Het Genie van de Karpaten

Het Genie van de Karpaten Nicolae Ceausescu in de spiegel van de Vlaamse pers. De Standaard en Vooruit/De Morgen

Tineke De Clercq

Promotor: Prof. Dr. B De Wever

Scriptie voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte voor het behalen van de graad licentiaat in de geschiedenis Academiejaar 2006-2007 Universiteit Gent

1

Woord vooraf De voorbije drie jaar heb ik regelmatig teruggedacht aan mijn laatste klastitularis van de middelbare school. “Welke weg jullie ook gaan, vergeet niet dat de eindmeet belangrijker is dan de rit zelf!”, sprak hij bij de proclamatie. Toen had ik nog niet ervaren waar hij juist op doelde. Maar nu wel. Laat mij in deze ronde dus liever Wim „Rode Lantaarn‟ Vansevenant zijn dan Michael „kieken op ne velo‟ Rasmussen. Meer dan die woorden zijn er nog tal van mensen die me veelvuldig een duwtje in de rug gaven. Op de eerste plaats wil ik Professor Bruno De Wever bedanken voor zijn tips, zijn eindeloze geduld, maar ook voor zijn aandrang toch door te zetten. Als ploegleider reikte hij me vaker verse kost aan. Extra steun kreeg ik nog van Eva Van Nieuwenhuyse, die me regelmatig met de voeten op de grond moest brengen. De Alpen leken mij niet te overbruggen, maar haar nieuwe bril zuiverde mijn troebele blik. Zeker wil ik ook Annick Eelbode heel erg bedanken. Zij bracht me echt in de juiste versnelling. Zonder haar was ik waarschijnlijk vastgereden in de Pyreneeën. Ik bereikte de finish in schoonheid dankzij Kathleen, die me enkele behendigheidskneepjes aanleerde. Vanzelfsprekend zijn er enkele ploegmaats die een eervolle vermelding verdienen. Ik denk daarbij aan mijn huisgenoten, Doortje, Katrijn, Marianne en Sarah, die er zelfs in slaagt vanuit Suriname energiestoten toe te brengen. Medehistoricae als Eva en Machteld kennen het klappen van de zweep en wezen me op de lastige stroken. Dankzij hen belandde ik niet zoals Wim Van Est in een ravijn. Of – erger nog – botste ik niet mijn hoofd tegen een stenen paal zoals Fabio Casertelli, met de gekende fatale gevolgen. Maar de grootste bijstand kreeg ik van mijn twee knechten, mijn ouders. Papa leek soms te veel de perfectie na te streven. Zoveel te beter, of ik zwalpte de hele rit over de weg. Moeke was meer een morele steun bij slechte benen. Zij masseerde en zalfde tot de veerkracht weer in de spieren zat. Samen met al deze mensen bereikte ik de Champs Élysées. Het was misschien geen triomftocht, maar de finish ligt toch achter me.

2

Inhoudsopgave 1

Inleiding en probleemstelling .................................................................................... 8

1.1

Waarom dit onderwerp? ............................................................................................... 8

1.2

Dictator Ceausescu ....................................................................................................... 8

1.3

Probleemstelling ......................................................................................................... 10

2

Keuze en verantwoording bronnen......................................................................... 14

2.1

Keuze van de bronnen ................................................................................................ 14

2.1.1

De Standaard .............................................................................................................. 16

2.1.2

Vooruit – De Morgen ................................................................................................. 18

2.2

Keuze van concrete data ............................................................................................. 19

3

Methodologie............................................................................................................. 23

3.1

De basis van onze boodschappen: taal ....................................................................... 24

3.1.1

Structuralisme en semiotiek ....................................................................................... 25

3.1.2

Discours ...................................................................................................................... 26

3.2

Methodologie.............................................................................................................. 28

3.2.1

Inhoudsanalyse ........................................................................................................... 28

3.2.2

Discoursanalyse .......................................................................................................... 31

3.2.3

Linguïstische pragmatiek ........................................................................................... 36

3.3

Kwalitatieve analyse................................................................................................... 39

3.4

Kwantitatieve analyse................................................................................................. 42

4

Geschiedenis .............................................................................................................. 43

4.1

Koude Oorlog ............................................................................................................. 43

4.2

Geschiedenis van Roemenië ....................................................................................... 49

4.2.1

Vóór en na de onafhankelijkheid................................................................................ 49

4.2.2

Wereldoorlogen .......................................................................................................... 52

4.2.3

Communisme.............................................................................................................. 54

4.2.4

Ceausescu ................................................................................................................... 55

3

4.2.5

Het geval „Laszlo Tökes‟ ........................................................................................... 73

4.2.6

“Roemeense Revolutie” ............................................................................................. 78

4.2.7

Tot vandaag … ........................................................................................................... 85

5

Internationale berichtgeving ................................................................................... 87

5.1

Massamedia ................................................................................................................ 87

5.2

De weg van het nieuws ............................................................................................... 89

5.3

Flow ............................................................................................................................ 92

5.4

Internationale communicatie en zijn problemen ........................................................ 92

5.5

Internationale persagentschappen............................................................................... 96

6

Vertekening in de media ........................................................................................ 100

6.1

Het belang van de media .......................................................................................... 100

6.2

Feiten en visies ......................................................................................................... 102

6.3

Journalisten en objectiviteit ...................................................................................... 103

6.4

Wat is nieuws of „niets nieuws‟ ............................................................................... 107

6.5

De macht en onmacht van de pers ............................................................................ 112

6.5.1

Druk vanuit de economische wereld ........................................................................ 113

6.5.2

Druk vanuit de politieke wereld ............................................................................... 116

6.5.3

Technische druk ....................................................................................................... 118

6.5.4

Interne druk op journalisten ..................................................................................... 119

6.6

Ideologische functie van de pers .............................................................................. 120

7

Kwalitatieve analyse ............................................................................................... 123

7.1

22 – 25 maart 1965: Dood Gheorghiu-Dej - opvolging ........................................... 123

7.1.1

Historische achtergrond ............................................................................................ 123

7.1.2

Analyse ..................................................................................................................... 123

7.1.3

Conclusie .................................................................................................................. 125

7.2

Januari 1967 en augustus 1967: betrekkingen Roemenië – West-Duitsland ........... 126

7.2.1


7.2.2

Analyse ..................................................................................................................... 128

7.2.3

Conclusie .................................................................................................................. 134

7.3

Februari 1967: minister Manescu in België ............................................................. 136 4

7.3.1


7.3.2

Analyse ..................................................................................................................... 137

7.3.3

Conclusie .................................................................................................................. 139

7.4

2 augustus 1967: Roemenië en de pil ....................................................................... 141

7.5

22-25 april 1968: zitting van Centraal Comité van de Roemeense KP .................... 142

7.5.1


7.5.2

Analyse ..................................................................................................................... 145

7.5.3

Conclusie .................................................................................................................. 149

7.6

14-18 mei 1968: De Gaulle in Roemenië ................................................................. 150

7.6.1


7.6.2

Analyse ..................................................................................................................... 152

7.6.3

Conclusie .................................................................................................................. 154

7.7

Tot begin september 1968: crisis rond Praagse Lente .............................................. 156

7.7.1


7.7.2

Analyse ..................................................................................................................... 158

7.7.3

Conclusie .................................................................................................................. 163

7.8

September 1968: minister Harmel in Roemenië ...................................................... 167

7.8.1


7.8.2

Analyse ..................................................................................................................... 168

7.8.3

Conclusie .................................................................................................................. 169

7.9

Juli – augustus 1969: Nixon in Roemenië en tiende partijcongres Roemeense Communistische Partij ............................................................................................. 171

7.9.1


7.9.2

Analyse ..................................................................................................................... 176

7.9.3

Conclusie .................................................................................................................. 185

7.10

7 juli 1970: nieuw vriendschapsverdrag tussen SU en Roemenië............................ 191

7.10.1


7.10.2

Analyse ..................................................................................................................... 192

7.10.3

Conclusie .................................................................................................................. 194

7.11

Juni 1971: Ceausescu in China ................................................................................. 196

7.11.1


7.11.2

Analyse ..................................................................................................................... 198

7.11.3

Conclusie .................................................................................................................. 201

7.12

Februari – maart 1972: „Executie‟ generaal Serb ..................................................... 203 5

7.12.1


7.12.2

Analyse ..................................................................................................................... 204

7.12.3

Conclusie .................................................................................................................. 206

7.13

Oktober 1972: Ceausescu in België ......................................................................... 206

7.13.1


7.13.2

Analyse ..................................................................................................................... 207

7.13.3

Conclusie .................................................................................................................. 212

7.14

28 maart 1974: minister Maurer treedt af ................................................................. 215

7.14.1


7.14.2

Analyse ..................................................................................................................... 216

7.14.3

Conclusie .................................................................................................................. 218

7.15

Oktober 1976: Belgisch koningspaar in Roemenië .................................................. 219

7.15.1


7.15.2

Analyse ..................................................................................................................... 219

7.15.3

Conclusie .................................................................................................................. 220

7.16

Maart 1977: aardbeving treft Roemenië ................................................................... 221

7.16.1


7.16.2

Analyse ..................................................................................................................... 223

7.16.3

Conclusie .................................................................................................................. 228

7.17

December 1985: bezoek Shultz ................................................................................ 232

7.17.1


7.17.2

Analyse ..................................................................................................................... 232

7.17.3

Conclusie .................................................................................................................. 234

7.18

Mei 1987: Gorbatsjov in Roemenië ......................................................................... 235

7.18.1


7.18.2

Analyse ..................................................................................................................... 236

7.18.3

Conclusie .................................................................................................................. 237

7.19

November 1987: rellen in Roemenië........................................................................ 238

7.19.1


7.19.2

Analyse ..................................................................................................................... 245

7.19.3

Conclusie .................................................................................................................. 250

7.20

26 januari 1988: Ceausescu wordt 70....................................................................... 253

7.20.1


7.20.2

Analyse ..................................................................................................................... 255 6

7.20.3

Conclusie .................................................................................................................. 256

7.21

December 1989: val van Ceausescu ......................................................................... 257

7.21.1

Analyse ..................................................................................................................... 259

7.21.2

Conclusie .................................................................................................................. 270

8

Kwantitatieve analyse ............................................................................................ 293

8.1

Plaats in de krant ...................................................................................................... 296

8.2

Soort nieuws ............................................................................................................. 297

8.3

Bron .......................................................................................................................... 298

8.4

Oppervlakte .............................................................................................................. 299

8.5

Illustraties ................................................................................................................. 300

8.6

Conclusie .................................................................................................................. 301

9

Besluit ...................................................................................................................... 302

10

Bibliografie .............................................................................................................. 310

7

1

Inleiding en probleemstelling

1.1

Waarom dit onderwerp?

Toen ik enkele jaren geleden naar Roemenië trok, was ik verbijsterd. Ik kwam terecht in een andere wereld, een land dat duidelijk de sporen droeg van een jarenlange communistische overheersing. In de steden stuit men op het weerkerende patroon van identieke flatgebouwen en de kleine dorpjes zien er armoedig uit. Omdat we met een busje reden, zagen we de verschillen tussen de landen, die we doorkruisten. Roemenië leek een grote achterstand te hebben opgelopen tegenover de andere ex-Oostbloklanden. Dit wierp allerhande vragen op over de evolutie van dit Oost-Europese land tijdens de Koude Oorlog. Een terugkeer in de tijd herinnerde me aan Ceausescu, de president met de naam die vandaag nog steeds de rillingen over de lijven van velen doet lopen. Zijn naam hoort thuis in het rijtje van Pinochet, Mobutu en andere dictators. Dat deze man een stempel op het land had gedrukt was duidelijk. Deze ronkende naam vroeg om verduidelijking. Wie was deze man? Maar ook, welk beeld werd er van hem opgehangen? En is er een evolutie op te merken in dat beeld?

1.2

Dictator Ceausescu

Na de Tweede Wereld bestond er in de wereld een tweespalt tussen Oost en West. Na de oorlog werden de bevrijde gebieden opgedeeld in invloedssferen. Bijna een halve eeuw lang zou deze opdeling de ontwikkelingen in de wereld bepalen. Twee grootmachten lagen aan de basis van deze bipolaire wereld, in het Westen de Verenigde Staten en in het Oosten de SovjetUnie. De ideologische verschillen waren de inzet van de tweestrijd. Het westerse kapitalisme bekampte het oosterse communisme. Het grootste gevolg van de verdeling van de wereld tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie was de splitsing die in Europa ontstond. WestEuropa kwam onder de invloed van de Verenigde Staten en Oost-Europa onder die van de Sovjet-Unie. Ook Roemenië behoorde tot het voormalige Oostblok en lag in de communistische invloedssfeer van de Sovjet-Unie. Vlak na de Tweede Wereldoorlog werd er snel een communistische regering in het zadel geholpen. Vanaf 1948 werd de communistische partij zelfs de enig toegelaten partij. De band met de Sovjet-Unie was van dan af sterk. Hier kwam echter verandering in met de komst van Gheorghui-Dej. Aanvankelijk zorgde hij voor een verregaande russi8

ficatie maar na de dood van Stalin ontstond er een eerste breuk in de relatie. Meer en meer werd nationalisme belangrijker. Deze trend zette zijn opvolger Ceausescu verder. Voordat de communisten aan de macht kwamen, stond hij bekend als een socialistisch revolutionair, die ageerde tegen de fascisten en die om die redenen ook reeds in de gevangenis had gezeten. Hij werd in die periode als een gevaarlijk communistisch provocateur aanzien. Aanvankelijk liet hij zich van zijn goede kant zien. Er was een verdere liberalisering op cultureel gebied. Bovendien begon het land zich onder zijn impuls te desovjetiseren. Zo werd de Roemeense Verenigde Arbeiderspartij omgedoopt tot de Communistische Partij, werd er een nieuwe grondwet aangenomen en veranderde de officiële landsnaam in „Socialistische Republiek Roemenië‟. In het Oostblok kon Roemenië als een uitzondering gelden. Het erkende als enige de Bondsrepubliek Duitsland en het land zette zijn diplomatieke betrekkingen met Israël voort na de zesdaagse oorlog in 1967. Daarenboven veroordeelde Ceausescu de invasie van de Warschaupacttroepen in TsjechoSlowakije in 1968. Het Westen begon hem meer en meer als bondgenoot te beschouwen tegen Moskou. In 1971 trad Roemenië toe tot het General Agreement on tariffs and Trade. Roemenië werd ook lid van het IMF en de Wereldbank. Later verwierf het land tevens de status van „meest begunstigde natie‟ in zijn handelsrelaties met de Verenigde Staten, wat uniek was voor een communistisch land. Hij bewandelde dus de onafhankelijke weg die het land al eerder was ingeslagen. Maar behalve zijn positie tegenover de Sovjet-Unie en zijn rol in de Koude Oorlog, is er nog een andere reden om de Roemeense leider belangrijk te achten. Na verloop van tijd kwam zijn ware aard in de westerse pers boven. Hij kon gelden als één van de wreedste dictators van de twintigste eeuw. Het kan niet geloochend worden dat het Roemeense volk het zwaar te verduren kreeg onder het bewind van Ceausescu. Terwijl hij in buitenlandse zaken als een zich als een ruimdenkend persoon profileerde, werden in Roemenië de vrijheden stevig teruggeschroefd. Het hele beleid werd rond zijn persoon opgebouwd. In 1974 voerde hij het ambt van president in, dat hijzelf zou bekleden. Op economisch en politiek vlak werd een verdere centralisatie doorgevoerd. Een personencultus van zichzelf en zijn vrouw werd ingericht en de Communistische Partij werd volledig ondergeschikt gemaakt aan Ceausescu en zijn naaste medewerkers. In de ogen van veel Roemenen was zijn beleid lang acceptabel. De vurige wens tot onafhankelijkheid deed dan Roemeense burgers nog tot de jaren tachtig het steeds grimmiger wordende dictatuur van Ceausescu verdragen. Na 1981 hief een diepe economische crisis aan als gevolg van de megalomane industrieprojecten van de president om de buitenlandse schulden af te lossen. Ceausescu zag de relatie met de buitenlandse geldschieters meer als een 9

bedreiging voor zijn regering en besloot de schuld nog sneller af te lossen. De economie werd volledig uitgeput en de bevolking was gedoemd tot zware armoede. De Roemenen moesten het doen met een minimum – of beter gezegd een tekort – aan basisgoederen, terwijl de uitvoer van diezelfde basisgoederen de schulden moest dekken. Maar het geld van het volk gebruikte de man niet alleen voor de afbetaling van de schulden. Ook zijn hang naar weelde slorpte grote sommen geld op. En terwijl hij zichzelf goed in de watten wist te leggen, moesten de Roemenen het geregeld stellen zonder elektriciteit en werd in de rij aanschuiven voor basisvoedsel dagelijkse kost. Elke dissidente stem werd in de kiem gesmoord. Andersdenkende schrijvers of intellectuelen werden subtiel het land uitgewezen, ze kregen zogenaamd plots de kans om het land te verlaten. En als dat geen oplossing bood, werden wel andere, minder geweldloze middelen ingezet. De Securitate, de Roemeense veiligheidsdienst, kreeg in deze heksenjacht een centrale rol toebedeeld. Met zijn zogenaamde „systematisering‟ van het platteland wilde hij het laatste restje particuliere economische activiteit opruimen. Maar hij kreeg niet meer de kans om dit volledig door te voeren. Gorbatsjov was in de Sovje-Unie als partijleider aangetreden en zette een omvangrijk hervormingsproces in. In Roemenië zelf kwam de bevolking in opstand en allerhande desinformatie versnelde nog de Roemeense revolutie. Ceausescu en zijn vrouw Elena werden in 1989 ter dood veroordeeld en geëxecuteerd.

1.3

Probleemstelling

Reeds vele onderzoekers deden pogingen om de media te doorprikken. Uiteenlopende casussen werden hiervoor aangewend. Ideaal voor zo‟n onderzoek zijn casussen waarin een stellingname bijna onvermijdelijk is. De geknipte periode voor zo‟n studie is de Koude Oorlog. Gedurende meer dan veertig jaar was de wereld in de ban van de polarisatie tussen Oost en West. De tweestrijd tussen de Verenigde Staten en de Sovjetunie kende ook zijn uitwerking in de media. Hoe vond de berichtgeving hieromtrent in België plaats? Een aantal casussen lenen zich voor een onderzoek hiernaar: de Hongaarse opstand in 1956, de Praagse Lente van 1968,… Ik zou mijn studie willen opbouwen rond de casus „Ceausescu‟. De titel van mijn thesis luidt: „Het Genie van de Karpaten‟. Waarom gebruik ik deze benaming? Als eerste verklaring kan ik aanhalen dat Ceausescu een persoonsverheerlijking inrichtte, waarbij hij zichzelf deze status toeeigende. Achteraf kon men aan deze uitdrukking echter een andere inhoud geven. De Roemeense dictator, die het land van 1965 tot 1989 regeerde, heeft vandaag de dag een afschuwelijke reputatie. Hij was een corrupt, tiranniek figuur, die gedurende bijna 25 jaar het Roemeense volk onderdrukte en uitbuitte, die een geweldig paleis voor zichzelf optrok en 10

wiens land ook wel het „Duivelsrijk‟ werd genoemd. Genie krijgt hier dan de negatieve connotatie in de zin van een sluwe, zelfzuchtige en geslepen persoonlijkheid. Maar hij kreeg niet altijd deze negatieve stempel opgedrukt. Toen hij in 1965 aan de macht kwam in een communistisch Roemenië, werd hij echter gezien als een vernieuwend man, die een koers onafhankelijk van de Sovjet-Unie trachtte te varen. Hij kon daarom op veel sympathie van het Westen rekenen. Hier koppel ik dan de eerder positieve betekenis van genie aan, Ceausescu als intelligent vernieuwer, als liberaal die zich los poogde te wrikken van het communistische juk. De bedoeling is nu te onderzoeken op welke manier de laatste twee inhouden naar voor kwamen in de Vlaamse media tijdens de regeerperiode van de Roemeense staatsman. Ik zou mij willen toespitsen op de geschreven pers. Het doel is op zoek te gaan naar het beeld dat van de man werd gevormd. Hoe brachten journalisten de Roemeense keizer ten tonele? Wat werd er allemaal over hem en zijn politiek verteld? Maar ook: wat kwam de lezer niet te weten? Bovendien kunnen we ons hierbij de vraag stellen in hoeverre met deze selectie een bewuste verdraaiing van de feiten beoogd werd. En waarom? Een andere onderzoeksvraag is: Welke evolutie kunnen we ontwaren in deze beeldvorming? Hoe lang overleeft dit positieve beeld en vanaf wanneer kunnen we van een louter negatieve beeldvorming gewagen? Het volgende hoofdstuk behelst de afbakening van de problematiek. Ten eerste is een begrenzing in de bronnen vereist. Het gaat hier over welke dagbladen ik nader wil bekijken. Een eerste praktische criterium is dat de krant gedurende de hele periode bestaande is. Belangrijker hierbij is of het buitenlandse nieuws in het algemeen een beduidende plaats toegewezen krijgt. Kranten die zich voornamelijk toespitsen op binnenlandse kwesties komen niet in aanmerking. Een tamelijk uitgebreide en becommentarieerde berichtgeving is essentieel voor een nadere analyse. Om een onderlinge vergelijking tussen bepaalde dagbladen te maken, heb ik bovendien kranten nodig die enigszins in visie van elkaar verschillen. Meer dan nu sloten de dagbladen vroeger aan bij een bepaalde politieke strekking. Op basis van deze kennis wil ik kranten selecteren. Dit mag echter geen vooringenomenheid betekenen tijdens het onderzoek! Een tweede beperking heeft betrekking tot de tijd. De allereerste afbakening is natuurlijk de regeerperiode van Ceausescu. Maar er moet nog meer begrensd worden. Niet elke editie van een krant is immers zinvol. Ik moet op zoek gaan naar significante momenten doorheen zijn bewind. De bedoeling is een chronologie op te maken van Roemenië onder het regime van Ceausescu en hieruit dan betekenisvolle ogenblikken te puren. De gekozen data toets ik dan in de verschillende kranten. Wat zijn nu zogenaamde significante momenten? Dit is reeds een heikel punt. Ik selecteer volgens eigen criteria waardoor verschillende gebeurtenissen niet worden behandeld. De accuratesse van mijn selectie kan ik evenwel afwegen aan het feit of ik 11

