas. Bij een enkeling zit de punt van het hart aan de rechterkant. Deze zeldzame afwijking, die overigens onschuldig is, komt bij ongeveer 600 Nederlanders voor.

Als je 80 jaar wordt, slaat je hart in je leven meer dan 2 miljard keer De bloedsomloop wordt dus gaande gehouden door ons hart. De wand van het hart is een spier die zich bij elke hartslag samentrekt. Net als bij andere spieren is daar een elektrisch signaal voor nodig. Het hart maakt die signalen zelf. In het hart bevindt zich een soort natuurlijke pacemaker, die er voor zorgt voor dat het hart in een regelmatig ritme klopt. Wanneer we ons inspannen, moet het hart sneller gaan kloppen. Het hart krijgt dan een seintje van de hersenen via een zenuw die naar het hart loopt. Ook sommige hormonen hebben invloed op die natuurlijke pacemaker. Zo zorgt het hart er steeds voor dat er voldoende bloed door het lichaam gepompt wordt.

Slimme energiecentrales Hoe is het mogelijk dat deze spier voortdurend aan de slag is? Knijp maar eens elke seconde krachtig in een tennisbal. Zelfs met een goede conditie houd je dat geen half uur vol. Je hart wel, minuut na minuut, uur na uur en dag na dag. Zonder moe te worden. Om die topprestatie te kunnen leveren, is de hartspier anders opgebouwd dan andere spieren. Het geheim zit in de energievoorziening. Elke cel bevat kleine energiecentrales, de zogeheten mitochondriën. Hier vindt de verbranding van voedingsstoffen plaats op een manier die veel efficiënter is dan de motor van een auto: bijna alle energie uit ons voedsel wordt eruit gehaald. Een gewone spiercel bestaat voor ongeveer twee procent


Boezems en kamers Ons hart is een spier met vier grote holtes: de twee hartkamers en de twee hartboezems. De linker hartkamer moet het meeste werk verzetten. Van daaruit wordt het bloed via de grote lichaamsslagader (aorta) het lichaam ingepompt. Het geeft zijn zuurstof af aan de weefsels. Het zuurstofarme bloed stroomt vanuit de aders in de rechter hartboezem. Vandaaruit bereikt het de rechter hartkamer. Die pompt het bloed de longen in. De rode bloedcellen in het bloed nemen zuurstof op. Het zuurstofrijke bloed komt vervolgens in de linker hartboezem aan. Vandaaruit gaat het weer naar de linker hartkamer, enzovoorts. Tussen de verschillende compartimenten van het hart bevinden zich kleppen, vier in totaal. Deze zorgen ervoor dat het bloed in de goede richting stroomt. Wanneer bijvoorbeeld de linker hartkamer zich samentrekt, sluit de klep naar de linker boezem zich. Het bloed kan dus niet terugstromen naar de linker boezem. Tegelijkertijd gaat de klep naar de grote lichaamsslagader open. Dat is immers de kant die het bloed op moet.

uit mitochondriën. Dat is ruim voldoende voor normale inspanning. De hartspier bestaat voor maar liefst dertig procent uit mitochondriën. Energie genoeg dus. Het hart hoeft daarom niet uit te rusten. Het kan achter elkaar door samentrekken, tienduizenden keren per dag. Als je het geluk hebt om tachtig jaar te worden is dat in je hele leven meer dan 2 miljard keer! Om al die energiecentrales aan de gang te houden, is natuurlijk wel genoeg voeding en zuurstof nodig. Het hart heeft zelf ook slagaderen die daarvoor zorgen. Dat zijn de kransslagaderen, die als een krans rond het hart liggen. Als het hart harder moet werken, zorgen zij dat de zuurstofkraan nog wat verder opengaat. Daarom is het zo

belangrijk dat de kransslagaderen gezond blijven. Worden zij ziek, dan gaat het hart pijnsignalen afgeven. Je krijgt dan bijvoorbeeld pijn op de borst.

Levensstijl Het hart is de motor van onze bloedsomloop en daarmee de motor van ons leven. Het is dus belangrijk om er goed voor te zorgen. In het begin van de twintigste eeuw waren infecties en aangeboren afwijkingen de belangrijkste hartziekten. Tegenwoordig schuilt het grootste gevaar voor de gezondheid van ons hart in onze levensstijl. Ons lichaam is namelijk niet ontworpen voor het leven in de eenentwintigste eeuw. Toen de eerste mensen op aarde rondliepen was voedsel meestal schaars. Er moest veel en >>>

9

omslagartikel

Maar het kan nog erger; de bloedstroom kan ook helemaal tot stilstand komen. Dat gebeurt bijvoorbeeld als er op zo’n vettige, verkalkte klodder in de slagader een bloedprop vast komt te zitten. Al het weefsel na die verstopping krijgt dan geen zuurstof meer. De cellen gaan dood. Dat heet een infarct. Dat kan overal optreden: in het hart, in de hersenen, in de darmen of ergens anders in het lichaam. Vooral een hartinfarct of een herseninfarct (beroerte) kan dodelijk zijn. Verkeerd en vet eten en roken zijn bekende risicofactoren voor hart- en vaatziekten. Wie stopt met roken, halveert de kans op een hartinfarct binnen een jaar. hard gewerkt worden om voldoende voedsel te verzamelen. Het voedsel dat er was, bestond vooral uit planten en zaden en soms uit vlees. Stress kwam zeker ook voor, maar duurde waarschijnlijk korter. En misschien wel het belangrijkste verschil: er waren geen sigaretten. Sigarettenrook beschadigt de bloedvaten en is een belangrijke oorzaak van hart- en vaatziekten. In onze tijd is er voedsel genoeg. Calorierijke happen zijn zo dichtbij als de koelkast of de snackbar op de hoek. Lichaamsbeweging moeten we plannen, die krijgen we meestal niet meer vanzelf. Veel mensen zijn dan ook te zwaar. We hebben vaak langdurig last van stress. Als je dan ook nog rookt, is de kans op hart- en vaatziekten behoorlijk groot. Want zo’n levensstijl is funest voor onze bloedvaten. Door verkeerd eten krijgen we een hoog cholesterolgehalte, door stress en zout en roken gaat onze bloeddruk omhoog. Dat

zijn bekende risicofactoren voor hart- en vaatziekten.

Slechte doorstroming van het bloed Hart- en vaatziekten ontstaan in de loop van vele jaren. Al op jong volwassen leeftijd ontstaan er ophopingen van vet en cholesterol in de wand van slagaderen. Die worden in de jaren daarna steeds groter. Vaak zet zich een soort van kalk af op deze vetophopingen. Vandaar de uitdrukking ‘aderverkalking’ (ook al zit het eigenlijk in je slagaderen). De vetophopingen met kalk zorgen voor een slechtere doorstroming van het bloed. Het bloed stroomt ook minder goed door de kransslagaderen die het hart zelf van bloed voorzien. Pijn in de borst of linkerarm of benauwdheid bij het traplopen zijn de bekende signalen dat de hartspier te weinig bloed krijgt om goed te kunnen werken.

Het fenomeen sporthart Het hart is een spier en een spier kan je trainen. Het hart werkt dan efficiënter en hoeft minder vaak te kloppen. Sporters merken dat doordat hun hart rustiger gaat kloppen. Normaal klopt je hart als je stilzit 60 tot 80 keer een minuut. Bij iemand die vaak intensief traint is dat lager. Wanneer iemand ophoudt met trainen, is binnen een paar maanden hun hart weer op het oude formaat. Ook de hartslag is dan weer hoger. Er doen echter allerlei verhalen de ronde over het gevaar van een ‘sporthart’. Topsporters die plotseling komen te overlijden, krijgen veel aandacht in het nieuws. Soms blijkt doping een rol te spelen. Verder zijn er geen aanwijzingen dat een ‘sporthart’ gezondheidsrisico’s met zich meebrengt. Integendeel, stevig sporten is juist goed voor je hart en bloedvaten.

10

Gevolgen Wat eenmaal kapot is, herstelt meestal niet meer. Stukken hartspier die doodgaan door een hartinfarct, worden vervangen door littekens. Zo’n litteken is wel stevig, maar het is geen spier. De kracht waarmee het hart kan samentrekken, is minder geworden. Als het hart verder veroudert, is het uiteindelijk niet sterk genoeg meer om het bloed rond te pompen. Dit noemen artsen hartfalen. Zij schrijven dan geneesmiddelen voor die de resterende hartspier wat kunnen oppeppen, maar echt genezen is er niet bij. Wetenschappers hopen dat in de toekomst herstel van de hartspier wel mogelijk wordt. Zogeheten stamcellen, de oerbron van elke cel, worden nu al in het laboratorium gebruikt om nieuwe hartspiercellen te kweken. Een hartinfarct kan ook andere gevolgen hebben, vooral voor het hartritme. Door de littekens kunnen de elektrische signalen die het hart laten samentrekken in de war raken. De perfecte samenwerking tussen de kamers en de boezems van het hart (zie kader) gaat dan verloren. Het hart werkt minder goed. In het ergste geval kan het hartritme ‘op hol slaan’. Er is dan tussen twee hartslagen te weinig tijd om het hart met bloed te vullen. Het hart trilt wat, maar pompt niet meer. Het enige dat dan nog helpt, is een stevige klap of een elektrische schok (zie kader ‘Levensreddende schok’).

Behandelingen Gelukkig zijn hart- en vaatziekten tegenwoordig vaak goed te behandelen, al helpt het wel als je er vroeg bij bent. Sommige risicofactoren kunnen met geneesmiddelen worden aangepakt. Een hoog cholesterolgehalte bijvoorbeeld of een hoge bloeddruk. In het ziekenhuis kan men de vernauwingen in de (krans)slagaderen behandelen met een zogenoemde dotterbehandeling. Er wordt dan een dunne buis via een slagader in de


lies naar de plaats gebracht waar de slagader vernauwd is. Op het uiteinde van die buis (katheter) bevindt zich een soort ballon. Door die ballon op te blazen, duwt men op de vernauwing. De vettige inhoud wordt dan opzij geduwd, ongeveer zoals je een puist uitknijpt. Vaak wordt er daarna een soort ‘veertje’, een stent, in de kransslagader gezet. Die houdt de kransslagader open. Als dotteren niet mogelijk is, bijvoorbeeld omdat er teveel vernauwingen zijn, kan de hartchirurg uitkomst bieden. Deze legt een ‘wegomlegging’ (bypass) aan. Dat is een bloedvat (vaak een stukje ader uit het been van de patiënt) dat het bloed rond de vernauwing leidt. Zelfs als het al misgegaan is en er een infarct is ontstaan, kan de dokter nog veel doen. Met een dotterbehandeling en/of met geneesmiddelen kan het bloedpropje worden opgelost. Het bloed kan dan weer door de slagader stromen. Dankzij deze behandeling overleven de meeste mensen een hartinfarct.

Wat is een ‘hartfilmpje’ ? Een eenvoudige manier om het hart te onderzoeken is het elektrocardiogram (ECG). Het wordt ook wel een ‘hartfilmpje’ genoemd, hoewel er geen film aan te pas komt. Een ECG meet de elektrische stroompjes van het hart die zorgen dat de hartspier samentrekt. Dat gebeurt met plakkers op de borst die met draadjes verbonden worden met het ECGapparaat. Dat apparaat tekent het patroon van de elektrische stromen in het hart op een strook papier of zet het in de computer. Bij een hartinfarct en bij andere hartziekten is dit patroon vaak verstoord. Een ECG wordt gebruikt om het hart te onderzoeken. Een hartinfarct of andere hartziekten zijn vaak op het ECG te zien. Het ECG wordt ook ingezet bij hartbewaking, bijvoorbeeld tijdens en na operaties. Het is overigens een Nederlandse uitvinding. De Nederlandse arts Willem Einthoven ontwikkelde aan de Leidse universiteit een instrument dat gevoelig genoeg was om de heel zwakke stroompjes op te pikken die het hart uitzendt. Hij publiceerde zijn vinding in 1903. In 1924 kreeg hij er de Nobelprijs voor.

Gezond blijven Hart en bloedvaten gezond houden, is niet heel ingewikkeld. Je hoeft er geen dure dingen voor te kopen. En je hoeft geen professor in de hartziekten te zijn om te snappen wat er nodig is. Het kan wel lastig zijn om het gewoon maar te doen: voldoende bewegen, verstandig eten, niet meer dan twee glaasjes wijn of bier per dag en goed ontspannen. En als je rookt: radicaal stoppen. Dat laatste helpt al binnen een jaar om de kans op een hartinfarct te halveren. Sommige mensen proberen dat allemaal in hun eentje vol te houden. Maar vaak is het makkelijker om het samen met anderen te doen. Het is bovendien leuker. Want met wat humor en luchtigheid is het allemaal beter vol te houden. Samen sporten, wandelen of tuinieren, lekkere gezonde recepten uitproberen, samen de stress weglachen en lekker ontspannen. Het gaat er immers om, dat je meer uit je leven haalt. En niet met tegenzin, maar van harte. Meer informatie en filmpjes over de werking van het hart vind u op: www.hartstichting.nl


Beeld van een open hartoperatie in het HagaZiekenhuis in Den Haag. Als een dotterbehandeling niet mogelijk is omdat er teveel vernauwingen in de kransslagaderen zijn kan een hartchirurg een ‘wegomlegging’ om de vernauwingen aanleggen.

