In deze lectorale rede worden uitgangspunten en plannen uiteengezet van het lectoraat Cross-cultural Management van NHTV Breda. Het lectoraat verzet zich tegen elke vorm van simplisme in de complexe arena van crossculturele ontmoetingen in een globaliserende wereldeconomie. We willen geen variabelen of dimensies waaraan gehele culturen worden opgehangen, maar een expliciete aandacht voor de veelzijdige culturele contexten, zoals die zich voordoen in de Heuvel (Breda), op Bali, in Vietnam of in Madrid. Hoe kan de vaak stille en verborgen informatie uit contexten worden opgediept? Vervolgens is het zaak deze nieuwe informatie op de agenda te zetten van de debatten onder academici en deskundigen in het werkveld.
NHTV Postbus 3917 4800 DX Breda T (076) 530 22 03
Lectorale rede
Het globale en het lokale Inclusief denken over culturen in Breda en in de rest van de wereld
F (076) 530 22 05
www.nhtv.nl
Lectoraat Cross-cultural Management NHTV Academic Essays No. 2 NHTV locatie Mgr. Hopmansstraat
Discover your world > www.nhtv.nl
Lectorale rede
Het globale en het lokale Inclusief denken over culturen in Breda en in de rest van de wereld
Lectoraat Cross-cultural Management
GOP_NHTV.indd 1
18-09-2007 15:53:29
Dames en heren, Welkom! Sinds 7 januari 2007, een dag na mijn promotie, ben ik aangesteld als lector Cross-cultural Management en het is een goede NHTV-gewoonte dat er dan niet al te lang daarna een lectorale rede wordt gehouden. Daarom mag ik vandaag beginnen met u te verwelkomen bij - of misschien moet ik zeggen te pijnigen met - deze rede. Deze lectorale rede, dames en heren, wordt verzorgd door het lectoraat. Daarmee bedoel ik, of liever gezegd daarmee bedoelen wij dat we ons graag presenteren als een collectief dat gezamenlijk de benadering van het lectoraat Cross-cultural Management vorm wenst te geven. Bovendien willen we dat op een inclusieve manier doen, hetgeen ook inhoudt dat we de doelstellingen van het lectoraat gezamenlijk met andere delen van de organisatie wensen te realiseren. Dat houdt onder meer afstemming in van de eigen plannen met die van die andere delen van de organisatie. We willen deze inclusieve benadering symboliseren door ook deze rede gezamenlijk aan te pakken. Ik zal voor de
pauze als halve lector, die daarnaast ook nog steeds een halve docent is, het gedachtegoed van het lectoraat introduceren; na de pauze zullen enkele leden van de kenniskring, die tegelijkertijd lid zijn van steeds een ander deel van de organisatie, een aantal uitwerkingen van dat gedachtegoed laten zien. Laat ik daarom beginnen met het gedachtegoed van het lectoraat. Vandaag zal ik u onder meer onderhouden over de spanning tussen het lokale en het globale en hoe het crossculturele perspectief van het lectoraat in die complexe spanning is te situeren. Ik zal daarbij een deel van mijn afkomst niet verloochenen en het lokale element van deze spanning situeren in het Heuvelkwartier in Breda of de Heuvel als u wilt. Tegelijkertijd zal ik me verzetten tegen de al te eenvoudige oplossingen die de crossculturele revue passeren. Ik zal beginnen met de meest in het oog springende en daarna zal ik het in onze ogen genuanceerde perspectief van het lectoraat introduceren.
GOP_NHTV.indd 2
18-09-2007 15:53:30
Complexiteit voorbij Hofstede Laat ik het maar meteen duidelijk zeggen. Nederlanders hebben lak aan gezag en daarom kunnen studenten hun docenten hier zo ongecompliceerd van repliek dienen, ze houden van een prettig werkklimaat en hoeven niet te excelleren of beter te zijn dan hun buurman en daarom zijn Nederlandse studenten al tevreden met een zesje als ze hun tentamen maar gehaald hebben, ze zijn individualistisch en houden niet al te veel van regeltjes. Wie zegt dat? Dat zegt Hofstede, een kanon - of moet ik zeggen canon - uit de jaren zeventig die voor te veel mensen nog steeds het crossculturele debat domineert. Vind ik het dan onzin wat Hofstede te zeggen heeft? Natuurlijk niet, maar hij heeft volgelingen en zijn volgelingen deinzen er vaak absoluut niet voor terug om hele culturen op te hangen aan een paar variabelen. Volgens deze lui zie je de transnationale manager in het vliegtuig even de scores van Hofstede doornemen en dan is de culturele factor in hun nieuwe lectoraat willen we toch wat doen aan dit simplisme in een crossculturele context. We willen de complexiteit van culturen weer op de agenda zetten.
bestemming ook weer onder controle. Ik chargeer natuurlijk, maar in dit
Complexiteit erkennen betekent onder meer ook respect bevorderen voor de doordachte manieren waarop ook in andere culturele verbanden gedacht wordt, ook als je het er niet mee eens bent. Laat ik een willekeurig voorbeeld nemen. In de zomervakantie is er recht gesproken in Nederland over de vraag of een moslim lerares de mannen die zij in haar functie tegenkwam geen hand hoefde te geven. Het was de zoveelste manifestatie van het feit dat we overal in deze ‘global village’ in nieuwe verhoudingen terecht zijn gekomen. In Thailand, in Kameroen, in Colombia en in Nederland: overal beïnvloeden culturen elkaar op een intensievere manier dan we gewend waren. De diversiteit neemt overal ter wereld toe en vanzelfsprekendheden verdwijnen. En wanneer dat gebeurt gaan mensen zich afvragen waarom afspraken geregeld zijn zoals ze zijn, wat voorheen vanzelfsprekend was, wordt ter discussie gesteld. Iemand al dan niet de hand schudden is in Nederland bij mijn weten nooit een probleem van openbare discussie geweest. Maar waarom zouden we niet toelaten dat een vrouw met een andere geloofsopvatting weigert mannen een hand te geven? Tenslotte hebben we in Nederland inmiddels een rijke traditie van andere geloofsopvattingen voldoende ruimte geven om zich bijvoorbeeld Vrije Universiteit, Katholieke Universiteit of Universiteit voor Humanistiek te noemen. Op katholieke
GOP_NHTV.indd 3
18-09-2007 15:53:31
of gereformeerde basisscholen bestaan al jaren allerhande gewoontes die bij een strikte scheiding van religie in de openbaarheid verboden zouden worden. Daarom kon in Frankrijk het dragen van een hoofddoekje in openbare functies zo’n heftig punt van openbare discussie worden, en bij ons niet. Want is het niet een democratische verworvenheid, zo denkt de Fransman, dat iedereen in de openbaarheid op dezelfde manier behandeld wordt. Er is geen onderscheid tussen de mensen voor de wet. In openbare functies zijn er voor iedereen dezelfde regels. Geen kruisbeelden in het openbaar, dus ook geen hoofddoekjes. Maar ja, wij in Nederland hebben juist zo’n lange traditie van het tolereren van andere religieuze gewoonten tot in ons onderwijs toe. We weten ook met zijn allen dat we dat niet zo serieus nemen, want wat stelt de katholieke signatuur van een basisschool tegenwoordig nog voor, nietwaar? Dat dan een belijdend katholieke docent daarom meer kans heeft op een baan in het katholieke onderwijs dan en dezelfde kans in het openbaar onderwijs als een atheïstische docent, dat nemen we dan maar op de koop toe. Want ondertussen staan we in het openbaar toe dat hoofddoekjes geaccepteerd
worden en dat een vrouw het volste recht moet hebben om vanuit haar geloofsovertuiging een man, ook in de uitoefening van haar functie geen hand te schudden. Waar maak je je druk om, lijkt een veel voorkómende, zeer Nederlandse reactie te zijn. In openbare discussies hebben we een lange traditie vooral praktisch en daardoor wat minder principieel te zijn. Ik ga stoppen met deze inmiddels wel erg ingewikkelde discussie, dames en heren. Niet omdat hij niet interessant is. Er zitten nog heel veel andere vragen aan vast. Vragen naar die typisch Nederlandse tolerantie bijvoorbeeld, die ook wel ‘gedogen’ genoemd wordt. In het Engels is dat ook wel veelzeggend vertaald met ‘conformist nonchalance’. Of vragen naar de diversiteit in de beleving van het moslim geloof en hoe er vanuit die diversiteit verschillend gedacht wordt over hoofddoekjes en vrouwen die mannelijke handen schudden. Hoe moet een man, die de afgelopen decennia zoveel emancipatiestrijd heeft meegemaakt en zichzelf nu ook opmaakt om tolerant te zijn voor een nieuwe, zich emanciperende groep moslims, nu reageren op de vrouwelijke weigering zijn uitgestoken hand te schudden? In hoeverre is de Nederlandse reactie nou echt verschillend van die Franse? Waarom precies schudt die vrouw eigenlijk mijn uitgestoken hand niet? U wilt vast wel van mij aannemen, dames en heren, dat ik zo nog even kan doorgaan. U vindt misschien dat ik zo’n klein voorval wel heel erg opblaas. En ik zal zeker niet ontkennen dat er te veel energie om niks gestoken wordt in de
GOP_NHTV.indd 4
18-09-2007 15:53:32
discussies rondom een al dan niet multiculturele samenleving. Ik ben overigens meer geporteerd voor het begrip inclusieve samenleving, omdat we dan niet alleen verschillen accepteren maar ze ook nog eens tot ons laten doordringen en ze bij de ontwikkeling van onze eigen gedachten betrekken. En dat laatste is nu precies waarom ik het niet vervelend vind om dergelijke futiele voorvallen als het schudden van een hand zo op te blazen. Dat heeft ook alles te maken met het bestaansrecht van een lectoraat cross-cultural management, zoals wij dat zien. Als we een diverse samenleving, waarin sociale, culturele, etnische en andere verschillen een steeds indringender rol gaan spelen, willen begrijpen en tot ons door willen laten dringen, is het overduidelijk dat we veel vragen te stellen hebben. Aan elke gebeurtenis in een crossculturele setting - en dat definieer ik als een setting waarin het overschrijden van culturele grenzen het meest opvallende kenmerk is - aan elke crossculturele setting dus, schudden van een hand’ is niet als een geïsoleerd fenomeen te begrijpen. Het begrip ‘context’ is cruciaal voor elk crosscultureel begrip en een eerste
kleven vraagtekens die uit die context zelf naar voren komen. ‘Het niet
taak voor dit lectoraat is daarom ook hoe we het meest verantwoord bij de informatie kunnen komen die in contexten opgesloten zit. Die informatie is vaak verborgen, soms verstild - denk aan de erfenis van het kolonialisme of aan de gevolgen van jarenlange onderdrukking - en meestal alleen op een indirecte manier toegankelijk. Je moet er moeite voor doen om er bij te komen. In termen van het lectoraat moet je creatief worden in het ontwikkelen van methoden om die verborgen informatie boven tafel te krijgen. En in dit opzicht willen we het verschil maken met een te simplistische opvatting à la volgelingen van Hofstede. Contextuele informatie is vaak buitengewoon complexe informatie waarvoor je zeer veel moeite moet doen om het te begrijpen. Dat red je niet met een paar variabelen. Ook hier moet je inclusief denken, er is meer nodig.