al dan niet geruggensteund wordt door wat werkelijk in de kranten verschijnt. Niet elke pietluttige verandering in de Roemeense wetgeving zal immers vermeld worden in de Belgische pers. De volgende gebeurtenissen kunnen volgens mij van belang zijn: ontmoetingen en conflicten tussen Ceausescu en internationale figuren, partijcongressen, wetgeving die een grote weerslag heeft, schandalen, demonstraties tegen zijn bewind, … Het blijft echter moeilijk sluitende normen uit te denken. Het derde hoofdstuk sluit meer aan bij mijn eigenlijke onderzoek. Een aantal onderzoeksmethoden wil ik belichten. Maar belangrijker is de zoektocht naar een eigen methode. Aan de hand van andere licentiaatverhandelingen stel ik eigen manier van werken samen. In een vierde hoofdstuk schrijf ik over de geschiedenis van Roemenië. Bij uitbreiding gaat er ook deel over de Koude Oorlog. Meer specifiek ga ik in op de periode waarin Ceausescu regeerde. In verband met de val van de Ceausescu‟s vond ik het van belang de rol van de televisie te belichten. Zelf heb ik echter niet consequent journaals uit die tijd bekeken. Mijn relaas in dit hoofdstuk over de invloed van de televisie op de val van het regime baseerde ik voornamelijk op de werken van Julien Weverbergh en Michel Castex. In het vijfde hoofdstuk ga ik iets dieper in op de internationale berichtgeving. Het is immers van belang te weten waar kranten hun informatie halen en welke weg deze gegevens reeds hebben afgelegd. Bovendien werkt deze weg van het nieuws vertekeningen in de berichtgeving in hand. De vertekening in de media wordt behandeld in het zesde hoofdstuk. Ik wil het hebben over hoe beeldvorming tot stand komt. Verder tracht ik antwoorden te zoeken op vragen naar objectiviteit en de verhouding tussen de media en de politiek. Daarbij stel ik me bovendien de vraag wat als nieuws wordt aanvaard. In het zevende en achtste hoofdstuk komen we tot het uiteindelijke onderzoek, de ontsluiting van de geselecteerde bronnen. De verschillende dagbladen worden datum per datum bekeken. Hierbij tracht ik een evolutie te schetsen in de perceptie van de diverse kranten op de gebeurtenissen in Roemenië en specifiek op de figuur van Ceausescu. Hierbij houd ik enkele vragen in het achterhoofd: Wanneer kan het staatshoofd op waardering rekenen en op welke momenten kunnen we eerder spreken over een afkeer? En wat waren de oorzaken hiervan? Op welk moment kunnen we gewagen van een ommekeer in de perceptie? Hoeveel aandacht wordt aan het thema besteed? Wie wordt aan het woord gelaten? Verschijnen er ook foto‟s? Nemen de journalisten duidelijk stellingnamen?… Ik wil op zoek naar impliciete boodschappen, intertekstuele verbanden, contrasten … Op deze manier tracht ik de beeldvorming rond Ceausescu volgens de verschillende kranten in kaart te brengen. Ik behandel de dagbladen in deze fase 12

nog onafhankelijk van elkaar. Pas later wil ik een onderlinge vergelijking maken. Naast deze kwalitatieve benadering wil ik ook aan kwantitatief onderzoek doen. Ik wil op zoek gaan naar welke soort artikels vaak worden gebruikt, welke persagentschappen vaak door de kranten gevolgd worden, de grootte van foto‟s, de plaats die de artikels in de krant krijgen … Ook uit zulke informatie kan men onderzoeken hoe een bepaalde beeldvorming ontstaat. De nadruk van deze thesis ligt evenwel op het kwalitatieve onderzoek. Een laatste opdracht voor dit hoofdstuk is een vergelijking te maken tussen de dagbladen onderling. Niet enkel de verschillen in tijd zijn van belang, ook de onderlinge tegenstellingen in Vlaanderen behoren tot het onderzoek. Door wie werden er radicale, zowel positieve als negatieve, stellingnamen genomen en door wie werd een eerder genuanceerd beeld verspreid? Valt in de verschillende mediakanalen de eventuele ommekeer in perceptie op hetzelfde ogenblik? In welke mate verschilt de interesse voor een bepaalde gebeurtenis? Een laatste hoofdstuk wijd ik aan een algemeen besluit van het werk.

13

2

Keuze en verantwoording bronnen

2.1

Keuze van de bronnen

Een eerste vraag die zich opdringt, is waarom ik mijn onderzoek wil voeren aan de hand van kranten. Een dagblad bevat op de eerste plaats informatie over de gebeurtenissen van de vorige dag. Dit kan gaan van politieke items, over culturele evenementen tot natuurrampen. In de loop der tijd evolueerde de inhoud van de krant. Zo kwam er onder andere meer aandacht voor gerechtelijk nieuws, verkeer, nieuwe samenlevingsvormen, populaire cultuur en sport. Ook kreeg de fotografie een volwaardiger plaats in de krant. Volgens huidig hoofdredacteur van De Standaard, Peter Vandermeersch, is een krant meer dan een consumptieproduct. De krant wordt dagelijks opnieuw heruitgevonden. Op die manier kan men blijven evolueren. Ten tweede bestaat er een emotionele relatie van de lezer met de krant. Dit merken we bijvoorbeeld op aan de – soms – heftige lezersbrieven. Ten derde – en dit is eigenlijk het belangrijkste punt – is de krant een intellectueel gegeven, een cultureel product, een drager van ideeen. Het belang van de krant hangt samen met de inhoud.1 De huidige evolutie, waarbij meer en meer aandacht gaat naar de uiterlijkheden van het dagblad, doet ons vaak het tegengestelde veronderstellen. Toch is ook deze evolutie een uiting van wat er in onze samenleving leeft. Het belang van kranten vandaag kunnen we samenvatten in vier punten. Op de eerste plaats zijn kranten de oudste massamedia. De krant is bovendien een medium dat wijd verspreid is. Uiteraard worden televisie en radio ook door iedereen gebruikt. Maar televisie uit de beginperiode van mijn onderzoek was nog niet zo algemeen verspreid en het medium had ook nog een hele evolutie voor de boeg. De krant was daarentegen veel stabieler. Bovendien is de krant een zeer populair massacommunicatiemiddel gebleven. Een tweede reden is het feit dat kranten ook een opinie weergeven. De Belgische kranten waren door de verzuiling over het algemeen verbonden met een bepaalde politieke partij. Radio en televisie zijn daarentegen publieksrechterlijke instellingen. Men streeft in hun uitzendingen de neutraliteit na. Kranten daarentegen verwerken hun ideologie in hun berichtgeving en trachten op die manier de lezers te overtuigen. Dit maakt dagbladen tot een dankbaar instrument voor het onderzoek naar beeldvorming en ideologieën.

1

DEVOS Carl, Ménage à trois. De verhouding tussen pers, politiek en politicologie, Gent, Academia Press, 2004, p.196

14

Een derde punt is de specifieke vorm van informatie die de krant biedt. Bij radio en televisie is de berichtgeving vaak vluchtig en is er weinig ruimte voor diepgang. Een krant levert veel uitvoeriger verslag en laat ruimte voor verslaggeving, duiding en opiniestukken. Ten slotte zijn er ook praktische overwegingen. Televisiejournaals kunnen erg interessant zijn door de combinatie van woord en beeld. Het VRT-archief is echter niet erg toegankelijk en het kost de vorser dus veel meer moeite en tijd om het materiaal te verzamelen. Kranten worden daarentegen vaak bewaard in bibliotheken of archieven en zijn eenvoudiger te raadplegen dan opnames van radio of televisie. Ik zal dit onderzoek dus voeren aan de hand van artikels uit twee Vlaamse kranten. Deze kranten moeten echter aan zekere voorwaarden voldoen. Zo is het van belang dat de dagbladen berichten over het buitenland. Mijn onderwerp behandelt namelijk de problematiek van Roemenië en kranten die zich toespitsen op binnenlands nieuws zijn dus niet bruikbaar. Vaak beschouwt men kranten die consequent nieuws brengen uit het buitenland als kwaliteitskranten. Maar wat is een kwaliteitskrant eigenlijk nog meer? Hoofdredacteur van De Standaard, Vandermeersch beschrijft kwaliteitsjournalistiek aan de hand van negen punten.2 1

Kwalitatief hoogstaande journalistiek moet zich bezighouden met wat maatschappelijk relevant en significant is. Haar horizon moet daartoe ruim genoeg zijn.

2

Goede journalistiek zoekt de waarheid en is betrouwbaar. De juiste feiten. Dit is bijzonder moeilijk en tijdrovend. Bovendien bestaat dé waarheid meestal niet…

3

Correcte journalistiek zoekt bevestiging: nieuws is geen nieuws zolang het niet bevestigd is. Ze zoekt tegenspraak, woord en wederwoord. Ze is transparant: anonieme bronnen en „goed ingelichte waarnemers‟ worden zoveel mogelijk vermeden.

4

Degelijke journalistiek zoekt naar het wie, wat, waar, wanneer en hoe. maar vooral naar het waarom. Men probeert de lezer aan de hand van een reeks vragen inzichten te verschaffen in bepaalde maatschappelijke processen.

5

Journalistiek kost geld. De lezer betaalt voor de krant. De journalist is dus verantwoording verschuldigd aan de lezer.

6

Open journalistiek geeft ruimte aan debat. Er plaats voor tegenstrijdige meningen, scherp geformuleerde en zelfs provocerende standpunten.

2

Ibidem, p.198 e.v.

15

7

Betrokken journalistiek staat niet neutraal ten opzichte van de samenleving waarin ze functioneert. Ze neemt haar verantwoordelijkheid op. Onder meer in de eigen commentaren van de krant, maar ook doordat ze bepaalde onderwerpen op de agenda plaatst.

8

Kwalitatieve journalistiek is bescheiden. De waarheid is doorgaans complex en de kennis en middelen beperkt. De journalist beseft veelal dat hij slechts een deel van de waarheid kent. Daarom worden feiten rechtgezet en onvolledigheden aangevuld.

9

Bevlogen journalistiek maakt wat belangrijk is interessant. Goed geschreven teksten, een ontroerende foto of een verduidelijkende infografiek gaan hand in hand met goed journalistiek.

Bovendien wou ik ook kranten bekijken met een andere ideologische achtergrond. De bipolariteit van de Koude Oorlog weerspiegelt zich ook in onze maatschappij. Dat België eerder in de invloedssfeer van de Verenigde Staten lag, deed het linkse gedachtegoed niet volledig verdwijnen. Ik koos De Standaard en Vooruit/De Morgen om de twee kanten van het politieke spectrum te omvatten. Laten we beide kranten eens nader bekijken.

2.1.1

De Standaard

Van der Biesen omschrijft De Standaard als een gematigd Vlaams vooruitstrevend katholiek dagblad, dat staatkundige, maatschappelijke en economische feiten onder de loep neemt. De krant verdedigt de Vlaamse belangen voor zover ze niet afwijken van de gemiddelde opinie en van de standpunten van de CVP.3 De nationale en internationale politiek worden uitvoering becommentarieerd. Nationaal neigt de krant wat naar rechts en steunt ze bijna altijd de beslissingen van de CVP. Wat het buitenland aangaat, is ze veel kritischer en minder pro-Amerikaans dan de meeste Belgische kranten. De krant was en is het meest geliefd bij de katholieke Vlaamsgezinde burgerij en de intellectuelen. De krant werd in 1914 opgericht door Alfons Van de Perre, Arnold Hendrix en Frans Van Cauwelaert.4 Ze wilden een katholiek, Vlaams dagblad uitgeven te Brussel. Als gevolg van de Eerste Wereldoorlog rolde het eerste nummer pas op 4 december 1918 van de persen. Op het einde van de jaren twintig verwierf de Antwerpse politicus en zakenman Gustaaf Sap de

3

VAN DER BIESEN, W., “De Standaard”, Persgids, Brussel, Uitgaven Interdiocesaan Centrum, 1971

4

DE BENS E., De pers in België. Het verhaal van de Belgische dagbladpers, gisteren, vandaag en morgen, Tielt, Lannoo, 1997, p. 241-260

16

meerderheid van de aandelen. Hij nam een radicaal Vlaamse standpunt in en zette de krant ook voor zijn eigen politieke propaganda in. Sap had veel sympathie voor het Vlaamsnationalisme en onder zijn leiding ging de krant meer aanleunen bij het rechtse kamp. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de krant uitgegeven onder de naam „Het Algemeen Nieuws‟. De krant sprak zich uit voor corporatisme en Vlaamse samenwerking. Na de oorlog besliste men een nieuwe krant op te richten. Dat werd De Nieuwe Standaard. De krant kreeg zware kritiek te verduren van Vlaamse nationalistische zijde omdat men vond dat de redactie slechts zwak berichtte over de naoorlogse repressie. Albert de Smaele, schoonzoon van Gustaaf Sap, nam in 1947 de leiding over en richtte de NV De Standaard op. Deze vennootschap omvatte De Standaard, het volkse dagblad Het Nieuwsblad en het weekblad Ons Volk, dat in 1976 werd opgedoekt. Op politiek vlak leunde de krant weer aan bij de vooroorlogse traditie. Ze verdedigde de Vlaamse taaleisen op gebied van taalgrens, streekeconomie, toepassing van de taalwetten in administratie en leger en richtte zich vooral op de katholieke regeringspartij CVP. Tot 1960 gaf uitgever Albert De Smaele zelf leiding aan de redactie. Daarna ging hij zich uitsluitend concentreren op de commerciële kant van de onderneming. Twee journalisten bepaalden voortaan de redactionele lijn. E. Troch, pseudoniem van Luc Vandeweghe, en Manu Ruys. De Standaard van de jaren ‟50 bevatte weinig sport, maar bood een waaier aan culturele informatie en commentaren. Deze periode kenmerkte zich door een rijk journalistiek initiatief. Cultuurredacteur Max Wildiers startte „De Standaard der Letteren‟. Deze wekelijkse literaire bijlage verwierf in Vlaanderen een sterke reputatie door de kwaliteit van zijn recensies. Filmredactrice Maria Rosseels publiceerde regelmatig bijdragen over de positie van de vrouw en de rol van de seksualiteitsbeleving. Haar bijdragen deden heel wat stof opwaaien. Het succes van de krant bracht De Smaele in het begin van de jaren zeventig ertoe een ambitieus investeringsprogramma op te stellen. Maar de oliecrisis van 1973 deed de advertentiemarkt onverwacht instorten. De verliezen stapelden zich op en de leningen konden niet worden afbetaald. Op 22 juni 1976 werd NV De Standaard failliet verklaard. Op 26 juni kocht Vlaamse Uitgeversmaatschappij (VUM) het failliete bedrijf op. Er werd grondig gesaneerd en de krantengroep kende al snel een expansie. De Standaard werd gepresenteerd als één van de kwaliteitskranten in Vlaanderen. Het faillissement had echter ook gevolgen voor de redactie. Luc Vandeweghe werd ontslagen als verantwoordelijke voor buitenlandse berichtgeving. Manu Ruys zou zijn functie overnemen, maar dit samen met Lode Bostoen. Na het pensioen van Ruys volgden Hugo De Ridder, Lou De Clerck, Dirk Achten, Pol Van Den Driessche en Peter Vandermeersch. 17

2.1.2

Vooruit – De Morgen5

Vooruit wordt beschouwd als het officiële orgaan van de BSP (Belgische Socialistische Partij). Haar sterke partijgebondenheid komt duidelijk tot uiting in haar binnenlandse politiek. Vaak brengt ze op een doctrinaire toon verslag uit over de aangelegenheden van de socialistische partij. De krant is soms meer een spreekbuis voor de BSP dan een blad voor de lezers. Ze besteedt niet zoveel aandacht aan politieke berichtgeving. Moorden, diefstal en gerechtszaken komen daarentegen vaker aan bod. Ook algemene cultuur, vaste rubriekjes, ontspanning, de radiogids en sport krijgen hun vaste plaats in de krant. Opmerkelijk is dat de meeste artikels erg kort zijn en allemaal dicht op elkaar staan. Vooruit is een echte volkskrant die zich richt op de socialistische arbeider. Vooruit verscheen voor het eerst op 31 augustus 1884 en trad vanaf 1885 op als officiële woordvoerder van de Vlaamse vleugel van de BWP (Belgische Werkliedenpartij). 6 Hoofdredacteur was Edward Anseele. Met een beperkte redactie werd Vooruit uitgebouwd tot een belangrijke politiek wapen. Vooruit kreeg in 1914 in Antwerpen een socialistisch zusterblad, „Volksgazet‟. Tijdens de Eerste Wereldoorlog bleef Vooruit verschijnen, weliswaar onder Duitse censuur en in een dunnere versie wegens papierschaarste. Vanaf 11 november 1918 verscheen de krant opnieuw zoals tevoren. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verscheen de krant in beperkte oplage. In de directe naoorlogse periode verscheen Vooruit opnieuw, maar haalde bijzonder slechte verkoopscijfers. De directe band tussen lidmaatschap van de BWP en een abonnement op Vooruit werd in 1945 ook opgeheven, maar de krant bleef wel financiële steun ontvangen van de partij. Er werden weinig plannen gemaakt voor expansie of vernieuwing. In de jaren zestig ondervond het blad financiële problemen als gevolg van de dalende verkoop en de stijgende kosten. De krant was te partijgebonden en de doctrinaire toon aanhouden. Bovendien werd er te weinig rekening gehouden met de regio‟s buiten Gent en was de krant met haar kleine oplage niet aantrekkelijk voor adverteerders. In 1974 gingen de socialistische dagbladen nogmaals aankloppen bij de Socialistische Gemeenschappelijke Actie voor verhoogde financiële steun. De redactie ondernam een poging om de krant aantrekkelijker te maken voor de lezers en adverteerders. Men wilde een nieuw dagblad lanceren, een “progressief dagblad voor Vlaanderen”. Paul Goossens, voorheen redacteur bij De Standaard en een boegbeeld in 5

VAN DER BIESEN, W., „Vooruit‟, in: Persgids, Brussel, Uitgaven Interdiocesaan Centrum, 1971 DE BENS, E., op.cit., p. 351.

6

DE BENS E. op.cit., p. 322-334

18

de strijd voor Leuven Vlaams in 1968, werd hoofdredacteur. De aandeelhouders waren nog steeds socialistische organisaties maar de redactie ondertekende een protocol dat borg stond voor redactionele autonomie. De eerste „De Morgen‟ verscheen op 1 december 1978 over heel Vlaanderen. In de regio rond Gent bleef het dagblad verschijnen onder de naam „Vooruit‟. De verwachtingen werden echter niet ingelost. De krant had geen geld voor een deftige promotiecampagne en verloor veel vroegere lezers van de Antwerpse Volksgazet omdat ze quasi geen aandacht besteedde aan de Antwerpse regio. In de tweede helft van de jaren tachtig was het duidelijk dat er zowel op technologisch vlak als op vlak van vorm en inhoud van de krant, vernieuwingen moesten gebeuren. Ondanks de stijgende verkoopscijfers ging de krant op 30 oktober 1986 toch failliet. Er volgden gesprekken met de overheid en Goossens deed talrijke pogingen om de krant te redden. Sympathiserende lezers stampten initiatieven uit de grond om geld in te zamelen. Op 15 januari 1987 werd de nieuwe NV De Morgen opgericht. De SP zou uiteindelijk volledig afwezig blijven in de nieuwe uitgeversmaatschappij. Er werd een herstructureringsplan opgesteld. Men wilde van De Morgen een nationale kwaliteitskrant maken, voor mensen met een hoger opleidingsniveau. Maar ondanks alle inspanningen bleef de oplage nog steeds vrij laag. De krant bracht opnieuw te weinig regionaal nieuws, te weinig sportnieuws, had te weinig redacteurs en de distributie was te duur. In 1989 werd De Nieuwe Morgen juridisch en economisch een dochteronderneming van de groep Hoste-Van Thillo. Sedert 1990 wordt De Morgen gedrukt door De Persgroep. Van dan af verschijnt de krant onder heel Vlaanderen onder de naam „De Morgen‟. Alle banden met de SP werden verbroken en de krant richtte zich op een progressief en kritisch publiek met linkse sympathieën. Sinds 1995 werd de krant inhoudelijk en vormelijk steeds beter en haalde ze steeds grotere oplagen. Yves Desmet volgde Piet Piryns en Paul Goossens op als hoofdredacteur. In april 2007 werd Klaus Van Isacker hoofdredacteur. Hij neemt samen met Peter Mijlemans de dagleiding waar.