‘Uit de grond van mijn hart’ Als je verliefd bent, gaat je hart sneller kloppen. Misschien wel daarom is het hart in de meeste uitdrukkingen de plek waar je gevoel zit. De Nederlandse taal is rijk aan uitdrukkingen met het hart erin – zoals blijkt uit onderstaande selectie. Maak van je hart geen moordkuil, zeggen ze, dus ik stort hier maar even mijn hart uit. Ik herinner me nog goed hoe voor de eerste keer mijn hart gebroken werd. Gelukkig had ik goede vrienden die mij weer een hart onder de riem gestoken hebben. Jan bijvoorbeeld heeft het hart op de juiste plaats. En ook mijn broer heeft een hart van goud. Dat zeg ik je uit de grond van mijn hart. Zij zeggen waar het op staat, want ze hebben het hart op de tong. Voor veel mensen geldt: uit het oog, uit het hart. Maar ik ben een romanticus in hart en nieren, dus ik blijf met bonzend hart verlangen naar degene die mijn hart gestolen heeft.

11

Medisch algemeen

Lachen is gezond en toch lachen we steeds minder Het werkt pijnstillend en stressverlagend. Het bevordert een betere bloeddoorstroming en het verlengt je leven. Een nieuw wondermiddel? Neen. Het medicijn heet lachen. Het is wetenschappelijk onderzocht en bewezen. Dat onderzoek naar het effect van lachen heeft zelfs een eigen wetenschappelijk naam: gelotologie.

W

at gebeurt als je lacht? Als je lacht maken je hersenen endorfine aan. Dat is een stofje dat ontspannend en pijnstillend werkt, een soort natuurlijke pijnstiller dus. Maar er worden ook extra witte bloedcellen aangemaakt die ons beschermen tegen lichaamsvreemde stoffen zoals bijvoorbeeld virussen. Cardioloog Michael Miller van de Universiteit van Maryland toonde met een eenvoudig onderzoek aan dat lachen ook de werking van onze bloedvaten verbetert. Op lange termijn zou dat kunnen betekenen dat ‘lachers’ minder kans op hart- en vaatziekten hebben. Voor zijn onderzoek keken twintig gezonde vrijwilligers een kwartier naar de lachfilm Kingpin. Voor de film en vlak na de film is met echo-onderzoek de doorstroming van de bloedvaten gemeten.

12

Bij negentien van de twintig deelnemers stroomde het bloed tot drie kwartier na de film beduidend beter. Een kwartier van de openingsscène van ‘Saving Private Ryan’ had het tegenovergestelde effect. Bij veertien van de twintig vrijwilligers veroorzaakte de bloedstollende fragmenten van de invasie in Normandië een aanzienlijk slechtere bloeddoorstroming. Het gezondheidadvies van Miller is dan ook simpel: drie keer per week een half uur bewegen en eenmaal per dag een kwartier goed lachen.

Optimistische vrouwen zijn gezonder Onderzoekers van de universiteit van het Pittsburgh Medical Center hebben in een studie aangetoond dat optimistische vrouwen echt gezonder zijn dan ‘kniezers’. En ze zijn niet over één nacht ijs gegaan. Ze

hebben gedurende acht jaar bijna 100.000 vrouwen van 50 jaar en ouder onderzocht en concludeerden dat de lachebekken 30% minder kans op hartziekten hadden dan de kniesoren en 14% minder kans op ziekte in het algemeen. Minder ‘hard’ onderzoek komt van een groep psychologen van de Wayne State University in Detroit. Zij concludeerden dat ‘goedlachse’ mensen langer leven. Voor hun onderzoek bestudeerden zij 196 portretfoto’s van Amerikaanse honkballers uit 1952. De foto’s deelden ze in drie categorieën in: geen glimlach, gedeeltelijke glimlach en oprechte glimlach. Vervolgens werd gekeken naar welke honkballers waren overleden en hoe oud ze waren geworden. Van de groep spelers zonder glimlach bleek de gemiddelde leeftijd bij overlijden 73 jaar. Van de 64 spelers met gedeeltelijke glimlach was dit 75 jaar en van de 23 spelers met een oprechte glimlach 80 jaar. Uit een ander onderzoek van deze universiteit bleek reeds eerder dat mensen die vaak glimlachen op foto’s minder vaak scheiden. Diepgravender in dit geval is een Nederlands onderzoek van de psychiaters Frans


Tekst Pieter van Dam

Zitman en Erik Giltay. Zij maakten hiervoor gebruik van de gegevens van een onderzoek uit 1997 van de Wageningen Universiteit naar de relatie tussen gezondheid en eetgewoonten van duizend mensen tussen de 65 en 85 jaar waarbij de senioren ook gevraagd werd naar hun kijk op het leven en hun toekomstverwachtingen. Na dat eerste onderzoek werd negen jaar lang de levensloop van de deelnemers aan het onderzoek gevolgd. Van de optimistische mannen was na negen jaar nog 65 procent in leven, van de pessimistische mannen slechts 40 procent. Bij de vrouwen leefde na negen jaar 70 procent van de optimisten en maar 50 procent van de pessimisten. Vooral de mannen en vrouwen die nog allerlei toekomstplannen hadden, bleek een langer leven beschoren.

Lachen helpt tegen de griep Vrolijke levensgenieters zijn volgens de Amerikaanse psycholoog Sheldon Cohen van de Carnegie Mellon University in Pittsburgh beter bestand tegen het griepvirus en hebben ook minder vaak last van een loopneus. Hij besmette in 2006 proefpersonen met het griepvirus en keek hoe ziek ze ervan werden.

Beeld Hans Oostrum

Vrouwen lachen vaker dan mannen Dat blijkt uit een onderzoek van zorgverzekeraar VGZ uit 2008. Het onderzoek leerde ook dat een vrouwenlach harder en aanstekelijker is. Vrouwen zijn zich blijkbaar meer bewust van het feit dat lachen stress en pijn vermindert, het zelfvertrouwen en de afweer versterkt en hun sociaal leven kan verbeteren. Voor vrouwen is het wel belangrijk om te weten dat ander wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat je van lachen hongerig wordt en dus wellicht meer gaat eten. Van de mannen gaf in het onderzoek van VGZ driekwart aan dat ze best wat meer zouden mogen lachen. Of dit drie jaar na het onderzoek reeds tot resultaten heeft geleid is onbekend. Overigens gaf het onderzoek geen antwoord op de vraag of vrouwen een beter gevoel voor humor hebben.

Hij hield daarbij rekening met alle denkbare factoren, zoals geslacht, gewicht en opleiding om zo het effect van ‘blijheid’ te bepalen. De conclusie: vrolijke mensen merken weinig van het griepvirus. Toch wil dat nog niet zeggen dat sombere mensen heel snel ziek worden. Hun weerstand is normaal gesproken goed, maar die van blije mensen is beter.

Het lachen is ons vergaan Alle reden dus om meer te lachen. Maar vreemd genoeg lijkt het lachen ons in de afgelopen decennia een beetje te zijn vergaan. De Duitse psycholoog dr. Michael

Titze berekende dat volwassen mensen in de jaren vijftig 18 minuten per dag lachten, maar vandaag de dag nog maar 6 minuten per dag ondanks onze betere levensstandaard. Die betere levensstandaard heeft ons Nederlanders blijkbaar niet blijer gemaakt. Uit Amerikaans onderzoek onder ruim 69.000 mensen in 18 landen dat recent werd gepubliceerd in het vaktijdschrift BMC Medicine blijkt dat een op de zeven mensen in landen met hoge inkomens een depressie krijgt. Nederland behoort volgens dat onderzoek zelfs tot de drie meest depressieve landen. Ook met het ouder worden lijken onze lachspieren te verslappen. Waar kinderen gemiddeld 300 keer per dag lachen, komen volwassenen als ze eenmaal de grens van vijftig jaar zijn gepasseerd niet verder dan twee tot drie keer per dag. Het lijkt er dus op dat we het lachen een beetje verleerd zijn en het kind in onszelf zijn kwijt geraakt. Voor komieken en cabaretiers lijkt dus een belangrijke taak weggelegd ook al kan betwijfeld worden of ziektekostenverzekeraars bereid zijn de medicijnverstrekking van deze vrolijke geneesheren te subsidiëren. Nieuw onderzoek zal dan bovendien moeten uitwijzen of droge Britse humor meer effect op de gezondheid heeft dan die typische Amsterdamse humor en of er een gezondheidsverschil is te meten tussen een bezoek aan een voorstelling van Jochem Meyer en André van Duin. Probleem zal altijd blijven dat het moeilijk is om op lange termijn een rechtsreeks verband en keihard wetenschappelijk bewijs te vinden voor de relatie tussen gezondheid en lachen. Dat lachen een positief effect heeft op ons welbevinden, daar is iedereen wel van overtuigd. •


13

Puberteit

Kleding en gedrag zorgen voor verkeerde beeldvorming

Gaan onze kinderen steeds vroeger puberen? Is het waar dat de puberteit alsmaar vroeger intreedt? Veel ouders denken dat, maar het klopt niet. Voor meisjes is de gemiddelde leeftijd van de start van de puberteit nog steeds 10,5 jaar en bij jongens staat de teller rotsvast op 11,5. Jongens puberen zelden te vroeg, maar bij meisjes komt dat wel af en toe voor. Meisjes die borsten ontwikkelen vóór hun achtste jaar moeten naar de dokter.

T

egendraads en eigenzinnig. Bij pubers denken we vooral aan kinderen die voortaan zelf willen bepalen wat ze doen, die vinden dat hun ouders zich daar vooral niet mee moeten bemoeien. Veel ouders denken dat kinderen eerder gaan puberen dan vroeger. Maar klopt dat eigenlijk wel? Kinderarts Dick Mul, hormoonspecialist (endocrinoloog) en gepromoveerd op het onderwerp vroege puberteit zegt van niet. Hij heeft er geen wetenschappelijke bewijzen voor kunnen vinden: “Puberteit, de overgang van kind naar volwassene, wordt vaak gedefinieerd als gedrag. Veel kinderen kleden en gedragen zich tegenwoordig op jonge leeftijd ouder dan vroeger. Daar steken zij elkaar mee aan, het is groepsgedrag. Dit verklaart waarschijnlijk waarom we denken dat kinderen vroeger in de puberteit komen. Het is beeldvorming. Want de leeftijd waarop het lichamelijke proces van de pubertijd start, is al heel lang stabiel. Bij meisjes begint de puberteit gemiddeld als ze 10,5 jaar zijn. Bij jongens op hun 11,5e jaar.”

Ongesteld Door de jaren heen zijn meisjes wel vroeger

14

in de puberteit gekomen, maar de leeftijd daalt al lange tijd nauwelijks meer. Sinds 1955 doet het Nederlands onderzoekinstituut TNO landelijke groeistudies. Bij meisjes is gekeken naar de leeftijd van hun eerste ongesteldheid. In 1955 was de gemiddelde leeftijd bij de eerste menstruatie 13,7 jaar. In 1965 werden meisjes gemiddeld voor het eerst ongesteld op 13,5 jarige leeftijd. In 1980 was het gezakt naar 13,3 en in 1997 naar 13,2 jaar. Vorig jaar verscheen de Vijfde Landelijke Groeistudie van TNO. Daaruit bleek dat de gemiddelde leeftijd voor de eerste menstruatie op 13,1 jaar ligt.

Begin puberteit al lange tijd stabiel Bij Turkse en Marokkaanse meisjes was de vervroeging wel iets groter. Zij worden een half jaar eerder ongesteld dan autochtone pubers. Zwaarlijvigheid speelt waarschijnlijk een rol. Allochtone meisjes zijn gemiddeld dikker, en dikke meisjes menstrueren eerder.

Borsten en zaadballen Het eerste teken van puberteit bij een meisje is overigens niet de menstruatie, maar de ontwikkeling van borsten. Geleidelijk beginnen die te groeien als een meisje 10,5 jaar is. Snel daarna worden ze langer, komt de groeispurt en krijgt het meisjeslichaam vrouwelijke vormen. Pas 2 tot 2,5 jaar na het begin van de borstontwikkeling (dus tussen hun 13e en 14e jaar) komt de ongesteldheid. Op hun 15e, 16e jaar zijn ze lichamelijk volwassen. Bij jongens start de puberteit als hun zaadballen groter worden en de balzak wat verkleurt. Hun piemel wordt groter en verandert van vorm. Ze krijgen baardgroei en hun stem wordt lager. Als ze 17, 18 of 19 jaar zijn is hun lichaam uitgegroeid. Het zijn hormonen die het puberproces in gang zetten. De hersenen geven een signaal af aan de hormoonklieren en vervolgens gaan de geslachtsorganen hormonen produceren. Die hormonen zetten de veranderingen in gang. Vaak wordt gedacht dat haargroei onder de oksels en de eerste schaamharen ook verwijzen naar de start van de puberteit, maar dat is niet zo. Het zijn de bijnieren die het hormoon maken die voor beharing van meisjes en jongens zorgt. In de tijd loopt dat proces parallel aan de puberteit, maar het zijn verschillende “systemen”.

Vroege puberteit Van vroege puberteit is sprake als die bij een meisje begint tussen 8 en 10 jaar en bij een jongen tussen 9 en 11. Het is wat vroeg, maar echt afwijkend is het volgens


Tekst Bernadette Schoemaker

kinderendocrinoloog Dick Mul niet: het past in de natuurlijke variatie. De ouders die met hun vroege pubers bij hem komen, kan hij meestal al snel geruststellen.