GOP_NHTV.indd 5
18-09-2007 15:53:33
Inclusief denken: de Heuvel liever dan het Heuvelkwartier Wat bedoel ik met inclusief denken? Misschien mag ik u iets vertellen uit mijn eigen jeugd. Ik woonde vroeger in het Heuvelkwartier in Breda, van mijn derde tot mijn veertiende jaar. Het Heuvelkwartier was overwegend een volksbuurt in de jaren vijftig van het Rijke Roomse leven. De bedoeling was er een gemengde buurt van te maken, gemengd in de zin van verschillende rangen en standen door elkaar; het begrip ‘klasse’ in de strikt Marxistische zin van het woord was vanzelfsprekend ver weg in het corporatieve, katholieke Heuvelkwartier. Het was een gezellige buurt met veel straatleven voor de jeugd, de mis op zondag in het Ledikantje, voetballen op grasveldjes waar dat niet mocht van de zeer autoritaire parkwachter en met vooral enorm veel groepsbinding gebaseerd op een katholieke grondslag. Het was een gesloten, naar binnen gerichte wereld overeenkomstig de bedoelingen van architect
Granpré Molière, waarin alles in dit tuindorp zijn plaats leek te hebben. Je ging alleen met je eigen religieuze soort om, waakte ervoor om je met de exotische aliens (die hier overigens meer voorkwamen dan in de andere wijken van Breda, slechts 75% was katholiek in 1955) van een andere zuil te bemoeien, tenzij om er mee te vechten na schooltijd zoals vooral in Noordelijker streken gebeurde, en sprak schande van de rassenconflicten die alleen in het verre Amerika vóórkwamen. Ondertussen werden ook de gerepatrieerde Indische mensen, die in de loop van de jaren vijftig Nederland binnenvluchtten, stevig gediscrimineerd. Blauwen werden ze ook wel genoemd in Breda. Het Heuvelkwartier, inmiddels de Heuvel genoemd, is een interessant voorbeeld. Als we er nu naartoe gaan, horen we een heel ander verhaal. De modernisering sinds de jaren vijftig heeft er toegeslagen, het katholieke corporatisme is inmiddels nauwelijks meer een onderscheidend element in de wijk, de individualisering lijkt te zijn toegenomen, 25% van de bewoners is allochtoon, jarenlang werd de wijk door de politiek verwaarloosd, er was nogal wat criminaliteit door Marokkaanse jongeren, kinderen werden gepest er werd door brievenbussen geürineerd, 45% van de bewoners voelde zich in de jaren negentig onveilig, er was een zekere verpaupering, het Mgr. Nolensplein werd een dorpsplein met grootsteedse problemen genoemd en in BN/DeStem werd al gesproken over het einde van de ‘Heuvel-idylle’. Het is het globale verhaal van zomaar een wijk in Nederland. Inmiddels is de buurt behoorlijk opgekalefaterd en lijkt er werkelijk het een en ander te verbeteren,
GOP_NHTV.indd 6
18-09-2007 15:53:34
vooral omdat er met creativiteit gewerkt is aan een hernieuwd elan van de wijk. Daarvoor mijn complimenten natuurlijk, want dat doet mij als oud buurtbewoner goed. Maar ik wil hier op een ander kant van de zaak ingaan. Ik heb twee wijken voor u geschetst, de ene heette het Heuvelkwartier uit de jaren vijftig, de andere de Heuvel van nu. Er wonen nog wat ouderen die beide wijken kennen, maar ook zij zullen erkennen dat de wijk zeer veranderd is. Eén van de dingen die sterk veranderd is, is de rol van de katholieke kerk. Hoewel in het Heuvelkwartier volgens een bron uit 1955 slechts 75% katholiek was (in Breda 86%) is deze uitspraak alleen al tekenend voor hoe belangrijk de katholieke zuil hier gevonden werd als teken van identiteit voor de buurtbewoner. In de Heuvel heeft niemand het daar meer over. Over religie wordt nu in een heel andere zin gesproken, want ook de Heuvel maakt deel uit van onze nieuwe, globaliserende samenleving. Het katholicisme was in het Heuvelkwartier meer kunnen zeggen. Tegenwoordig doet burgemeester Cohen gelukkig veel moeite om het begrip groepscohesie weer terug op de politieke agenda
dan genoeg als criterium van groepscohesie, zou een sociale wetenschapper
te krijgen. En dat is zeker niet eenvoudig. Kon je je vroeger probleemloos identificeren als wijkbewoner met het Ledikant op het Mgr. Nolensplein, nu zoek je naar nieuwe kenmerken en iconen ter identificatie. Het standbeeld op het Thorbeckeplein wellicht? De Marokkaanse vrouwengroepen, die graag ook andersdenkenden zeggen te willen ontvangen in een soort ‘Klein Marokko’ van de Heuvel? Een nieuw en groots, vooral ook symbolisch ingericht Dr. Struyckeplein en Mgr. Nolensplein als gerevitaliseerde centra van de wijk? Mijn punt is vanzelfsprekend dat ook het begrip identiteit in een globale samenleving steeds complexer wordt en dus veel aandacht vraagt. In een crossculturele omgeving wil dat zeggen dat je je aandacht sterk concentreert op de context waarin iets ontstaat. Door die context te doorgronden kunnen we elementen daaruit beter op de agenda zetten van wetenschap, politiek en bedrijfsleven. Hoe goed luisteren we naar geluiden uit diverse contexten? Weten we wat ‘Klein Marokko’ in de Heuvel bezighoudt en treden we daarmee in discussie? Ook hier springt de complexiteit, die ons vanuit contexten tegemoet treedt, meteen in het oog. Het aardige van het nieuwe elan waar ik het over had, is overigens nu juist dat de vernieuwers wel degelijk rekening lijken te hebben gehouden met deze complexiteit in hun aanpak. De Heuvel is een voorbeeld uit de praktijk van een crossculturele samenleving waar een nieuw elan zou kunnen helpen. Ook in het lectoraat willen we een dergelijke
GOP_NHTV.indd 7
18-09-2007 15:53:35
complexiteit met eenzelfde soort élan tegemoet treden. Daar kom ik straks nog op terug. Mijn vraag aan deze wijk was ondertussen aanvankelijk wel een andere, dames en heren. Wat houdt inclusief denken hier nu in? Om te beginnen was het Heuvelkwartier een voorbeeld van het tegendeel, exclusief denken. Uitgaan van een gesloten, naar binnen gerichte gemeenschap, het is er erg gezellig maar afwijkende meningen van het katholieke gedachtegoed zijn zeer onwelkom. In de Heuvel zou je met veel energie - en men lijkt daar mee bezig te zijn - een andere mentaliteit, een inclusieve, kunnen stimuleren. U kent de gedachte waarschijnlijk. Het gaat een stapje verder dan de multiculturele samenleving waarin integratie van verschillende culturen inhoudt dat je elkaars verschillen respecteert zodat uiteenlopende identiteiten de ruimte krijgen. In dit beeld zit het idee verankerd dat je culturen als redelijk gesloten eenheden ziet, die je de ruimte moet geven. Dat staat op gespannen voet met bijvoorbeeld het idee van de antropoloog Ulf Hannerz, die het heeft
over een ‘globale oecumene’ waarin verschillende culturen steeds elkaars grenzen overtreden en elkaar op uiteenlopende manieren beïnvloeden en daardoor veranderen. Dit beeld is mijns inziens niet alleen minder vijandig omdat er een wezenlijke interesse voor elkaars gedachtegoed en niet alleen het gedogen van verschillen uit naar voren komt. Het beeld van deze globale oecumene is bovendien veel realistischer omdat mensen elkaar natuurlijk steeds beïnvloeden, zeker als ze op elkaars lip zitten. En als derde punt zou ik zeggen, stimuleer dit uitgangspunt, noem het inclusief denken omdat je andere culturen betrekt in je overwegingen om ervan te leren en er zo beter van te worden. Dáár gaat het om bij inclusief denken. In het Heuvelkwartier was zoiets ondenkbaar zolang gerepatrieerde Nederlanders bij wie Nederland een lange koloniale schuld had lopen van hier tot aan de overkant, of liever gezegd van Den Haag tot in het Heuvelkwartier, Indische mensen of ook wel blauwen werden genoemd waardoor ze vanzelfsprekend uitgesloten werden, in de Heuvel wordt dit inclusieve denken realiteit vanaf het moment dat andersdenkenden ook de gespreksgroepen van die Marokkaanse vrouwen binnenstromen. Kijk, daar zou zo mooi het verschil kunnen liggen tussen het Heuvelkwartier en de Heuvel. Je zou natuurlijk allerlei doemscenario’s kunnen schetsen van hoe vreselijk zo’n dialoog tussen vrouwen van diverse achtergrond dan wel niet zou verlopen en het daarom weghonen. Je kunt het ook gewoon blijven uitproberen, elkaars verschillen leren dulden, ondertussen de discussie niet uit de weg gaan en vooral van elkaar leren binnen de grenzen
GOP_NHTV.indd 8
18-09-2007 15:53:36
van een open en respectvolle ontmoeting, laat ik dit woord toch maar een keer gebruiken. Dienke Hondius zegt het in haar proefschrift uit 1999 over gemengde huwelijken in Nederland genuanceerder. Dát religieuze of etnische verschillen, zegt zij wél invloed hebben op de onderlinge verstandhoudingen tussen mensen, betekent nog niet dat dit niet kan veranderen. Uit de reacties van de omgeving op gemengde huwelijken in Nederland tussen 1945 en 1995 concludeert ze dat verschillen éérst erkend en onthouden moeten worden, om ze later te kunnen loslaten en minder betekenisvol te laten worden. Je hoort het wel meer: negeren zoals dat te lang is gebeurd in onze verzuilde samenleving helpt niet, praten alleen ook niet. Je zult door een fase heen moeten waarin je de verschillen onder ogen ziet om ze daarna inclusief te
kunnen opnemen.