2.2

Keuze van concrete data

De periode die ik wil onderzoeken omvat ongeveer een kwarteeuw. Het is uiteraard onmogelijk en irrelevant om elke krant te bekijken. Maar welke artikels hoor ik dan wel te onderzoeken? De eerste belangrijke taak was het opsporen van data. Wanneer vonden interessante gebeurtenissen plaats, die eventueel ook de Vlaamse media zouden oppikken? Aan de hand van de literatuur over Roemenië en het internet heb ik een lijst van data kunnen samenstellen. De19

ze lijst was echter te lang en gaf me niet de zekerheid dat de Vlaamse media hierover berichtten. Er was dus een verdere selectie nodig. Op de eerste plaats wou ik op zoek gaan naar zo gevarieerd mogelijke data. Het is niet de bedoeling enkel de beeldvorming van Ceausescu te analyseren wanneer hij een staatsbezoek aan een westers land plant of wanneer hij bepaalde nieuwe wetten invoert. Alle aspecten van zijn bewind moeten aan bod komen. Een tweede criterium voor het selecteren van data is de vraag of gebeurtenissen al dan niet een aanleiding vormen voor de journalistiek in België om een stuk te schrijven. Om aan het eerste criterium – de verscheidenheid in gebeurtenissen - te kunnen voldoen heb ik eerst een aantal categorieën van feiten uitgedacht. Mits overlappingen en gebeurtenissen die moeilijk in een categorie te plaatsen waren ben ik tot deze onderverdelingen gekomen: BUITENLAND Internationale betrekkingen Oost-Europa Westen Andere BINNENLAND Binnenlandse politiek: Natuurrampen Sociaal-economisch Cultureel Het is nu de bedoeling om – als het mogelijk is – artikels te onderzoeken uit elke categorie. Op die manier wil ik een éénzijdig onderzoek vermijden. Mijn tweede criterium – de vraag naar de relevantie voor België, en meer bepaald Vlaanderen – gebruik ik om specifieker te selecteren binnen de gemaakte categorieën. Het is duidelijk dat een staatsbezoek aan een westers land voor de Belgische journalisten interessanter is, dan een staatsbezoek van Ceausescu aan een buurland. Het blijft uiteraard nattevingerwerk. Bij de inval van de Sovjets in Tsjechoslowakije in 1968, hebben de steunbetuigingen van het Roemeense staatshoofd bijvoorbeeld wel degelijk nieuwswaarde. Uiteraard zal ook over de gebeurtenissen die ook met België verband houden worden bericht. We kunnen er zelfs van uitgaan dat er op zulke momenten meer wordt geschreven dan louter een relaas van een bezoek. Het is te verwachten dat aan zulke gebeurtenissen ook allerhande opinies worden opgehangen. Een andere gebeurtenis waarvan we zeker kunnen zijn dat erover ingelicht werd, is de val van Ceausescu. Het hele gebeuren werd bovendien bepaald door de 20

media. De omwenteling kwam pas echt tot stand toen de media vuur aan de lont hielden. Maar daarover later meer. Maar ik wou meer zekerheid over mijn selectie. Ik nam contact op met de VRT om te weten te komen wanneer de problematiek rond Roemenië en Ceausescu in de journaals verscheen. Op die manier perkte ik de data verder in. Aangezien journaals een beperkter medium bieden dan kranten en tijdschriften, is het waarschijnlijk dat wat in de televisiejournaals aan bod komt, ook in kranten en tijdschriften wordt besproken. Het televisienieuws biedt met andere woorden een minimum aantal feiten, die we zeker ook in de geschreven pers zullen terugvinden. Het grootste deel van mijn selectie heb ik gemaakt op basis van Keesings Historisch Archief. KHA omvat de wereldgeschiedenis van de laatste zestig jaar. Het Archief biedt een overzicht van alle belangrijke gebeurtenissen in alle landen van de wereld vanaf 1946 op het gebied van politiek, justitie en mensenrechten, onderwijs en milieu, regionale conflicten en internationale organisaties. Het vat de gebeurtenissen samen en plaatst deze in een groter verband. De cdrom maakte me wegwijs aan tal van gebeurtenissen waarover in de westerse media werd gerapporteerd. Na een lange selectieprocedure kwam ik tot de volgende data: 1

maart 1965: Ceausescu wordt partijsecretaris, volgt Gheorghiu-Dej op

2

januari 1967 + augustus 1967: betrekkingen tussen West-Duitsland en Roemenië

3

februari 1967: minister Manescu in België

4

22-25 april 1968: zitting van Centraal Comité

5

14-18 mei 1968: De Gaulle in Roemenië

6

tot begin september 1968: crisis rond Praagse Lente

7

september 1968: minister Harmel in Roemenië

8

juli – augustus 1969: Nixon in Roemenië

9

7 juli 1970: nieuw vriendschapsverdrag tussen Sovjet-Unie en Roemenië

10

juni 1971: Ceausescu in China

11

februari – maart 1972: executie generaal Serb

12

oktober 1972: Ceausescu in België

13

28 maart 1974: minister Maurer treedt af

14

oktober 1976: koningspaar in Roemenië

15

maart 1977: aardbeving treft Roemenië

16

december 1985: Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Shultz in Roemenië

21

17

mei 1987: Gorbatsjov in Roemenië

18

november 1987: betogingen in Roemenië

19

26 januari 1988: Ceausescu wordt 70

20

december 1989: val van Ceausescu

Het was een hachelijke onderneming te zoeken naar momenten, die voor Roemenië en Ceausescu betekenisvol waren – of in ieder geval betekenisvol genoeg om onderwerp te zijn in de internationale pers. Vaak genoeg stuitte ik op belangrijke momenten, waarover in de Vlaamse pers niets verscheen. Op diezelfde manier schiftte ik waarschijnlijk minder beduidende gebeurtenissen, waarover wel werd geschreven. Toch ben ik ervan overtuigd dat ik een degelijke selectie van gebeurtenissen maakte, rekening houdend met een zekere verscheidenheid. Jammer genoeg is er in deze selectie een leemte van een achttal jaar. Dit hiaat wijst op de journalistieke onverschilligheid tegenover het land in die periode, maar ook op het gering aantal betekenisvolle gebeurtenissen.

22

3

Methodologie

Het lezen van de gekozen artikels mag niet lukraak gebeuren. De analyse van de artikels vraagt een methode, een kader, dat we in het achterhoofd houden om daarin alle gegevens in te passen. Om tot een eigen methodiek te komen, heb ik inspiratie gezocht in vergelijkbare thesissen.7 Op die manier kwam ik tot een samenraapsel van methodes dat het beste bij mijn krantenonderzoek past. De nadruk ligt vooral op het kwalitatieve onderzoek. Hierbij wordt vooral op zoek gegaan naar zowel expliciete als impliciete betekenissen, naar verdoken meningen, gekleurd taalgebruik en alles wat concreet met de inhoud van de tekst verband houdt. Op het eerste zicht lijkt zo‟n kwalitatief onderzoek nattevingerwerk. Het gaat inderdaad vooral over onze eigen interpretatie van een tekst. Het gevaar is dan dat we betekenissen uit bepaalde teksten halen die bij onze vooropgestelde ideeën passen en dat we blind zijn voor de keerzijde van sommige uitdrukkingen. Het moet absoluut vermeden worden dat we onze eigen vooringenomenheid voor werkelijkheid gaan aanzien. En daarvoor is een betrouwbare methode nodig, die – zo goed als het kan – strikt hoort gevolgd te worden. Hierbij staat centraal dat we uitkijken naar verwoordingstrategieën, impliciete betekenissen en globale betekenisvelden. Met deze doelstellingen in het achterhoofd werden reeds verschillende methodes uitgewerkt. Daarnaast voorzie ik ook ruimte voor kwantitatief onderzoek, waarbij er minder nadruk komt te liggen op de inhoud van de artikels maar eerder op de vorm, de grootte en de frequentie.

7

AGTEN Bram De berichtgeving over de eerste Palestijnse Intifada in De Morgen en De Standaard, licentiaatverhandeling Nieuwste Tijden, UGent, 2004, 287p. HOOGEWIJS Suzanne, De Golfoorlog van Het Laatste Nieuws, De Standaard en De Morgen 1990-1991, licentiaatverhandeling Nieuwste Tijden, UGent, 2003, s.p. VAN BEVER Stijn, Het beeld van Mobutu Sese Seko in de Belgische pers: De Standaard, Vooruit, De Mogen, La Libre Belgique, Le Peuple, 1965-1997, licentiaatverhandeling Nieuwste Tijden, UGent, 2005, 286 p. VERSTRAETE Pieter „Wat doen de Amerikanen eigenlijk in Vietnam?‟: discoursanalytische benadering van de Actueel-berichtgeving over het Vietnamconflict1966-1975, licentiaatverhandeling Nieuwste Tijden, UGent, 2004, 269 p. VAN DER SPIEGEL Wouter, De houding van de Belgische dagbladpers tegenover de ArabischIsraëlische oorlog van 1984, licentiaatverhandeling Nieuwste Tijden, KUL, 1983, 187 p. VAN VOOREN Tineke, De berichtgeving over de Poolse crisis van 1980-1981 in Le Monde en The Times: een comparatief onderzoek, licentiaatverhandeling Nieuwste Tijden, UGent, 2001, s.p.

23

3.1

De basis van onze boodschappen: taal

Men verwacht van het nieuws dat het betrouwbaar is. De kwaliteit van de informatie hangt samen met de objectiviteit van de journalist. We kunnen drie criteria onderscheiden die informatie tot betrouwbare informatie maakt, namelijk factualiteit, onpartijdigheid en objectiviteit.8 Deze drie begrippen zijn erg abstract. Bij het begrip „factualiteit‟ horen de vragen „zijn de feiten accuraat?‟ en „zijn de feiten volledig?‟. Er is dus nood aan authentieke informatie die als bewijsmateriaal dienst kan doen. Volledigheid nastreven op zich is zinloos. We moeten ons hierbij de vraag stellen naar de relevantie van de informatie. Uiteraard kan er ook over de relevantie van zaken ernstig gediscussieerd worden. Het tweede begrip, onpartijdigheid, houdt in dat media-gebeurtenissen gepaard gaan met conflict en dus voor interpretatie en evaluatie vatbaar zijn. Een goed journalist zal verschillende standpunten aan bod laten komen. Bovendien hoort men de feiten en de duiding te scheiden. Toch sluipt er impliciet erg vaak wel de opinie of het waardeoordeel van de journalist in een artikel of nieuwsuitzending. Samenvattend kunnen we stellen dat goede journalistiek afstandelijkheid, neutraliteit, onpartijdigheid, accuratesse, zorgvuldigheid, relevantie, volledigheid en scheiding van feiten en duiding vereist. Het ideale nieuwsbericht zou dus aan al deze criteria moeten voldoen. De werkelijkheid is echter anders. “Genuine news articles may feature opinions, despite the ideological belief of many journalists that news only gives the facts and not opinion.”9 Elk nieuwsbericht is vertekend. De instituties waarbinnen het nieuws wordt geproduceerd en de journalisten die nieuws vergaren, zijn allemaal ingebed in een specifieke sociale, culturele, economische en politieke context. Daarom wordt nieuws altijd getoond vanuit een bepaalde hoek, door een bepaalde bril.10 Over de vertekening in de media heb ik het in een later hoofdstuk. Toch is nieuws niet louter een „vertekende representatie van de werkelijkheid‟. Nieuws is een „constructie van de werkelijkheid‟. “News is not characterized as a picture of reality, which may be correct or biased, but as a frame through which the social world is routinely constructed.”11 Om deze vertekeningen (bias) te doorprikken is het dus van belang een goede en werkbare methode op te stellen. Maar laten we eerst naar de basis van nieuwsberichten en andere bood-

8

DENECKERE, Historische kritiek van woord en beeld in de massamedia, Gent, Academia Press, 2003

9

VAN DIJK Teun, News as discourse, Hillsdale, Erlbaum, 1987, p. 5

10

FOWLER R., Language in the news. Discourse and ideology in the press, London, Routledge, 1994, p. 10

11

VAN DIJK Teun, op.cit., p. 7-8

24

schappen kijken, de taal. Tal van taalwetenschappers hebben theorieën opgebouwd rond het begrip „taal‟. We laten de belangrijkste de revue passeren.

3.1.1

Structuralisme en semiotiek

Eerst en vooral zijn in dit verband de inzichten van de Zwitserse taalkundige Ferdinand De Saussure op te merken.12 Hij bestudeerde taal als een systeem waarin individuele elementen niet op zichzelf staan, maar hun betekenis krijgen door hun relatie met het systeem zelf. Taal, als een verzameling tekens, kan dus betekenis produceren. Het taalteken ontleedde hij verder in twee verschillende elementen: de vorm (het woord, de foto, het beeld …) en het concept (het idee dat in je hoofd bestaat en waarmee je de vorm associeert). Respectievelijk noemde hij deze elementen „signifiant‟ en „signifié‟. De relatie tussen de uiterlijke vorm en het concept is willekeurig. De Saussure bedoelt hiermee dat de relatie uitgaat van een conventie, een gewoonte waaraan de gebruikers van eenzelfde taal zich houden. Aangezien de betekenis niet wordt bepaald door een relatie met de werkelijkheid, kan een taalteken enkel een betekenis krijgen door zich te onderscheiden van andere taaltekens. De betekenis van een taalteken ligt bijgevolg ook niet vast. Het is geen onveranderlijk gegeven, wat tot gevolg heeft dat er ook geen enige juiste betekenis aan te wijzen valt. Taal is bijgevolg een historisch fenomeen, een zich steeds wijzigend geheel van tekens en codes. Taalgebruikers kunnen gebruik maken van dit systeem om specifieke taaluitingen te produceren. De Saussure noemt het systeem de „langue‟ en de concrete taaluitingen de „parole‟. Het zijn deze concrete taaluitingen die de belangstelling van vele taalkundigen hebben gewekt. De vaststellingen van De Saussure dat een taal veranderlijk is en dat betekenis wordt geproduceerd binnen een bepaalde context, zijn hierbij van groot belang geweest. Alle taaluitingen moeten binnen hun historische en culturele context worden gesitueerd en er is geen vaststaande betekenis. Alle taaluitingen zijn met andere woorden vatbaar voor interpretatie. De Saussure heeft vooral op het vlak van linguïstiek een grote bijdrage geleverd, maar zijn theorieën hebben ook in de studie van representatie een invloed gehad. Hij legde namelijk de basis voor de studie van tekens in de cultuur, de semiotiek. De belangrijkste vertegenwoordiger van deze stroming is Roland Barthes. Hij bestudeerde populaire cultuur als een soort taal, een verzameling van tekens die betekenis produceren. Het teken („signifiant‟ en „signifié‟)

12

DE SAUSSURE F., Cours de linguistique générale, Parijs, Payot, 2001

25

verwijst volgens hem naar een bredere betekenis op het niveau van cultuur. Het eerste niveau noemde hij de „denotatie‟, het tweede de „connotatie‟. Op het niveau van de connotatie worden tekens geïnterpreteerd in relatie met cultuur en ideologie. Structuralisme en semiotiek werden echter bekritiseerd omdat ze taal als een te gesloten, statisch systeem zouden beschouwen. Nieuwe theoretici vroegen meer aandacht voor de inbreng van de lezer die de tekst interpreteert. Elke lezer moet een tekst interpreteren en dit doet hij aan de hand van een „code‟ die historisch, sociaal en cultureel bepaald is.

3.1.2

Discours

De manier waarop over iets gesproken wordt, noemt men het „discours‟. Michel Foucault wordt beschouwd als de grondlegger van de discoursanalyse. Hij trachtte te onderzoeken hoe kennis wordt geproduceerd in bepaalde historische perioden. Zijn inspiratie haalt hij deels bij De Saussure en Barthes. Zo benadrukt hij net als Barthes de culturele context. Het idee van De Saussure, dat taaltekens het gevolg zijn van afspraken tussen taalgebruikers en er dus een gedeelde betekenis is, is ook bij Foucault essentieel. Anderzijds is de historische dimensie in het werk van Foucault veel groter dan bij zijn voorgangers. Hij was vooral begaan met machtsrelaties. Een discours is voor hem niet zomaar een tekst. Het is een verzameling uitspraken, woorden en zinnen, met behulp waarvan men over iets kan spreken. Maar het discours impliceert evengoed instellingen en handelingen. Het gaat dus niet alleen over de manier waarop men over iets spreekt, maar ook over de manier waarop men met iets omgaat. Taal en praktijk staan niet los van elkaar. Volgens Foucault kan betekenis ook louter binnen het discours geproduceerd worden. Zowel handelen als spreken worden bepaald door het discours. “All knowledge, once applied in the real world, has real effects, and in that sense at least, „becomes true‟. Knowledge, once used to regulate the conduct of others, entails constraint, regulation and the disciplining of practices.”13 In het discours speelt voortdurend macht mee. Foucault ziet macht niet als iets wat van bovenaf wordt opgelegd, maar als iets wat in alle lagen van de samenleving voortdurend doorsijpelt en circuleert. Hij noemt dit de „microphysics of power‟.14

13

HALL Stewart, “The work of representation” in Hall S. (ed.), Representation : cultural representations and signifying practices, London : Sage, 1997, p. 49

14

FOUCAULT M., Surveiller et punir: naissance de la prison, Parijs, Gallimard, 1975

26

De ideeën van Foucault zijn zeer bepalend geweest in de studie van taal en tekst. Onderzoekers zijn sindsdien meer en meer de historische context van teksten gaan bestuderen. Zo trachtten zij na te gaan na op welke manier deze teksten betekenis en kennis produceren. In deze thesis zal ik ook teksten (in casu krantenartikels) in zijn historische context bestuderen om zo na te gaan op welke manier er over Ceausescu werd gesproken, wat het discours was en hoe dit discours evolueerde. Journalisten zijn cruciale machthebbers in de creatie van het discours. Via hun uitspraken bepalen zij voor een groot deel hoe er over de actualiteit wordt gesproken, en bijgevolg ook hoe er wordt gehandeld. Bij dit soort analyse is wat onder de oppervlakte van de tekst zit het belangrijkste. Achter de manifeste betekenis, die de lezer rechtstreeks leest schuilt een latente betekenis. Deze zegt veel meer dan de manifeste. De latente betekenis van een tekst kan opgespoord worden door te kijken naar verbanden tussen elementen in een tekst, naar vooronderstellingen, impliciete en verzwegen informatie. Het doel van een dergelijke analyse is een zicht te krijgen op de werking en de macht van het discours. Fairclough omschrijft de term „critical‟ als een erkenning dat onze sociale praktijken in het algemeen en ons taalgebruik in het bijzonder nauw verbonden zijn met oorzaken en effecten waar we ons onder normale omstandigheden niet bewust van zijn. Vooral verbanden tussen taalgebruik en machtsuitoefening zijn niet altijd even duidelijk. Toch zijn deze verbanden van vitaal belang voor de werking van macht.15 “„Discourse‟ is the use of language seen as a form of social practice and „discourse analysis‟ is analysis of how texts work within sociocultural practice”.16 Volgens Fairclough wordt de term „discourse‟ wijd en soms verwarrend gebruikt binnen de diverse disciplines. Hij onderscheidt twee hoofdbetekenissen. De eerste is dominant in taalstudies en wordt meestal nauw geassocieerd met de interpersonele functie van taal en met het concept van genre. Discours wordt beschouwd als sociale actie en interactie. De tweede overheerst in de poststructurele sociale theorie en wordt nauw verbonden met de ideeënvormende functie van taal en met het discours. Discours wordt in dit geval aanschouwd als een sociale constructie van realiteit, een vorm van kennis.17 Discourspraktijk op media is nuttig om na te gaan op welke manier de journalisten hun teksten schrijven en op welke manier de lezers de teksten opnemen.18 15

FAIRCLOUGH N., Media discourse, London, Arnold, 1995, p. 54

16

Id., Critical discourse analysis: the critical study of language, London, Longman,. 1995, p. 7.

17

Id., Media discourse, London, Arnold, 1995, p. 18-19.

18

Ibidem, p.16-17.

27

3.2

Methodologie

Met deze theoretische inzichten in het achterhoofd hebben tal van wetenschappers methoden uitgewerkt om teksten te analyseren op zo‟n manier dat men de subjectiviteit en de vooringenomenheid van de schrijver van de tekst kan doorprikken. Laten we de drie meest bestaande methodes op een rijtje zetten.