Pubertas praecox Abnormaal vroeg puberen (pubertas praecox) komt ook voor, voornamelijk bij meisjes. Meisjes die vóór hun 8e jaar borsten ontwikkelen of hun eerste menstruatie krijgen vóór hun 10e jaar zijn te vroeg in de puberteit gekomen. Bij 2,5 procent van alle meisjes komt dat voor. Dick Mul ziet ze in zijn spreekkamer in het Juliana Kinderziekenhuis in Den Haag (onderdeel van het Haga Ziekenhuis). Allereerst beoordeelt de kinderarts hun borstgroei. Is het echte borstontwikkeling, of is het vet? Ook de groei wordt in kaart gebracht om te zien of er een groeispurt is. Vervolgens wordt een foto van de hand van het meisje gemaakt. In botjes van handen zitten namelijk groeischijfjes die open of dicht zijn. Dit wordt geregeld door de hormonen. Als die schijfjes meer gesloten zijn, is er meer effect van de hormonen geweest. Daarna volgt een bloedtest om te bekijken waar de te vroege puberteit vandaan komt.


Die moet komen vanuit de hormoonklieren in het hoofd, maar kan ook ontstaan doordat er elders in het lichaam vrouwelijk hormoon wordt aangemaakt. Als uit deze onderzoeken blijkt dat het een normale maar te vroege puberteit is, krijgen de meisjes een echo van hun baarmoeder en eierstokken, om te kijken of die ontwikkeld zijn. Ook wordt een MRI-scan van hun hoofd gemaakt om uit te sluiten of afwijkingen in het hoofd de puberteit op gang hebben gebracht. Volgens Dick Mul is de kans daarop heel klein. Na al deze onderzoeken wordt bij de meeste meisjes vastgesteld dat er geen onderliggende aandoening is die hen te vroeg in de puberteit brengt.

Wel of niet behandelen? En dan komt de vraag: moet je die te vroege puberteit remmen? Dick Mul wijst erop dat het tegenhouden van dit te snelle maar wel natuurlijke proces medisch gezien nooit noodzakelijk is. Ook zonder behandeling kun je verder. De belangrijkste redenen om toch te behandelen zijn de vroege ongesteldheid, die niet elk meisje al aankan. En de lengte: meisjes met pubertas preacox

Beeld Pieter van Dam

blijven kleiner omdat ze hun groeispurt ook vroeger krijgen. Na rijp beraad tussen de arts, het meisje en de ouders kan worden besloten om te gaan behandelen. Dat gebeurt met maandelijkse injecties. Dit middel stopt de puberteit op het niveau van dat moment. Het maakt de borstklieren zachter en voorkomt dat meisjes ongesteld worden. Volgens kinderendocrinoloog Dick Mul werkt deze behandeling altijd goed. •

Welvaart Aan de leeftijd van de eerste menstruatie van meisjes kunnen we zien hoe welvarend we zijn geworden. In 1860 zouden vrouwen rond hun 18e jaar voor het eerst zijn gaan menstrueren. Nu ligt de gemiddelde leeftijd van de eerste ongesteldheid op 13 jaar. Door de verbetering van onze sociaal economische omstandigheden zijn we gezonder geworden. Daardoor is die menstruatieleeftijd sterk gedaald.

15

Praktijkverhaal

Tekst Gerben Stolk / PlumaTekst

Beeld Hans Oostrum

De doktersassistent is een duizendpoot spreekuur voor uitstrijkjes voor het bevolkingsonderzoek. Wij kunnen de patiënt ook aansluiten op een kastje dat de bloeddruk 24 uur registreert. De volgende dag komt meneer of mevrouw dan terug en wordt het resultaat op de computer uitgelezen.” Satwant vervolgt: “Dr. Wynia beslist altijd over de medisch inhoudelijke zaken. Hij analyseert bijvoorbeeld de meetresultaten en beslist wat de volgende stap is voor de patiënt. Verder zijn er natuurlijk de huishoudelijke taken, zoals het schoonmaken van het medisch instrumentarium en het bijhouden van de voorraden.”

De rechterhand van uw huisarts Wat zouden we bij ziekte zijn zonder de huisarts? Maar de vraag kan tegenwoordig net zo goed luiden: wat zouden we bij ziekte zijn zonder de doktersassistent van de huisarts? En wat moest de huisarts zonder zijn assistenten? Die doen allang veel meer dan de telefoon opnemen. Maak kennis met Satwant Singh, werkzaam binnen Gezondheidscentrum Frankenslag in Den Haag.

D

e doktersassistente is het visitekaartje van de praktijk. Ze is vaak de eerste contactpersoon van de patiënt en heeft zowel medische als administratieve taken. Satwant: “Het werk van een doktersassistent is veelzijdig. Je kunt je dus voorstellen dat ik het erg naar mijn zin heb.” Satwant (41) is de assistent van Duco Wijnia, een van de huisartsen in Gezondheidscentrum Frankenslag. Duco: “Het takenpakket van de doktersassistent is de laatste jaren uitgebreider geworden. In die functie doe je

16

nu taken waarmee tien jaar geleden alleen de huisarts zich bezighield.”

Medische taken Voorbeelden? Satwant: “Iemand heeft vocht in zijn benen. Dan kan ik op een zodanige manier zwachtelen dat de vochtophoping verdwijnt. Wij maken ook hartfilmpjes bij patiënten met hartklachten. De assistenten hebben een eigen spreekuur om bloeddruk te meten en om bijvoorbeeld wratten aan te stippen met vloeibare stikstof. Ik heb zelf een

Voorbereidend werk Satwant is een van de vier doktersassistenten van Duco en diens collega-artsen Frits van Exter en Mari-Lou Doude-van Troostwijk. Met uitzondering van de lunchpauze kunnen de patiënten de hele dag naar de praktijk bellen. Bijvoorbeeld om een afspraak te maken of advies te krijgen. Satwant: ”Eigenlijk doen wij het voorbereidende werk voor de arts. Ik vraag bijvoorbeeld aan de patiënten voor welke klachten zij de huisarts willen bezoeken, wat voor medicatie zij gebruiken, of zij dringend de huisarts nodig hebben of dat het een dag kan wachten. Dan beschikt de arts al over veel informatie wanneer de patiënt op het spreekuur komt.”

Opleiding Ook assistent van een huisarts worden? Satwant Singh maakte de stap nadat zij een tijd had gewerkt als eerste verzorgende in een verpleeghuis. Ze volgde 2,5 jaar lang een opleiding aan het NTI in Leiden. De opleiding wordt ook gegeven aan Regionale Opleidingencentra (ROC’s). Iemands vooropleiding bepaalt hoelang hij moet studeren om het diploma te halen.

december oktober 2011 2010• •LIJFMAGAZINE UWLIJFBLAD

Waar kunt u terecht als u last heeft van een vermoeden? Via uw huisarts een cardioconsult binnen 24 uur, dat is persoonlijke aandacht volgens Zorg en Zekerheid.

www.zorgenzekerheid.nl

vraag en antwoord

In de rubriek ‘Vraag en antwoord’ geeft huisarts en hoofdredacteur Jan Huizinga antwoord op vragen van patiënten en lezers over gezondheid, medicijngebruik en veelvoorkomende alledaagse klachten.

Mag ik met koorts naar buiten?

Wanneer heeft het zin om je oren uit te laten spuiten? Het oorsmeer in onze gehoorgang heeft een aantal belangrijke functies. Het stoot vocht af, is een natuurlijke barrière tegen bacteriën en voorkomt dat de huid van de gehoorgang uitdroogt. De gehoorgang reinigt zich zelf door overtollig oorsmeer af te voeren. Het oorsmeer kan zich ophopen als er te veel wordt aangemaakt of als de gehoorgang te nauw is. Hierdoor kan de gehoorgang verstopt raken. U kunt dan doof worden of het kan pijn gaan doen doordat er een ontsteking bij komt. Het is niet verstandig om je oor te reinigen met een wattenstokje. De hoeveelheid oorsmeer kan daardoor toenemen of dieper in de gehoorgang geduwd worden, waardoor het probleem verergert. Bij doofheidsverschijnselen of pijn aan een oor is het verstandig de huisarts te bezoeken. Indien er zich een oorprop in de gehoorgang bevindt kan de huisarts of zijn assistente de prop eruit spoelen of eruit zuigen.

Vroeger werd geadviseerd om met koorts niet naar buiten te gaan. Tegenwoordig is dat niet meer van toepassing. Als iemand zich goed kleedt en in staat voelt om naar buiten te gaan is daar geen bezwaar tegen. Kleed kinderen en baby’s echter niet te warm aan, anders kunnen ze de warmte niet kwijt. Indien er alleen sprake is van koorts en iemand is verder niet ernstig ziek dan kan de huisarts bezocht worden en is het niet nodig dat de huisarts een bezoek thuis aflegt.

Hoe lang bieden tropenvaccinaties bescherming? Dat is afhankelijk van het land waar u naar toe gaat en welke vaccinaties u in het verleden heeft gekregen. Voor een aantal vaccinaties geldt dat ze voor langere tijd bescherming geven. Zo is een DTP-vaccinatie (difterie, tetanus, polio) 10 jaar geldig. De hepatitis A-vaccinatie is 1 jaar geldig

18

en 25 jaar na een tweede vaccinatie binnen 1 jaar na de eerste vaccinatie. Voor gele koorts is de geldigheidsduur 10 jaar, voor buiktyfus 3 jaar en voor meningitis 3 jaar voor mensen van 4 jaar en ouder. Om er zeker van te zijn dat u de juiste vaccinaties hebt voor het land waar u

naar toe gaat kunt u het beste contact opnemen met een huisarts die de aantekening Reizigersadvisering heeft. U kunt die vinden via www.chbb.nl Ook kunt u kijken bij het Landelijk Coördinatiecentrum Reizigersadvisering www.lcr.nl en op zoek gaan naar een vaccinatiebureau.


Tekst Jan Huizinga Beeld Dirk Ketting, Hans Oostrum

Wat kun je beste doen bij een blaasontsteking? Bij een blaasontsteking is het slijmvlies van de blaas ontstoken. U voelt vaker aandrang om te plassen, maar per keer plast u minder. Het plassen kan een pijnlijk of branderig gevoel geven. Ook kan er pijn in de rug of onderbuik ontstaan. De plas kan troebel zijn, soms vies ruiken en er kan bloed in zitten. Een blaasontsteking ontstaat door bacteriën. Deze bacteriën komen voor in de darmen maar bevinden zich ook rond de plasbuis. De plasbuis is bij vrouwen korter waardoor ze vaker blaasontstekingen kunnen hebben dan mannen. Bij het vrijen kunnen bacteriën in de plasbuis van de vrouw komen zodat ze na het vrijen een blaasontsteking kunnen krijgen. De huisarts kan de urine nakijken om te bepalen of er sprake is van een blaasontsteking. Vang de urine in een klein schoon potje op en breng deze binnen twee uur naar de huisarts. Brengt u het later op de dag, bewaar de urine dan in de koelkast. De uitslag van het onderzoek is binnen een dag bekend. Soms wordt de urine ook nog op kweek gezet in het laboratorium. Dit gebeurt bij zwangerschap, bij mannen en kinderen, bij afwijkingen in de urinewegen, bij mensen met een verminderde weerstand of bij vrouwen met hardnekkige infecties. De uitslag van een kweek is vaak binnen een week bekend. Aan de hand van de uitslag kan de huisarts bepalen welke kuur je nodig bent.

Voorkomen Je kunt een aantal dingen doen om te voorkomen dat bacteriën zich ophopen in de blaas en een infectie veroorzaken. Zorg dat je veel drinkt. Houd de plas niet op. Plas de blaas helemaal leeg. Vrouwen die vaak infecties hebben na het vrijen kunnen het beste direct erna plassen. Hoewel een blaasontsteking ook vanzelf over kan gaan krijgt u meestal antibiotica van de huisarts. Zo kunnen de klachten sneller over gaan en wordt de infectie niet erger. De infectie kan zich namelijk uitbreiden naar het nierbekken of bij mannen naar de prostaat. Het is altijd belangrijk de kuur af te maken ook al heeft u geen klachten meer. Achtergebleven bacteriën kunnen namelijk opnieuw een infectie veroorzaken. Voor de pijnklachten kunt u paracetamol nemen. Krijgt u koorts, wordt u zieker of treedt er geen verbetering op, neem dan altijd contact op met uw huisarts. Nacontrole Vrouwen hoeven meestal na afloop van de antibioticakuur de urine niet opnieuw te laten controleren als de klachten over zijn. Zwangere vrouwen, mannen, kinderen, en mensen met een verminderde weerstand (zoals diabetici) of met afwijkingen aan de urinewegen moeten de urine 3-5 dagen na de kuur weer laten controleren. Indien iemand steeds weer een blaasontsteking krijgt is het soms nodig een specialist te raadplegen, hetgeen echter niet vaak nodig is.

Hoe lang kan ik bij verkoudheid een neusspray gebruiken? Bij een verkoudheid kunt u een neusspray of neusdruppels gebruiken om het ongemak van een verstopte neus te verhelpen. U moet deze medicijnen echter bij voorkeur niet langer dan zeven dagen gebruiken. Indien u langdurig klachten hebt van een verstopte neus kunt u beter naar de huisarts gaan om te kijken of er een andere oorzaak is zoals een allergie bij hooikoorts. Dan zijn vaak andere medicijnen nodig. Indien u lang gebruikt maak van een neusspray kan het slijmvlies van de neus dunner worden. Dit kan op den duur leiden tot een ernstige afwijking, die ozaena of ook wel stinkneus wordt genoemd. Er wordt bij deze afwijking stinkend slijm aangemaakt dat ook door omstanders te ruiken is. De behandeling hiervan is erg moeilijk.