GOP_NHTV.indd 9
18-09-2007 15:53:36
Inclusief denken en het lectoraat En wat voor de Heuvel geldt, geldt ook voor het lectoraat. Het lectoraat wenst vanuit een gemeenschappelijk gedachtegoed inclusief te denken. Ik zal u eerst het gedachtegoed uiteenzetten en daarna ingaan op hoe wij ‘inclusief’ willen denken. Om te beginnen heb ik niet voor niets het begrip van ‘culturele oecumene’ van Ulf Hannerz aangehaald. Het is het tegendeel van wat Huntington in zijn ‘Clash of civilizations’ bedoelt met de grote strijd tussen wereldbeschavingen als de Joods-christelijke en de Islamitische. Geen grootse en meeslepende culturen die tegenover elkaar staan maar een op alle micro- tot macroniveaus wederzijds beïnvloeden van culturele elementen die uit alle windrichtingen komen en elkaar overal op deze aardkloot besnuffelen,
10
aanraken, opnemen, afstoten en ga zo maar verder. In dit opzicht verschilt de Heuvel niet van toeristische bestemmingen als Thailand, Bali of Mexico of van de vrijetijdsbesteding van de jeugd in Saigon. Met andere woorden, hier doemt een buitengewoon complex maar vooral ook intrigerend gebied op waar veel onderzoek nodig is. Chinezen komen in groten getale naar Westerse steden als Amsterdam, maar wat weten wij van hun culturele achtergrond en de erbij behorende motivatie; Indische informatiespecialisten overspoelen de markt van de informatietechnologie; maar hoe kunnen de complexe crossculturele hobbels die daarbij optreden het best worden aangepakt; het milieu staat hoog op de onderzoeksagenda maar hoe kun je het best rekening houden met de lokale opvattingen over de houding van de mens tegenover natuur in de gebieden waar specialisten dat milieu willen beschermen; in transnationale organisaties staat de noodzaak om met diverse culturen rekening te houden allang niet meer ter discussie, maar hoe kun je die pluri-culturaliteit of culturele diversiteit ombuigen tot een sterke en creatieve eigenschap van de organisatie in de concurrentie met al die andere organisaties tussen het lokale en het globale. Ik noem u een aantal complexe problemen waarvoor een goed doordachte aanpak vanuit een crossculturele invalshoek gewenst is. Al eerder heb ik gemeld dat complexiteit hoog op de agenda moet staan van dit type aanpak. Het vormt het uitgangspunt. Helaas is dit dan voor velen de aanleiding om zich erdoor te laten verlammen. Als je het niet meer weet, kun je altijd zeggen dat het probleem te complex
GOP_NHTV.indd 10
18-09-2007 15:53:37
is of dat alles maar relatief is en dat de geleerden het er ook niet over eens zijn. Dat lijkt ons te gemakkelijk. Ik zeg ‘ons’ omdat ik hier graag nog eens wil benadrukken dat er aan NHTV, en vooral bij International Tourism Management, al een lange traditie bestaat om die complexiteit onder ogen proberen te zien en er wat aan te doen. Mijn proefschrift uit januari 2007 was een indirect gevolg van deze mentaliteit. In dat proefschrift heb ik een bepaalde denkrichting ontwikkeld om die inmiddels genoeg besproken complexiteit te benaderen. Het boek heette ‘Contexts in tourism and leisure studies. A cross-cultural contribution to the production of knowledge’. In de titel klinkt ook het besef door dat, wil je die complexiteit goed onder ogen krijgen, je uit zult moeten gaan van het begrip ‘context’ oftewel, zoals van Dale zegt, ‘het verband waarin iets zich voordoet’. Als je kijkt waar het woord ‘context’ etymologisch van is afgeleid, wordt het verband met het cum = samen en texere = weven. Met andere woorden, dat verband waarin iets zich voordoet bestaat uit een aantal samengeweven, in-gewikkelde of samengevlochten invloeden. Het resulterende verband is niet in de laatste plaats complex - in-gewikkeld dus, samengevlochten - omdat die invloeden
11
crossculturele perspectief nog duidelijker. Context komt van het Latijnse
in onze globaliserende wereld steeds meer uit verschillende netwerken van mensen komen ‘in-between the global and the local’, zoals de Angelsaksen zeggen. Het is niet eenvoudig de invloeden uit al die gaten en hoeken te ontvlechten en er vervolgens iets mee te doen, maar dat is wel de taak die een crosscultureel perspectief zich dient te stellen in onze opvatting. In mijn proefschrift stel ik twee fases voor waarin je dat kunt aanpakken. 1) een fase van contextualiseren waarin je ernaar streeft zoveel mogelijk expliciete maar vooral impliciete informatie vanuit contexten boven tafel te krijgen. Hoe je dat doet is juist één van die meest indringende vragen die het lectoraat zich stelt. Het begint natuurlijk met het aangaan van de dialoog. Maar stelt u zich voor hoe je in het ‘Kleine Marokko’ van de Heuvel juist die impliciete informatie te horen zou krijgen, die zo bepalend is voor wat er in de wijk speelt. Hoe leer je elkaar beter kennen? Een goede manier is om mensen bijvoorbeeld hun verhaal te laten vertellen, ‘storytelling’ vormt een vast onderdeel van de benadering van dit lectoraat en we hebben daar al heel wat energie in gestoken. Maar natuurlijk zijn er nog meer middelen te bedenken om de verborgen informatie uit contexten naar boven te halen. Het lectoraat maakt er een soort speerpunt van om die middelen op het spoor te komen.
GOP_NHTV.indd 11
18-09-2007 15:53:38
2) Als na deze fase die veelal verborgen informatie boven tafel is gekomen, is het zaak deze informatie op de agenda te zetten van belangrijke, openbare discussies - verschillende vormen van discours zeggen we tegenwoordig een paar Franse filosofen na. We onderscheiden drie vormen van dergelijke discours. a) het academische discours dat we omdopen tot modus 1 kennis. Hier gaat het om het soort kennis dat aan universiteiten geproduceerd wordt; b) het professionele discours of modus 2 kennis. Dit betreft dan toegepaste kennis zoals die door diverse stakeholders in de praktijk ontwikkeld wordt; c) een normatief en existentieel discours of modus 3 kennis. Ook als mensen hun wereldvisie, religie of morele standpunten
12 GOP_NHTV.indd 12
bediscussiëren, ontwikkelen ze argumentatie die een zeer bepalende invloed kan hebben.
18-09-2007 15:53:39
Een voorbeeld uit de onderwijspraktijk Voor de uitleg van deze twee fases neem ik u mee naar wat we in Breda en aan de Wageningen Universiteit al enige tijd aan het ontwikkelen zijn op dit gebied. Wat daar de afgelopen jaren is gebeurd, is ook typerend voor de uitgangspunten van het lectoraat. Het lectoraat is zelfs voortgekomen uit de onderwijspraktijk van beide instellingen die we de ‘international classroom’ zijn gaan noemen. De ‘international classroom’ is een inspirerende onderwijspraktijk waarin verschillende culturen, of beter nog: leefwerelden, in een complexe onderwijscontext bijeenkomen en waar het optimale gehaald wordt uit die context. En inmiddels moge duidelijk zijn hoe wij pogen die inzichten die dan op de agenda gezet moeten worden van de officiële ‘discours’. Voor het lectoraat betekent dit dat we enerzijds die onderwijspraktijk door
13
context te ontvlechten en dan in te zetten voor een verbetering van onze
onze specifieke aanpak pogen te verbeteren. We leren van onze studenten bijvoorbeeld dat Chinese studenten er moeite mee kunnen hebben om door de docent direct aangesproken te worden om hun mening te berde te brengen of dat Amerikaanse studenten vaak tot op de komma precies willen weten wat ze moeten doen. Het houdt dus in dat we door dergelijke contextuele informatie gedwongen worden een studie te maken van didactiek, onderwijspolitiek, de relatie docent-student, de financiële situatie van studenten, het studentenleven in de diverse landen waar onze studenten vandaan komen om daar vervolgens iets mee te doen in de context van onze eigen onderwijspraktijk. Anderzijds betekent de gedachte van de ‘international classroom’ ook dat we naast de randvoorwaarden ook onderwijsinhoudelijk en op het gebied van onderzoek een kader introduceren waarmee we zaken kunnen doen. Ik geef u hiervan een voorbeeld dat in mijn proefschrift verwerkt is. Het voorbeeld is gebaseerd op ervaringen aan de Wageningen Universiteit en aan NHTV Breda. Ik heb studenten geïnterviewd op twee momenten, toen ze net in Nederland waren aangekomen en na drie maanden in Nederland. Het zou nog beter geweest zijn als ik ze ook in hun land van herkomst vóóraf en een half jaar na hun vertrek uit Nederland had geïnterviewd, maar dat is er niet van gekomen.