3.2.1

Inhoudsanalyse

De klassieke inhoudsanalyse werd ontwikkeld door Berelson 19. Hij legt de nadruk op de inhoud van de tekst. De inhoudsanalyse heeft tot doel op een systematische wijze boodschappen te decoderen en zoveel mogelijk de subjectiviteit van de onderzoeker te niet te doen. De methode veronderstelt dat men vooraf strikte regels vastlegt. Daarna gaat men over tot een zuiver kwantitatief „meten‟ van de tekst door onder meer het aantal woorden, de frequentie van die woorden, het aantal artikels en dergelijke meer te analyseren. Ook kwalitatieve aspecten als intensiteit en valentie van woorden wil men kwantitatief uitdrukken20. Laten we eerst een kort overzicht geven van de evolutie in inhoudsanalyse. Krippendorff21 wijst op het feit dat er al in de achttiende eeuw sprake is van kwantitatieve analyse van teksten. Het eerste standaardwerk wordt echter pas gepubliceerd eind jaren ‟40, begin jaren ‟50.22 Deze data situeren zich niet toevallig rond de het einde van de Tweede Wereldoorlog. Tijdens deze oorlog maakte men voor de eerste maal op grote schaal gebruik van inhoudsanalyses om propaganda te analyseren. Zo wou men politieke controle krijgen op de eigen media en analyses doorvoeren van de media bij de tegenpartij. Zo zou men de strategieën van de vijand kunnen ontmaskeren. Sindsdien is de inhoudsanalyse nog verder geëvolueerd. De ambities werden ingeperkt en de methodiek werd genuanceerd en aangevuld met nieuwe technieken zoals het gebruik van computers. Berelson definieert inhoudsanalyse in 1952 als volgt: „A research technique for the objective, systematic and quantitative description of the manifest content of communica-

19

BERELSON B., Content Analysis in Communications Research, Free Press, N.Y., 1952, s.p.

20

DENECKERE G., Historische kritiek van woord en beeld in de massamedia, Gent, Academia Press, 2003, p. 63

21

KRIPPENDORFF K., Content Analysis: An Introduction to Its methodology, Sage Publications, Beverly Hills, London, 1980, p. 11.

22

LAZARSFELD P.F., The Analysis of Communication Content, Columbia University, N.Y., 1948, s.p.

28

tion.23. Een andere definitie komt nog van Holsti: “Content analysis is any technique for making interference by objectively and systematically identifying characteristics of messages.”24 Volgens Krippendorff hoort de onderzoeker steeds zes basisconcepten na te volgen:25 1 The data as communicated to the analyst. 2 The context of the data. 3 How the analyst‟s knowledge partitions his reality. 4 The target of a content analysis. 5 Inference as the basic intellectual task. 6 Validity as the ultimate criteria of success. Ten eerste moet de onderzoeker duidelijk maken welke data en welke soort data hij onderzoekt. In mijn geval zijn dit artikels uit De Standaard en Vooruit/De Morgen die de situatie in Roemenië behandelen, dus artikels die zich situeren in de periode van 1965 tot 1989. Vervolgens is het belangrijk dat de context waarin deze data worden geanalyseerd, expliciet door de onderzoeker wordt vermeld. In welke internationale context moeten we Ceausescu plaatsen? Wat is de voorgeschiedenis van het land? Welke evolutie maakt het land door onder het regime van de dictator? Aan de hand van literatuur inzake Roemenië zal ik op deze vragen een antwoord schetsen. Een ander aspect van de algemene context is ook de context van de bron. In het vorige hoofdstuk ben ik reeds uitvoeriger ingegaan op de geschiedenis en de ideologische aspecten van de twee onderzochte kranten, De Standaard en Vooruit/De Morgen. Ten derde is het ook belangrijk dat de onderzoeker zich bewust is van zijn eigen tekortkomingen, die een afbreuk doen aan de objectiviteit omdat het zijn perceptie op de gebeurtenissen kleurt. Wij noemen dit de context van de onderzoeker. Ten vierde moet elke case-study een duidelijke doelstelling bevatten. Een inhoudsanalyse van de vermelde teksten zonder meer heeft weinig zin. Het doel van dit onderzoek is na te gaan hoeveel en op welke manier er aandacht geschonken wordt aan de Roemeense problematiek. Welk beeld wordt er opgehangen van de Roemeense president? En ook, is er een evolutie op te merken in dit beeld. Welke verschillen merken we op in de onderzochte kranten. Op de probleemstelling van dit onderzoek ben ik reeds uitvoerig ingegaan in het eerste hoofdstuk.

23

BERELSON B., op.cit, p. 18.

24

HASELHOFF F, VAN CUILENBERG J. en VAN HAAREN H., Tussen krantenbedrijf en mdiaconcern: een beleidsessay over pers en persbedrijf, Amsterdam, Cramwinckel, 1992, p. 14

25

KRIPPENDORFF K., op.cit., p. 26

29

Ten vijfde is het van belang uit gegevens op een consequente manier conclusies te trekken. Doorheen het onderzoek trachten we informatie te verzamelen. Aan de hand van deze informatie trachten we op het einde van het onderzoek op een beargumenteerde wijze conclusies te trekken. Deze opdracht zal vervuld worden in ons besluit. Ten zesde moet de onderzoeker de geldigheid van zijn onderzoek aantonen. Dit is een essentiële voorwaarde voor wetenschappelijk onderzoek. Geldigheid of validiteit slaat op het feit of het onderzoek effectief dat meet wat de onderzoeker in oorsprong wou meten. Inhoudsanalyse verloopt volgens vier stappen:26 1

Theorievorming: de onderzoeker moet goed weten wat hij/zij wil te weten komen. Elke optie bij de operationalisering van de methode is immers afhankelijk van de probleemstelling. Welke kenmerken van de boodschappen worden weerhouden? Welke analyseeenheid wordt gekozen?

2

Operationalisering: de codeurs en de computer moeten constructies krijgen die een éénduidige interpretatie garanderen. Dit behelst voorschriften in verband met kwalificatie, teleenheid en contexteenheid. De onderzoeker moet vooraf dus een leesraster ontwerpen met zeer stringent geformuleerde definities, categorieën en tel- en contexteenheden.

3

Codeerfase: als de procedures vastliggen, kan het materiaal verzameld worden en toegewezen worden aan de vooraf vastgelegde categorieën. Het probleem is dat wegens het meerduidige instabiele karakter van taal zelfs met zeer duidelijke instructies nog ruimte voor interpretatie is aan de kant van de codeurs. In de communicatiewetenschappen werkt men dan ook met betrouwbaarheidscoëfficiënten voor „intercodeurbetrouwbaarheid‟.

4

Analysefase: waarbij de vooraf geformuleerde hypothesen worden getoetst.

Inhoudsanalyse brengt ook problemen met zich mee, vooral als er steekproeven worden gehanteerd. Wanneer er een te grote hoeveelheid aan materiaal is, zal men een steekproef houden. Dit kan op basis van toeval berusten. Maar men kan ook bewust steekproeven nemen. Met het gebruik van steekproeven bevindt men zich echter steeds op glad ijs. Het is noodzakelijk dat de onderzoeker in iedere fase betrouwbaarheid nastreeft. Vooral bij het verzamelen van data is dit cruciaal. Betrouwbaarheid verwijst ook naar de reproduceer-

26

DENECKERE Gita, op.cit., p. 23-24

30

baarheid van de resultaten: de mate waarin een andere onderzoeker met dezelfde werkwijze, toegepast op hetzelfde materiaal, dezelfde resultaten en conclusie bekomt.27 Over validiteit heb ik het reeds gehad. Het heeft betrekking op de vraag of het onderzoeksinstrument daadwerkelijk meet wat het pretendeert te meten. Er wordt hoe dan ook iets gemeten, de vraag is of we aannemelijk kunnen maken dat wat gemeten wordt, ook is wat we denken te meten.28

3.2.2

Discoursanalyse

De discoursanalyse vertrekt vanuit een kritiek op de strikte inhoudsanalyse. Men gaat er bij discoursanalyse van uit dat de latente betekenis het meest zinvol is en niet zomaar kan worden afgelezen uit numerieke en statistische gegevens. Onderzoek van betekenis gaat niet zozeer over de frequentie van bepaalde woorden, maar over verbanden tussen elementen in een tekst, over stiltes, dingen die er niet staan of als vanzelfsprekend worden beschouwd. Ook impliciete betekenis of veronderstelde betekenis is cruciaal in de discoursanalyse. Discoursanalyse is een subdiscipline van de linguïstiek met een uitgesproken interdisciplinair karakter en sterk beïnvloed door het structuralisme, de linguïstische antropologie en de semiotiek. Het is een kwalitatieve en interpretatieve methode voor de analyse van „text and talk‟, van het geschreven en het gesproken woord. (Inter)tekstuele verbanden, contrast en context zijn belangrijker dan aantallen of frequenties. Er wordt meer gewicht toegekend aan de „mentale‟ mappen van mensen. Het publiek is niet homogeen of monolithisch, maar heeft verschillende interpretatiekaders of verschillende referentiekaders voor betekenisgeving.29 Wetenschappers als Blommaert en Van Dijk hebben verschillende studies gewijd aan bijvoorbeeld het latente racisme in het discours van de pers en de politici, en ook Fairclough heeft heel wat discoursanalytische publicaties op zijn naam staan. Het doel van de analyse is een beter zicht te krijgen op de werking en macht van een discours of vertoog. Om na te gaan wat vertogen doen, moeten we ons realiseren dat spreken en schrijven vormen van handelen zijn: informeren, voorspellen, beloven, dreigen, vragen, overtuigen … het zijn allemaal taalhandelingen met een specifiek doel of een specifiek effect kunnen hebben. In plaats van na te gaan in hoeverre teksten een methodologisch voldoende onder27

GUNTER B., Media research methods: measuring audiences, reactions and impact, London, Sage, 2000, p. 56

28

Ibidem, p. 57

29

DENECKERE Gita, op.cit., p. 27-28

31

bouwd beeld van de werkelijkheid leveren, is het eerder van belang na te gaan welke genres van teksten wat doen. Hoe spreken ze hun publiek aan, welke strategieën gebruiken ze om lezers en kijkers te overtuigen van hun waarheid, hoe construeren ze mede de werkelijkheid waarover ze spreken? Discoursanalyse is dus in hoge mate de analyse van retorische trucs in een tekst.30 Discours reikt zelfs verder dan taal alleen. Als men discours plaatst in een bredere context van communicatie, dan kan men het studieterrein uitbreiden tot de studie van niet-linguïstische semiotische systemen en tot deze van non-verbale en non-vocale communicatie die de spraak of het schrijven begeleiden.31 Laten we kort de ontwikkeling van de discoursanalyse bekijken. Van Dijk noemt de toepassing van discoursanalyse op massacommunicatie in zijn werk „News Analysis: Case studies of international and national news in the press‟ relatief recent. Dit werk kan men als een standaardwerk over deze toepassing beschouwen. Ook als discipline op zich is discoursanalyse vrij recent. Discoursanalyse is een geïntegreerde discipline die voorkomt uit verschillende tradities. De voornaamste zijn: de structurele antropologie van Levi-Strauss, de semiotiek (Barthes en Eco), microsociologie, bepaalde filosofische ontwikkelingen (o.a. Austin en Grice) en de sociolinguïstiek. De benaming „discoursanalyse‟ wordt ook gebruikt in erg uiteenlopende onderzoekstradities. Van Dijk gaat in zijn werk enkele nuttige concepten uit de discoursanalyse toepassen op nieuwsberichtgeving. Bij de toepassing van discoursanalyse op nieuwsberichtgeving zijn volgens Van Dijk onze interesses niet zuiver linguïstisch. We analyseren de structuur van een artikel in functie van de conclusies die we willen trekken, die relevant zijn voor het historisch onderzoek. Van Dijk wijst er op dat we uit de structuur van een artikel meer te weten komen over het gezichtspunt van de auteur. De auteur onderscheidt drie belangrijke niveaus waarop we de structuur van een artikel kunnen analyseren32, namelijk microstructuren, sequentiële structuren en globale structuren. Mi-

30

Ibidem, p. 28

31

COUPLAND N., JAWORSKI A., “Introduction: perspectives on discourse analysis”, in: COUPLAND, N., JAWORSKI, A., The discourse reader. 1999, p. 7

32

DEN BOER D.J., BOUWMAN H., FRISSEN V., HOUBEN M., Methodologie en statistiek voor communicatie-onderzoek, Houten, Diegem, 1994, p. 10-18

32

crostructuren analyseren een tekst en globale structuren behandelen de tekst als geheel. De kleinste microstructuur die hier relevant is, is het niveau van de afzonderlijke zinnen. Een tweede niveau is de sequentiële structuur. Een tekst bestaat niet uit geïsoleerde zinnen, maar wordt opgebouwd uit de volgorde van zinnen, die in verhouding staan met elkaar. Dit wordt in de linguïstiek tekstgrammatica genoemd. Syntaxis en semantiek zijn net als bij de microstructuur relevant. Welke informatie voorop wordt geplaatst, wat er vet of schuin gedrukt is valt onder de syntaxis. Semantisch kunnen we dan de betekenisevoluties bekijken en thema‟s die behandeld worden. Ten derde zijn er de globale structuren. Dit zijn structuren op niveau van de tekst zelf. Van Dijk onderscheidt semantische macrostructuren en formele superstructuren. De semantische macrostructuur gaat over het centrale onderwerp of thema van de tekst. De formele superstructuur gaat over vereisten die worden gesteld aan een tekst opdat hij door de lezer als een compleet verslag zou worden ervaren. De lezer gaat immers uit van een bepaald narratief schema. De globale structuur kan men ontleden in een aantal conventionele componenten of categorieën zoals inleiding, conclusie, hoofdgebeurtenissen, achtergrondinformatie, verklaringen, commentaren… Er zijn echter nog twee structuren volgens Van Dijk die toepasbaar zijn op alle hierboven vermelde niveaus. De eerste is die van de relevantie. De belangrijkste informatie komt steeds eerst, zowel in een zin als in een artikel. De tweede zijn retorische structuren. Deze zorgen ervoor dat zowel een tekst als een zin overtuigend zijn. Een kritische analyse van nieuwsdiscours kan niet zonder kennis te nemen van de verschillende types van implicatie. Van Dijk33 definieert implicaties als betekenissen, die niet expliciet vermeld staan in de tekst, maar die kunnen afgeleid worden uit woorden of zinnen uit de tekst. Bepaalde informatie wordt impliciet vermeld omdat lezers uit een zelfde cultuur deze zonder problemen kunnen afleiden. Anderzijds maakt de journalist soms gebruik van implicaties omdat hij bepaalde gevolgtrekkingen liever zelf niet maakt. Van Dijk stelt dat het daarom vaak belangrijker is om uit te zoeken wat niet geschreven staat. De auteur vergelijkt mediaberichten met een berg, waarvan enkel de top zichtbaar is. Een subtielere vorm van implicatie zijn presupposities. “Dit is informatie die niet als zodanig wordt beweerd, maar a priori als waar wordt aangenomen. Op die manier zien we welke ken-

33

VAN DIJK Teun, News analysis. Case of international and national news in the press. Hillsdale, Erlbaum, 1988, p. 107 Id., Elite discourse and racism. Newbury Park Calififornia, Sage publications, 1993, p. 256

33

nis, meningen en houdingen een verslaggever als uitgangspunt neemt.”34 Daarbij kunnen presupposities strategisch gebruikt worden om indirect onware proposities in een tekst te voegen. Dit is meestal het geval voor presupposities die opinies bevatten. 35 Eén van de meest bekende presupposities in nieuwsberichten, betreffende de betrouwbaarheid van bronnen en uitspraken van bronnen, is het gebruik van twijfelpartikels als „zou‟, „beweren‟, „volgens‟, „waarschijnlijk‟, „verondersteld‟ …36 Van Dijk geeft toe dat nieuwsberichten en andere tekstsoorten niet alle aspecten van gebeurtenissen kunnen en moeten vermelden. Wel is er sprake van een relatieve (on)volledigheid wanneer er binnen een bericht naar verhouding te veel of te weinig details worden gegeven. Vaak verzuimt men belangrijke gegevens aan de lezer mee te geven. Andersom worden bij de beschrijving van bepaalde gebeurtenissen vaak irrelevante details vermeld. Van Dijk omschrijft dit fenomeen als „overcompleteness‟. De meest voortkomende vorm is de vermelding van het uiterlijk, gedrag of levensgewoontes. Het doel van „overcompleteness‟ is de eigen fouten goedpraten en een negatief beeld ophangen van de „andere‟.37 Een andere belangrijke auteur op het vlak van discoursanalyse is Norman Fairclough. De kritische discoursanalyse vertrekt vanuit het begrijpen van sociale veranderingen in het ideologisch taalgebruik. Ze bestaat uit drie verschillende soorten van analyse die sociale en culturele praktijken verbinden met eigenschappen van teksten:38 1

analyse van teksten (gesproken, geschreven of een combinatie van semiotische modaliteiten);

2

analyse van discourspraktijken van tekstproductie, distributie en consumptie;

3

analyse van sociale en culturele praktijken die discourspraktijken en teksten ontwerpen.

De eerste dimensie omvat de traditionele vorm van linguïstische analyse. Dit betekent op microniveau: aandacht voor vocabulaire, grammatica, syntaxis, semantiek …; op macroniveau: aandacht voor de tekststructuur en tenslotte aandacht voor de interpersonele elementen in een

34

Id., Minderheden in de media. Een analyse van de berichtgeving over etnische minderheden in de dagbladpers, Amsterdam, SUA, 1983, p. 64

35

Id., “Opinions and ideologies in the press”, in: BELL A., GARRETT P., Approaches to media discourse, Oxford, Blackwell, 1998, p. 34

36

Id., Minderheden in de media. Een analyse van de berichtgeving over etnische minderheden in de dagbladpers, Amsterdam SUA, 1983, p. 66

37

Ibidem, p. 72-74

38

FAIRCLOUGH N., “Political discourse in the media: an analytical framework”, in: BELL A., GARRETT P., op.cit., p. 144.

34

tekst.39 De linguïstische analyse is vooral beschrijvend en toont hoe teksten selectief gebruik maken van linguïstische systemen. Tegenover deze linguïstische analyse stelt Fairclough de intertekstuele analyse, die eerder een interpretatief karakter heeft en toont hoe teksten selectief gebruik maken van “specific configurations of conventionalised practices (genres, discourses, narratives, etc.) which are available to text producers and interpreters in particular social circumstances (on orders of discourse of this sense)”.40 Fairclough concentreert zich op de intertekstuele analyse: “on how in the production and interpretation of a text people draw upon other texts types which are culturally available to them”.41 De tweede dimensie belicht hoe een tekst geconstrueerd, geïnterpreteerd en tenslotte verspreid wordt. De discoursanalyse veronderstelt de discourspraktijk van verschillende sociale domeinen zoals vb. het politieke discours. Hier introduceert hij de term „order of discourse‟.42 „Order of discourse‟ van een sociale institutie of domein wordt bepaald door alle discursieve types die er gebruikt worden. De kern van dit concept is de nadruk op de relaties tussen verschillende types in een dergelijke reeks (vb. in het geval van een school, de discursieve types van de klas en van de speelplaats): ofwel is er een strikte grens tussen hen, ofwel overlappen ze elkaar en worden ze samengevoegd in het taalgebruik.43 De derde dimensie vestigt zich in het bijzonder op de relatie van discours op macht en ideologie.44 Massacommunicatie, de economische en politieke aspecten van media en de bredere culturele context van communicatie in de massamedia zijn allemaal aspecten van socioculturele praktijk.45

39

BELL A., GARRETT P., “Media and discourse: a critical overview”, in: BELL A., GARRETT P., op.cit., p. 11.

40

FAIRCLOUGH, N., “Linguistic and intertextual analysis within discourse analysis”, in: COUPLAND N., JAWORSKI A., The discourse reader, London, Routledge, 1999, p. 184.

41

Id., “Political discourse in the media”, in: BELL A., GARRETT P., op.cit., p. 145.

42

BELL A., GARRETT P., “Media and discourse: a critical overview”, in: BELL A., GARRETT P., op.cit., p.. 11-12.

43

FAIRCLOUGH N., Media discourse, London, Arnold, 1995, p. 55.

44

BELL A., GARRETT P., “Media and discourse: a critical overview”, in: BELL A., GARRETT P., op..cit., p. 11-12

45

FAIRCLOUGH N., op.cit., p. 57.