19

Zwangerschap

De periode vlak voor de bevruchting en de eerste maanden van de zwangerschap zijn belangrijker voor de ontwikkeling van de baby dan we lange tijd dachten. Alle reden dus om vooraf al stil te staan bij mogelijke risico’s. Wat moet u doen, of juist laten, om zo gezond mogelijk in verwachting te raken?

D

Een gezonde start in het leven begint al vóór de zwangerschap

Samen gezond zwanger worden 20

e wetenschap heeft er inmiddels genoeg bewijzen voor aangedragen: de zorg voor een kind begint al vóórdat het verwekt is, vóór de zwangerschap een feit is. Vrouwen en mannen die graag kinderen willen kunnen zelf veel doen om al in dit prille stadium de kans op een gezonde zwangerschap te vergroten. Zo is het bijvoorbeeld belangrijk om een gezond gewicht te hebben voordat u zwanger wordt. Vrouwen met onder- of overgewicht raken vaak minder snel in verwachting. Als ze daaraan werken en hun gewicht gezonder wordt, verloopt de menstruele cyclus regelmatiger, ontstaat er een betere eisprong en is de kans op zwangerschap groter. Maar al te extreem lijnen vlak voordat je zwanger wilt worden, is niet aan te raden, adviseert de Rotterdamse huisarts Femke Hohmann. “In de eerste plaats omdat er bij het gewichtsverlies veel afvalstoffen vrijkomen. En in de tweede plaats bestaat het risico van tekorten aan bepaalde voedingsmiddelen. Als de moeder tekorten heeft, kan dat de groei van het kind belemmeren.”

Aanpak verkeerde leefstijl Uit onderzoek bij het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam blijkt dat er minstens vijf leefstijlfactoren zijn die negatief uitwerken op de vruchtbaarheid: overgewicht, slechte voeding, roken, alcoholgebruik en het drinken van te veel koffie. Bij een vrouw die gezond leeft, duurt het gemiddeld 3,2 maanden voordat ze zwanger is. Bij een vrouw met overgewicht die ongezond leeft, is de kans dat ze na een jaar in verwachting


Tekst Els van Thiel

Tips voor aanstaande moeders Wat u kunt doen vóórdat u zwanger wordt: • Stop met roken, alcohol en drugs • Slik elke dag een tablet foliumzuur • Gebruik medicijnen alleen in overleg • Eet gezond • Streef naar een gezond gewicht • Vermijd risico’s op het werk • Vraag advies als u een langdurige ziekte heeft

is maar 38 procent. De gemiddelde tijd tot ze zwanger is, loopt dan op tot maar liefst 32 maanden! “Het is prachtig dat we tegenwoordig IVF (in vitro fertilisatie of reageerbuisbevruchting) hebben om vruchtbaarheidsproblemen aan te pakken”, zegt dr. Joop Laven van het Erasmus Medisch Centrum. “Maar zou het niet veel logischer zijn om eerst die verkeerde leefstijl aan te pakken? Vooral omdat dat ook de gezondheid van het ongeboren kind ten goede komt.”

Overgewicht, slechte voeding, roken en alcoholgebruik hebben een negatief effect op de vruchtbaarheid Foliumzuur Stop dus voordat de zwangerschap een feit is met roken, alcohol en drugs, want deze stoffen kunnen een nadelige invloed hebben op de vruchtbaarheid, de zwangerschap en de gezondheid van de baby. Stoppen met roken is het beste wat u kunt doen voor uw kind! Dat nog niet alle vrouwen hiervan op de hoogte zijn, blijkt uit onderzoek van de GGD Rotterdam-Rijnmond en het Erasmus Medisch Centrum. In de Rotterdamse deelgemeente Feijenoord bijvoorbeeld, weet het merendeel van de vrouwen niet dat roken slecht is voor de vruchtbaarheid. Dat geldt zowel voor Nederlandse vrouwen als voor vrouwen met een buitenlandse achtergrond. Veel Turkse en Marokkaanse vrouwen kennen de werking van foliumzuur niet. Dat is jammer. Wanneer de aanstaande moeder


elke dag een tabletje foliumzuur slikt, zorgt ze er namelijk voor dat het kindje zich in de baarmoeder goed kan ontwikkelen en het verkleint de kans op een open ruggetje. Heeft u een kinderwens, dan is het advies om al vier weken voordat u zwanger wilt worden hiermee te beginnen en door te gaan tot u tien weken zwanger bent.

PreConceptieAdvies “Jonge mensen plannen tegenwoordig zorgvuldig. Ze denken na over de invloed van de zwangerschap op hun carrière, vragen zich af het huis groot genoeg is en of hun kind op materieel gebied niets tekort zal komen. Het eigenaardige is dat ze vaak de aller belangrijkste vraag overslaan: wat kunnen wij nú al doen voor de gezondheid en de ontwikkeling van ons kind?” Huisarts Femke Hohmann kan haar verbazing nauwelijks verbergen. In haar praktijk in Rotterdam biedt zij patiënten die zich willen voorbereiden op een zwangerschap de mogelijkheid van een zogenoemd PreConceptieAdvies (pre = voor, conceptie = bevruchting). Dat is een gesprek met informatie en advies over alle zaken die samenhangen met zwanger

Beeld Hans Oostrum

worden. “Veel vrouwen beginnen er pas over na te denken als ze een positieve zwangerschapstest hebben en passen vervolgens hun levenswijze aan. Maar dat vruchtje heeft zich dan al een poos in de baarmoeder genesteld en dan duurt het ook nog een tijdje voordat de baarmoeder zich heeft aangepast aan de gezondere levenswijze. Wil je goed voorbereid aan je zwangerschap beginnen, dan moet je dat ‘kamertje’ van tevoren al klaar hebben. Dát is de gedachte achter het PreConceptieAdvies.”

Medicijngebruik Er zijn meer huisartsen en verloskundigen in Nederland die het PreConceptieAdvies aanbieden. Wie graag zwanger wil worden, kan dit overigens altijd bespreken met de huisartsof verloskundige. Zwangerschap en bevalling zijn geen ziekten en dat moet natuurlijk ook zo blijven. Juist daarom is het belangrijk om risico’s vroeg te kennen en te bestrijden. Zo kunnen bepaalde medicijnen die u gebruikt vóór de zwangerschap invloed hebben op de vruchtbaarheid en op de gezondheid van de baby. Neem medicijnen, ook die u gewoon bij de drogist koopt, dus alleen in overleg met uw arts of apotheker. Ook pijnstillers die zonder recept bij de drogist of supermarkt te koop zijn, zoals ibuprofen, kunnen schadelijk zijn voor de zwangerschap. >>>

Tips voor aanstaande vaders Wat kunt u als man doen? • Van sommige medicijnen wordt u minder vruchtbaar. Ook kunnen medicijnen invloed hebben op de gezondheid van uw ongeboren kind. Vraag advies bij uw huisarts of apotheek. • Heeft u in uw werk te maken met schadelijke stoffen? Dan kunt u minder vruchtbaar zijn. Ook is er meer kans op een aangeboren afwijking bij uw kind. Vraag advies aan uw bedrijfsarts. • Als u rookt, alcohol drinkt of drugs gebruikt, kunt u minder vruchtbaar zijn. Blijft u toch roken? Doe dat dan zeker niet in de buurt van uw partner. • Bedenk of u besmet kunt zijn met een seksueel overdraagbare aandoening (soa). Als u uw partner besmet voor of tijdens de zwangerschap, kan dit een risico inhouden voor uw kind.

21

Zwangerschap

Bouwen aan een gezonde toekomst Veel mensen weten wel dat het beter voor het kindje is dat de moeder voor en tijdens de zwangerschap niet rookt, geen alcohol drinkt en gezond eet. Sinds enkele jaren is bekend dat de periode in de baarmoeder zelfs invloed heeft op het krijgen van bepaalde ziekten op volwassen leeftijd. Door een gezonde leefstijl verkleint u de kans dat uw kind op latere leeftijd bijvoorbeeld suikerziekte, hart- en vaatziekten of astma krijgt.

Gezonde start Op sommige plaatsen houden verloskundigen en huisartsen speciale kinderwensspreekuren. Zij kijken bijvoorbeeld of uw toekomstige baby risico loopt door erfelijke ziekten die in de familie voorkomen. Huisarts Hohmann merkt dat vrouwen die langdurige ziekten als suikerziekte, epilepsie (vallende ziekte) of hoge bloeddruk hebben zich vaak bezorgd afvragen wat dat betekent voor hun toekomstige zwangerschap. “Heel belangrijk! Want langdurige ziekten kunnen invloed hebben op de vruchtbaarheid, de zwangerschap en de gezondheid van de baby en de moeder. Soms moeten bijvoorbeeld de medicijnen aangepast worden.” Altijd in overleg met een arts, beklemtoont Hohmann, nooit uit eigen beweging zomaar stoppen of minderen. Hohmann wijst erop dat vrouwen met psychiatrische problemen er verstandig aan doen hun kinderwens te bespreken met hun psychiater, zeker als ze medicijnen gebruiken. “Soms raakt een vrouw door een zwangerschap uit balans. Als het je niet overvalt, kun je het beter onder controle houden.” Gelukkig komen verreweg de meeste kinderen gezond ter wereld (95 à 97 procent. “Het gaat erom dat ouders beseffen dat ze al vóór de zwangerschap door een gezonde leefstijl de toekomst van hun kind positief kunnen beïnvloeden.”

Wilt u meer informatie? De praktische folder Kinderen krijgen? Een goede start begint vóór de zwangerschap bevat een schat aan algemene informatie voor vrouwen die zwanger willen worden en hun partners. De folder is op internet te vinden via www.rivm.nl/zwangerworden. Ook onderstaande websites bieden nuttige en praktische informatie voor aanstaande moeders en vaders: www.zwangerwijzer.nl www.zwangerstraks.nl www.klaarvooreenkind.nl www.stivoro.nl/zwangerschap www.alcoholenzwangerschap.nl www.slikeerstfoliumzuur.nl www.erfelijkheid.nl

22


Praktijkverhaal

Tekst Pieter van Dam Beeld Levien Willemse

‘Dokter, kom snel! Mijn bed beweegt!’

dak- en thuislozen te helpen. Vaak gaat het om mensen die zorg mijden en liever niet worden ondersteund. In een van de verhalen blikt Slockers terug op zijn vroege jaren. De periode waarin hij jong, net afgestudeerd en naar eigen zeggen een tikkeltje naïef was. De arts koesterde nog de illusie dat patiënten altijd deden wat een dokter hen vertelde. Hij had buiten ene Hans gerekend. Toen Slockers even niet oplette, deed die een flinke greep in de dokterstas. Met een etui vol ampullen en met de receptennota’s in zijn hand, nam Hans de benen. Andere patiënten haalden hun medicijnrecept niet op of sloegen een verwijzing naar een andere arts in de wind.

Kleurrijk

Dokter der daklozen Daklozen, verslaafden, prostituees en illegalen. Marcel Slockers komt er bijna dagelijks mee in aanraking. Hij is dan ook straatdokter. In Rotterdam bekommert hij zich al bijna dertig jaar om deze groep.

E

en dokter van de straat, maar sinds 2008 ook lid in de Orde van Oranje Nassau. Wie doet Marcel Slockers deze combinatie na? De man is huisarts in de Rotterdamse nieuwbouwwijk De Esch, maar buigt zich wekelijks ook over dak- en thuislozen. Dat doet hij in Havenzicht, een opvangorganisatie. De patiënten hier zijn doorgaans toch wat anders. Behalve gezondheidsproblemen hebben ze vaak ook een psychiatrische stoornis. Logischerwijs


kunnen ze soms ook brutaler en agressiever uit de hoek komen dan de bezoeker van het doorsnee huisartsenspreekuur.

Inkijkje Slockers schrijft er smakelijk over in Dokter, kom snel! Mijn bed beweegt! Het boek geeft de levens en problemen weer van zijn bijzondere patiëntengroep. Verder krijgt de lezer een inkijkje in het reilen en zeilen van allerlei zorgen hulpverleners die proberen

Niet elke zorgverlener zou staan te springen om dikwijls te werken met dak- en thuislozen. Slockers houdt juist van de afwisseling met zijn eigen huisartsenpraktijk. De onvoorspelbaarheid, de directere omgangsvormen, het kleurrijke karakter van de patiënten: het zijn stuk voor stuk zaken die het werk boeiend maken. Slockers pleit voor een brede aanpak. Hij of een andere straatdokter kan een dak- of thuisloze genezen, maar als die daarna bijvoorbeeld geen geld en geen eten heeft, is de kans op nieuwe lichamelijke problemen groot. Daarom werkt Havenzicht samen met een team van verpleegkundigen en maatschappelijk werkers. Het streven is altijd een totaalpakket van zorg en aandacht te bieden. Er zijn vier speelvelden: lichamelijke zorg, psychiatrische zorg, verslavingszorg en de maatschappelijke kant. Bij dat laatste kan worden gedacht aan dagbesteding en een dak boven het hoofd. •

23

voeding

“Je bent je meer bewust van wat je eet”

Is biologisch voedsel echt gezonder en lekkerder? Zuurkoolsap, maar ook prosecco. Rammenas en pastinaak, maar ook saté met pindasaus en pizza. Snijbiet en tofu, maar ook blauwe kaas en gerookte zalm. Allemaal in de biologische supermarkt. De strenge sfeer die vroeger om biologisch voedsel hing is verdampt, biologisch eten is helemaal van deze tijd. Maar is het ook gezonder? En lekkerder?