GOP_NHTV.indd 13
18-09-2007 15:53:40
Waarom deze twee momenten? Op grond van ervaringen en sociaalwetenschappelijke literatuur weten we dat iedere tweevoeter na enige tijd van een vreemde cultuur afhankelijk te zijn geweest een cultuurschok meemaakt. Op dit moment zou ik, dames en heren, even het verhaal willen onderbreken voor iets luchtigs dat me te binnenschoot. Het slaat nergens op, maar het lijkt me daarom juist wel aardig. Diogenes de cynicus volgde op een mooie dag een gesprek tussen aanhangers van Plato en Plato zelf. Het ging over de definitie van ‘de mens’ en het gezelschap had besloten dat de mens een ongevederde tweevoeter is om hem natuurlijk niet met een kip te verwarren. Het aardige van de cynische houding van Diogenes was vervolgens dat hij niets zei - want waartoe al die woorden, nietwaar? - maar dat hij een kip kaal plukte en haar kakelend in de discussiekring wierp. Zomaar een intermezzo, dames en heren, voor de aardigheid. Terug naar ons verhaal: elke ongevederde tweevoeter dus maakt een cultuurschok mee als hij enige tijd afhankelijk is van een vreemde
14
cultuur. Hoe ingrijpend dat kan zijn, blijkt ook wel uit al die interviews met buitenlandse studenten. Soms wordt hun hele wereld zelfs op zijn kop gezet of beleven ze anderszins voor hun verdere leven cruciale momenten. Psychologen hebben daar al erg veel over gezegd en ik ga dat niet nog eens over doen. Maar in het verband van onze uitgangspunten gebeurt er nog iets heel interessants gedurende zo’n cultuurschok, iets van epistemologische aard: in de confrontatie met de Nederlandse cultuur komen er veel verborgen vooronderstellingen of elementen van kennis vanuit hun eigen achtergrond bovendrijven. Dat klinkt misschien mysterieus, maar een voorbeeld zal het verhelderen. Sommigen van u kennen het voorbeeld al, maar het is te mooi om te laten lopen. Afrikaanse studenten raken in Nederland vrijwel allemaal behoorlijk geschokt door de manier waarop Nederlanders in het openbaar met seksualiteit omgaan. Vaak zijn zij in hun land van herkomst gewend om in gescheiden woonblokken te leven, mannen en vrouwen apart. In Nederland merken ze dan dat man en vrouw op dezelfde afdeling wonen en dat schaars geklede vrouwen over de gang naar de gemeenschappelijke douche lopen. Een cultuurschok is het gevolg. Het aardige nu van op twee momenten te interviewen was dat je eerst hoort wat de verwachtingen zijn vlak vóór de cultuurschok en dat je daarna nog eens hoort wat er gebeurd is tijdens de schok. Tijdens de interviews kun je daar dan verder op ingaan. Dat deed ik ook en er werd een fraai verhaal verteld door twee Afrikaanse studenten uit Kameroen. In Kameroen, zeiden ze, is er een interessante, potentiële toeristische attractie, de Muanenguba- of tweelingmeren. De meren zijn nog niet toeristisch ontwikkeld, er is geen infrastructuur en ze vormen nog
GOP_NHTV.indd 14
18-09-2007 15:53:41
geen grote, toeristische attractie. Wat ze wel doen, is een interessante kijk illustreren op de Kameroenese visie op ‘gender’, mannetje-vrouwtje dus. Het mannelijke meer is donker, ligt in het oerwoud en wordt geassocieerd met complexiteit en agressiviteit. Het is slecht toegankelijk. In de streek rondom het meer werken mysterieuze krachten. Het schijnt dat er nooit een blad in het meer valt en het dorp in de buurt herbergt vele dorpelingen met extra voodookracht. Even verderop ligt het typisch vrouwelijke meer. Het water schittert en is kristalhelder, het meer ligt in een open ruimte en is zeer toegankelijk. Het volstrekte tegendeel daarom van het mannelijke meer. Ik weet niet hoe het u vergaan is bij de beschrijving van wat mannelijk en vrouwelijk nu precies inhoudt, maar het is helder dat ons, Westerse beeld behoorlijk verschilt. Over de Westerse romantiek van de 19e eeuw heeft onder meer Mario Praz in zijn boek ‘The Romantic Agony’, een klassieker op ‘the beauty of Medusa’ of natuurlijk ‘la femme fatale’. Vrouwen zijn hier ontoegankelijk, duister en mysterieus en doen met mannen wat ze willen. Het Kameroenese voorbeeld staat hier diametraal tegenover. Het aardige is dat deze verborgen vooronderstellingen boven water kunnen komen tijdens
15
dit gebied, beelden beschreven van de vrouw als ‘la belle dame sans merci’,
interviews waarin je ze juist op het spoor poogt te komen. Het is zeer subtiele informatie, het is informatie die getoetst moet worden natuurlijk aan wat deskundigen, waaronder in de eerste plaats de Kameroenezen zelf, hierover te melden hebben. Het is ook informatie die je een genuanceerder beeld kunnen geven van de rol van mannen en vrouwen bij de ontwikkeling van bijvoorbeeld vrijetijdsmogelijkheden voor de Kameroenese markt zelf. Zo zijn in Afrika bijvoorbeeld de gender-relaties veel indirecter en meer ingebed in het gemeenschapsleven dan bij ons. Een Oegandese student had het over de groeiende vrijetijdsmogelijkheden van de Oegandese middle-class en kwam met het idee om romantische vrije tijd op een Oegandese en indirecte manier te organiseren. Hij dacht aan een restaurant ‘Bamboenest’ waarin verschillende nestjes ontworpen worden op zo’n manier dat geen koppel een ander koppel kan zien eten. Op deze manier is intimiteit gegarandeerd zonder dat je in het openbaar van gebrek aan respect getuigt. Het is een voorbeeld van hoe je verborgen, subtiele informatie boven tafel kunt krijgen en er vervolgens in onderwijsverband studenten mee aan de slag kunt laten gaan. Ook op het gebied van onderzoek wordt deze aanpak van het lectoraat ingezet. Na de pauze zult u daar uitgebreider van op de hoogte worden gesteld. Bij dit onderzoek wordt nadrukkelijk uitgegaan van het idee van
GOP_NHTV.indd 15
18-09-2007 15:53:42
een ‘extended university’. Het zal onderzoek zijn waarbij we partners zoeken en ook al hebben gevonden in het hoger onderwijs buiten NHTV en ook buiten de Nederlandse grenzen. Ook dat is inclusief denken. Maar bovendien nemen wij modus 2 denken zeer serieus en zoeken we op de lange termijn in steeds toenemende mate partners in de werkvelden waarin NHTV actief is. Toerisme, vrijetijd, de game industrie, media en entertainment, hospitality, maar ook logistiek en vervoerskunde kennen allemaal diverse betrokken stakeholders die tegelijkertijd in toenemende mate geïnteresseerd blijken in de crossculturele aspecten van hun globaliserende werkvelden.
16 GOP_NHTV.indd 16
18-09-2007 15:53:42
Onderzoek en onderwijs in het lectoraat Rami Isaac zal in zijn bijdrage na de pauze ingaan op een duidelijk voorbeeld van hoe het lectoraat vanuit ‘storytelling’ een bijdrage denkt te kunnen leveren aan het openbare discours van modus 1, 2 en 3, vooral op het gebied van wat meer omstreden vormen van toerisme, zoals ‘alternative tourism’ in Palestina. Vooral de bijdrage van modus 3-discussies aan modus 1 en 2 zal bij hem op de voorgrond staan. Daarnaast zal Rami ingaan op een onderzoeksplan in ontwikkeling met de Fachhochschule Heilbronn en de University of Cardiff. Verhalen van drie generaties toeristen en professionals vanaf de jaren zestig, verzameld door uitgangspunt om tot een historisch weloverwogen beeld te komen van het toeristische beroep sinds die jaren. Hier ligt duidelijk de nadruk op ‘storytelling’ en hoe de officiële discussies (modus 1, 2 en 3) hiervan kunnen profiteren.
17
studenten uit Wales, Duitsland en Nederland, vormen in dit onderzoek het
Eén van de bepalende onderdelen van het lectoraat bestaat in het uitwerken van de idee van een ‘international classroom’ in de relevante werkvelden van NHTV. Het is al eerder gezegd. Het gaat om de werkvelden van NHTV in brede zin. Ariane Portegies zegt iets over dit idee vanuit de Academy for Tourism. Daarnaast zal ze ingaan op de vraag hoe je je verplaatst in andere contexten en culturen. Dit ‘contextualiseren’ pogen we in het lectoraat uit te werken met films, met literatuur of met ‘storytelling’ van de betrokkenen. Ook dáár zal Ariane op ingaan. Vanuit de Academy for Leisure zal deze gedachte straks na de pauze toegelicht worden door de bijdrage van Nicoline de Heus en Ilja Simons. In deze bijdrage zal duidelijk worden hoe de Academy for Leisure in samenspraak met het lectoraat de multiculturele wijk rondom de Archimedesstraat als studieobject kiest voor de ontwikkelingen van een complexe vrijetijdsbeleving in een multiculturele omgeving. Tot slot zal Joseph Roevens, als docent management verbonden aan de opleidingen International Hotel Management en International Facility Management en schrijver van een paar interessante boeken over de Chaostheorie en het managementdenken, nader ingaan op de door hem uitgewerkte managementbenadering en de relatie die deze benadering heeft met het lectoraat.
GOP_NHTV.indd 17
18-09-2007 15:53:43
Dames en heren, Voltaire liet Candide aan het eind van het gelijknamige boek, toen ze na vele omzwervingen langs verre en exotische culturen weer thuiskwam, de veel geciteerde woorden zeggen: ‘Il faut cultiver son jardin.’ Als wij, postmodernen, na even zovele omzwervingen thuiskomen, komen we thuis in de Heuvel en niet in het Heuvelkwartier. Laten we niet vergeten dat we in de inclusieve Heuvel ons tuintje aan het harken zijn en niet meer in het exclusieve Heuvelkwartier. Veel van die exotische culturen zijn in de tuintjes van de Heuvel komen wonen, in onze tuintjes. We kunnen er niet meer omheen, juist niet als we weer thuiskomen. En als we goed hebben leren zien, kunnen we van de fraaie, exotische flora die ook in onze eigen tuin blijkt te gedijen, genieten. De vraag is alleen of die exotische flora echt tot bloei kán komen en of we elkaar echt goed hebben leren zien. De vraag is daarom of inclusief denken ons echt verder brengt. Maar de enige manier om dát te
18
weten te komen is vanzelfsprekend door het in de praktijk te brengen en ons tuintje inderdaad op deze nieuwe manier te koesteren. Het zal duidelijk zijn, dames en heren, dat wij onszelf heel wat werk op de hals hebben gehaald. We doen dat met veel enthousiasme, want u zult het met me eens zijn dat dit object van studie buitengewoon interessant en inspirerend is. We doen dat ook binnen NHTV op een inclusieve manier en dat willen we demonstreren door na de pauze de andere leden van het lectoraat in samenhang met de onderdelen van de organisatie waarvan zij komen de belangrijkste onderzoekslijnen van dit moment te laten presenteren. Het lectoraat staat niet op zichzelf, maar moet een orgaan zijn in het prachtige lichaam van NHTV. De kenniskring van het lectoraat, dames en heren, bestaat uit Feli van Dulken, Nicoline de Heus, Rami Isaac, Ariane Portegies, Joseph Roevens en Ilja Simons. Na de pauze zullen de meesten van hen ingaan op enkele lijnen die het lectoraat wenst uit te werken.