35

3.2.3

Linguïstische pragmatiek

De linguïstische pragmatiek bouwt verder op de verworvenheden van de discoursanalyse, en integreert zowel de methodologische instrumenten van de discoursanalyse, maar is daarenboven vooral probleemstellend en gericht op de contextualisering van de tekst. Voornamelijk Blommaert en Verschueren hebben deze methode geoptimaliseerd. Zij veronderstellen dat cognitieve beelden en conceptuele gewoontes gereflecteerd worden in het gedrag van de taalgebruikers, hun communicatievormen en hun retorische gewoontes. Linguïstische pragmatiek is in die zin “een benadering van taal waarbij de volledige complexiteit van haar cognitieve, sociale en culturele rol in het menselijk leven in rekening wordt gebracht”.46 Blommaert verduidelijkt dit: “Vanuit de contextgerichtheid van pragmatisch taalkundig onderzoek gaan wij uit van het vertrekpunt dat de wijze waarop gesproken / geschreven wordt, samenhangt met individuele, sociale en culturele factoren, en dat daarin per definitie een veranderingsaspect aanwezig is. Dat wil zeggen dat veranderingen in elk van die factoren zich … zullen weerspiegelen in veranderingen in de wijze waarop gesproken / geschreven wordt”.47 Volgens Blommaert en Verschueren48 is het doorprikken van „onzichtbare‟ of „niet statisch te vatten‟ fenomenen (zoals denkbeelden, ideologieën, mentaliteiten, opinies maar ook macht en verdrukking) één van de grootste problemen. Ze spelen echter een belangrijke, zoniet een bepalende, rol in onze maatschappij. De vraag blijft echter welke vorm deze fenomenen aannemen, hoe we ze kunnen doorgronden en hoe ze precies werken. Taalonderzoek biedt een mogelijkheid tot oplossing. De taal is de belangrijkste uitdrukkingsvorm van ideologie en die talige dimensie kan op een strikt wetenschappelijke manier onderzocht worden. Taalkundigen en antropologen zijn het met elkaar eens dat taalgedrag globale denkvormen, ideeën en mentaliteiten veruiterlijkt. Bovendien zijn “taalgebruiksvormen historische objecten met een complexe en sterk veranderlijke structuur, waarvan de ingebedheid in bredere socioculturele en economische patronen de essentie van hun wezen uitmaakt”.49

46

BLOMMAERT J. en VERSCHUEREN J., Debating diversity. Analysing the discourse of tolerance, London, Routledge, 1998, p. 32

47

BLOMMAERT J., „Methodologische suggesties voor taalonderzoek in de studie van mentaliteiten‟, in: Tijdschrift voor sociale wetenschappen, XXXVII, 1992, 3, p. 285

48

BLOMMAERT J., VERSCHUEREN J., “Taal en groepsverhouding. De pragmatiek van het migrantendebat”, in: Tijdschrift voor Sociale Wetenschappen, LX, 1995, 1, p. 1-2.

49

Id., Het Belgische migrantendebat. De pragmatiek van het migrantendebat, Antwerpen, IPrA research center 1992, p. 24.

36

Blommaert en Verschueren richten zich nu op het bruikbaar maken van de taalstudie als onderdeel van onderzoeken naar vormen van subjectiviteit. De methodologie, die zich in de laatste decennia sterk ontwikkelde, is de „linguïstische pragmatiek‟. Volgens Verschueren is pragmatiek “… a general functional perspective on (any aspect of) language”, dit betekent “an approach to language which takes into account the full complexity of its cognitive, social, and cultural (i.e. „meaningful‟) functioning in the lives of human beings”.50 De meeste aandacht gaat dan ook uit naar de analyse van concrete vormen van taalgebruik en de wijze waarop deze samenhangen met buitentalige factoren, zowel op micro- als macroniveau en zowel synchronisch als diachronisch.51 In de praktijk wordt linguïstische pragmatiek vooral onderzocht door middel van een systematische analyse van:52 

Verwoordingstrategieën.53 De grammaticale en lexicale keuzes van de auteur. Het betreft een nauwkeurig onderzoek van het woordgebruik van een auteur en de manier waarop hij zijn zinnen bouwt. Er kan zowel met betekenis als met bijbetekenis gemanipuleerd worden. De manipulatie met bijbetekenis gebeurt in functie van de gevoelswaarde die gemobiliseerd wordt (scheldwoorden, negatieve en positieve connotatie, eufemismen, understatements, overdrijvingen, metaforen). Het woordgebruik is dus niet onschuldig. Bij pragmatiek komt het er op aan te onderzoeken wat er achter dat niet-schuldig, niet-neutraal woordgebruik schuilgaat aan ideologie en mentaliteiten.



Impliciete betekenis. Elke tekst draagt op een onderliggend niveau een betekeniswereld met zich mee. Met inhoudsanalyse is het onmogelijk om door te dringen tot de betekenislagen onder het niveau van de expliciete verwoording. De pragmatiek levert de historicus een methodologisch instrumentarium om zijn gebruikelijke „close reading‟ van teksten te verfijnen en de interpretatie van impliciete betekenis te formaliseren. Er zijn twee vormen van impliciete betekenis: de implicatie en de vooronderstelling. “Men zegt nooit helemaal wat men bedoelt, en men bedoelt nooit helemaal wat men zegt.”

54

Men doet hier voortdurend een beroep op gedeelde kennis bij de tegenpartij.

50

VERSCHUEREN J., “The pragmatic perspective”, in: VERSCHUEREN J., ÖSTMAN J.-O., BLOMMAERT J., Handbook of Pragmatics. Manual, Amsterdam, Benjamins, 1995, p. 13-14

51

BLOMMAERT J., VERSCHUEREN J., art.cit., p. 4.

52

DENECKERE Gita, op.cit;, p. 33-34

53

BLOMMAERT J., VERSCHUEREN J., “Taal en groepsverhoudingen. De pragmatiek van het migrantendebat”, in: Tijdschrift voor Sociale Wetenschappen, LX, 1995, 1, p.6-10

54

BLOMMAERT J., “Methodologische suggesties voor taalonderzoek in de studie van mentaliteiten”, in: Tijdschrift voor Sociale Wetenschappen, XXXVII, 1992, 3, p.284.

37

Deze gedeelde kennis is noodzakelijk sociale of culturele kennis. Dit betekent veronderstelde algemene groepskennis. De sociale en culturele dimensie van betekenisgeving, maar ook de intersociale en interculturele verschillen komen het duidelijkst naar voor op het niveau van impliciet taalgebruik. Dit niveau is belangrijk voor het begrijpen van „diepe‟ betekenissen die mentaliteitsaanduidend of ideologieaanduidend zijn. Impliciete betekenissen, implicaties en presupposities, moeten niet meer expliciet gemaakt worden, aangezien ze als algemeen bekend of aanvaard kunnen worden voorgesteld. 

Globale betekenisvelden. De laatste stap waarmee op grond van woordgebruik (1) en implicaties (2) een samenhangende analyse opgebouwd wordt in relatie tot de context en de historische verankering van de taaluiting. “De wijze waarop (expliciete zowel als impliciete) informatie in een samenhangend geheel wordt gegoten is eveneens minstens zo belangrijk als de individuele uitspraken of de som daarvan. Coherentie en recursiviteit scheppen betekenisnetwerken, waarin sociale patronen van zingeving besloten liggen.”55

Het geheel van implicaties, presupposities en veronderstellingen vormt het algemeen wereldbeeld (ideologie) dat een taalgebruiker deelt met andere taalgebruikers in dezelfde communicatiegemeenschap. De pragmatische linguïstiek is in staat dit gemeenschappelijk referentiekader bloot te leggen. Dit gemeenschappelijk referentiekader omvat een reeks veronderstellingen omtrent sociaal gedrag dat als normaal, onproblematisch en natuurlijk ervaren wordt binnen de groep. Voor hen is het nauwelijks zichtbaar. Deze onbewuste aspecten worden niet in vraag gesteld. Wanneer communicatie afwijkt van dit gemeenschappelijk referentiekader, shockeert het of wordt het soms zelfs onbegrijpelijk. Daarom zal een ook krant zich schikken naar de heersende ideologie, om zo haar lezerspubliek niet kwijt te spelen.56 Hoewel de linguïstische pragmatiek qua methodologie dus voor een groot deel teruggrijpt naar de discoursanalyse, leent zij zich toch beter voor de uitoefening van historische kritiek. De pragmatiek benadrukt immers ook expliciet het belang van de link tussen de individuele, sociale en culturele context en de tekst zelf.

55

BLOMMAERT J., VERSCHUEREN J., “Taal en groepsverhoudingen. De pragmatiek van het migrantendebat”, in: Tijdschrift voor Sociale Wetenschappen, LX, 1995, 1, p. 6

56

Id.., Het Belgische migrantendebat. De pragmatiek van het migrantendebat, Antwerpen, IPrA research center, 1992, p. 24- 25.

38

Het is duidelijk dat bij de linguïstische pragmatiek de interpretatie centraal staat. Men wil immers latente betekenisstructuren reconstrueren. De onderzoeker moet hiervoor zelf het materiaal lezen en interpreteren, waardoor waarneming en analyse moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn. Betekenissen worden niet altijd rechtstreeks door het materiaal zelf gegeven, waardoor de competentie van de waarnemer als interpretator/betekenisgever van belang is om betekenissen bloot te leggen.57 Hiervoor gebruiken we een uitgewerkt codeerschema. Met deze methode kunnen we nuances blootleggen die een gevolg zijn van de ideologie van kranten.

3.3

Kwalitatieve analyse

Vooral bij Bram Agten vond ik een interessante en handige methode voor het kwalitatieve deel van mijn onderzoek. Hij splitst een artikel op verscheidene hoedanigheden, waarbij men eerst de aandacht richt op een groter geheel en dan pas stap voor stap meer gedetailleerd de inhoud onder de loep neemt. Per artikel ontstaat er op die manier een fiche, bestaande uit drie onderdelen, namelijk een algemene benadering van het artikel, een analyse van de krantenkop en als laatste de analyse van het artikel zelf. De analyse van het artikel zelf is onderverdeeld in een ontleding van de globale semantiek, een ontleding van de lokale semantiek en een analyse van de algemene stijl en retoriek. Bij elk van deze onderverdelingen stelt Bram Agten zichzelf een reeks vragen. Bij de ontleding van de lokale semantiek leken me deze vragen te uitgebreid en te overlappend te zijn. Ik ging dus op zoek naar een striktere vraagstelling. Deze vond ik bij Suzanne Hoogewijs, die gebruikt maakt van verschillende categorieën. Op deze manier kwam ik tot de volgende – zeer uitgebreide – te hanteren fiche om een artikel te analyseren.

57

HÜTTNER H., RENCKSTORF K., en WESTER W., Onderzoekstypen in de communicatiewetenschap, Houten/Diegem, Bohn Stafleu Van Loghum, 1995, p. 94

39

Algemeen Type artikel: feitelijk nieuws, sfeerartikel, interview, interviewartikel, achtergrond, foto Bron Oppervlakte Plaats in de krant Krantenkop Toon Wie? Relatie tot artikel: relevantiestructuur (Hoogewijs) (kop: vertekent kop globale inhoud bericht?) Artikel Globale semantiek  Identificatie gebeurtenis  Thema  Algemene toon (pos,neg/neutraal – emotioneel/rationeel – oppervlakkig/gedetailleerd – speculatief/feitelijk – verhalend/nt-verhalend – gepersonaliseerd/ structureel – zwartwit/genuanceerd – objectief/subjectief  Actoren  Retoriek Lokale semantiek Verschillende categorieën: 1 verwoordingstrategieën (lexicale en grammaticale keuzen) = overdrijvingen, minimalisaties, (incorrect) woordgebruik, pos/neg woordgebruik, wie is aan het woord?, cynisme o perspectief o Wie komt aan het woord? o Wie wordt geciteerd? o Welke groep komt het meest aan het woord? o Evenveel aan het woord? o Over wie? o Wordt er een actor verzwegen? 2 implicaties/presupposities o Verbanden tussen zinnen (oorzaak – reden - …) o Andere vormen van samenhang

40

3 toon (indruk bij de lezer) 4 het afwezige en het aanwezige (Welke aspecten van de gebeurtenis/situatie komen niet of nauwelijks ter sprake? …) o Wordt de context gegeven? o Wordt er achtergrondinformatie gegeven of gaat men uit van een zekere voorkennis? o Informatie over wie, hoe, wat, waarom? o Worden er overbodige details gegeven en/of noodzakelijke gegevens weggelaten? o Wordt er uitleg gegeven waarom bepaalde acties plaatsvinden, beweegredenen? 5 technieken (herhalingen, stereotiepen en clichés, generalisaties, ontbreken van duiding/nuancering, achtergrond, simplificering, dramatisering, suggestiviteit, sensatie, cijferdans, leestekens, vox populi-techniek …) 6 dichotomieën 7 gebruik van concepten, retorieken, discours o Kritiek? o Neemt men stelling, positief of negatief tegenover welke partij? 8 hoe worden feiten gepresenteerd? Waar, waarschijnlijk, onwaarschijnlijk, welke relativerende partikels gebruikt het bericht (zou wellicht, waarschijnlijk, beweren …) Stijl en retoriek  Woordkeuze en zinsvormen o Connotatie o Impliciete oordelen o Verborgen betekenissen  Stijlfiguren: metaforen – vergelijkingen – overdrijvingen – minimalisaties – beeldspraak  Argumentatie: duidelijke of vage conclusie, premissen, schijnredeneringen.

Uiteraard zullen niet alle puntjes even relevant zijn voor elk artikel. Dit schema geeft echter slechts een richting aan en kan een houvast geven tijdens het analyseren. Het is niet de bedoeling dit kader stroef te volgen. Het werpt de nodige vragen op en kan de alertheid van de onderzoeker aanwakkeren.

41

3.4

Kwantitatieve analyse

Ondanks het grote belang van de kwalitatieve methode wil ik niet voorbijgaan aan het kwantitatieve aspect. Ook dit kan een licht werpen op de inhoud, de herkomst, de bedoelingen… van de onderzochte artikels. Ook voor dit deel van het onderzoek leek de methode van Bram Agten het meest geschikt. Hij maakte gebruik van de inhoudsanalyse van Teun Van Dijk. Alle elementen van een artikel tracht hij in zijn analyse in te passen. Zo komen we tot een tweede fiche: Aantal De Morgen – De Standaard Type: o Artikel  Feitelijk nieuws  Sfeerartikel  Interview  Interviewartikel  Achtergrond  Foto o Illustratie  artikel  artikel met foto  artikel met cartoon Bron o Eigen berichtgeving o Eigen verslaggever o Persagentschappen … o Overgenomen van andere kranten o Combinatie o Niet vermeld Plaats in de krant (voorpagina, 1e p., 2e p., …, aparte katern: reportage) Oppervlakte (3/4-1, 1/2-3/4, 1/3-1/2, 1/4-1/3, 1/6-1/4, 1/8-1/6), (zeer klein, klein, middelmatig, groot, zeer groot)

42

4

Geschiedenis

4.1

Koude Oorlog

Dit eerste deeltje geschiedenis werd gebaseerd op een aantal standaardwerken in verband met de geschiedenis van de 21e eeuw en de Koude Oorlog. Ook maakte ik gebruik van het internet, onder andere de encyclopedische site van Wikipedia. Hieronder meld ik de gebruikte werken:  BALTHAZAR Herman, Eigentijdse geschiedenis, Gent, Academia Press, 2003, 164 p.  HOBSBAWM Eric, Een eeuw van uitersten. De twintigste eeuw, 1914-1991, Amstelveen, Het Spectrum, 2000, 723 p.  REYNOLDS David, One world divisible. A global history since 1945, London, Penguin Books, 2000, 859 p.  VANDEN BERGHE Yvan, De Koude Oorlog 1917-1991, Leuven, Acco, 2002, 391 p.  VAN DEN WIJNGAERT Mark en BEULLENS Lieve, Oost West, West Best. België onder de Koude Oorlog (1947-1989), Tielt, Lannoo, 1997, 286 p. Bijna een halve eeuw lang was de wereld in de ban van de Koude Oorlog. Na de Tweede Wereldoorlog werd de aardkloot opgedeeld in twee invloedssferen, respectievelijk beheerst door voormalige bondgenoten, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. De grenzen van deze invloedssferen kwamen ongeveer overeen met de grenzen van de bevrijding door de VSA en de Sovjet-Unie. Deze tweedeling bracht ook een ideologische tweespalt met zich mee. Op wereldvlak verhevigden de reeds bestaande tegenstellingen tussen het kapitalisme en het communisme, tussen een democratie en een autoritaire regeringsvorm en tussen het Westen en het Oosten. Reeds in oktober 1917 was het tsaristische Rusland omgevormd tot een communistische staat, de Sovjet-Unie, een verbond van 15 republieken. Deze Oktoberrevolutie kwam tot stand onder invloed van de ideeën van Karl Marx. Hiertegenover stond het kapitalistische Westen, waarmee voornamelijk de Verenigde Staten en de westelijke landen van Europa worden bedoeld. De ideologische verschillen waren dus zeker niet nieuw. Nog vóór het einde van de wereldbrand kwamen de drie geallieerde bondgenoten, met kopstukken Winston Churchill (VK), Franklin Delano Roosevelt (US) en Josef Stalin (USSR), samen in Yalta. Het bondgenootschap was op deze conferentie in februari 1945 nog erg

43

krachtig. De latere opponenten stonden nog niet lijnrecht tegenover elkaar maar namen als partners beslissingen om Europa te bevrijden van het Duitse regime. Na de oorlog werd er tussen de zelfde drie landen een nieuwe conferentie in Postdam gehouden. De verhoudingen lagen nu echter anders. Roosevelt was ondertussen overleden en was vervangen door Truman. Een andere reden voor spanningen was de inlichting door Truman over het bezit van de atoombom. Niet veel later zou men hiermee Japan volledig op de knieën krijgen. Het gebruik van deze atoombom demonstreerde het schrikwekkende machtsvertoon van de Verenigde Staten. Dit machtsvertoon zal de oorsprong vormen van het ontwikkelen van de wapenwedloop tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Het is ook op deze conferentie dat Duitsland in invloedzones wordt verdeeld, wat nog later het land zal verdelen in de DDR en de BRD. Tussen Yalta en Postdam had Stalin in landen die veroverd werden regeringen met een communistische inslag geïnstalleerd, wat tegen de afspraken van de eerste conferentie in was. Hierop reageerde de Verenigde Staten in 1947 met het Marshall-plan, een economisch hulpprogramma, dat de Oost-Europese landen weer dichter bij het Westen zou moeten doen aansluiten. De verdeling tussen West- en Oost-Europa bracht Winston Churchill ertoe te spreken over een „IJzeren Gordijn‟. Het werd namelijk steeds moeilijker om de grens van OostDuitsland naar West-Duitsland over te steken. Vele Oost-Duitsers trachtten wel naar WestDuitsland te trekken, vanwege de politieke vrijheden en de economische voorspoed. Dit probleem situeerde zich vooral in Berlijn. Om deze leegloop van Oost-Berlijn tegen te gaan bouwde men in 1961 de Berlijnse Muur, een bijna letterlijke uitwerking van wat Churchill zoveel jaar tevoren had gezegd. Met de containment-politiek van McCarthy liepen de spanningen ondertussen nog hoger op. Het McCarthisme had een ware heksenjacht op communisten teweeggebracht. Maar ook in de Sovjet-Unie kwam een ware haatcampagne op gang tegen onzuivere elementen. De werkkampen in Siberië, de goelags, zijn hiervan het symbool geworden. De strijd tussen de twee grootmachten tekende zich bovendien af op technologisch vlak, met name vooral in de ruimtevaart. De Russen waren de eerste die een mens, Gagarin, in een baan rond de aarde lanceerde. De Amerikanen deden alles om niet te moeten onderdoen en lanceerde de eerste mens op de maan. Onschuldiger was echter de wapenwedloop, die met de Cuba-crisis bijna tot een derde wereldbrand leidde. Deze wapenwedloop diende echter eerder om een kernaanval van de vijand af te weren en niet om een werkelijke aanval te plegen. Men kon spreken van een gewapende vrede. Door zelf het aantal kernwapens steeds uit te breiden, kon men zichzelf veilig stellen en verkleinde men de dreiging van de tegenstander. 44

In het licht van de Sovjet-dreiging werd in 1949 de NAVO opgericht, een alliantie tussen de Verenigde Staten, Canada en een tiental West-Europese landen. Het voornaamste doel was de lidstaten te beschermen door elkaar ter hulp te komen bij een inval van een vijand. Het is duidelijk dat men het dan vooral over de Sovjet-Unie had. Aan de andere kant van het „IJzeren Gordijn‟ rijpte het idee om een gelijkaardige organisatie op te richten. Als tegenhanger van de NAVO richtte men op 1 mei 1955 het Warschaupact op. Al de communistische landen van Centraal- en Oost-Europa behalve Joegoslavië waren lid. De landen zouden elkaar beschermen als één van hen zou worden aangevallen. Het pact stipuleerde ook dat de relaties tussen de landen onderling gebaseerd moesten zijn op wederzijdse niet-inmenging in binnenlandse zaken, op respect voor de nationale soevereiniteit en onafhankelijkheid. Met de komst van Brezjnev werden de bedoelingen nog uitgebreid. Landen die zich vijandig gedroegen zouden bestraft moeten worden. Dit gebeurde onder andere in Praag in 1968, waar men de Praagse Lente met harde hand neersloeg. Niet enkel dit militaire bondgenootschap verbond de Oost-Europese landen met de SovjetUnie. Ook economisch sloten de Oostbloklanden een pact om elkaar te steunen. In 1947 richtte men de Cominform op. Dat was de overkoepelende organisatie van de communistische partijen in Europa. Deze organisatie vulde de leegte op die er was gekomen na de ontbinding van de Comintern in 1943. Het doel van de Cominform was de acties tussen communistische partijen te coördineren onder het gezag van de Sovjet-Unie. Op die manier werd de organisatie eigenlijk een middel van de Sovjets om hun invloed te doen gelden in de andere communistische landen. Na de oorlog zette de Verenigde Staten een plan op touw om Europa her op te bouwen. Het Marshallplan werd genoemd naar zijn bedenker. Het plan bestond eruit de getroffen Europese landen geld en goederen te lenen voor de heropbouw van het land. Anderzijds wilden de Amerikanen een buffer tegen het communisme tot stand brengen. Elk land dat zich aan het Marshallplan bond, kon men uit de greep van de Sovjet-Unie houden. In juli 1947 werd het plan op de Conferentie van Parijs voorgesteld. Spanje, dat onder Franco tijdens de oorlog neutraal was gebleven was niet uitgenodigd. Van de Sovjet-Unie had men reeds de weigering ingecalculeerd. Stalin had op een bijeenkomst van de Cominform de Oost-Europese landen verboden aan de conferentie deel te nemen. Tsjechoslowakije, Hongarije en Polen hadden echter wel hun interesse geuit. Stalin zag in het plan een bedreiging voor de Sovjetdominantie in Oost-Europa. Hij vreesde dat de banden met het Westen te sterk zouden worden aangehaald. De economische integratie in het Westen zou de invloed van de Sovjet-Unie aanzienlijk doen