B

iologisch eten. Sommigen vinden dat lekker knapperig en sappig klinken. Een stevige appeltaart die niet mierzoet is, maar echt naar appels smaakt. Een speltbrood waar tenminste ‘bite’ aan zit, heel wat anders dan zo’n bleek kadetje. Maar anderen denken aan wormstekige appeltjes, schlemielige bloemkooltjes en griezelig-grijze biefstukjes. Een gezonde bodem brengt gezonde groenten en fruit voort zonder hulpmiddelen en foefjes van buitenaf. Die voedingsmiddelen kunnen de gezondheid van de mens

24

robuuster maken, dat is het uitgangspunt. Biologische voeding is ook goed voor de dieren en het milieu. Is het echt goed voor ons? “Die vraag leidt steevast tot ingewikkelde discussies”, zegt professor Jaap van Binsbergen. Hij is huisarts in Brielle en hoogleraar Voedingsleer en Huisartsgeneeskunde aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. “Het antwoord is heel lastig in harde cijfers uit te drukken. Mensen die biologisch voedsel gebruiken, leiden ook op andere vlakken een bewuster, meer verantwoord

leven. Ze roken niet of minder, drinken minder alcohol en bewegen meer. Als je dan beweert dat ze gezonder zijn doordat ze biologisch eten, tuimel je in een valkuil. Want het is heel moeilijk om te ontrafelen welke leefstijlfactoren precies leiden tot die betere gezondheid. Is het wel louter het biologische eten? Of spelen die andere leefstijlfactoren ook een rol?”

Bewust van wat je eet Puur wetenschappelijk valt moeilijk te bewijzen dat biologische voeding gezon-


Tekst Els van Thiel Beeld Dirk Ketting

der is, zegt ook dr. ir. Lucy van de Vijver. Zij is onderzoeker Voedingskwaliteit & Gezondheid bij het Louis Bolk Instituut in Driebergen, dat onderzoek doet op het terrein van duurzame landbouw, voeding en gezondheidszorg. “Maar zeker is dat veel mensen er wel bij varen.” Van de Vijver verzamelde ervaringsverhalen van mensen die van gangbare voeding zijn overgeschakeld op biologische producten. En wat bleek? Driekwart van de ondervraagden voelde zich beter na die overgang.

Strenge sfeer rondom biologisch voedsel is nu wel verdampt “Mensen die overschakelen worden zich bewust van wát ze eigenlijk eten. Vaak beginnen ze met één product, bijvoorbeeld biozuivel. Als ze zich er meer in gaan verdiepen kopen ze ook biologische eieren, aardappelen, groente en fruit. Vervolgens gaan ze nadenken over dierenwelzijn en besluiten dan ook biovlees te kopen.” Het hele voedingspatroon gaat erop vooruit, zegt Van de Vijver. Want wie meer verse producten koopt, gebruikt minder pakjes en zakjes en krijgt zo vanzelf minder zout, suiker en toevoegingen binnen. “Waarmee ik niet wil zeggen dat je niet gezond oud kunt worden met gangbare voeding. Het is een persoonlijke keuze.”

Additieven Het eerste kenmerk van biologisch voedsel is dat het op ecologische wijze geteeld is. Dat betekent dat de balans tussen de hoeveelheid energie die de teelt kost en de hoeveelheid die het product oplevert in balans moet zijn. Het tweede kenmerk is dat er zo min mogelijk schadelijke stoffen worden gebruikt, zowel voor de mens als voor het milieu. Huisarts Van Binsbergen ziet hier een voortrekkersrol weggelegd voor de producenten van biologische voeding: “Ze nemen producenten van niet-biologische voeding in hun kielzog mee en prikkelen hen om hun voedingsproducten zo veilig mogelijk te maken.” Maakt Van Binsbergen zich zorgen over de additieven (toegevoegde stoffen) die


in de gangbare voedselbereiding worden gebruikt? “De Gezondheidsraad zegt dat de schade die geur-, kleur- en smaakstoffen in het algemeen toebrengen in het niet valt bij de schade die ongezonde voeding veroorzaakt. Met andere woorden: de invloed van te veel en ongezonde vetten, te veel calorieën en grote hoeveelheden eiwitten in de voeding is op termijn veel schadelijker dan de toevoegingen die in de voedselindustrie gebruikt worden. Zelf geloof ik dat ook. Natuurlijk moet erop gelet worden welke kleur-, geuren smaakstoffen er toegevoegd worden, en dat gebeurt ook.”

Vergeten groenten Gaat uw liefde niet uit naar warmoes of aardpeer? Een kwestie van wennen. Biolo-

gische boeren lopen voorop in de zoektocht naar vergeten groenten uit grootmoeders tijd. Of biologisch eten lekkerder is dan het gangbaar geproduceerde eten, daarover is het laatste woord nog niet gezegd. Het feit dat topkoks zich stuk voor stuk bekeren tot biologische voeding zou een vingerwijzing kunnen zijn. Jonnie Boer van De Librije in Zwolle bijvoorbeeld, en zelfs de Engelse rouwdouw Jamie Oliver.

Rock-’n-roll Wat is gezondheid precies? Die vraag maakt de discussie over gezondheid en biologische voeding er niet gemakkelijker op. Is iemand die niet ziek is gezond? Dat is een nogal povere omschrijving, vindt Van de Vijver. >>>

Wel of geen keurmerk De biologische landbouw gebruikt geen kunstmest, chemische bestrijdingsmiddelen of gentechnologie. In de biologische veeteelt wordt het vee op diervriendelijker manier gehouden dan op de gangbare manier. Het gebruik van chemische toevoegingen, groeistimulatoren en hormonen in veevoer is taboe. In de supermarkt is het biologische product te herkennen aan het EKO-keurmerk. Vanaf 1 juli 2010 is er ook een Europees keurmerk voor biologische producten. Op biologische producten uit het buitenland staat vaak het Engelse woord ‘organic’. De biologisch-dynamische landbouw heeft dezelfde kenmerken als de biologische, maar gaat nog een stapje verder met bijvoorbeeld extra strenge eisen voor dierenwelzijn. De biologisch-dynamische boer werkt met een zaaikalender en heeft aandacht voor de spirituele kanten van zijn vak. Natuurlijk, groen, ambachtelijk, van de streek, van de boer, van het land en ‘oer’… Woorden die vaak gebruikt worden om de suggestie te wekken dat een product biologisch is. Geen van die termen biedt garantie.

25

voeding

Ze pleit voor een genuanceerder benadering. “Geeft iemand die iets mankeert, maar daarbij een geweldige veerkracht toont en zich goed aanpast aan de omstandigheden niet ook blijk van gezondheid?” Het lijkt ingewikkelde scherpslijperij, maar als je de vertaalslag wilt maken van biologische voeding naar gezondheid moet je wel duidelijk voor ogen hebben wat ‘gezondheid’ is. De paus doet het, prins Albert van Monaco en zijn Charlene doen het en zelfs Michelle Obama doet het: biologisch eten. En het is ook helemaal rock-‘n-roll, popfestival Lowlands nodigde dit jaar biologische cateraars uit. Zo werden er op het festival in Biddinghuizen 11.000 biologische omeletten gebakken en die werden vergezeld van vele duizenden glaasjes biologische melk. “Wij zijn om!”, liet de organisatie weten. “In deze tijden van creperende diersoorten en smeltende poolkappen moeten we ook van binnen hoognodig aan ons milieu werken.”

Duurder Meer dan de helft van de Nederlandse consumenten eet af en toe biologische producten. En al is het duurder, biologisch eten bleek zelfs ‘crisisproof’, want 2010 was een topjaar, waarin de verkoop met 20 procent steeg. Waarom zijn biologische producten duurder? Biologische boeren gebruiken geen kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen, waardoor de opbrengst van hun land kleiner is en er ook wel eens een oogst kan mislukken Een biologische bloemkool groeit in z’n eigen tempo en doet er langer over om in het winkelschap te belanden. Het productieproces is omslachtiger en kleinschaliger en daardoor

Puur wetenschappelijk valt moeilijk te bewijzen dat biologische voeding gezonder is is ook het transport duurder. Biologische boeren bestrijden onkruid machinaal of zelfs handmatig. Dat vergt tijd. De gewassen worden dunner uitgezaaid om bijvoorbeeld schimmelvorming tegen te gaan. Biologisch vlees komt van dieren die een beter leven hebben geleid dan dieren in de gangbare landbouw. Koeien gaan de wei in en varkens kunnen door de modder rollen, mét hun staart er nog aan. Ook aan de strenge controle hangt een prijskaartje. Biologische boeren houden doorgaans minder dieren, de dieren hebben meer ruimte. Een biokoe levert jaarlijks zo’n 7.000 liter melk, haar ‘klassieke’ zuster gemiddeld 10.000. •

Hogere prijs vormt drempel Philip (38) is kapper en vindt de hogere prijs van biologisch voedsel nog een groot bezwaar. “Je bijt natuurlijk wat onbezorgder in zo’n onbespoten appeltje. En als er weer ergens een epidemie opduikt, besef ik dat we met die kiloknallers niet eeuwig kunnen doorgaan. Maar dat betekent niet dat ik omrijd voor een Ekoplaza. Mijn grootste bezwaar is de prijs, ik vind het te duur als ik het dubbele moet betalen voor groenten die er dan ook nog minder aantrekkelijk uitzien. Nu biologische producten in de gewone supermarkt verkrijgbaar zijn, is het idee dat het een hobby is voor geitenwollensokken wel verdwenen. Ach, als we onszelf niet bekeren, zullen uiteindelijk door de ontwikkelingen wel bekeerd wórden.”

26

Bewuste keuze Janneke (68) is oppasoma en heeft bewust gekozen voor biologisch voedsel. “Gezondheid, smaak en milieu. Drie goede redenen om voor bio te kiezen. Dat het ook de dieren aan een beter leven helpt, is mooi meegenomen. Als wij goed voor de natuur zorgen, zorgt de natuur ook goed voor ons. Daar probeer ik mijn kleinkinderen, zo jong als ze zijn, al bewust van te maken. Biologisch voedsel heeft mij geholpen met afvallen. Biologisch brood bijvoorbeeld, geeft je een gevoel van verzadiging, zodat je minder snel weer honger hebt. Bij mijn vriendin werkte het trouwens averechts. Zij vond de biologische rozijnen- en dadelkoeken zó lekker dat ze er juist van aangekomen is.”

Ervaringen van ‘overstappers’ Het Louis Bolk Instituut ondervroeg 565 mensen nadat ze van gangbare voeding waren overgegaan op biologische voeding. Dit merkten de overstappers: • betere gezondheid, meer weerstand, minder ziek • fitter en energieker • meer psychisch welbevinden • betere stoelgang, minder darmklachten • betere huid, haar en nagels • minder allergische klachten • met minder voedsel meer verzadiging


advertorial

Lees voor gebruik de bijsluiter

Griep e r i g ? Nee, dank je

Hoofdpijn, keelpijn, koude rillingen, spierpijn en koorts kunnen allemaal eerste symptomen van griep zijn. Neem direct één buisje Oscillococcinum en bescherm jezelf bij de eerste signalen van griep! Bij griep neem je 2 tot 3 buisjes per dag en je voelt je snel beter. tIFMQUBMCJKEFFFSTUFTJHOBMFOWBOHSJFQ tWPPSIFUIFMFHF[JO tFFOWPVEJHJOUFOFNFO

www.oscillococcinum.nl

Hoe ver laat jij het komen? Neem bij beginnende keelpijn direct Trachitol Keelpijn is vervelend. Daarom wil je er zo snel mogelijk vanaf. Met Trachitol ben je snel van de pijn af en het werkt nog lang door. tKFWPFMUEJSFDUEBUIFUXFSLU tNFUGSJTTFQFQFSNVOUTNBBL tWPPSWPMXBTTFOFOFOLJOEFSFO www.trachitol.nl

Help je blaas... Plassen is niet per deﬁnitie voor iedereen en ook niet altijd een vanzelfsprekende aangelegenheid. Vooral vrouwen ervaren regelmatig hoe belangrijk een sterke blaas is. BlaseCare kan voor al deze vrouwen een welkome en goede ondersteuning zijn.

www.blasecare.nl

Lees voor gebruik de bijsluiter

geniet van de herfst elke dag VISOLIE Graag willen we een gezond en actief leven blijven leiden. Soms kunnen we voor een ﬁt en vitaal gevoel wel wat extra ondersteuning gebruiken. el Mare hooggeconcentreerde visolie met omega-3 vetzuren is goed voor hart en bloedvaten, helpt bij de verlaging van het cholesterolgehalte en heeft een positieve invloed op de gezondheid. Visolie voor elke dag, voor man en vrouw.

www.elmare.nl

&

Weerstand

www.elmare.nl

energie

De Rrrrrrrr zit weer in de maand, ‘t wordt kouder, regen en veel gesnotter. Te weinig energie? Soms kun je wel wat extra’s gebruiken, zeker in de R-maanden: Neem dan Axium Multivitaminen; jouw extra energie uit het groene doosje.