GOP_NHTV.indd 18
18-09-2007 15:53:44
Bijdrage Ariane Portegies Inleiding De afstudeerrichting International Tourism Management and Consultancy, afgekort ITMC, van de Academy for Tourism van NHTV heeft een vanzelfsprekende, haast organische relatie met het lectoraat Crosscultural Management. Vanzelfsprekend omdat cross-cultural studies vanaf de oprichting van ITMC onderdeel was van het curriculum en erkend is als wezenlijk in de vorming van toekomstige top professionals in ons internationale werkveld. Crosscultureel onderwijs is dáár ontstaan. Organisch omdat de substantie en internationale studiecontext van de Academy for Tourism zowel in de bachelors als in de masters voedend zijn geweest voor de
ITMC en de masteropleiding European Tourism Management, afgekort ETM, behoren in de hoogste mate tot de voorhoede van de ‘International Classroom’. We hebben hierin mogen innoveren en uitproberen. En dat blijven we doen. De ervaringen van de afgelopen 10 (ITMC) tot 15 (ETM) jaar hebben
19
totstandkoming van het lectoraat.
tot de huidige situatie geleid, een diverse zeer rijke studie- en werkomgeving. Een omgeving waarin niet alleen studenten en docenten van diverse afkomsten zijn, maar ook waarin de wereldbeelden, ervaringen en bijdragen van deze diverse mensen de substantie - de studie van de ontwikkeling en planning van internationale toeristische bestemmingen - aanzienlijk verrijken. Als vertegenwoordiger van de Academy for Tourism in de kenniskring zet ik mij in om vorm te geven aan het onderzoek naar de diverse internationale contexten - culturele contexten in het bijzonder - waarin toeristische ontwikkeling plaatsvindt. De kennis die studenten en collega’s hierin opdoen moet leiden tot meer verfijnde en kwalitatief betere ontwikkelingsstrategieën voor toerisme in die bestemmingen. Mijn opvattingen over cultuur, en daarmee ook over toerisme dat in en om culturen heen ‘gebouwd’ wordt, zijn ingegeven door mijn achtergrond als ‘dwalende nomaad’. En dat gaat maar heel langzaam over. Ik ben opgegroeid in verschillende onderwijs-, taal- en jeugdculturen, uit gemengde ouders en kan nauwelijks een cultuur als mijn ‘thuiscultuur’ beschouwen. Ik ben afgestudeerd in bedrijfskunde en internationaal recht en mijn interesse voor de fijnmazige verhoudingen tussen het lokale en het globale is verder sterk gegroeid tijdens mijn NHTV jaren als docente internationale marketing en
GOP_NHTV.indd 19
18-09-2007 15:53:45
crossculturele studies en voormalig coördinator van de masteropleiding European Tourism Management. Fantastische vakcollega’s en de eigenzinnige en prettig gestoorde medenomaden, studenten maken van NHTV een niet te evenaren werkomgeving als het gaat om de studie van internationaal management. Het gaat mij dus niet om het leren over andere culturen. Ik ben geen antropoloog die met mijn rugzak de bush ingaat en met mijn verrekijker en notitieboekje negertjes in rieten rokjes wil bestuderen. Dit geldt evenzo voor het grootste deel van de studenten International Tourism Management. De internationale ‘sfeer’ en de nieuwsgierigheid naar de wereld zijn duidelijk trekkers voor studenten toerisme. Maar het gaat ook om het ontdekken van hun eigen wereld, onze eigen wereld. ‘Discover your world’. Door het reizen, door het studeren, door ontmoetingen, is de grootste en meest
20
verwonderlijke ontdekking voor de studenten aan NHTV vaak de ontdekking van zichzelf, van hun eigen wereld, hun eigen, kosmopolitische cultuur. Het is die verbondenheid tussen leefwerelden, culturen, mensen, studenten die de fascinatie voor wat daaromheen gebeurt - toerisme bijvoorbeeld - voedt. Zo tracht NHTV, en ook de afstudeerrichting ITMC, haar studenten voor te bereiden op hun professionele leven, als managers, als ontwikkelaars van bestemmingen, maar ook als mensen, human beings. Binnen het gedachtegoed ontwikkeld bij ITMC, ETM en met de lector Crosscultural Management bestaat de opvatting over cultuur als dynamisch, levend, actief, vormend en vervormend en kruisbestuivend. Het kunstproject El Hema, waarin oer-Hollandse producten naar Arabische maatstaven worden aangepast (chocolade letters, Hema rookworst en hagelslag) heeft in augustus eerst wat stof doen opwaaien. Hema werd beschouwd door de initiatiefnemer als ‘de tempel van de Nederlandse cultuur’, en daarom zeer geschikt voor een project over Arabisch-Nederlandse integratie. Het is een culturele uiting. Deze opvattingen over cultuur hebben wel degelijk consequenties voor de manier waarop toerisme, zijn ontwikkeling en rol in de ontwikkeling van gebieden, regio’s en landen wordt bestudeerd en ondersteund. Onze activiteiten binnen het lectoraat bouwen hierop voort. Het gaat uiteindelijk om individuen, om mensen, die te maken krijgen met andere mensen, met andere waarden, oplossingen, en wereldbeelden. Het
GOP_NHTV.indd 20
18-09-2007 15:53:46
interessante is de ontmoeting. Die legt het fundament, en is tegelijkertijd de meest geloofwaardige en gelijkwaardige ingang om de achtergrond, de leefwereld, de cultuur van de ander te leren kennen. En van daaruit - vaak tegelijkertijd - moeten er zaken gedaan worden. Er moeten haalbaarheidsstudies uitgevoerd worden, toeristisch potentieel moet worden ingeschat, projecten onwikkeld, joint-ventures opgezet, banen gecreëerd, know-how worden uitgewisseld. Er moet gewerkt worden. Wat we willen doen en wat we doen Vanuit de hechte samenwerking met het lectoraat willen we trachten op een andere, gedegen manier de stemmen van belanghebbenden in de ontwikkeling van toerisme te betrekken. We willen ook verder inzicht krijgen in de relevante en vaak niet besproken wereldbeelden, inzichten en waarden, meenemen in professionele en academische discussies. Het diepgaand begrijpen van situaties, met al hun complexiteiten, wordt
21
krachtvelden tussen actoren in dat proces. We willen de impliciete contexten,
gezien als een voorwaarde voor kwaliteit en vooruitgang. Een beter inzicht in gaten in de markt, beter management, betere toeristische ontwikkeling, waarbij de volle context van mensen en situaties wordt betrokken, is een fundamentele benadering en behoort tot de basisfilosofie van ITMC. Het is een begin, op weg naar betekenisvolle ontwikkelingen. Opvattingen over cultuur Binnen het gedachtegoed dat is samengebracht bij crossculturele studies in het kader van de opleiding International Tourism Management, bestaat de opvatting dat cultuur alles behalve een statisch, vastomlijnd en gesloten geheel is. Een voorbeeld hiervan is de overdreven nadruk op het verschil tussen wij en zij waar ook de specialisten bij uitstek uit de antropologie zich bij herhaling schuldig aan maken. Het gebruik van dit overgesimplificeerde onderscheid tussen wij en zij geldt in zekere zin ook voor NHTV. Bij geringe ervaring en contact met buitenlandse studenten bestaat de neiging een simpel onderscheid te blijven maken tussen buitenlandse studenten aan de ene kant en Nederlandse studenten aan de andere kant. Zo hebben we het beleid om in 2008 10% van het studentencohort buitenlands te laten zijn. Maar wat is een buitenlandse
GOP_NHTV.indd 21
18-09-2007 15:53:47
student? Bij ITMC verbazen wij ons niet meer als de geregistreerde nationaliteiten van studenten niet overeenkomen met de werkelijkheid, of als hun namen een nationaliteit doen vermoeden die ook niet klopt. Zoals eerder aangegeven, culturen verbinden zich met elkaar, en identiteiten worden daardoor hybrider. En het zou mij niet verbazen als dat doel van 10% op NHTV in die zin al lang gehaald is. Veel meer dan 10% van de studenten op NHTV maken selecties en verbindingen tussen de diverse culturen die ze dragen. Aan de populaire benadering van culturele impact studies van internationaal toerisme op bestemmingen ligt impliciet een zeer passieve opvatting over culturen ten grondslag. Een overduidelijk onderscheid tussen hosts en guests, waarbij de guests vaak fragiel en onderworpen zijn aan de vele (lees slechte) invloeden van buitenaf.
22
Zo vaak wordt in toeristische analyse voorbijgegaan aan gedegen inzicht in de culturele dynamiek in een globaliserende wereld. Mensen en culturen geven daarin actief vorm aan hun veranderingen. Een open en verwonderde benadering is nodig om verder te kunnen gaan dan wat zichtbaar is. Om dieper te duiken dan de oppervlakte en daarmee beter grip krijgen op wat mensen echt beweegt, wat zij echt belangrijk vinden. Dat is meestal impliciet. Het kost vaak meer dan een management handboek, of een 3-daagse missie, om daarachter te komen. Er wordt regelmatig, al tientallen jaren, gesteld dat wij in het tijdperk van globalisering leven. Management en marketing literatuur is daarin meegegaan, maar de optiek is veelal de globale. Dat wij met elkaar in een global village leven en dat wij naar elkaar toe groeien. Het idee dat de hele wereld het westen na gaat doen, iedereen wil McDonald’s, Coca-Cola en sustainability (duurzaamheid). Zoals Vincent het aangeeft, zetten wij daar vraagtekens bij. In de studie van de dynamiek van culturen, komen wij vele aanwijzingen tegen van een pluraliteit van stromen. De toenemende verwevenheid tussen mensen, culturen, landen, werkt in meerdere richtingen, op zijn minst twee. Fast food bestond altijd al in Singapore. Lang voordat McDonald’s daar zijn intrede deed. Amerikaanse studenten, ook Nederlandse trouwens, denken al gauw dat Singaporeanen verwestersen, en graag Amerikaans eten. Niks blijkt dan minder waar, zeker niet qua eetgedrag en waardering van McDonald’s. De Cosmopolitan, door Derk Sauer geïntroduceerd in Moskou begin jaren ‘90, moest al gauw worden aangepast, omdat het gemiddelde opleidingsniveau
GOP_NHTV.indd 22
18-09-2007 15:53:47
van de Russinnen dat van de Amerikaanse en West-Europese vrouwen ver oversteeg, en ze geen genoegen namen met minder dan goede literatuur. Het magische en schattige waar Disney wereldwijd om bekend staat, is al lang en aantoonbaar een belangrijk onderdeel van de Japanse cultuur. Disney is daar dan ook op een hele andere manier ingebed dan in andere landen. Dit zijn slechts een paar voorbeelden waaruit blijkt hoe pijnlijk fout de veronderstelling kan zijn dat de anderen, de niet-westerlingen, achterlopen in de globaliseringstrend. Virtuele context scan Dus om wereldbeelden van anderen, en zeker van mensen met een andere culturele programmering te leren kennen, is meer nodig. In onze zoektocht naar betekenis, pleiten wij dus voor een pluraliteit van bronnen en gevallen het ‘lokale’ perspectief , te begrijpen. Met als kernvraag, hoe ziet de wereld eruit als we kijken vanuit dat perspectief. Op dit moment experimenteren wij met studenten, met literatuur, film en
23
perspectieven met als doel om de perspectief van de ‘ander’, in sommige