45

afnemen. Als alternatief voor het Marshallplan werkten de Sovjets het Molotovplan uit. Dat plan zou resulteren in de Comecon. De Comecon (Council for Mutual Economic Assistance) werd in 1949 door de Sovjet-Unie en vijf Oostbloklanden, waaronder Roemenië opgericht. In januari van dat jaar zal de organisatie tot stand komen op een conferentie in Moskou. De Sovjet-Unie, Tsjechoslowakije, Hongarije, Polen, Bulgarije en Roemenië waren de eerste leden. Een maand later kwam daar Albanië bij en in 1950 Oost-Duitsland. Elke Sovjetleider zou op zijn beurt zijn invloed doen gelden en de koers van de organisatie bepalen. Door dit onderhuidse conflict ontstonden vele crisissen. Er is nooit een rechtstreekse oorlog geweest tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Machtsverwikkelingen werden elders uitgevochten, bijvoorbeeld in Korea, Vietnam en Afghanistan. Met deze vijandelijkheden kwam natuurlijk ook een hele beeldvorming op gang. Het demoniseren van de vijand behoorde tot de strategie van beiden. Dit had uiteraard ook zijn uitlopers in België. De wapenwedloop deed in België massa‟s mensen de straat opkomen. Ook de Praagse Lente en vooral het hardhandig neerslaan hiervan liet de gemoederen niet onberoerd. 1989 staat in ieders geheugen gegrift als de einddatum van de Koude Oorlog. In Oost-Europa viel het ene regime na het andere. In Polen komt na vrije verkiezingen de Solidarnosc aan de macht. Ook in Tsjechoslowakije, Hongarije, Bulgarije en de andere Oostbloklanden verliezen de communisten de macht. Symbolisch voor het einde van het communisme in het Oostblok is de val van de Berlijnse Muur op 9 november 1989. Enkel in Roemenië zal de machtsovername gewelddadig gebeuren. Reeds sinds de jaren zeventig had de neergang van het communisme een start genomen. Economisch gezien moest men de duimen leggen voor de westerse landen. Parallel met de terugloop van de economische groei, daalde ook de sociale ontwikkeling. In heel Oost-Europa werden amper pogingen gedaan de socialistische economieën te hervormen. Bovendien waren de economieën van de Sovjet-Unie en zijn aanhangers vervlochten met de wereldeconomie. Oost-Europa werd opgeslokt in de wereldeconomie en kreeg zo zware klappen te verduren. Zo bracht ook de oliecrisis geen heil voor de communistische landen. Aanvankelijk kon de Sovjet-Unie profiteren van zijn positie als olieproducent. Maar het „zwarte goud‟ stimuleerde de Sovjets niet om economische vernieuwingen door te voeren. Integendeel, plots leek alles voor de wind te gaan. Daarnaast ontstond er een dollarstroom, die door leningen werden gedistribueerd naar landen die het nodig hadden. Begin jaren tachtig zou dit een schuldencrisis veroorzaken. De economische crisis sloeg in de socialistische landen ernstig toe in de jaren

46

tachtig. Hun economieën waren te weinig flexibel en het geld dat door de verkoop van olie binnenstroomde werd niet goed aangewend. Zo ging het communisme zijn laatste jaren in. Ook het politieke klimaat evolueerde in de richting van het einde van het communisme. In 1985 kwam Michail Gorbatsjov aan de macht in de Sovjet-Unie. Hij wou het socialisme hervormen. Zijn slagwoorden waren glasnost en perestrojka, wat respectievelijk openheid en herstructurering betekent. De komst van Gorbatsjov en de val van de Berlijnse Muur op 9 november 1989 betekende voor velen het einde van de Koude Oorlog. De opheffing van de Sovjet-Unie kwam er echter pas officieel op 26 december 1991. De confrontatie deed zich niet enkel voor tussen Oost en West, maar ook binnen het communistische kamp zelf, namelijk tussen de Sovjet-Unie en China. Het is van belang dit conflict te verduidelijken omdat Ceausescu, in tegenstelling tot de andere Oostbloklanden, hierin een neutrale positie innam. De geschiedenis van Roemenië onder Ceausescu bekijken we in een paragraaf hieronder. De oorzaken van dit conflict gaan terug tot in de jaren ‟30. Communistische China werd toen geleid door Mao Zedong. In China zelf heerste er een oorlog tegen de nationalistische partij van Chiang Kai Shek en in het buitenland leverde men strijd tegen de Japanners. Mao negeerde de raad van Stalin om de revolutie in China op gang te brengen. De theorie van Lenin was namelijk gebaseerd op een revolutionaire strijd van de stedelijke arbeiders. In China was deze klasse echter nauwelijks aanwezig. Daarom trachtte Mao de boeren te mobiliseren. Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog volgde Mao de orders van Stalin niet op. De Russische leider drong erop aan een coalitie aan te gaan met Chiang Kai Shek om samen te vechten tegen de Japanners. Mao sloeg deze orders in de wind en ook na de oorlog weigerde hij te onderhandelen met Chiang Kai Shek. Maa dreef de troepen van de nationalistische partij weg en vestigde in 1949 de Volksrepubliek China. In 1950 tekenden de Sovjet-Unie en China een vriendschaps- en samenwerkingsverdrag. Ondertussen wierp Mao zich op als de enige communistische leider van alle communistische bewegingen in Azië. Hij riep iedere communistische beweging, in Azië en de hele wereld, zijn ideologische model te volgen. De spanningen in Noord-Korea zorgden er echter voor dat de Sovjet-Unie en China zich geen breuk konden veroorloven. De dood van Stalin veranderde de verhoudingen in de communistische wereld. Mao zag zichzelf nu als de oudste communistische leider, maar hij verkreeg niet de status die hijzelf wenste. De destalinisatie die door Chroetsjev op gang werd gezet op het Twintigste Partijcongres 47

van de Sovjet-Unie, werd niet gevolgd door Mao. Mao steunde namelijk Stalin, zowel ideologisch als politiek. Chroetsjev schoof ook het marxistisch-leninistische idee aan de kant, dat een gewapend conflict tussen kapitalisme en socialisme onvermijdelijk was. Chroetsjev pleitte voor een vreedzame coëxistentie, terwijl Mao het marxisme-leninisme bleef aanhangen. Van dan af zouden China en de Sovjet-Unie ideologisch en politiek verder uit elkaar groeien. Een hoogtepunt in deze strijd vormde het grensconflict tussen China en de Sovjet-Unie. In 1969 kwam het tot een gewapend conflict tussen de Chinese troepen en de Sovjettroepen op een eiland in de Ussuririvier. De twee landen beschuldigden elkaar ervan de strijd te zijn begonnen. Meerdere confrontaties volgden elkaar op en beide kanten bereidden zich voor op een nucleaire oorlog. De situatie koelde pas af toen Sovjetleider Kosygin naar Peking reisde voor de begrafenis van Ho Chi Minh. Toch was grensdispuut niet opgelost, maar een zware oorlog was wel vermeden. Pas na de val van de Sovjet-Unie ging met over tot onderhandelingen. Het hele conflict was pas in 2005 volledig van de baan. De spanningen tussen de Sovjet-Unie en China resulteerden nog in tal van andere conflicten. Vanaf 1971 begon de spanning geleidelijk af te nemen. Na de dood van Mao werd deze trend verder gezet. Tot dan was het conflict eerder ideologisch geladen en had het eerder betrekking op de binnenlandse politiek van China. Nu verschoof de aandacht naar internationale zaken. In 1979 bijvoorbeeld intervenieerde de Sovjet-Unieu in Afghanistan omdat men vreesde voor de val van het communistische regime. China zag hierin een plan van de Sovjets het land te omringen. Vandaar dat China een alliantie sloot met de Verenigde Staten en Pakistan om de Islamitische verzetsbewegingen in Afghanistan te steunen. Dit conflict verzwakte de SovjetUnie. Toen Gorbatsjov in 1985 aan de macht kwam, wou hij de relatie met China terug normaliseren. De Sovjettroepen aan de grens werden beperkt en normale economische relaties werden hervat. Toch bleven de ideologische verschillen onopgelost. Uiteindelijk zal de ineenstorting van de Sovjet-Unie het einde van het conflict tussen China en de Sovjet-Unie betekenen.

48

4.2

4.2.1

Geschiedenis van Roemenië

Vóór en na de onafhankelijkheid

Dit deel werd gebaseerd op tal van werken over de geschiedenis van Roemenië. Ook de ruime informatiebron van het internet werd gebruikt.58 Voor de komst van de Romeinen heersten de Daciërs over het gebied dat men nu als Roemenië beschouwt. De Romeinse keizer Traianus veroverde het land van de Daciërs in twee veldtochten die plaatsvonden tussen 101 en 106 vóór Christus. Tot 1100 zijn er invallen geweest van uiteenlopende volkeren, waaronder Hunnen, Bulgaren en Slaven. Elke groepering vocht om zijn gebied uit te breiden. Tussen de 13e en de 14e eeuw werden er twee vorstendommen gevormd, Walachije in het Zuiden en Moldavië in het Oosten. Het Noorden van Roemenië werd in die tijd bezet door Hongarije. Dit gebied, Transsylvanië, zal voor blijvende conflicten zorgen, omdat het gebied geclaimd wordt door zowel de Roemenen als door de Hongaren. Walachije en Moldavië werden in de 15e eeuw bij het Ottomaanse Rijk ingelijfd. De vorstendommen bleven echter nagenoeg autonoom onder het milletsysteem. De Ottomanen bereikten het hoogtepunt van hun macht in de achttiende eeuw. De Roemenen zaten bovendien klem tussen het Habsburgse en Russische Rijk. De macht over Walachije en Moldavië werd nog eens bevestigd door de benoeming van een aantal Grieken als heersers over de genoemde koninkrijken. Deze Grieken waren afkomstig van de wijk Fanar of Fener in Istanboel en heetten daarom Fanarioten. Deze Fanarioten regeerden vanaf 1711 in Moldavië en vanaf 1716 in Walachije. Positief was de culturele bloeiperiode die door de Griekse invloeden ontstond. Ook werd de lijfeigenschap halverwege de achttiende eeuw afgeschaft en werden er belangrijke wettelijke en bestuurlijke hervormingen doorgevoerd. In de loop van de achttiende eeuw verminderde de invloed van de Ottomanen, maar nam de Russische invloed weer toe. In 1774 werd er een verdrag gesloten, waardoor de Russen beschermheer werden van de orthodoxe christenen in het Ottomaanse rijk. De Russen maakten van deze gelegenheid gebruik om het oostelijke deel van Moldavië (Bessarabië), te annexeren. Ondertussen stond Transsylvanië onder het bewind van de Habsburgers en werden de vele Roemenen gedomineerd door de Hongaarse aristocratie en Duitse burgers. 58

BOS Jan Willem, Roemenië: mensen, politiek, economie, cultuur, milieu, Amsterdam, Koninklijk Instituut voor de Tropen, 2001, 77 p. CASTELLAN Georges, Geschiedenis van Roemenië, 's Hertogenbosch, Voltaire, 2001, 127 p.

49

Rond 1700 gingen veel Roemeens-orthodoxe geestelijken een unie aan met de katholieke Kerk van Rome waardoor de Roemeense geestelijken dezelfde status hadden als de roomskatholieken. In de tweede helft van de achttiende eeuw ontstond er een beweging die streefde naar erkenning van de Roemenen als gelijkwaardige bevolkingsgroep. Een petitie, aangeboden in 1791 aan de Oostenrijke keizerin Maria Theresia, leverde echter niets op. In 1821 startte vanuit Moldavië de Griekse strijd voor de onafhankelijkheid van het Ottomaanse Rijk. Hierdoor geïnspireerd begon de militair Tudor Vladimirescu aan een opstand tegen de Griekse landsheren van de vorstendommen. Deze opstand leidde echter tot een Russisch-Turkse bezetting van geheel Roemenië, maar had wel als resultaat dat Walachije en Moldavië sinds 1821 weer werden bestuurd door inheemse vorsten. Door het Verdrag van Adrianopolis in 1829 werd de Russische invloed steeds sterker en werden de Roemeense vorstendommen in feite Russische protectoraten en was de rol van de Turken uitgespeeld. De Roemeense bevolking richtte zich in deze tijd steeds meer tot het Westen en de revoluties die zich in 1848 in Europa voordeden, hadden ook invloed op de Roemeense vorstendommen. Rond 1848 ontstonden er over heel Europa revoluties, die waren ingegeven vanuit liberale of nationalistische ideeën. Dit was in Roemenië niet anders, nationalistische revoluties ontstonden in Moldavië, Walachije en Transsylvanië. Ze kenden echter weinig succes en de gebieden verkregen geen onafhankelijkheid. Toch betekenen deze revoluties een impuls voor latere revoluties. Bovendien hielp de opstand de bevolking van de drie gebieden hun eenheid van taal en belangen erkennen. De Roemenen uitten hun verlangen naar een unitaire staat en die kwam er in de vorm van een personele unie onder leiding van Alexander John Cuza. In 1859 werd zo de moderne staat Roemenië opgericht, bestaande uit de twee vroegere vorstendommen Walachije en Moldavië. De bevolking was echter niet tevreden en eiste een democratie en een vermindering van de macht van de adel. Wanneer de eerste koning echter vernieuwingen doorvoerde, stuitte dit op algemene kritiek van de hogere klasse en werd hij afgezet. Vanaf 1866 leidde prins Carol het land. In 1877 verklaarden de Russen de oorlog aan het Ottomaanse Rijk. Rusland wou het gebied tot aan de Middellandse Zee innemen, wat uiteraard tegen de zin was van het Ottomaanse Rijk. Zo viel men ook Roemenië binnen. Op 9 mei van datzelfde jaar verklaarde het parlement Roemenië onafhankelijk en mengde men zich in de strijd tegen het Ottomaanse Rijk. Na de Russisch-Turkse oorlog werd Roemenië op het Congres van Berlijn in 1878 door de grote mogendheden erkend als onafhankelijke staat. De twee zuidelijke districten van Bessarabië,

50

die Roemenië had teruggewonnen van Rusland tijdens de Krimoorlog, werden opnieuw teruggeven in ruil voor Dobruja. In 1881 werd prins Carol koning Carol I. De nieuwe staat bevond zich tussen de grootmachten van Oostenrijk-Hongarije, het Ottomaanse Rijk en Rusland. Roemenië zocht naar een ander land om zich mee te identificeren, namelijk Frankrijk en nam militaire, culturele en administratieve modellen over. Dit westerse land zal steeds een voorbeeld en steunpunt blijven voor Roemenië. Dit heeft uiteraard te maken met het feit dat Roemeens de enige Romaanse taal is in Oost-Europa. In de eerste Balkanoorlog van 1912 bleef Roemenië afzijdig. Deze oorlog stond in het teken van het bevrijden van de Balkan van de Ottomaanse heerschappij. Het jaar daarna streed Roemenië wel mee in de tweede Balkanoorlog. Onvrede over de verdeling van de door Turkije verlaten gebieden (met name omtrent Macedonië) leidde in 1913 tot deze Tweede Balkanoorlog. Bulgarije was een zeer groot land geworden. Griekenland en Servië vreesden een Bulgaarse dominantie over de Balkan, die er wellicht in de toekomst toe zou leiden dat ook Thessaloniki en (de rest van) Macedonië Bulgaars zouden worden. Op 29 juni ondernam de Bulgaarse generaal Savov een aanval op Servië. Dit was net op het moment gebeurd dat de internationale diplomatie de drie Balkanstaten – Bulgarije, Servië en Griekenland – om de tafel had gekregen. De Bulgaarse regering ontkende enige betrokkenheid bij het voorval, maar op 8 juli verklaarden Servië en Griekenland de oorlog aan Bulgarije. Kort daarna volgden ook Roemenië en Montenegro, en ook Turkije nam weer deel aan de strijd in de hoop een deel van het na de Eerste Balkanoorlog verloren gebied weer terug te winnen. De Bulgaren, een paar maanden eerder in Servië en Griekenland geprezen als moedige bondgenoten, werden nu als monsters en misdadigers afgeschilderd. Geconfronteerd met deze overmacht restte Bulgarije de capitulatie. Op 10 augustus 1913 werd in Boekarest een vredesverdrag ondertekend. Bulgarije moest een groot deel van de winst uit de Eerste Balkanoorlog weer afstaan (met name aan Roemenië) en Macedonië werd haast geheel tussen Griekenland en Servië verdeeld. Ook wist Turkije een klein deel van het verloren gegaan gebied te heroveren, waaronder het historisch belangrijke Adrianopel dat nu weer Edirne werd. Deze twee Balkanoorlogen zouden een zeer belangrijke oorzaak vormen voor de Eerste Wereldoorlog, die eigenlijk begon als een Derde Balkanoorlog. Omdat koning Carol I geen kinderen had, wees hij zijn broer Leopold aan als troonopvolger. Deze stond de troon echter af aan zijn zoon Willem. Op zijn beurt schoof hij deze taak door naar zijn jongere broer. Zo werd uiteindelijk Ferdinand op 10 oktober 1914 koning van Roemenië. 51

4.2.2

Wereldoorlogen

Bij het begin van de Eerste Wereldoorlog nam Roemenië een neutrale positie in. Ondanks de vroegere alliantie met Duitsland en Oostenrijk-Hongarije sloot Roemenië zich in 1916 aan bij de Geallieerden, ondanks het feit dat hij familie was van de Duitse keizer. Met het bondgenootschap met Frankrijk en Engeland dacht Ferdinand het Hongaarse Transsylvanië en Bukovina te veroveren, regio‟s waar er een aanzienlijke minderheid Roemenen leefde. Op 27 augustus van dat jaar verklaarde men de oorlog aan Oostenrijk-Hongarije. Het land verloor echter de strijd. De hoofdstad en twee derden van het land werd bezet door de Centrale Mogendheden en men sloot volgens het Verdrag van Boekarest vrede op 7 mei 1918. Één dag voor wapenstilstand, op 10 november, nam Roemenië opnieuw deel aan de oorlog aan de kant van de Geallieerden. Tijdens de Vredesconferentie van Parijs in 1918-1919 was de gangbare mening dat deze laatste oorlogsverklaring door Roemenië uitsluitend was uitgevaardigd om gebiedseisen te kunnen stellen als overwinnaar uit deze oorlog. Het oog van Roemenië lag namelijk nog steeds op Bessarabië, Transsylvanië en Bukovina. Het land zal inderdaad deze gebieden opnieuw kunnen annexeren door het verdrag van Trianon in 1920. Op die manier werd het Roemeense grondgebied aanzienlijk uitgebreid. Vandaar dat men tussen de twee wereldoorlogen van het „Grote Roemenië‟ (Romania Mare) spreekt. Met de annexatie van deze regio‟s kwamen er ook vele minderheden bij. Etnische Hongaren, Duitsers, joden, Oekraïners en Bulgaren maakten 28 % van de bevolking uit. De Roemeense grondwet van 1923 bepaalde echter dat deze minderheden vertegenwoordigd werden in het parlement. Door de annexatie van Transsylvanië kregen de oppositiepartijen steeds meer steun en zou koning Ferdinand het steeds moeilijker krijgen. In 1924 richtte men als verzameling van de belangrijkste oppositiepartijen de Nationale Boerenpartij op. In 1927 overleed Ferdinand. Zijn zoon en opvolger Carol was echter met zijn minnares naar Parijs getrokken. Aangezien zijn kleinzoon Mihai pas zes was, kreeg een regentschapsraad de leiding over het land. In 1930 keerde Carol terug naar Roemenië en werd hij tot koning gekroond. Hij zou tien jaar aan de macht blijven. De economische crisis van 1929 deed zich ook voelen in Roemenië. De jaren dertig werden getekend door sociale onrust, hoge werkloosheid en stakingen. In het midden van de jaren dertig begon de economie zich te herstellen en kende de industrie een grote groei, al bleef nog steeds 80 % van de bevolking tewerkgesteld in de landbouw. In deze jaren ontwikkelde zich ook ultranationalistische partijen, waaronder voornamelijk de IJzeren Garde. In december 1937 uitte Hitler zijn wens tegenover koning Carol II om de IJzeren Garde aan het hoofd van 52

de regering te plaatsen. Conflicten tussen deze ultranationalistische partij en de andere partijen bleven niet uit. Om de dreiging van het fascisme tegen te gaan werd op 10 februari 1938 uiteindelijk de koning als dictator aangesteld. Deze maatregel was echter slechts van korte duur, in maart 1939 werd er opnieuw een regering aangewezen. Ook in de Tweede Wereldoorlog was Roemenië aanvankelijk neutraal. Verschillende delen van het land werden echter bezet. Duitsland en Italië dwongen Roemenië Transsylvanië „terug te geven‟ aan Hongarije. Bovendien nam de Sovjet-Unie na een ultimatum het Noorden van Bukovina en Bessarabië in en bezette Bulgarije het Zuiden van Dobruja. Carol II kreeg van deze nederlaag de schuld en in september 1940 werd de macht overgedragen aan generaal Ion Antonescu. De negentienjarige Mihai werd in plaats van Carol II koning, maar bezat geen enkele macht. Op 23 november 1940 koos Roemenië de kant van Nazi-Duitsland. Omdat het land onder leiding van Ion Antonescu deelnam aan de invasie van de Sovjet-Unie kon het zijn gebieden, Bessarabië en het noorden van Bukovina terugwinnen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog had Roemenië daarenboven een actieve rol in de Holocaust. De Roemeense regering onderdrukte joden en ook Roma-zigeuners. Reeds voor de oorlog heerste er een klimaat van antisemitisme, dat ook tijdens het bewind van Ceausescu de kop op zal steken. De bevelen om joden en zigeuners te deporteren en te executeren kwamen van maarschalk Antonescu zelf. Qua gruwel moeten de Roemenen zeker niet onderdoen voor de Duitsers. Over de vervolging van joden en zigeuners schreef Radu Ioanid het boek „The Holocaust in Romania‟. Hij baseerde zijn werk op nieuwe archiefstukken van het Roemeense Nationale Archief die pas werden vrijgegeven. Bij het begin van zijn onderzoek zei de directeur van de archiefinstelling het volgende: “Romania had been a haven for Jews, even if few wild men on the periphery had committed atrocities. Whatever real losses the Jewish community of Romania and Romanian-administrated Transnistria had suffered had been at the hands of the Germans, so it would be better to seek out German archival records.”59 Men deed allerhande pogingen om Ioanid ervan te weerhouden de archieven uit de oorlogstijd te doorzoeken. Toch slaagde hij erin tal van nieuwe documenten te ontsluiten. De mythe van Roemenië als veilig oord voor joden werd doorprikt. “The system is revealed, the responsability of the Antonescu regime and of Ion Antonescu personally is clear, and the victims are counted.”60