BlaseCare bevat hooggeconcentreerd Cranberry extract Cran-Max, D-Mannose en Vitamine C. Deze slimme combinatie verhoogt de weerstand in de blaas en helpt de blaas schoon te houden. BlaseCare is als kuur en als natuurlijke ondersteuning te gebruiken.

Axium Multivitaminen bevatten een hoge dosering vitaminen van 300% ADH (Aanbevolen Dagelijkse Hoeveelheid) of meer. De hoge dosering vitaminen aangevuld met mineralen en natuurlijke bestanddelen ondersteunen het lichaam bij een optimale bescherming en extra weerstand.

BlaseCare met Cranberry, extra D-Mannose & Vitamine C www.axium-vitaminen.nl

Kernpharm b.v., Postbus 26, 5460 AA Veghel, [email protected], gratis infonummer 0800-0997773

lijfverhaal

Alleen glutenvrij dieet kan klachten verhelpen

Coeliakie is de meest onbekende volksziekte Eindelijk wordt Marieke Mol ’s ochtends vol energie wakker. Eindelijk heeft ze weer zin om iets te ondernemen in plaats van thuis te blijven. En eindelijk is ze verlost van haar darmproblemen. Hoe dat komt? Marieke kwam erachter dat ze coeliakie heeft en stapte daarna over op een glutenvrij dieet.

E

en bleek gezicht, een vermoeid gevoel en diarree of juist verstopping. Op een gegeven moment - ze was inmiddels al ouder dan veertig jaar - kon Marieke Mol zich niet herinneren wanneer ze er geen last van had. “Als meisje kampte ik al met al die ongemakken. Ik kon echt jaloers zijn op kinderen die vol energie zaten. Zelf moest ik bijvoorbeeld vaak ijzerpillen slikken om me wat sterker te voelen.”

28

Op haar 41e besloot ze naar de huisarts te stappen om een bloedtest te doen. Had ze misschien net als haar vader coeliakie (spreek uit: seu-lia-kie)? “Het bleek dat mijn lichaam inderdaad antistoffen aanmaakte tegen bepaalde delen van gluten. Dat is een eiwit dat onder meer in tarwe, rogge en gerst zit. Je krijgt het binnen als je bijvoorbeeld brood of pasta eet of een biertje drinkt. Het gevolg: schade aan je dunne

darm. Je moet je voorstellen: de dunne darm hoort een enorme oppervlakte te hebben om alle voedingsstoffen op te nemen in je lichaam. Maar sommige coeliakie patiënten hebben op een gegeven moment nog slechts een tafelblad in plaats van een voetbalveld. Je kan dan bijvoorbeeld bloedarmoede krijgen en voelt je vaak niet fit.”

Meer energie De definitieve diagnose wordt gesteld door een maag-, darmen leverarts. Die haalt een stukje weefsel uit de dunne darm en bekijkt hoe groot de schade is. Marieke liet het ook doen en wist het toen helemaal zeker: ze heeft coeliakie. Hetzelfde geldt voor haar dochter Charlotte (17). Drie jaar geleden begonnen haar vage klachten ook steeds meer op coeliakie te lijken. Ze voelt


Tekst Gerben Stolk / PlumaTekst

zich nu goed dankzij haar glutenvrije dieet. Marieke: “Na de diagnose ben ik door twee fases gegaan. Eerst was ik boos en verdrietig en ging ik me erop focussen gluten in mijn eten te vermijden. Daarna ben ik langzamerhand op zoek gegaan naar vervangers van gluten. Dan kom je er pas achter hoeveel producten met tarwe, rogge, gerst en spelt wij eten. Dat is in de laatste honderd jaar enorm toegenomen. Sommige mensen reageren daar niet goed op. Ik neem nu bijvoorbeeld glutenvrije pasta. En in plaats van normaal brood eet ik glutenvrij brood en of crackers.”

‘Dunne darm met de oppervlakte van een tafelblad in plaats van een voetbalveld’ Hoe het ook zij, Marieke had de gluten nog maar twee of drie weken in de ban gedaan, of ze begon zich al beter te voelen. “Ik was fitter wanneer ik wakker werd. Ik hoefde ook niet meer zo vroeg naar bed. Ik had een normale stoelgang. Ik kreeg zin om vaker de deur uit te gaan.”

Laatste pizza Marieke, 47 jaar inmiddels, gebruikt haar toegenomen energie onder meer om als vrijwilliger het voorzitterschap te bekleden van de Nederlandse Coeliakie Vereniging. “Wat het vervelendste van deze ziekte is? Laat ik vooropstellen: ik ben niet zielig. Maar soms vind ik het wel lastig om voor de zoveelste keer aan iemand uit te leggen waarom ik bepaalde dingen niet mag eten. Dan belt iemand bijvoorbeeld met de beste bedoelingen op. Je komt dit weekend naar mijn verjaardag, waarmee moet ik rekening houden als ik eten ga kopen voor jou? Ik mag bijvoorbeeld geen taart en ook geen bitterballen, want daar zit een paneerlaagje omheen. Maar beter iets uitleggen aan iemand met goede bedoelingen dan op onbegrip stuiten. Soms hoor ik: Je kunt toch wel voor één keer een uitzondering maken en een koekje nemen? Zo’n persoon weet niet hoeveel last ik krijg als ik overstag ga. Vlak voordat ik aan mijn glutenvrije dieet begon, heb ik nog één keer een heerlijke pizza gegeten. De hele nacht heb ik daarna met darmpijn op de wc doorgebracht.” •


Beeld Hans Oostrum Fotografie

Gluten de grote boosdoeners Buikpijn, vermoeidheid, diarree, verstopping en ijzertekort. Stuk voor stuk kunnen deze ongemakken het gevolg zijn van wat wel de onbekendste volksziekte van ons land wordt genoemd. Coeliakie komt naar schatting voor bij 160.000 Nederlanders, maar slecht 25.000 van hen weten dat. Dat heeft onder meer te maken met hun klachten: buikpijn en vermoeidheid bijvoorbeeld zijn als ongerief zo algemeen, dat aan vele oorzaken kan worden gedacht. Stress of allergie bijvoorbeeld. Bij kinderen leidt coeliakie soms tot groeiachterstand, óók al zo’n verschijnsel dat in verband kan worden gebracht met een scala aan boosdoeners. In dit geval is gluten de aanstichter. Dat is een eiwit in tarwe, rogge, gerst, spelt en kamut. Sommige mensen hebben, zoals dat heet, een intolerantie voor gluten. Dat veroorzaakt coeliakie. Zij ondervinden last van bijvoorbeeld een bruine boterham met kaas, een bordje pasta of een schnitzel of visstick met een gepaneerd laagje eromheen dat is gemaakt van tarwe. Snoep, koekjes, een croissantje, een ijsje, een biertje of een kroket leiden ook tot klachten. In al deze voeding zitten gluten. Coeliakie kan veel schade toebrengen als de ziekte niet wordt ontdekt. Patiënten die regelmatig met gluten in aanraking komen, lopen het risico dat hun darmvlokken kapotgaan. De darmwand raakt ernstig

beschadigd, zodat het lichaam voedingsstoffen niet meer goed kan opnemen. De oplossing? Coeliakie is niet te genezen. Gelukkig is de ziekte relatief eenvoudig te behandelen. Niet met medicijnen, maar via een glutenvrij dieet. Voor de meeste mensen levert dat veel gezondheidswinst op. Ze zijn niet meer zo vaak moe en hebben geen buikklachten meer. Nuttig om te weten: niet alleen mensen met coeliakie kunnen gebaat zijn bij een glutenvrij dieet. Anderen doen er ook hun voordeel mee. Denk aan mensen met de ziekte van Dühring: een huiduitslag in de vorm van blaasjes die erg jeuken. Coeliakie is een auto-immuunziekte. Daarbij keert het lichaam zich tegen zichzelf. Vier op de tien Nederlanders hebben het gen (HLADQ2) dat coeliakie kan veroorzaken. Onderzoek moet uitwijzen welke bijkomende factoren ertoe leiden dat de ziekte zich daadwerkelijk bij iemand ontwikkelt.

Verborgen groep patiënten Wie zijn de 160.000 Nederlanders die coeliakie hebben maar bij wie de ziekte niet is vastgesteld? Wie horen bij de grote groep die na een diagnose kan overgaan op een glutenvrij dieet dat leidt tot een aangenamer leven? Deze zoektocht is een belangrijke taak van de Nederlandse Coeliakie Vereniging. De NCV richt zich ook op voorlichting, lotgenotencontact, belangenbehartiging en stimulering van wetenschappelijk onderzoek. Weten of u klachten heeft die reden zijn eens met uw huisarts te bespreken of u mogelijk coeliakie heeft? Op de website van de NCV en het Nederlands Huisartsen Genootschap, de wetenschappelijke vereniging van huisartsen, vindt u uitgebreide informatie over coeliakie: NCV: www.glutenvrij.nl NHG: http://nhg.artsennet.nl/kenniscentrum/k_voorlichting/NHGPatientenbrieven/NHGPatientenbrief/Coeliakie-1.htm http://nhg.artsennet.nl/kenniscentrum/k_voorlichting/NHGPatientenbrieven/NHGPatientenbrief/PBD9f.htm

29

Vrije tijd

Op ontdekkingstocht in historisch Leiden Leiden noemt zichzelf met enige trots ‘stad van ontdekkingen’ verwijzend naar beroemde wetenschappers als Lorentz, Kamerlingh Onnes, Zeeman, Einthoven en Boerhaave die hier hun belangrijke ontdekkingen deden. Met een historische binnenstad met duizenden monumenten, prachtige grachten, veertien musea en vele restaurants en speciale winkeltjes maakt de stad die naam ook in andere opzichten meer dan waar.

t Literaire stad – Leiden ken ede chi ges e rair lite ge lan een als nis. Namen van schrijvers ijn dew Bou t, Maarten ’t Har ijk, Jan Büch, Ferdinand Bordew uvel, she Bie n arte Ma rs, lke Wo ltjens Paa t Willem Bilderdijk, Pie stad de aan lijk zijn onlosmake . den verbon ur ook In Leiden hangt de literatu ge de aan jk letterlijk en figuurli er me k elij nam telt vels. De stad en cht edi urg mu d der dan hon el van een internationaal gez zijn ten ich ged schap dichters. De in en l taa ke elij onk in hun oorspr ge aan t hrif dsc han lijk een sier erwachte bracht op de meest onv plekken in de stad. uurgeMeer informatie: www.m tml g.h elin and l/w dichten.n

en n van Rembrandt ten, meesterwerke let ske us ntrans ur aa sa org no t Di n aderlating to t langs musea – che geschiedenis va Ontdekkingstoch dis elijk ns me me de t ië, he es or on pen uit Ind ekkingsreis do Japan of een ontd Lievens, Wajangpop uit e en iek att un sch en l, pe are stb tische tem sea. De ko plantatie, een Egyp veertien Leidse mu l te ontdekken in de aa em m. all faa is t ale he : on lichaam nieten internati ere aandacht. bezichtigen zijn ge en Corpus bijzond te ve er aa die erh es Bo cti lle um co se Mu en ien de geneeskun rd en ve n gezondheid wetenschappe ur tu na de n va aave Op het gebied van er atkam mde medicus Boerh is de nationale sch uis, waar de beroe sth ga n ilia Museum Boerhaave pe ec sco Ca cro de rnuft, zoals de mi gevestigd in het ou uwen technisch ve ee de. Het museum is f sch vij mi r ato hie An ek e td zoek het uniek ziekbed gaf. On van Huygens en be onderwijs aan het slingeruurwerken de en k oe nh we van Van Leeu g van skeletten. e voor een reis door sterieuze opstellin emt de bezoeker me ne n, ide Le Theater met zijn my d sta de st, aan de rand van Corpus in Oegstgee . am het menselijk licha .nl ea us www.leidsem

Leidse hofjes – Leiden telt 35 hofjes, die vrijwel alle maal in de binnenstad te Deze hofjes zijn de oudste vinden zijn. in Nederland en stuk voo r stuk idyllische plekjes, stadsrumoer is buitenges waar het loten en waar het lijkt also f de tijd heeft stilgestaan. zijn niet allemaal even gem De hofjes akkelijk te vinden. De me este hofjes zijn slechts ber poortjes en deuren die uitk eikbaar via omen op de drukke win kelstraten.Er is een specia wandeling die voert langs le stads twaalf van de vijfendertig Leidse hofjes. Deze stadsw andeling is te koop in het Visitor Cen tre Leiden tegenover het Centraal Station.