muziek en media. Om te contextualiseren, om je te kunnen verplaatsen in de context van een ander, kan het heel behulpzaam zijn, om de boeken te lezen die er gelezen worden, de films te bekijken die aldaar graag worden gezien, de verhalen, sprookjes te horen die tot de canon behoren. Dit kan op afstand gedaan worden, als voorbereiding, of uit belangstelling. Wij noemen dit een virtuele context scan, waarbij we proberen na te gaan, hoe alle zintuigen van de ander werken en worden gestimuleerd. De sfeer op straat, de bestsellers aldaar, de verhouding nationale en internationale films in de bioscoop, favoriete schrijvers en programma’s over het buitenland, schoolboeken van kinderen, etc. De bewustwording hiervan, de erkenning ervan, draagt bij aan een groter inlevingsvermogen, aan een rijkere culturele affiniteit. Parallel hieraan, of als onderdeel hiervan, zijn we begonnen met verhalen. Wij maken daarbij actief en dankbaar gebruik van aanwezig opgebouwde kennis over ‘storytelling’ aan NHTV bij onder andere International Media and Entertainment, Hotel Management en Leisure Management. Wij willen experimenteren met verhalen als middel om impliciete contexten en verbanden te achterhalen. Verhalen, biografieën, ‘oral histories’, kortom een narratieve benadering maakt het mogelijk om mensen een stem te geven die kan bijdragen aan grotere inzichten en betere oplossingen. Mijn collega
GOP_NHTV.indd 23
18-09-2007 15:53:48
Rami Isaac zal hierna ingaan op de bijdrage van ‘storytelling’ in relatie tot ‘alternative tourism’ in Palestina. Immigrant stories - June 2007 Vlak voor de zomer was u uitgenodigd eens te kijken naar de onderzoeks resultaten van onze tweedejaarsstudenten. Zij hebben met elkaar, en met de aanwezigen, hun inspanningen en genot gedeeld dat zij hebben ervaren bij het zich inleven in immigranten in Nederland. Het was een zinderende middag waar we op gaan voortbouwen. De ingang van het onderzoek waren de mensen, de immigranten zelf. De nieuwsgierigheid naar hun verhalen, en van daaruit, naar hun wereldbeelden, hun waarden, wat zij belangrijk vinden als immigrant in Nederland, en tot slot, hun kijk op Nederland. Hoe is het voor een immigrant, om te leven in
24
Nederland? Dat was de vraag. U zou zich kunnen afvragen wat dat toevoegt aan de ‘problematiek’. Tja en dat was het nou juist. Dat was niet de ingang. De kranten staan al jaren bol van die problematiek. En het lijkt wel of journalisten allemaal elkaar napraten, meegaan met de mainstream opvattingen over deze problematiek, altijd dezelfde vragen stellen, en dan uitgebreid ingaan op zaken die deze mainstream opvattingen bevestigen. Maar door de vrijheid en openheid te nemen die de academische benadering van onze studenten mogelijk maakt, rijzen er andere vragen, andere perspectieven. Nederlanders kregen een spiegel voor zich. En niets is leerzamer dan dat. We hoorden verhalen van mensen, vanuit allerlei contreien, mensen van rijke culturele en soms financiële komaf, over hun geluksmomenten en teleurstellingen in hun pogingen om nieuwe betere levens in Nederland op te bouwen. Ook over hun relatie met hun kinderen, met de volgende generaties, die opgroeien tussen twee culturen, minstens twee culturen, en hoe zij kijken naar hun identiteit. Hoe velen van hen, ook de tweede generatie, het liefste willen teruggaan. Hoe hun wereldbeelden veranderd zijn en welke visies zij hebben op onderwijs. Deze inzichten zouden veel meer gebruikt moeten worden in de discussie over integratie en assimilatie. Daar zou dan veel minder eenvoudig over geconcludeerd worden en ongetwijfeld in het belang van de
GOP_NHTV.indd 24
18-09-2007 15:53:49
Nederlandse samenleving, passende oplossingen gevonden kunnen worden voor de diversiteit aan problematieken. Dit is niet het forum om verder in te gaan op de rijkdom van die vele ontmoetingen van onze studenten. Ik volsta hier te melden dat de opgeleverde materie ons bijna de verplichting oplegt verder los te breken van de intellectueel afstompende discussies die te veel ruimte nemen op voorpagina’s, Nova’s en journalen. Dat gezeur over twee nationaliteiten bijvoorbeeld, waarbij mede Nederlanders ook door journalisten werden uitgedaagd er één van op te geven. In de zomer gaf het blad Opzij Kamerlid Nebahat een stem die zij gebruikte om verfrissend haar definitie van geluk te geven (geluk was het thema van het nummer): Geluk, is het hebben van twee
Wat kunnen studenten toerisme met dergelijke inzichten? Het gaat in eerste instantie om erkenning. Erkenning van de complexiteit van bijvoorbeeld Nederlandse culturen en de diverse migranten subculturen. Erkenning van de eigen wereldbeelden en hoe zij (legacy Edward Saïd) hun handelen
25
paspoorten.
en visies bepalen. Het leren stellen van andere vragen. Het resultaat is een grotere belangstelling voor, maar ook waardering van, elkaar. Halleh Gorashi, hoogleraar management van diversiteit en integratie aan de VU in Amsterdam heeft het over de wil om elkaar te ontmoeten. Over het veel meer en beter inzetten van de ‘culturele hybriden’ die ‘symboliseren waar moderne samenlevingen voor staan - vrijheid - omdat ze in staat zijn het beste uit diverse culturen te halen en zich niet laten beperken door de vanzelfsprekendheden van hun eigen cultuur.’ Internationale toeristische ontwikkeling In internationale toeristische ontwikkeling spelen factoren als internationale machtsverhoudingen tussen landen een belangrijke rol als pregnant onderdeel van eenieders context. De precaire verhouding tussen donoren en ontvangers van geldstromen beïnvloedt bijvoorbeeld de vorm en inhoud van toeristische ontwikkeling in die gebieden. Er zijn in die context stemmen die terecht aandacht vragen voor de discussie dat wij het koloniale tijdperk wel voorbij zouden zijn. Jeffrey Sachs, de veelgeprezen armoedeadviseur van voormalig VNvoorman Kofi Annan, en Joseph Stiglitz, voorheen verbonden aan de
GOP_NHTV.indd 25
18-09-2007 15:53:50
Wereldbank, nu professor aan Columbia, beiden toonaangevende politieke economen in de discussie over globalisering en de specifieke effecten op lokale ontwikkelingen, wijzen de Wereldbank, de IMF en leiders van donorlanden op de noodzaak van veel specifiekere aanpakken van lokale ontwikkelingsproblemen, die ook veel meer kennis en inzicht vragen in de lokale contexten. Bij het plannings- en ontwikkelingsproces van toeristische bestemmingen hoort standaard het betrekken van lokale belanghebbenden. Lokale bevolking, lokale bedrijfsleven, lokale overheden, het staat allemaal in de boekjes. Veel meer dan dat staat er zelden in. Want hier komt namelijk het moeilijkste aspect: inlevingsvermogen. Wat willen mensen? Wat zijn hun belangen? Wat drijft ze, waar zijn ze mee bezig, wat vinden ze belangrijk? Vanuit hun leefwerelden.
26
Een paar voorbeelden van recent onderzoek bij ITMC naar aanleiding van die vragen: > Een Nederlandse studente die 10 weken bij 3 verschillende Tuareg gezinnen in Niger tot het inzicht komt dat de bottlenecks van ontwikkeling vaak zitten in lokale/nationale verhoudingen, tussen bevolkingsgroepen/ stammen onderling en waar internationale consultants weinig gevoel voor en inzicht in tonen. > Een Nederlandse studente die 2 periodes van meerdere maanden in Zuid-Afrika verblijft en daar bij kinderen op school deelneemt aan hun onderwijs en visionair bijdraagt aan gedachtevorming over hoe kinderen betrokken moeten worden bij het ontwikkelen van hun gebied en land, en welke rol toerisme daarin kan nemen. > Een Nepalese student die niet terugkon naar zijn land in verband met politieke turbulentie en met inzet van familie in Bakhtapur onderzoek kon doen en inzichten leverde in lokale vormen van kennis. Zowel artistieke en vakmatige kennis van tradities en ceremonies, maar ook organisatorische kennis van hoe de bevolking aldaar, ook verdeeld in casten, hun dingen doen en hun zaken voor elkaar krijgen. Nog een stap verder gaat de vraag: WAAROM zouden die lokale stakeholders moeten worden betrokken? Waarom maakt men zich zorgen over de betrokkenheid van Balinese dorpelingen? Waarom wordt de vraag of de plaatselijke bevolking van Renesse toerisme wel ziet zitten en of het er
GOP_NHTV.indd 26
18-09-2007 15:53:51
ook baat bij heeft niet gesteld? Zijn dit ook nog de overblijfselen van het kolonialisme. Ik denk zeker dat het op een venijnig verholen manier een rol speelt. Er wordt in de studie van internationale bestemmingen te makkelijk uitgegaan van het feit dat de belangen van relevante stakeholders in acht worden genomen. Wij denken echter, dat er veel meer aandacht moet gaan naar het opzoeken van, het luisteren naar en het interpreteren van de vele stemmen. Dat die veel diverser zijn dan het nu wordt voorgesteld, maar vooral ook dat de studie ervan zou kunnen leiden tot een groter scala aan oplossingsmogelijkheden van problemen. En de kans dat die oplossingen veel beter aansluiten bij die specifieke situaties is groot.
gebeurt op een toeristische bestemming. Achter de schermen en op een trage manier, veel trager dan de doorsnee consultant die vaak met haar/zijn ‘one-size-fits-all’ benadering de zaak binnen een week in kaart brengt, terwijl hij/zij de oplossingen al klaar heeft liggen. Die actoren die betrokken zijn
27
Culturele studies dragen bij aan het leren kijken en luisteren naar wat er
bij toeristische ontwikkeling handelen vanuit diverse leefwerelden, diverse culturen. Meestal blijft dat impliciet, en wordt dus ook vaak over het hoofd gezien. Maar de implicaties van het culturele aspect kunnen wezenlijk zijn. Dat aspect is wellicht het meest genegeerd in de studie van de ontwikkeling van toeristische bestemmingen. Wij willen dus met de gegevens van de rijke internationale ontmoetingen van onze studenten - zowel op NHTV, als in hun veldwerk, als tijdens hun stages, uitwisselingen en afstudeerperiodes veel meer zicht krijgen en laten krijgen op de leefwerelden van huidige en toekomstige decision makers in toerisme. Wij maken hiervoor gebruik van de context van ‘International Classrooms’. Hieraan wordt nadrukkelijk aandacht besteed in de vorm van onderzoek, vanuit het lectoraat, maar ook gezamenlijk met academische partners, zoals Avans Hogeschool, het Platform initiatief en natuurlijk ook de Universiteit Wageningen. Onder andere zal er onderzoek verricht worden naar de internationale studentengemeenschap, hoe zij functioneert in Nederland, uitgaande van het feit dat onderwijs maar een van de vele facetten is van hun leven. Maar ook bijvoorbeeld de relatie student/docent, didactische werkvormen zoals groepswerk en presentaties, vormen van kennisvergaring en
GOP_NHTV.indd 27
18-09-2007 15:53:52
codering. Die inzichten moeten bijdragen aan de verdere internationalisering en verbetering van het onderwijscurriculum, zij moeten ook NHTV versterken in haar proactieve positie temidden van haar werkvelden. Conclusie Mijn bijdrage aan deze rede illustreert de hechte relatie tussen dit lectoraat en het onderwijs. Dit willen wij verder koesteren, en gezien de dynamiek van de ‘International Classrooms’ binnen NHTV, alsook onze ruime ervaring daarmee, heb ik erg veel zin en vertrouwen in deze ondernemingen.