59

IOANID Radu, The Holocaust in Romania. The Destruction of Jews and Gypsies Under the Antonescu Regime, 1940-1944, Chicago, Ivan R. Dee, 2000, p. xi

60

ibidem, p. xiii

53

In februari 1943 keerde het voordeel in de oorlog zich tegen de Asmogendheden. Tegen 1944 was de economie van Roemenië sterk achteruitgegaan en werd de boosheid tegenover de grote druk van nazi-Duitsland steeds groter, zelfs bij hen die de oorlog in het begin steunde. Koning Mihai leidde op 23 augustus met succes een coup tegen het regime van Antonescu. Onder de nieuwe leider veranderde Roemenië van standpunt. Het land keerde zich nu tegen naziDuitsland en sloot zich aan bij het Rode Leger. De rol van Roemenië in het verslaan van Duitsland werd echter niet erkend op de Vredesconferentie in Parijs in 1946. Het verdrag van Parijs legde wel vast dat Transsylvanië terug bij Roemenië hoorde, maar de delen die de Sovjets en de Bulgaren hadden ingenomen werden niet teruggegeven. Maar de oorlog had nog een belangrijker gevolg. Doordat de Sovjets na de Tweede Wereldoorlog het land hadden bezet, werd na in 1948 een communistische republiek gevestigd. Tot 1989 zal het land geleid worden door de communisten.

4.2.3

Communisme

Ondanks het feit dat de Roemenen zich aan de zijde van de Geallieerden en dus aan de zijde van de Sovjet-Unie hadden geschaard in 1944, bleef de Sovjet-Unie Roemenië vooral beschouwen als veroverd gebied. De conferentie van Yalta zorgde ervoor dat de Sovjets een grote invloed kregen in Roemenië, het land werd niet erkend als een medestrijder aan de zijde van de Geallieerden. Bovendien had het Rode Leger voet aan de grond in Roemenië. Gheorghiu-Dej bracht samen met een aantal andere communisten de regering van premier Radescu ten val. Groza zal dan een regering vormen in maart 1945. De communisten krijgen zo belangrijke sleutelfuncties. Koning Mihai was met deze gang van zaken allerminst gelukkig, maar kon er niets aan verhelpen. Bij de verkiezingen van 9 november 1946 koos minder dan tien procent van de bevolking voor de communistische partij. Maar met de hulp van het Rode Leger, die machiavellistische tactieken gebruikte en samenwerkte met de IJzeren Garde om de andere partijen het zwijgen op te leggen, kwamen de communisten aan de macht. In 1948 werd de koning gedwongen troonsafstand te doen, opnieuw met toedoen van Gheorghiu-Dej. Op dat ogenblik werd ook de Volksrepubliek uitgeroepen en werd de vriendschap tussen Roemenië en de Sovjet-Unie formeel vastgelegd. Binnen de partij zelf heerste er onenigheid. Men kon drie strekkingen onderscheiden in de Roemeense communistische partij: de Moskovieten, die gedurende de oorlog in Moskou verbleven, de gevangeniscommunisten, die tijdens de oorlog in de gevangenis zaten en de secre-

54

tariaatscommunisten. Alledrie de strekkingen waren stalinistisch, maar het was uiteindelijk Gheorghui-Dej, een gevangeniscommunist, die met de steun van Stalin het pleit won. Gheorghui-Dej regeerde als een kleine Stalin en zorgde voor een verregaande russificatie. Onder hem voerde Roemenië een betrekkelijk onafhankelijke en nationalistische koers. Na de dood van Stalin in 1953 ontstond er een eerste breuk in de Roemeens-Russische relatie. De destalinisatie van Chroetsjev die in de Sovjet-Unie werd doorgezet, kende namelijk weinig weerklank in Roemenië. Gheorghiu-Dej koos voor nationaal-communisme. Hij distantieerde zich van Moskou en stelde de Roemeense belangen voorop. Ook op cultureel vlak kan men in die periode gewagen van een derussificatie. Hij kon zich bovendien niet vinden in de plannen van de Comecon, die van het land een „broodmand‟ wou maken, waardoor men genoodzaakt was de industrie zwaar uit te breiden. Om zijn positie tegenover de meer liberale Sovjet-Unie te verstevigen, verbeterde hij de samenwerking met zeer uiteenlopende landen, ongeacht hun politiek-economisch systeem, zolang ze maar de internationale gelijkheid erkenden en zich niet moeiden met de interne zaken van andere landen. Deze houding leidde tot een verstevigen van de banden met China, dit uiteraard tegengesteld zijn aan de Sovjet-Unie. Desondanks sloot Roemenië zich in 1955 wel aan bij het Warschau Pact. Parallel met de onrust in Hongarije in 1956, waren er ook in Roemenië opstootjes van studenten en arbeiders. Het protest bleef echter gefragmenteerd en onder controle, waardoor – in tegenstelling tot in Hongarije – een militaire interventie van de Sovjets uitbleef.

4.2.4

Ceausescu

Dit gedeelte baseerde ik grotendeels op de werken van Julien Weverbergh, namelijk „Nacht in Roemenië‟ en „Terug naar Roemenië‟.61 Ook andere werken waren zeker inspirerend.62 Daar waar ik gebruik maak van andere bronnen, vermeld ik deze in de voetnoot.

61

WEVERBERGH Julien, Nacht in Roemenië, Baarn, De Prom, 1989, p. WEVERBERGH Julien, Terug naar Roemenië. Relaas van een manipulatie, Baarn, De Prom, 1990, p.

62

DURANDIN Cathérine, Nicolae Ceauşescu. Vérités et mensonges d‟une roi communiste, Paris, Albin Michel, 1990, 260 p. KLIGMAN Gail, The politics of duplicity : controlling reproduction in Ceausescu's Romania, Berkeley (Calif.), University of California, 1998, XV, 358 p. PACEPA Ion; VISSER Frank; KOESEN Jan, Het duivelsrijk van Ceausescu : onthullingen over de misdaden, levensstijl en corruptie van Nicolae en Elena Ceausescu, Houten, Wereldvenster, 1990, 316 p. PACEPA Ion Mihai, Red Horizons: the True Story of Nicolae and Elena Ceausescu's crimes, lifestyle and corruption, Washington D.C., Regnery Gateway, 1987, 325 p. www.ceausescu.org

55

In verband met de werken van Weverbergh moeten we zeker de achtergrond van de schrijver van nader bekijken en steeds in gedachten houden. Julien Weverbergh werd geboren in Antwerpen op 26 mei 1930. Zijn middelbaar onderwijs genoot hij in Lier, evenals zijn opleiding aan de normaalschool. Tussen 1954 en 1966 was hij leraar Frans aan het Koninklijk Atheneum van Denderleeuw. Daar richtte hij samen met zijn collega Herman Cluytens het gestencilde blad „Bok‟ op. Vooral de scherpe kritieken van Weverbergh in het blad vielen op. In het spoor van „Bok‟ zouden nog allerlei andere vergelijkbare blaadjes ontstaan. Weverbergh werd één van de scherpste critici in Vlaanderen. In 1965 publiceerde Weverbergh de schoolroman „Een dag als een ander‟. Een jaar later verliet hij het onderwijs en werd correspondent in Vlaanderen voor het Nederlandse dagblad „Vrij Nederland‟. Later werd hij lector bij uitgeverij Manteau. Wanneer hij daar in 1986 opstapt, richt hij uitgeverij Houtekiet op, waarvan het verhoopte succes uitbleef. In 2005 verscheen het eerste deel van zijn memoires. In de periode na zijn ontslag als leraar in 1966 reisde hij verschillende malen naar Roemenië, waar hij zijn tweede vrouw leerde kennen. Het is in dit kader dat we zijn werken over Roemenië moeten plaatsen. Na de dood Gheorghiu-Dej in 1965 werd het bewind overgenomen door Ceausescu. Reeds voordat de communisten aan de macht kwamen, stond hij bekend als een socialistisch revolutionair, die ageerde tegen de fascisten en die om die redenen ook reeds in de gevangenis had gezeten. Hij werd in die periode als een gevaarlijk communistisch provocateur aanzien. Reeds verschillende keren was hij als jongeling gearresteerd geweest. Tijdens de Tweede Wereldoorlog belandde hij in 1943 in het kamp in Targu Jiu. Hij zat daar gevangen samen met Gheorghiu-Dej, die hem onder zijn hoede nam. Wanneer na de oorlog de communisten in 1947 aan de macht kwamen, werd hij minister van landbouw. In 1952 werd hij geïntroduceerd in het Centrale Comité. Op dat moment was de groep rond Gheorgiu-Dej het sterkst binnen de Communistische Partij van Roemenië. In 1954 werd hij volwaardig lid van het Politbureau en zou hij langzamerhand meer en meer invloed krijgen in de partij. Bij de dood van Gheorgiu-Dej werden zijn functies, secretaris-generaal van de partij en president opnieuw gescheiden. Ceausescu volgde hem op als secretaris-generaal. Chivu Stoica nam het presidentschap waar. Het negende partijcongres vond plaats toen Ceausescu pas secretaris-generaal van de partij was geworden. Dit was een uitgelezen kans voor Ceausescu om zich te positioneren. “C‟est l‟occasion parfaite de se tester, de s‟éprouver et de montrer qui il est. L‟ambiance que l‟équipe au pouvoir, tant dans le Parti que dans les rouages de l‟Etat, a décidé de créer de lui 56

est favorable: bonne organisation des séances, présence de délégations étrangères de haut niveau, ouverture de la conférence aux envoyés de la presse occidentale. Les journalistes se montrent bienveillants. Les Occidentaux sont toujours friands de ce qu‟ils croient être des failles, des évolutions réformistes, au sein du bloc communiste. Ils sont à l‟affut de l‟indépendence roumaine.”63 De Roemeense Verenigde Arbeiderspartij werd omgedoopt tot de Communistische Partij. Er werd een nieuwe grondwet aangenomen en de officiële landsnaam veranderde in „Socialistische Republiek Roemenië‟. De naam Roemeense Arbeiderspartij werd in 1948 aangenomen na de door de communisten gedwongen vereniging met de sociaal-democraten. Door de naamsverandering werden de leden van de sociaal-democratische partij, die 17 jaar geleden automatisch lid werden van de Roemeense Arbeiderspartij, formeel met de andere leden van de communistische partij gelijkgesteld. Hierdoor wil het regime duidelijk maken dat de fusie van 1948 een vrijwillige fusie was van twee gelijkwaardige partijen. De bedoeling was ook de sporen van de oud-sociaal-democraten weg te werken en zo de basis van de partij te verbreden. Deze wens komt ook naar voren in het streven naar de uitbreiding van het ledental van de partij. De partij stelde zich open voor allerlei capabele leden, onafhankelijk van hun achtergrond. Zo is het ledental van de partij opgelopen van 900 000 in 1962 tot 1 400 000, waarbij erkende vakmensen en de middenklassen sterker zijn vertegenwoordigd.64 In de nieuwe statuten merkt men duidelijk het streven naar een grotere onafhankelijkheid van de Sovjet-Unie op. Men liet bijvoorbeeld de passage, waarin verwezen werd naar de „grote socialistische oktober-revolutie‟, weg. Ook op andere plaatsen verdwenen de verwijzingen naar de Sovjet-Unie. In plaats daarvan stelt men dat men zich baseert op de leer van het marxisme-leninisme „rekening houdend met de specifieke voorwaarden en omstandigheden van ons land‟. Hiermee verschilt de Communistische Partij van Roemenië met de andere communistische partijen in Oost-Europa, die in hun statuten wel duidelijk verwijzen naar de SovjetUnie. Binnen de partij zelf stelde men in de statuten dat niemand tegelijkertijd in het apparaat van de partij en dat van de regering meer dan één functie mag bekleden. De nieuwe statuten waren er bovendien op gericht de rol van de partij te versterken. „De partij leidt alle werkzaamheden van de staatsorganen‟, zo heet het in artikel 60.

63

DURANDIN Cathérine, Nicolae Ceausescu. Vérités et mensonges d‟un roi communiste, Paris, Albin Michel, 1990, p. 127

64

Keesings Historisch Archief (KHA)

57

Opmerkelijk is ook dat men in de nieuwe grondwet niet alleen vriendschap met de socialistische broederlanden maar ook „samenwerking met de landen met een andere sociaal-politieke orde‟. Voor de burgerrechten, onder andere in verband met gevangenschap, werd veel plaats ingeruimd. Verder is de vrijheid van meningsuiting, vergadering en demonstraties, die geen fascistisch of antidemocratisch karakter dragen gewaarborgd. Hoewel de nieuwe grondwet evenals de oude de rechten van nationale minderheden erkent, wordt geen melding meer gemaakt van het bestaan van een autonoom Hongaars gebied. De nadruk werd op die manier dus eerder gelegd op het Roemeense nationalisme. Het is natuurlijk de vraag of deze weglating in de toekomst niet zal leiden tot de afschaffing van bepaalde privileges. Deze nieuwigheden kwamen tot stand toen Ceausescu pas aan het hoofd van de partij stond. Het is dus duidelijk dat hijzelf hier weinig verdienste aan heeft. Alles was reeds vooraf door Gheorghiu-Dej vastgelegd. De reputatie van Roemenië werd in het buitenland gekleurd door het feit dat Ceausescu aanvankelijk niet op één lijn met Moskou stond. In het westen werd hij gezien als een bastion tegen Moskou. Met zijn buitenlands beleid en zijn streven naar onafhankelijkheid streek hij de Sovjet-Unie tegen de haren in. Toch was Ceausescu op dat vlak niet echt vernieuwend. Ook zijn voorganger had vaker tegen de Sovjetstroom ingezwommen. Het jaar voor zijn dood was er in Roemenië – in tegenstelling tot elders – geen viering van de Russisch-Roemeense vriendschap geweest. Een derussificatie was dus reeds langer aan de gang. Ceausescu ging verder op de ingeslagen weg. In het Oostblok gold Roemenië als een uitzondering. Het erkende als enige de Bondsrepubliek Duitsland en het land zette zijn diplomatieke betrekkingen met Israël voort na de zesdaagse oorlog in 1967. Daarenboven veroordeelde Ceausescu de invasie van de Warschaupacttroepen in Tsjechoslowakije in 1968. Het Westen begon hem meer en meer als bondgenoot te beschouwen tegen Moskou. In 1971 trad Roemenië toe tot het General Agreement on Tariffs and Trade. Roemenië werd ook lid van het IMF en de Wereldbank. Later verwierf het land tevens de status van „Most Favoured Nation‟ in zijn handelsrelaties met de Verenigde Staten, wat uniek was voor een communistisch land. In Engeland kreeg Ceausescu het grote kruis als ridder in de Bath-orde. In tegenstelling tot de andere Oostbloklanden zond Roemenië in 1984 wel een delegatie naar de Olympische Spelen. Onder leiding van de Sovjet-Unie had men een boycot gepland tegen de Spelen, naar analogie de boycot van de Verenigde Staten tijdens de Spelen van 1980. Deze onafhankelijke opstelling tegenover de Sovjet-Unie was niet zonder reden. Roemenië wou zich profileren. Dit opbouwen van een positief imago was een groots geheim project van 58

Ceausescu, dat bekend stond onder de codenaam „Horizon‟. “Deux urgences retiennent Ceausescu: nouer d‟une part de liens avec les mouvements révolutionnaires et les pays en voie de dévoloppement pour se situer au coeur d‟un axe Nord-Sud, et conserver, d‟autre part, une bonne image de marque à l‟Ouest afin de ne pas perdre l‟accès à la technologie occidentale.”65 De bedoeling van dit project was zoveel mogelijk westerse politieke steun, geld en technologie te verwerven. Het was Ceausescu in het begin van februari 1972 duidelijk geworden dat elk teken van onafhankelijkheidsstreven binnen het Sovjetblok door het Westen werd verheerlijkt en aangemoedigd werd. “Wij moeten van slimheid onze nationale deugd maken… Weg met dat norse, gemelijke smoel en die naar het Westen uitgestoken vuist. Laten ze liever medelijden met ons krijgen, dan zul je eens zien hoe snel die boycot van het Westen in grootmoedigheid omslaat. Laat ons Roemenië presenteren als een Latijns eiland in een Slavische zee … Onze millennia oude traditie van onafhankelijkheid neemt het nu op tegen het politieke centralisme van Moskou… een pion tussen twee supermachten …”, aldus Ceausescu volgens Pacepa.66 De DIE, de Roemeense buitenlandse inlichtingendienst, kreeg de opdracht een beinvloedingsoffensief tegen het Westen te starten. Men zou geruchten moeten verspreiden over het Roemeense verlangen naar onafhankelijkheid en zo niet alleen de westerse sympathie op te wekken maar ook politieke en economische steun te verkrijgen. Derdewereldlanden moesten worden omgeturnd in politieke bondgenoten, vijandelijke immigranten moesten vurige aanhangers worden en de internationale media zou anders over Roemenië moeten gaan rapporteren. Het uiteindelijke doel was het Westen de illusie te geven dat zijn Roemenië een nieuw soort communistisch land was, onafhankelijk van iedereen, met inbegrip van Moskou, een land dat verdiende door het Westen gesteund te worden, teneinde zo barsten te veroorzaken in de muren rond het Sovjetblok.67 In het begin van Ceausescu‟s ambtstermijn, leek hij een eerder vrije maatschappij te willen opbouwen. Aanvankelijk kende het land namelijk een ruime culturele liberalisering. Na een periode van star stalinisme vanaf 1948, kende het culturele leven een lichte liberalisering in het begin van de jaren zestig. Enkele getalenteerde schrijvers, die eerder tegen het regime gekant waren, kregen de mogelijkheid om hun ding te doen. Censuur werd echter nooit volledig gebannen. Hij schuwde het bovendien ook niet kritiek te geven op zijn voorganger, Gheorg-

65

DURANDIN, op.cit., p. 189

66

PACEPA, Het Duivelsrijk van Ceausescu: onthullingen over de misdaden, levensstijl en corruptie van Nicolae en Elena Ceausescu, Amsterdam, Het Wereldvenster , p. 17