30


Tekst Pieter van Dam Beeld Dirk Ketting

Wandelen in de geschiedenis – Leiden telt ruim 2.700 monumenten die de rijke Leidse geschiedenis tot leven laten komen. Bij het VVV tegenover het Centraal Station zijn verschillende stadswandelingen verkrijgbaar die u onder andere leiden langs de monumentale Pieterskerk en Hooglandse Kerk, de stellingkorenmolen De Valk uit 1743, de oudste schouwburg van Nederland, de prachtige herenhuizen aan het Rapenburg, de twee overgebleven stadspoorten, het Pesthuis dat nu de ingang vormt van museum Naturalis, de Burcht uit de dertiende eeuw, de beroemde Sterrenwacht en de academische tuin Hortus Botanicus achter het Academiegebouw van de universiteit. Ook is het mogelijk om onder leiding van een gids een stadswandeling te maken (www.uwgidsinleiden.nl)

Waterstad – Leiden heeft, na Amsterda m, het meeste water binnen haar stadsgrenzen strom en. De historische binnenstad van Leiden telt in totaal 28 kilometer aan grachten en singels overbrugd door 88 bruggen. Leiden laat zich vanaf het water dan ook goed bekijken. De Leidse rederijen hebben een breed aanb od in rondvaar ten voor kleine en grote gezelschappen . Aan de Haven aan de rand van het cent rum en aan de voet van de Zijlpoort bevindt een klein e maar gezellige passantenhaven.

ste van Nederland. haar universiteit, de oud dankt Leiden vooral aan m faa ale verzet tegen de tion het r rna voo inte r ng van Oranje als beloni Stad van Oranje – Haa lem Wil van k raa en rsp voo 5 gesticht op de stad door de Spanjaard De universiteit werd in 157 de van de belegering van ein Het . log oor ). ge zet jari de tachtig land (Leidens ont Spaanse overheerser in otste volksfeest in Neder demie ober herdacht met het gro okt 3 en 2 zweetkamertje in het Aca op de r em jaa eno elk wordt jd gebleven. In het zog r de alti is voo s hui zijn lijk ten ink zet kon gen kening op de muur mo Die nauwe band met het der te estudeerden hun handte xan afg Ale ar wa lem Wil urg s enb prin Rap en trix gebouw aan het ses Juliana, koningin Bea handtekeningen van prin goede speurder nog de tbaar en voelbaar. De leven is er dagelijks zich ontdekken. vlochten. Het studenten ver aar elk t ongetwijfeld Bar is me w eg nau kro taurants. Bekendste res Stad en universiteit zijn en n ege kro nje. aan eid te verscheidenh in de film Soldaat van Ora stad kent dan ook een gro iet door de balkonscène gen d hei end de bek ale van t tion voe g aan de dat interna rera aan het Rapenburg Hooglandsekerkchoorstee Nederland is gevestigd aan van ie tegeltableaus met n fraa ege tal kro aan ste een oud gt de ber Een van Café de Bonte Koe her van r rieu inte ige cht pra Hooglandse kerk. Het negentiende eeuw. landelijke taferelen uit de

Uitgebreid winkelen – Leiden leent zich uitstekend voor een uitgebreide winkeltocht. De binnenstad herbergt een groot assortiment winkels, van grote winkelketens in de kilometerlange Haarlemmerstraat tot kleine speciaalzaakjes in de vele steegjes. Op woensdag en zaterdag wordt er langs de Nieuwe Rijn in de schaduw van het oude stadshuis en de gerestaureerde Korenbeurs een grote warenmarkt gehouden waarvan de geschiedenis ruim negen eeuwen terug gaat. Elke laatste zondag van de maand houden de winkels in de binnenstad een koopzondag. Een groot aantal winkels is zelfs elke zondag open.


31

wetenschap

Vervelend neveneffect van ‘slankgen’ Slank zijn betekent niet altijd dat je minder risico loopt op het ontstaan van hartaandoeningen en diabetes. Een internationale groep van onderzoekers waaronder die van het Rotterdamse Erasmus MC, ontdekten een gen dat mannen weliswaar slank maakt, maar de kans op hartaandoeningen en diabetes juist verhoogt.

Slaap verbetert uw sportprestatie Slapen helpt sporters bij het verbeteren van hun lichamelijke prestaties. Dat blijkt uit onderzoek van de Stanford University in de Verenigde Staten. De basketbalspelers van deze universiteit werd gevraagd om gedurende twee weken eerst hun normale slaappatroon aan te houden. Vervolgens sliepen ze zes weken lang tien uur per nacht. Indien de spelers door reistijd minder dan tien uur sliepen moesten zij het tekort aan slaap overdag inhalen.

De extra slaap leidde tot snellere sprints, verbeterde het scorings- en uithoudingsvermogen tijdens wedstrijden en verminderde de vermoeidheid. Uit de resultaten van het onderzoek blijkt dat het belang van rust en slaap niet alleen geldt op de dag voor een wedstrijd, maar juist over een langere periode. Volgens de onderzoekers is dit niet alleen op topsporters van toepassing, maar ook op amateurs die op een hoger niveau sporten.

Tot nu toe werd gedacht dat vooral mensen met overgewicht een groter risico hebben op het ontstaan van hart- en vaatziekten of diabetes. De groep onderzoekers kwam nu tot de verrassende conclusie dat ook slanke mensen dat risico kunnen lopen. Mensen met een bepaalde variant van het zogenoemde IRS1-gen blijken slanker te zijn maar wel ongezond hoge niveaus cholesterol en suiker in hun bloed te hebben. “Uit het onderzoek bleek dat het gen dat ervoor zorgt dat je slank blijft alleen de hoeveelheid vet onder de huid vermindert. De schadelijke hoeveelheid vet rond de inwendige organen blijft echter aanwezig”, legt internist en onderzoekster Carola Zillikens van het Erasmus MC uit. De onderzoekers gaan ervan uit dat personen met het ‘slank-gen’ minder in staat zijn om een teveel aan vet op een veilige plaats onder de huid op te slaan. In plaats daarvan stapelt het vet zich op in de buurt van de organen, zoals de lever en het hart. Zillikens: “Daar kan het de normale functie van organen aantasten, waardoor hartaandoeningen en diabetes kunnen ontstaan.”

Meer resultaat met korte warming-up Veel coaches en bewegingswetenschappers zijn van mening dat een lange warming-up leidt tot een hogere temperatuur in de spieren, een versnelde opname van zuurstof en een vergroting van de spierfunctie als er veel kracht geleverd moet worden. Weinig onderzoek liet tot nu toe echter zien wat de invloed is van een lange warming-up op de daadwerkelijke sportprestatie. Onderzoek van Elias Tomaras van de universiteit van Calgary in Canada heeft nu aangetoond dat een korte warming-up van ongeveer 15 minuten effectiever is en tot betere prestaties leidt dan een warming-up van 50 minuten.

32


Tekst Pieter van Dam Beeld Dirk Ketting, Hans Oostrum, Zorg en Zekerheid Leiden/Richard Koolen

Dikker door trouwen en scheiden

KORT

Zowel trouwen als scheiden kan voor een duidelijke gewichtstoename zorgen. Wetenschappers van de Ohio State University in de Verenigde Staten baseren die conclusie op een onderzoek onder ruim 10.000 mensen. Ze volgden de proefpersonen 22 jaar lang en hielden niet alleen het BMI, maar ook de burgerlijke staat van de mensen in de gaten. BMI geeft de verhouding aan tussen lichaamsgewicht en lichaamslengte. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie zou bij gezonde personen het getal tussen de 18,5 en 25,9 kg/m2 moeten liggen. Zelfs nadat de wetenschappers rekening hadden gehouden met andere factoren die van invloed kunnen zijn op het gewicht (gezondheid, opleiding, zwangerschap en inkomen) bleek één verband overduidelijk overeind te blijven. En dat was het verband tussen de burgerlijke staat en het gewicht. De kans dat vrouwen een klein beetje aankwamen (tot drie punten op de BMI-schaal) na het huwelijk was 33 procent. De kans dat zij veel aankwamen (meer dan drie punten op de BMI-schaal) was 48 procent. De kans dat mannen een klein beetje aankwamen na het huwelijk was 28 procent. Ook wanneer mensen uit elkaar gingen, resulteerde dat in een gewichtstoename. Vrouwen hadden 22 procent kans om een klein beetje aan te komen. Voor mannen was die kans 21 procent.

Snoep en blijf slank... Het strookt misschien niet met de boodschap die veel voedingswetenschappers verkondigen, maar het eten van snoep zou er wel eens voor zou kunnen zorgen dat kinderen slank blijven. Dat blijkt uit een onderzoek aan de Amerikaanse Louisiane State University. De onderzoekers bestudeerden gedurende vijf jaar meer dan 11.000 kinderen tussen de twee en achttien jaar. De resultaten van dit onderzoek lieten zien dat kinderen die af en toe snoepen 22 procent minder kans op overgewicht hadden dan hun leeftijdsgenootjes die helemaal geen snoepgoed kregen. Volgens de onderzoekers ontwikkelen kinderen die van jongs af aan snoep in verantwoorde porties krijgen, een bepaalde mate van discipline. Vooral als kinderen


snoep verbinden aan speciale gelegenheden zijn ze zich meer bewust van hun eetgewoonten en ook beter in staat om een goede balans te vinden in hun calorie-inname. Het is een traktatie, waar kinderen met mate van moeten genieten.”

Stresshormoon meetbaar in hoofdhaar Door onderzoek van hoofdhaar is te meten of iemand een langere periode van stress heeft doorgemaakt. Dat zeggen onderzoekers van het Erasmus MC. Het meten van het cortisolgehalte in ons haar kan een goede methode zijn om in kaart te brengen hoeveel van dit stresshormoon over een langere periode in het lichaam aanwezig was. Tot nu toe kon het cortisolgehalte alleen worden gemeten in bloed of speeksel, maar deze methode is minder betrouwbaar. De onderzoekers willen in het vervolg met deze nieuwe methode meer inzicht krijgen in het effect van cortisol op het ontstaan van aandoeningen als hart- en vaatziekten en depressie.

Zon verbetert kwaliteit sperma De zon is goed voor de vruchtbaarheid. Mannen die door de zon veel vitamine D aanmaken geven hun sperma een voorsprong op het gebied van beweeglijkheid, snelheid en penetratievermogen. Tot deze bevinding komen wetenschappers van de Universiteit van Kopenhagen. Voor hun onderzoek testten het Deense onderzoeksteam 300 willekeurig gekozen mannen op de kwaliteit van hun sperma. Het onderzoek liet ook zien dat het aantal gezonde zaadcellen van mannen met een vitamine D-tekort veel lager is dan van hun ‘zonnige’ collega’s.

33

Vrije tijd, sport

Nederland ‘scoort’ jaarlijks 3,5 miljoen sportblessures

Voorkomen is beter dan genezen Sport en bewegen is gezond. Het is een prima medicijn tegen overgewicht en kan allerlei gezondheidsproblemen voorkomen. Het heeft echter ook een vervelende keerzijde: blessures. Met zijn allen lopen we per jaar een indrukwekkend aantal sportblessures op: 3,5 miljoen in totaal. De redactie van LIJFMAGAZINE zet de belangrijkste feiten kort op een rij en geeft u tien tips om blessures te voorkomen. Belangrijkste boodschap: ken uw eigen mogelijkheden en overschat uzelf niet als u gaat sporten.

S

portblessures bezorgen artsen en andere zorgverleners een hoop werk. Van het totale aantal blessures moet 1,4 miljoen medisch behandeld worden, in de meeste gevallen door een huisarts of fysiotherapeut. Voor 160.000 blessures is een behandeling op een afdeling Spoedeisende Hulp van een ziekenhuis nodig en 12.000 sporters moeten zelfs in het ziekenhuis worden opgenomen. De medische behandeling van blessures vormt daarmee elk jaar een aanzienlijke kostenpost: 370 miljoen euro per jaar. Werkgevers zijn ook niet altijd even blij met hun sportende werknemers. De kosten van arbeidsverzuim als gevolg van sportblessures worden geschat op een kleine 1 miljard euro per jaar.

Zaalvoetbal koploper De lijst van meest blessuregevoelige sporten wordt aangevoerd door het zaalvoetbal.

34

Hockey en veldvoetbal zijn goed voor een tweede en derde plaats. Vechtsporten zijn ook goed voor een plaatsje in de top vijf van blessuregevoelige sporten. Gymnastiek is een relatief ongevaarlijke sport, maar zwemmers lopen de minste risico op het krijgen van een blessure.

Acute sportblessures worden meestal veroorzaakt door een val, een botsing of een verkeerde beweging met als gevolg een zwelling, kneuzing, scheuring, verstuiking of botbreuk. Dit soort blessures zijn vaak moeilijk te voorkomen. Zelfs een zeer ervaren sporter kan dit overkomen.

Soorten sportblessures

Chronische blessures zijn eigenlijk de vervelendste soort sportblessures. Zij ontstaan door het te vaak herhalen van een bepaalde beweging, waardoor bepaalde spieren en pezen overbelast worden. De bekende tennisarm en voetbalknie zijn hiervan goede voorbeelden. Chronische blessures kunnen ook ontstaan door geweld van buitenaf, zoals de klappen die een bokser moet incasseren of de ‘aanslagen’ die voetballers op hun benen moeten verduren. •

Bij sportblessures word een onderscheid gemaakt tussen gewone, acute en chronische sportblessures. Gewone sportblessures komen het meeste voor. Zij worden vooral veroorzaakt door verkeerde trainingsmethoden, een slechte of verkeerde warming-up, een slechte conditie, slecht sportmateriaal of verkeerd schoeisel. Ook leeftijd en (over)gewicht zijn belangrijke factoren bij het krijgen van dit soort blessures.


Tekst Pieter van Dam Beeld Hans Oostrum, Shutterstock

Tien tips om blessures te voorkomen Veel blessures zijn simpelweg te voorkomen. De redactie van LIJFMAGAZINE zet de tien belangrijkste tips om een blessure te voorkomen op een rijtje. 1 Sportief gedrag kan veel leed voorkomen. Spelverruwing leidt niet alleen bij tegenstanders maar ook bij de veroorzakers van onsportief gedrag tot onnodige acute blessures. Voorkomen is ook in dit geval beter dan genezen. 2 Regelmatig sporten en trainen vermindert de kans op blessures. Vooral ongetrainde mensen die opeens intensief gaan sporten lopen snel een acute blessure op omdat zij een goede basisconditie missen. Zorg daarom eerst voor een goede basisconditie en bouw uw sportinspanningen langzaam maar zeker op.