28 GOP_NHTV.indd 28
18-09-2007 15:53:53
Bijdrage Rami Isaac Modus 1, 2 en 3 in verband met het Palestijns toerisme Als vertegenwoordiger van het masterprogramma European Tourism Management in de kenniskring zet ik mij in een bijdrage te leveren aan het onderzoek in het Midden-Oosten binnen het thema ‘Modus 3 kennis, een normatief en existentieel discours’. Vooral in het Midden-Oosten spelen controversiële issues en de erbij behorende spanningsvelden een cruciale rol in dit type discours. Daarnaast gebruiken we vooral ‘storytelling’ om een bijdrage te kunnen leveren aan het openbare discours van modus 1, 2 en 3 vooral op het gebied van wat omstreden vormen van toerisme zoals ‘alternative tourism’. Misschien is het Palestijnse vraagstuk in het Midden-Oosten wel de lastigste van pogroms en achtervolging met als luguber dieptepunt de holocaust kan het joodse volk duidelijk aanspraak maken op een eigen territorium om een perspectief te bieden aan de Joodse diaspora. Aan de andere kant rechtvaardigen de wrede verdrijving uit het eigen grondgebied sinds
29
internationale hindernis op weg naar een vreedzame samenleving. Na eeuwen
wereldoorlog twee, de vervolging en demonisering van het Palestijnse volk een ‘right of return’ waar in moreel opzicht ook niemand omheen kan. Dit haast onoplosbare dilemma ligt aan de basis van de modus 3 discussie die over Palestina gevoerd wordt of zou moeten worden. Vanuit het besef van dit dilemma ga ik duidelijker in op hoe een uitgewerkte modus 3 argumentatie door kan werken in modus 1 en 2, maar dan toegepast op wat toerisme in dit gebied betekent en zou kunnen betekenen Fase één is er een van contextualiseren waarin je ernaar streeft zo veel mogelijk expliciete maar vooral impliciete informatie vanuit de Palestijnse context boven tafel te krijgen. Dat hebben we gedaan door verhalen op te sporen. ‘Storytelling’ houdt daarom hier in: verhalen over het dagelijkse leven van de Palestijnen. Alle verhalen gaan meestal over de muur die het Israëlische leger heeft gebouwd op de Palestijnse grond, waarbij het Internationale Hof van Den Haag heeft verklaard dat deze muur illegaal is. Die verhalen gaan over de constante invasie van het Israëlische leger in het Palestijnse gebieden, gaan over de uitbreiding van de nederzetting, land confiscatie, grenzen, de rechtvaardigheid en de economische levensvatbaar van de Palestijnse gebieden. Dit allemaal is verborgen informatie van verschillende mensen wier stemmen in principe ‘silent’ zijn. Edward Said, de internationaal vermaarde,
GOP_NHTV.indd 29
18-09-2007 15:53:53
Palestijnse literatuurcriticus, heeft in zijn Boek ‘Orientalism’ een actueel debat geïntroduceerd over ‘silent voices’. ‘Silent voices’ zijn stemmen die tot zwijgen zijn gebracht of zich niet kunnen uiten. Ze worden niet waargenomen in officiële, academische of professionele discussies. Dat komt meestal omdat ze door de heersende machtsverhoudingen in die discussies uit het brandpunt van de belangstelling weggefilterd zijn. Als door het Westen een eeuwenlang in stand gehouden beeld over de dicht bij de natuur levende, wat irrationele en veel emotionelere niet-Westerling domineert, verdwijnt de mening van die niet-Westerling zelf uit het beeld. Zijn stemgeluid is effectief naar de achtergrond gedrongen door de eeuwenlange, koloniale machtsverhoudingen en dat merken we nog steeds bijvoorbeeld in de toeristische promotie over die gebieden voor de Westerling, die dáár in die ‘onaangeraakte cultuur’ zijn eigen overbeschaafde, moderne spanningen kan ontvluchten. Het eigen geluid van de lokale bevolking zelf dringt in dit soort promotie nooit door.
30
Ook in de toeristische, academische wereld is dit het ‘postkolonialisme debat’ genoemd. Al die eerder besproken verhalen gaan in principe over modus 3, het normatief en existentieel discours met als criterium waarden als gerechtigheid, gelijkheid, vrijheid maar dat ook handelt over de zin van het leven of de houding tegenover de natuur in verschillende culturen. Dit discours kan een gigantische bijdrage leveren aan de academische, modus 1-discussie over hoe de toeristische realiteit in elkaar steekt en aan de professionele, modus 2-discussie over hoe deskundigen op de meest adequate manier kunnen ingrijpen in toeristische problemen. Een modus 3-discussie op het gebied van duurzame, toeristische ontwikkelingen op Bali houdt een confrontatie in met hoe Balinezen de houding zien van de mens tegenover de natuur. Die discussie is inmiddels ook gevoerd en heeft een aardig initiatief opgeleverd om groene hotels te stimuleren deze visie in hun ecologische opvatting te integreren. Met andere woorden, dit levert een voorbeeld op van hoe modus 3-overwegingen invloed kunnen hebben op een beter inzicht in ecologische praktijkproblemen op het gebied van het toerisme. Na deze fase, waarin veel verborgen informatie boven tafel komt van de betrokken ‘silent voices’, zoals ook blijkt uit die Balinese visie op de houding van de mens tegenover de natuur, is het zaak deze informatie op de agenda te zetten, maar dan toegepast op wat toerisme in dit gebied betekent en zou kunnen betekenen.
GOP_NHTV.indd 30
18-09-2007 15:53:54
Modus 3 en de ‘Alternative Tourism Group’ (ATG) ATG is een Palestijnse non-gouvernementele organisatie, gespecialiseerd in toerisme, die een kritische kijk op cultuur, geschiedenis and politiek van Palestina en zijn complexe relatie met Israël bovenaan haar agenda heeft staan. De politiek van de Israëlische bezetter creëert situaties, grenzen en moeilijkheden voor toeristen die de Palestijnse gebieden binnen willen komen. Deze situatie is typerend voor de controversiële kwesties en spanningsvelden tussen modus 3 en modus 2 in de zoektocht naar toeristische oplossingen in dit gebied. Om die controversiële kwesties of spanningsvelden zoals de muur, de bezetting, het uitbreiden van de nederzettingen, land confiscatie duidelijk uit te drukken en te laten zien, is het wel cruciaal dat ‘the silent voices’ van de mensen die deze controversiële kwesties ervaren, gehoord moeten worden in de officiële discussies. van de Israëlische bezetting, de muur, etc. In Justice Tourism, probeert ATG het bewustzijn te versterken en de politieke realiteit te ontdekken door het verblijven met Palestijnse families, het dagelijkse leven van de Palestijnen te ervaren en de onrechtvaardigheid te erkennen. Zij doen dat door met
31
ATG heeft ook het Justice Tourism Programme geïntroduceerd als gevolg
Palestijnse mensen te praten wier grond in beslag genomen is zodat Israëli’s er meer nederzettingen op bouwen. Maar zij praten ook met Joodse kolonisten om een duidelijke kijk op de politieke situatie te krijgen. Dit is precies een voorbeeld van de bevordering van (modus 3) ‘normatieve en existentiële normen’ die vertaald moeten worden in de officiële discussies in modus 1 en 2. Op welke manier draagt de discussie die zo ontstaat over rechtvaardigheid bij aan nieuwe inzichten in de realiteit van de Palestijnse Israëlische kwesties. Dat inzicht schiet tekort als je niet ingaat op rechtvaardigheidsdiscussies zoals over de ‘right of return’, over de uitvoering van de VN Resoluties en over het onrecht dat eruit is voortgekomen, en dat deel is gaan uitmaken van de realiteit van alledag in dit gebied. Wat gaan we doen? Binnen het thema ‘silent voices’ is ‘storytelling’ een soort middel om die voices boven tafel te krijgen. Dat gaan we doen in samenwerking met de Bethlehem Universiteit en met de Arab Educational Institute in Bethlehem die verbonden zijn met Pax Christi in Nederland. Zij zullen aan deze kant onze ‘counterpart’ zijn. Ook dit is een voorbeeld van inclusief denken. ‘Storytelling’, ‘silent voices’, ‘sharing stories’, en ‘oral history’ onthullen allemaal ‘verborgen informatie’ en zijn dus van toepassing binnen de
GOP_NHTV.indd 31
18-09-2007 15:53:55
onderzoeksagenda van het lectoraat. Gebaseerd op dit thema, zal het lectoraat eind 2008 de eerste internationale conferentie organiseren getiteld ‘Silent Voices and Alternative Tourism’, die de relatie van modus 3 tot modus 1 en 2, onder meer maar niet uitsluitend in het Midden-Oosten, als onderwerp zal hebben. In samenwerking met het onderzoeksprogramma van ETM is het lectoraat bezig met een onderzoeksplan met de Fachhochschule Heilbronn en de University of Cardiff. Verhalen van drie generaties toeristen en professionals vanaf de jaren zestig, verzameld door studenten uit Wales, Duitsland en Nederland, vormen in dit onderzoek het uitgangspunt om tot een historisch weloverwogen beeld te komen van het toeristische beroepenveld sinds die jaren. Hier ligt duidelijk de nadruk op ‘storytelling’ en hoe hiervandaan een beter beeld kan ontstaan van het toeristisch beroepsveld in Europa. Studenten
32
uit Duitsland, Engeland, België en Nederland gaan op zoek in de herinneringen van voorgaande generaties leeftijdgenoten en toeristische stakeholders om een duidelijk beeld te kunnen schetsen hoe het toeristische veld zich ontwikkeld heeft sinds de jaren zestig. Conclusie Dames en heren, het is al eerder gezegd, contexten bepalen de manier van denken in dit lectoraat, zowel voor de toeristische ontwikkelingen in Europa als die in het Midden-Oosten. Mijn eigen context is toevallig geworteld in die van Palestina. Ik ben geboren en getogen in de tegenwoordig ommuurde stad, Bethlehem. Ik hoef u de dramatische aard van deze context niet nader toe te lichten. Maar daaróm juist acht ook ik de contextuele benadering van dit lectoraat zo belangrijk. En vooral de schrijnende, morele dimensie in deze context zou naar mijn oordeel veel sterker moeten meewegen in de academische en professionele verhandelingen over dit gebied, ook waar het gaat om toerisme en vrijetijd.
GOP_NHTV.indd 32
18-09-2007 15:53:56
Bijdrage Joseph Roevens Goeiedag, mijn naam is Joseph Roevens, en ik ben verbonden aan de opleidingen International Hotel Management en International Facility Management. Als lid van de kenniskring verzorg ik onder andere de minor module CCM4, Crosscultural Management. Mijn passie voor het multiculturele is er met de paplepel ingegoten. Mijn moeder is in Wallonië, Franstalig België, geboren; mijn vader in Vlaanderen, Nederlandstalig België. Mijn grootvader langs vaders kant heeft verscheidene Amerikaanse familie leden, waardoor ik onder andere universiteit gelopen heb in de staat New York. Ik bewonder de sterke kanten van een cultuur, bijvoorbeeld, de Franse met haar gevoel voor schoonheid, voor taal en dialoog, de Vlaamse met haar volkse
33
gemoedelijkheid en nuchterheid, en de Amerikaanse met haar ambitie, met haar ‘you can do it!’-mentaliteit. Zo heeft elke cultuur haar sterke kanten. Zo kan elke cultuur van een andere iets leren. In 1990 studeerde ik af aan de Amerikaanse Cornell University met een dubbel diploma, een ‘double major’ in Economie & Diplomatie. Een van mijn vakken had de vrolijke titel, ‘Dealing with Nuclear Conflict’. In ‘Dealing with Nuclear Conflict’ werd ons geleerd te berekenen in hoeveel tijd een ICBM, een nuclear wapen met
meerdere kernkoppen, gelanceerd vanuit een Amerikaanse onderzeeër bij Alaska, Kalinigrad in Rusland zou bereiken, en ook wat de mogelijke schade zou zijn... Gelukkig moet ik dit soort berekeningen vandaag niet meer doen, en zitten Oost-Europese studenten in mijn klas. Voormalige ‘officiële’ vijanden, zijn vrienden geworden. Culturele uitwisseling zorgt voor verrijking. In mijn boek over VeranderManagement, Organize with Chaos, leg ik o.a. de kracht van diversiteit uit. Neem hiervoor een kijkje op de site www.organizewithchaos.net. Uitgeverij Wolters-Noordhoff heeft mij gevraagd om hierover ook een pedagogisch boek te schrijven. Het multiculturele werk is echter nog niet klaar. Nieuwe vijandbeelden duiken dagelijks op, alsof het nodig is om vijanden te hebben. Binnen de kenniskring en in mijn colleges wil ik op kleine, menselijke schaal verschillende culturen dichter bij elkaar brengen.
GOP_NHTV.indd 33
18-09-2007 15:53:57
In mijn werk leg ik de nadruk op het gezamenlijk menselijke. Elk mens is in essentie hetzelfde. Elk mens heeft dromen, verlangens, angsten, moeilijkheden, familieleden, geloofssystemen, sociale structuren. Elk mens heeft het vermogen om contact te maken met een ruimere, collectieve intelligentie, de enige juiste intelligentie, en kan van daaruit handelen. Elk mens kan ook kiezen om dat niet te doen, en kan zich alleen richten op zijn eigen kleine denken, zijn eigen kleine noden en zijn eigen kleine cultuur. Via een fenomenologische manier van onderzoek, leren studenten het verschil herkennen tussen het deel van hun denken en hun handelen dat bepaald is door het eigen karakter, het deel dat bepaald is door de cultuur, en het deel dat bepaald is door een collectief besef. Ik gebruik hiervoor de methodiek van Systemische Opstellingen, al meer dan vijf jaar met succes bekend in Nederland en Duitstalig Europa. Bij Systemische Opstellingen worden
34
culturele situaties uitgebeeld door studenten. Bijvoorbeeld, op de vraag ‘Hoe ervaart een Ghanese student haar studiejaar in Breda? beeldt een studente de Ghanese, een andere ‘Breda’, een andere ‘NHTV’ en een andere ‘Ghana’. Deze 5 studenten worden dan in een ruimte geplaatst, en wij gaan na hoe zij zich met elkaar verhouden. Het resultaat hiervan is een heldere kijk op de situatie van de Ghanese student, vaak met verassende informatie die men niet via een rechtstreekse dialoog kan bekomen, en een doorleven van haar situatie. Hierdoor leunt deze methodiek nauw aan bij het beleven, wat in het Lectoraat Imagineering wordt uitgebouwd. De methodiek van Systemische Opstellingen werd de afgelopen twee jaar al toegepast bij de opleidingen International Hotel Management en Facility Management, en wordt omwille van succes dit academiejaar ook onderdeel van het Research programma. Ik promoveer op dit onderwerp met als dissertatie-titel: ‘Connect with Organizations: Systemdynamics & Systemic Constellations’. Ik nodig jullie allen uit om een eigen multiculturele vraag samen met onze studenten via deze methodiek op te lossen.
GOP_NHTV.indd 34
18-09-2007 15:53:58
Algemene conclusie Dames en heren, we zijn aan het einde gekomen van wat eigenlijk een lectoraatrede moet heten. We hopen te hebben gedemonstreerd hoezeer dit lectoraat om te beginnen intern binnen NHTV op een inclusieve manier te werk gaat. Elke lid van het lectoraat vertegenwoordigt tegelijkertijd ook een ander deel van NHTV en zoekt naar een optimale samenwerking tussen beide elementen vanuit de thematiek en de aanpak van het lectoraat. Ariane heeft laten zien hoe vanuit het idee van de ‘international classroom’ onderwijs en onderzoek met elkaar verstrengeld kunnen raken. Het seminar in samenwerking met de Academy for Tourism vóór de zomervakantie over de verhalen van immigranten, verzameld door tweedejaarsstudenten, is er een voorbeeld van. Het wijkonderzoek naar multiculturele vrijetijdsbesteding in Nicoline de Heus en Ilja Simons, is een ander voorbeeld. Maar we werken met ons crossculturele perspectief ook inclusief in het spanningsveld tussen het globale en het lokale. In november 2008 wordt er een congres georganiseerd met andere universiteiten, maar ook met
35
samenwerking met de Academy for Leisure, zoals dat werd toegelicht door
andere partijen uit de praktijk van NHTV over stille stemmen (‘silent voices’) en hun rol of juist het ontbreken daarvan in die praktijk. Rami Isaac sprak daar over vooral gerelateerd aan de ontwikkelingen in het Midden-Oosten waar hij vandaan komt. Joseph Roevens, ook namens International Hotel Management en International Facility Management, gaf aan hoe hij met zijn methodiek van Systemische Opstellingen de verborgen informatie van studenten aan de oppervlakte laat komen, zodat dan in de officiële discussies rondom multiculturele vraagstukken op een meer verfijnde manier andere perspectieven aan bod kunnen komen. Rami heeft een Palestijnse achtergrond, Ariane heeft vanaf haar jeugd in plaatsen over de hele wereld gewoond, Joseph heeft een tweetalige, Belgische achtergrond, Ilja en Nicoline hebben een rijke werkervaring ver over de grenzen, Feli van Dulken heeft een gemengd Indonesisch-Nederlandse achtergrond en ondergetekende komt uit het Heuvelkwartier. Al met al een gezelschap met een veelzeggende, crossculturele achtergrond waarin het inclusieve denken sterk vertegenwoordigd is. Het is al eerder gezegd: we zoeken het in dit lectoraat in de rijke, contextuele informatie die natuurlijk verder moet gaan dan de ‘kapstoktheorietjes’, zoals de filosoof Harry Kunneman ze wel genoemd heeft, waarmee een complexe realiteit
GOP_NHTV.indd 35
18-09-2007 15:53:59
onrecht wordt aangedaan. We zoeken naar een postmoderne Heuvel met een nieuwe crossculturele, inclusieve benadering in plaats van dat we in een nostalgische beweging terugkeren naar het oude exclusieve Heuvelkwartier met zijn ultieme nadruk op religie als onderscheidend kenmerk. En de Heuvel is een goed voorbeeld, want op Phuket, op Bali, in Mexico, in Parijs en in Zuid-Afrika interfereert het lokale op diverse manieren met het globale net als in de Heuvel. De context waarin dat gebeurt, is cruciaal en in al onze onderzoekslijnen, zoals die na de pauze zijn verwoord, nemen we die subtiele context als uitgangspunt door ‘silent voices’ te benadrukken, door verhalen van betrokkenen als uitgangspunt te nemen of door de ‘international classroom’ op dit uitgangspunt te enten. Aan het einde gekomen van deze lange sessie, zou ik u allen, ongevederde tweevoeters van divers pluimage, willen uitnodigen om de subtiele context
36
binnen te treden van drank, spijs en gesprek. U bent allemaal van harte welkom op onze borrel. dr. Vincent Platenkamp Breda, oktober 2007
GOP_NHTV.indd 36
18-09-2007 15:53:59
NHTV Academic Studies | NHTV Academic Essays In het kader van haar bijdrage aan de kennisontwikkeling in de domeinen digital entertainment, hotel en facility, vrije tijd en toerisme, stedenbouw, logistiek en mobiliteit brengt NHTV internationale hogeschool Breda twee reeksen uit: NHTV Academic Studies en NHTV Academic Essays.
Dit essay van het lectoraat Cross-cultural Management van NHTV Breda, is het tweede in de reeks NHTV Academic Essays. Het is samengesteld door Vincent Platenkamp, Ariane Portegies, Rami Isaac, Nicoline de Heus, Ilja Simons en Joseph Roevens.
Tot nu toe verschenen in de reeks NHTV Academic Essays: > Ennen, Elke (2007). Dilemma’s in bezoekersstromenland. Wat gaan we (nu weer) beleven? (Dilemmas in the Land of Visitor Flows. What are we up for now?). NHTV Academic Essays No. 1, Breda.
Tot nu toe verschenen in de reeks NHTV Academic Studies: > Schouten, Frans, Niek Beunders, Martin Landré en Christa Barten (2005). Managing visitors, helping the frail to prevail. NHTV Academic Studies No. 1, Breda. > Egmond, Ton van (2005). Understanding the Tourist Phenomenon. An Analysis of ‘West’-‘South’ Tourism. Towards Sustainable Tourism Development Strategies for Third World Tourism Destinations. NHTV Academic Studies No. 2, Breda. > Ennen, Elke (2006). Bindingen, belevingen en verleidingen. Bewegingen in onderzoek binnen het domein van Visitor Management (Commitment, experiences and temptations. Movements in research within the domain of Visitor Management). NHTV Academic Studies No. 3, Breda. > Delnooz, Paul (2006). Creative Action Methodology. What is it all about? What does it mean in practice? NHTV Academic Studies No. 4, Breda. > Platenkamp, Vincent (2006). Contexts in tourism and leisure studies. A cross-cultural contribution to the production of knowledge. NHTV Academic Studies No. 5, Breda.