7 Zorg bij elke sport voor een goede warming-up en een zogenoemde colling-down. Een goede warming-up al dan niet onder leiding van een deskundige begeleider zorgt niet alleen voor een goede lichamelijke voorbereiding maar ook voor een goede geestelijke voorbereiding omdat je je beter gaat concentreren op het maken van de juiste bewegingen. Het doel van een cooling-down is om de bloedsomloop en de ademhaling te laten herstellen van een stevige inspanning zodat spierpijn wordt voorkomen. Ook het drinken van veel water helpt bij het afvoeren van afvalstoffen uit het lichaam. Een cooling-down duurt in de regel een kwartier en bestaat slechts uit lichte inspanningen.

3 Overschat jezelf niet. Veel blessures ontstaan wanneer iemand te snel te grote prestaties wil leveren omdat dan de spieren en gewrichten te zwaar of verkeerd worden belast. Spieren, botten en pezen hebben weken en soms maanden nodig om sterker te worden. Bouw daarom een training zorgvuldig op en train nooit te lang of te intensief. 4 In veel takken van sport zijn specifieke beschermingsmaterialen voorgeschreven. Denk daarbij aan een helm of scheen-, gebits-, pols- en kniebeschermers. Door deze materialen niet te gebruiken ontstaan vaak onnodige blessures. 5 Goed sportmateriaal en vooral veilig materiaal is van groot belang. Oud, versleten of gewoon slecht materiaal is een belangrijke bron van sportblessures. Laat je daarom goed voorlichten in een gespecialiseerde sportzaak. 6 Het dragen van goede schoenen en de juiste sportkleding is een goede manier om sportblessures te voorkomen. Elke sport stelt specifieke eisen aan kleding en schoeisel. Als men bijvoorbeeld te wijde schoenen draagt kan men ernstig enkel- en voetletsel oplopen. Neem daarom de tijd om in een sportspeciaalzaak de juiste schoen te passen en uit te kiezen. Als het om kleding gaat zorg dan bij warm weer voor goed ademende kleding en weet dat bij koud weer meerdere lagen over elkaar meer warmte biedt dan één hele dikke trui.

8 Pijn is een signaal van een intelligent lichaam, dat alleen door domme mensen wordt genegeerd. Wees daarom alert op het herkennen van de eerste tekenen van overbelasting. U moet daarbij denken aan het afnemen van uw prestaties, een slechte eetlust, slecht slapen, gewrichtsvermindering, het langzame herstel van blessures en lichamelijke klachten zoals snelle vermoeidheid, stijve gewrichten en pijn bij het aanspannen van spieren. Het negeren van dit soort signalen leidt al snel tot chronische en langdurige blessures en klachten. Ga daarom bijvoorbeeld ook nooit sporten als je aanwijsbaar fysiek vermoeid bent. Dat is een gegarandeerd recept voor blessures. 9 Een tijdige behandeling van een acute blessure is van belang om te voorkomen dat zo’n blessure een chronisch karakter krijgt of een lange nasleep. Een tijdig bezoek aan huisarts of fysiotherapeut kan in dit geval veel leed voorkomen. 10 Geef het lichaam de tijd om van een blessure te genezen. Veel sporters hebben de neiging om zich na een blessure weer te snel en te intensief op trainingen en wedstrijden te storten. Een blessure die niet volledig genezen is kan dan snel de oorzaak zijn van een nieuwe blessure. Zo ontstaat een langdurig letsel dat door de sportman of sportvrouw zelf veroorzaakt wordt. t. eer informatie over het voorkomen van sportblessures: www.voorkomblessures.nl M Meer weten over de behandeling van sportblessures: www.sportzorg.nl Voor uitgebreide informatie over gezond bewegen kunt u terecht op de website van het Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen:www. nisb.nl


35

Palmer’s werkt. Mijn huid is het bewijs. Palmer’s Cocoa Butter Formula is met vakmanschap gemaakt van 100% pure cacao boter. Palmer’s Cocoa Butter is rijk, dik en luxueus en maakt zelfs de droogste huid zacht en mooi. Vitamine E is speciaal toegevoegd om oneffenheden en beschadigingen te verzachten, het zorgt voor een egale tint van de huid. Palmer’s werkt, jouw eigen zachte mooie huid is het bewijs. HET PRODUCT

www.palmersnaturalcare.nl

cultuur

Samenstelling Pieter van Dam Beeld PR

Parijs door de lens van Nederlandse fotografen Parijs. Stad van mode, kunst, architectuur en romantiek maar ook stad van de clochards onder de bruggen over de Seine. Het is het vergankelijke en romantische beeld van een wereldstad dat in ons geheugen staat gegrift door de foto’s van de vele fotografen die het leven in de Lichtstad in de jaren vijftig en zestig vastlegden. Emmy Andriesse: Juliette Gréco, 1948 (Bijzondere Collecties Universiteitsbibliotheek Leiden)

Fotografen met internationale faam zoals Henri Cartier –Bresson, Eugène Atget, Robert Frank en Brassaï. Parijs was echter ook een geliefde plek van bekende Nederlandse fotografen zoals Ed van der Elsken, Emmy Andriesse, Maria Stuart, Paul Huf, Johan van der Keuken en Sem Presser.

Dirk de Herder: Parijs, 196 0 (European Art Union)

De tentoonstelling Gare du Nord in het Fotomuseum Den Haag laat van 15 oktober tot 12 februari 2012 werk zien van zestig Nederlandse fotografen die tussen 1900 en 1968 actief zijn geweest in de meest gefotografeerde stad ter wereld.

Ata Kandó: Gare du Nord, 1956 (Nederlands Fotomuseum Rotterdam)

Bij de tentoonstelling verschijnt het boek ‘Gare du Nord, Nederlandse fotografen in Parijs 1900-1968’. Het is voor € 24,90 te koop in de winkel van het Fotomuseum.

Maria Austria: Parijs, 196 0 (Maria Austria Instituut, Amsterdam)

Ontdek uw favoriete parfum in……een museum De Nederlandse museumwereld kent vele onbekende pareltjes. Zoals het Nederlands Parfumflessen Museum dat gehuisvest is in een monumentaal pand uit 1599 in het dorpje Winkel, gelegen tussen Schagen en Medemblik in de kop van Noord Holland. Het museum bezit een unieke collectie van 7.000 parfumflessen, die een beeld geven van de geschiedenis en cultuur van parfum. Tot 1900 werd parfum los verkocht en thuis overgegoten in mooie flacons. Vanaf 1900 werd parfum verkocht in commerciële flacons, zoals wij die tegenwoordig kennen. De collectie van het museum laat de ontwikkeling hiervan zien met de inmiddels


klassieke ontwerpen van vrijwel alle bekende parfummerken. Uniek is dat de bezoekers zelf kunnen experimenteren met geuren aan de hand van 800 verschillende geurentesters en adviezen kunnen krijgen over het parfum dat het beste bij hem of haar past . Nederlands Parfumflessen Museum, Bosstraat 2, Winkel. Telefoon 0224- 541578 (0224- 541210). Kijk voor meer achtergrondinformatie, openingstijden en mogelijkheden voor een rondleiding op www.parfummuseum.nl

37

cultuur

Absurde humor van een Vlaamse mafketel Jeroen Leenders. Een naam om te onthouden. Deze 31-jarige Vlaamse stand-up comedian heeft de afgelopen drie jaar een verbluffende erelijst opgebouwd. Bij onze zuiderburen won hij zo’n beetje alles wat er op cabaretgebied maar te winnen valt. In Nederland won hij in 2010 de juryprijs van het Leids Cabaret Festival, een van de belangrijkste wedstrijden voor cabaretiers in het Nederlandse taalgebied. De jury noemde hem daarbij een ‘performer pur sang’. In het nieuwe theaterseizoen vervolgt hij zijn toer langs de theaters in België en Nederland met zijn voorstelling “Sorry, ik ben Jeroen Leenders”. Die voorstellig kent geen vast onderwerp of thema, maar het grootste gedeelte gaat over België. Wat er speelt in het land en hoe dit trotse volk onoverwinnelijk is. En dat allemaal omdat ze volgens Leenders een systeem hebben bedacht dat niemand begrijpt, inclusief de Belgen zelf. Jeroen Leenders bezit de gave dat je zijn grappen gewoon niet kan navertellen. Je moet hem dus zelf in het theater gezien hebben. Zijn speellijst vind je op www.jeroenleenders.be

Bepaal zelf de beste orthopedische zorg! Wanneer u lichamelijke klachten heeft, gaat u naar uw huisarts. Wanneer de huisarts uw klacht niet kan behandelen zal hij u doorverwijzen naar een specialist. Maar wist u dat u zelf kunt kiezen naar wie u doorverwezen wilt worden? Wist u bijvoorbeeld dat, wanneer u klachten aan uw knie, schouder, enkel of rug heeft, u met een verwijsbrief van uw huisarts binnen 10 dagen in één van de Medinova klinieken terecht kunt?

Kliniek Breda Breda t: 076 - 201 93 00 Kliniek Klein Rosendael Rozendaal (GLD) t: 026 - 362 06 80 Kliniek Zestienhoven Rotterdam t: 010 - 298 98 98

Kijk op onze website voor meer informatie of bel één van onze klinieken voor een afspraak.

www.medinova.com 38

Orthopedie_210x146.indd 1

2-8-2011 10:39:53


Colofon Dit tijdschrift over gezondheid en leefstijl is een onafhankelijke uitgave van LIJFMAGAZINE BV. Het verschijnt in principe zes keer per jaar (februari, april, juni, september, december) Uitgever Pieter van Dam Hoofdredactie Pieter van Dam, Jan Huizinga [email protected] Redactie Pieter van Dam, Pieter van Megchelen, Els van Thiel, Bernadette Schoemaker, Gerben Stolk/Pluma Tekst Fotografie Pieter van Dam, Dirk Ketting, Hans Oostrum Fotografie, Shutterstock, Levien Willemse

In het volgende nummer...

Vormgeving en drukwerkbegeleiding Kim Brinkkemper, Bert van der Ryd, (Ditems Media, Monnickendam)

Het volgende nummer van LIJFMAGAZINE verschijnt in december 2011. Weer boordevol interessante artikelen over gezondheid, leefstijl en vrije tijd. Een kleine greep uit de inhoud.

Advertentie-acquisitie Adcom Media bv Jose van Vuuren Sint Jansstraat 20 1251 LA Laren Telefoon: 035-5317374 Email: [email protected]

in

Postadres Rooseveltstraat 45H, 2321 BL, Leiden Telefoon: 071-5281020 Fax: 071-572 85 89

[email protected] www.lijfmagazine.com

•

H oren en in evenwicht blijven

•

W at u moet weten over diabetes

Het oor is één van de vijf zintuigen. Het zorgt ervoor dat we de wereld om ons heen kunnen horen, maar het oor zorgt er ook voor dat we in evenwicht blijven. Hoe werkt dat oor precies? U leest er alles over in het omslagartikel van het decembernummer van LIJFMAGAZINE.

Momenteel kampen ruim 600.000 Nederlanders met diabetes en hun aantal zal de komende jaren drastisch toenemen. Wat is de oorzaak van de grootste volksziekte in ons land en wat kun je zelf doen om het te voorkomen?

• Z in en onzin van voedingssupplementen

Je kunt het zo gek niet bedenken of er is wel een voedingssupplement om een gezondheidsprobleem te verhelpen. Heb je moeite met het eten van groente en fruit? Neem een multivitamine. Geen zuivelliefhebber? Neem een calciumsupplement. Zo is er voor alles een oplossing. Maar in hoeverre hebben deze voedingssupplementen echt effect?

• S laapproblemen en snurken

Een op de vijf mannen en één op de tien vrouwen snurkt elke nacht. Tot grote ergernis van hun partner, die beroofd wordt van een gezonde nachtrust. Wat is de oorzaak van snurken en belangrijker: hoe kun je voorkomen dat snurken een bom onder je relatie legt?

• L ijfverhaal: leven met taaislijmziekte

In Nederland lijden zo’n 1.300 mensen aan de ziekte Cystic Fibrosis, beter bekend als taaislijmziekte. Het is een ernstige aangeboren aandoening die nog niet te genezen is. Hoe patiënten met deze ziekte omgaan leest u in het Lijfverhaal in de nieuwe LIJFMAGAZINE.


39

Wie een ziekte heeft zit vaak vol vragen. Een Zorgboek kan u helpen. Dat is de Plus van Zilveren Kruis

Wanneer bij uzelf of iemand in uw naaste omgeving een ziekte wordt vastgesteld, kunt u veel vragen hebben. Zorgboeken geven antwoord op vragen over een ziekte, behandelingen en het herstel. Er is keuze uit meer dan dertig titels over veel voorkomende ziekten zoals depressie, diabetes, (borst)kanker en hartaandoeningen. Samen met patiënten- en artsenverenigingen heeft Stichting September deze serie Zorgboeken samengesteld. Voor verzekerden van Zilveren Kruis is een Zorgboek gratis. Vraag het aan, voor uzelf of voor een ander op www.zilverenkruis.nl/zorgboek

Het hart is de motor van ons leven. neem. mee! Coeliakie: onbekende volksziekte. Samen gezond zwanger worden

Recommend Documents