67

ibidem, p. 18

59

hiu-Dej. In 1968 rehabiliteerde Ceausescu twee politici die onder zijn voorganger ter dood veroordeeld werden. Met deze rehabilitatie werd de huidige minister van Buitenlandse Zaken Draghici uit zijn ambt ontheven. Op de kwestie kom ik later terug. Met dit soort acties kon de nieuwe leider zijn eigen macht legitimeren en wist hij tegenstanders uit te schakelen. En zo schaarde Ceausescu ook een nieuwe entourage die vooral uit de oppositie van zijn voorganger kwam. In 1966 bande het regime van Ceausescu anticonceptie en abortus. Iedere geboortebeperking werd verboden. Deze politiek moest ervoor zorgen dat er meer kinderen zouden geboren worden. Deze impopulaire maatregel ontstond protest. Op woedende vrouwen die in Boekarest die tegen dit dekreet protesteerden werd, volgens Weverbergh, met scherp geschoten. Het geboortecijfer klom tot in 1968, maar ging dan weer dalen. In 1972 werden er daarom nieuwe maatregelen getroffen. Iedere vrouw onder de veertig werd verplicht vier kinderen te baren. In 1984 kwam er opnieuw een dekreet dat clandestiene vruchtafdrijving zou moeten inperken. Elke vruchtbare vrouw werd gedwongen tot regelmatige gynaecologische onderzoeken. Dokters stonden bovendien zwaar onder druk, omdat er in sommige gevallen iemand van de securitate in de onderzoekskamer aanwezig was. Het geboortecijfer bleef echter verder dalen. In een dekreet van 1985 werd abortus wel toegestaan, zij het bij vrouwen van 45 jaar die reeds vijf kinderen hadden gebaard. Bovendien werd er ook een belasting ingevoerd voor mensen die kinderloos bleven. Deze taks kon oplopen tot twintig procent van het inkomen. Moeders van vijf kinderen of meer konden genieten van enkele voordelen. Moeders van tien of meer kinderen werden als echte heldinnen geloofd, kregen een gouden medaille, een gratis auto en andere profijten. Toch bleef het gemiddelde aantal kinderen per gezin steken op twee of drie. De regering zorgde er daarnaast ook voor dat het moeilijker werd om te scheiden. Deze maatregelen deden de sociale toestand van het land zwaar achteruitgaan. Een ernstig gevolg van deze geboortepolitiek was het stijgende sterftecijfer bij vrouwen, die stierven of ernstig verminkt werden door illegale pogingen tot abortus. Ook groeide de armoede en de populatie straatkinderen. Kinderen werden vaak vergeten en de vele weeskinderen, die door de eigen ouders niet gewild waren, vonden onderdak in dichtbevolkte weeshuizen. Weverbergh schetste de situatie als volgt: “Voor vijftig kinderen werden er vier verzorgsters voorzien en soms werden kinderen slechts tweemaal per dag van luier verwisseld.” Uiteraard moeten we hier een zekere overdrijving incalculeren. Deze „cijferdans‟ mag ons niet zomaar om de tuin leiden. Eind jaren tachtig verspreidde AIDS zich ver het land. De regering weigerde zich in te lichten over de ziekte en HIV-tests waren verboden. Deze geboortepolitiek, die reeds in 1966 van start ging, heeft gevolgen tot op vandaag. 60

In 1971 bezocht de Roemeense leider China, Noord-Korea en Vietnam. Zijn interesse werd gewekt door het systeem dat in die landen werd gehandhaafd. De culturele revolutie had in China een nationale transformatie tot stand gebracht. Ook het Noord-Korea onder Kim Il Sung wekte zijn bewondering. Beide systemen waren ingegeven door het maoïsme. En in deze lijn wou ook Ceausescu zijn land verder besturen. Bij zijn terugkeer stelde Ceausescu de zogenaamde „July Theses‟ op. Hierin waren tal van voorstellen vervat, die Roemenië in de richting van Noord-Korea en China zouden moeten doen evolueren. Zo wou Ceausescu de leidende rol van de Partij verder doen groeien. Zo werd hij in 1974 president – en dus enige leider van het land –, een functie die speciaal voor hem gecreëerd was.68 Hij wou de jeugd meer laten deelnemen aan grote projecten als deel van hun patriottisch werk (munca patriotica) en zorgen voor een intensivering van de politiekideologische opvoeding in scholen, universiteiten en andere jeugdorganisaties. Bovendien wou hij de politieke propaganda uitbreiden, zowel op radio en televisie als in het theater, de uitgeverijen en cinema‟s. Het promoten van een militant en revolutionair karakter van de artistieke producties stond centraal. Er werd afgezien van de grotere vrijheid die in 1965 werd beoogd en de index van verboden boeken en auteurs werd opnieuw ingesteld. De persoonlijkheidscultus die men in China heel extreem doorvoerde, nam Ceausescu over. Kunstenaars, schrijvers en dichters kregen de opdracht het koppel Ceausescu te verheerlijken in hun werken. Weverbergh stetl het als volgt: “Van de zes pagina‟s tellende kranten zijn er dagelijks meestel drie aan Hem gewijd: aan Zijn bezoeken, Zijn ontmoetingen, Zijn heldendaden. Van de drie uur durende tv-uitzending per dag moet per se twee uur gaan over Hem en/of de verwezenlijkingen van Zijn Gouden Tijdperk. Dansers dansen Ceausescu, Dichters dichten Ceausescu, zangers zingen Ceausescu schilders schilderen Ceausescu…” Men noemde hem het Genie van de Karpaten, de Denkende Donau of Groot Nationaal Held. Ook Elena viel die eer te buurt, „Elena, van wie de goede en zachte glimlach op sombere dagen de zon vervangt.‟ Alles draaide rond hen, van militaire parades over dichtbundels tot wetenschappelijke werken. Een andere belangrijk aspect van de regimes in China en Noord-Korea was het nationalisme. Ook dit sloot aan bij de aspiraties van Ceausescu. In tegenstelling tot het internationale karakter van het communisme, zocht de Roemeense president naar een nationaal alternatief. Zijn

68

COUSSEE Dieter, “Ontloken en ontwaakt”: Beeldvorming over Roemenië en Bulgarije in drie Belgische kranten De Standaard, De Morgen en La Libre Belgique 1989-2004, Leuven, Universiteit Leuven, 2005, 155 p.

61

onafhankelijke opstelling tegenover de andere Oostbloklanden was hier een aspect van. Ook in China zocht men naar een nationale invulling voor de communistische revolutie. Al deze ideeën zijn volgens Cathérine Durandin niet nieuw voor Ceausescu: “Le voyage en Chine, en Corée du Nord, au Viêt-nam et en Mongolie, avec pour terminer un bref arrêt à Moscou et une conversation avec Kossyguine, n‟a pas produit de révélation mais l‟a confirmé dans sa convictionde ce que peut realiser le dogme associé à la discipline et l‟autorité. Le dogme doit être ennoncé par un chef qui s‟impose et que l‟on vénère.” 69 Het Chinese gevoel voor orde had Ceausescu geïmponeerd: de architecturale orde van Peking, maar ook de discipline van de menigte. Het Chinese volk leek hem bescheiden, uniform gekleed en eenvoudig. Hij ziet Mao als een verlicht heerser. Praatzieke intellectuelen werden tewerkgesteld in de landbouw en houden zich zo nuttig bezig in plaats van schadelijk te zijn voor een evenwichtige maatschappij. In Noord-Korea ziet hij de kracht van de militaire orde die Kim Il Sung opbouwde. Het militaire spektakel doet hem dromen. Van dan af komt het ideologische en het dogmatische meer en meer op de voorgrond. “Les problèmes de l‟éthique communiste, les problèmes de l‟équité sociale, ne sont pas seulement des problèmes pratiques mais théoriques.”70 Het maoïsme sloot ook erg aan bij het stalinisme, dat in Roemenië nooit verdwenen was. Ceausescu had in China en Noord-korea gezien dat het autoritaire stalinisme nog hanteerbaar was en gaf deze stijl van regeren een nieuwe invulling, het ceausisme. De geheime dienst Securitate, die reeds sinds 1948 bestond, zou onder Ceausescu aan macht winnen. Hij maakte er een goedbetaald elitekorps van dat een soort persoonlijk leger werd. De taken van de Securitate waren zeer ruim. Na verloop van tijd zou de hele bevolking onder de controle van deze veiligheidsdienst staan. Een eerste manier van toezicht vormden de microfoons. Ceausescu was bezeten door het afluisteren van zijn burgers, maar ook nauwe medewerkers werden in de gaten gehouden. Zeker zijn rechtstreekse rivalen stonden zwaar onder toezicht. Op een gegeven moment zou men in het land slechts één bepaald type telefoontoestel mogen gebruiken. De telefoon beschikte ook over een uiterst gevoelige microfoon, waarmee men al de gesprekken in de kamer kon volgen. Toen men Ceausescu dit apparaat liet zien, beval hij alle oude telefoontoestellen te vervangen. Bovendien gebruikte Ceausescu het argument dat hij dit alles ten voordele van de bevolking deed. “Zouden de mijnwerkers niet meer kolen delven als ze de rustige zekerheid hadden dat de Partij wist wat hun vrouwen uit-

69

DURANDIN Cathérine, op.cit., p. 176

70

ibidem, p. 177

62

voerden, op elk moment van de dag?”71 Niet alleen de gewone burgers, maar ook de Roemeense nomenclatuur werd bespied. Op die manier kon men elke tegenstand binnen de eigen rangen snel opmerken. Overal was er afluisterapparatuur. Zelfs in de asbakken in horecazaken werden er bevestigd. Maar de paranoia van Ceausescu ging nog verder. Toen enkele anonieme brieven van de oppositie waren onderschept, wou hij koste wat het kost de schrijvers van deze brieven terugvinden. Zo wou hij dat men handschriftvoorbeelden van de hele bevolking verzamelde. Uiteraard zijn zulke praktijken niet beperkt tot Roemenië. Overal in Oost-Europa en de Sovjet-Unie waren geheime diensten aan het werk, die het leven van gewone burgers bepaalden. Bekende voorbeelden zijn de KGB in de Sovjet-Unie en de Stasi in Oost-Duitsland. De Stasi had invloed op ieder aspect van het leven. In de film „Das Leben der Anderen‟72 wordt deze problematiek pijnlijk uit de doeken gedaan. Ceausescu‟s wettige echtgenote Elena genoot van de macht van haar man. Zij gebruikte hem om haar eigen ambities te verwezenlijken. Op de eerste plaats kwamen haar academische aspiraties. Vooral chemie droeg haar belangstelling weg. Ze wist een hele reeks wetenschappelijke titels te vergaren: voorzitter van de Sectie Chemie in Roemenië‟s Opperste Raad voor Economische en Sovjet Ontwikkeling, vice-president van de Nationale Raad voor Wetenschap en Technologie en volwaardig lid van de Roemeense Academie. 73 Verder behaalde ze tal van diploma‟s, certificaten, eredoctoraten en medailles van buitenlandse wetenschappelijke genootschappen en universiteiten. Het was vooral de Roemeense buitenlandse inlichtingendienst die zich bezig hield met het verwerven van deze onderscheidingen. Nochtans wordt er over haar verteld dat zij niet eens de juiste chemische formule van water kende. Ook materieel kenden haar verlangens geen grens. Net als Imelda Marcos had Elena een zwak voor schoenen, maar ook andere luxegoederen behoorden tot haar verlanglijstje. Vaak verwachtte zij ook dat bij elk bezoek dat zij in buitenlandse bedrijven of organisaties deed een „cadeau‟ kreeg. Haar voorkeur maakte ze dan vooraf bekend. De Roemeense maatschappij kwam steeds meer onder druk te staan en de greep op de bevolking werd steeds steviger. Er kwamen steeds meer barsten in het systeem, die men telkens op-

71

PACEPA, op.cit., p. 95

72

De film „Das Leben der Anderen‟ kwam uit in 2006 en werd geregisseerd door Florian Henckel von Donnersmarck

73

PACEPA, op.cit., p. 52it

63

nieuw kunstmatig kon herstellen. Echte breuken bleven uit. Tot 1978. In dat jaar vluchtte Ion Mihai Pacepa naar de Verenigde Staten. Hij was een ex-chef van de buitenlandse inlichtingendienst, een deel van de Securitate. Hij was de hoogste ambtenaar van het Oostblok die tijdens de Koude Oorlog „deserteerde‟. Op 27 juli werd Pacepa door een speciaal gestuurd vliegtuig vanuit Washington opgehaald in West-Duitsland en op 28 juli betrad hij Amerikaans grondgebied. In september 1978 zette Ceausescu 2 miljoen dollar op het hoofd van Pacepa. Yasser Arafat en Moammar al-Qadhafi deden daar nog elk 1 miljoen bovenop. In 1980 schakelde men vanuit Roemenië de terrorist „Carlos‟ in om Pacepa uit te schakelen, aldus Weverbergh. Deze kon Pacepa echter niet vinden. Op 21 februari 1980 blies „Carlos‟ het hoofdkantoor van Radio Free Europe in Munchen op. Dit station zond informatie uit over de vlucht van Pacepa. Radio Free Europe is een radio en communcatiestation dat in 1950 in Berlijn is gesticht door de National Committee for a Free Europe, dat onderdeel is van de Amerikaanse geheime dienst CIA. De informatie die door Radio Free Europe in deze periode werd verspreid moeten we zeker in deze context zien, namelijk dat het station werd geleid met een Amerikaanse visie op de gebeurtenissen in Oost-Europa. In zijn boek Red Horizons74 onthult generaal Pacepa tal van details over het regime van Ceausescu, zowel over zijn persoonlijkheid als over zijn ideeën en de politiek die hij voerde. Tal van geheime plannen en dictatoriale methodes worden onthuld. Uiteraard moeten we zijn getuigenis met de nodige kritische zin beoordelen. Zijn werk is uiterst selectief en overbelicht de zwarte kanten van het regime. Daarbij schakelt hij zijn eigen bijdrage uit. De vraag blijft op welke manier hij zelf te werk ging en hoe hij zelf op zo‟n hoog niveau is terechtgekomen. Ook moet de lezer er zich van bewust zijn dat Pacepa onder de bescherming van de CIA en bij uitbreiding van de Verenigde Staten staat. Bijgevolg zullen geen zaken worden gepubliceerd die in strijd zijn met de Amerikaanse agenda. Integendeel, hij zal zijn beschermers nooit tegen de haren in strijken. Al loopt hij als dissidente Roemeen gevaar, de handen die hem boven het hoofd worden gehouden zijn machtiger. Toch blijft het een nuttig en bijzonder werk, dat een – zij het éénzijdig – licht werpt op het regime in Roemenië. Enkele sensationele details moet men echter trachten te doorprikken. Ook verder zien we hoe men de Palestijnen in diskrediet brengt. Pacepa vertelt hoe Ceausescu Arafat aanraadt „zogenaamd‟ met het terrorisme te breken. “Alleen maar doen alsof? Net als

74

Vertaling: PACEPA Ion, Het Duivelsrijk van Ceausescu: onthullingen over de misdaden, levensstijl en corruptie van Nicolae en Elena Ceausescu, Amsterdam, Het Wereldvenster, 1990, 316 p.

64

u met uw onafhankelijkheid?”, vraagt Arafat.75 Volgens Pacepa komt het er voor beide heren op neer slechts een goede indruk te maken en te veinzen respectievelijk onafhankelijk en pacifistisch te zijn. Arafat zou nog steeds tal van terroristische groeperingen kunnen leiden, zolang zijn naam maar niet publiekelijk met deze organisaties werd gelinkt en zolang hij zich positief bleef opstellen over onderhandelingen. Ik wil niet verder ingaan op deze materie, maar het geeft duidelijk weer dat het werk van Pacepa erg gekleurd is. In het boek van Pacepa leert de lezer ook enkele eigenschappen van de dictator kennen. Zo was Ceausescu een hevig bewonderaar van Hitler. Hij was steeds geboeid geweest door Hitlers charismatische optreden. In de toespraken van Ceausescu kan men de stijl van de Führer herkennen. Terwijl hij de menigte toeschreeuwt, zwaait hij met de armen en bonkt hij op tafel. Ook verwijst hij graag naar de oorsprong van het Roemeense volk, te weten de trotse soldaten van het Romeinse Rijk en Dacië, met hun continuïteit van tweeduizend jaar, precies zoals Hitler voortdurend hamerde op de „Ariërs‟ en de „Nibelungen‟.76Ceausescu liet zich graag de Conducator noemen. Deze benaming verwijst duidelijk naar de Führer van het Derde Rijk. Zijn kledij was sinds 1972 een staatsaangelegenheid. Ceausescu had namelijk schrik om vergiftigd te worden. Na een bezoek aan Fidel Castro had de Roemeense leider besloten dat hij geen enkel kledingstuk meer dan eens zou dragen. Een deel van de geheime dienst zou belast worden met de kledij van de Conducator. Ook bij dit verhaal kan men de invloed van de Amerikaanse beschermheren van Pacepa opmerken. “Olie, joden en Duitsers zijn onze belangrijkste exportproducten.”77 Nog voor Ceausescu aan de macht kwam, bestond er reeds een handel in joden. Henry Jacober, een Brits zakenman, was door de DIE gerekruteerd. Eind jaren vijftig had Jacober de Israëlische buitenlandse inlichtingendienst op de hoogte gebracht van zijn contacten met de Roemeense geheime dienst. De Israëliërs waren bereid een operatie op touw te zetten met de Roemenen. Men was bereid aan de Roemeense regering een speciaal, vertrouwelijk te houden geldbedrag uit te betalen voor elke jood die mocht emigreren. Boekarest hapte aanvankelijk niet toe. Enkele maanden later stelde Jacober voor een modern kippenbedrijf te laten bouwen, geheel gratis, maar wel op voorwaarde dat er 500 joodse families mochten vertrekken. Gheorghiu-Dej keurde de handel goed. Zo startte de handel in joden. Met de komst van Ceausescu zou men de regeling veranderen en werd er contant geld gevraagd voor elke jood, afhankelijk van leeftijd, oplei-

75

PACEPA, op.cit., p. 31

76

Ibidem, p. 215

77

Ibidem., p. 67

65

ding, beroep en familiestatus. Door de successen van de verkoop van joden, gaf Ceausescu de DIE de opdracht een vergelijkbare operatie te starten voor etnische Duitsers. In 1972 dacht hij nog meer winst te halen uit deze verkoop van mensen. “Geen enkele Roemeense burger van joodse of Duitse oorsprong mag een emigratievisum krijgen, tenzij hij een geheim akkoord heeft getekend met de veiligheidsdiensten waarin hij er mee instemt in het buitenland voor ons te spioneren.”78 Weverbergh poneert dat het leven in Roemenië zelf werd gedirigeerd door de drie F‟s, foame frig en frica – honger, kou en angst. Angst werd ongetwijfeld door Ceausescu als wapen gebruikt om het volk in bedwang te houden. Vaak beschouwt men het regime van Ceausescu als neo-stalinistisch. Dit is eigenlijk niet volledig correct. Sinds 1948 heerste er in Roemenië reeds één van de meest strenge regimes en het stalinisme is nooit weg geweest. Ook op binnenlands vlak zette Ceausescu het werk van zijn voorganger voort. Ceausescu kan gelden als één van de wreedste dictators van de twintigste eeuw. Het kan niet geloochend worden dat het Roemeense volk het zwaar te verduren kreeg onder het bewind van Ceausescu. Terwijl hij in buitenlandse zaken als een zich als een ruimdenkend persoon profileerde, werden in Roemenië de vrijheden stevig teruggeschroefd. Er heerste angst omdat men vreesde zijn positie kwijt te raken. Mensen die een goede functie hadden, gehoorzaamden hun meerdere als makke lammetjes, uit angst om door hen verraden te worden. Alleen de familie Ceausescu zat vast in het zadel. Zelfs als men erin slaagde naar het buitenland te gaan, bleef angst de Roemenen achtervolgen. De Securitate waarschuwde hen bij het vertrek naar het buitenland. Wanneer men te veel kritiek oefende op het regime van het vaderland, gebeurde het zelfs soms dat men vanuit Boekarest securisten aanstelden om de opposanten te vermoorden. Weverbergh stelt het zelfs zo scherp dat achter elke lotgenoot in het buitenland kon een verrader schuilgaan. De winter van 1984-1985 was zeer zwaar. In de bittere kou was er maar weinig licht en warmte. Als gevolg van de brandstoftekorten werden de energievoorzieningen vaak afgesloten. Men kreeg nauwelijks de toestemming openbare gebouwen te verwarmen. Er stierven vele ouderen, maar ook baby‟s in deze vriestemperaturen. Ceausescu gaf ziekenhuizen de opdracht de couveuses in de kraamafdelingen uit te schakelen. Ook de patiënten die afhankelijk waren van zware machines mochten niet meer geholpen worden. In diezelfde periode startte

78

Ibidem, p. 70

66

Ceausescu zijn campagne om het bevolkingsaantal op te voeren. Alle getrouwde vrouwen moesten vier kinderen baren. Zoniet werden ze met hoge belastingen gestraft. Zwangere vrouwen werden elke maand onderzocht om er zeker van te kunnen zijn dat men geen poging tot abortus ondernam. Toch steeg het aantal illegale abortussen fors. Legale abortus bestond namelijk niet en ook voorbehoedsmiddelen waren verboden. De gevolgen waren desastreus. Aids kende een steile vlucht en vaak kwamen ongewenste baby‟s in weeshuizen terecht. Deze werden aan het oog van de burgers ontrokken. De beelden na de val van Ceausescu waren veelzeggend. Naar het einde van de jaren tachtig raakte Ceausescu meer en meer geobsedeerd door de buitenlandse schulden. Er werden strenge bezuinigingen doorgevoerd. Rantsoenering was in 1986 op nationale schaal algemeen geworden. Voordien rantsoeneerde men vaak al op provinciaal niveau. Tal van levensnoodzakelijke producten stonden op de bon. Met een minimum aan voedsel moest de Roemeense bevolking het stellen. De Roemenen werden het meer en meer gewend om in rijen te staan om toch maar iets kleins te kunnen bemachtigen. De kwaliteit van de producten was bovendien betreurenswaardig. Ondertussen werden tal van kwalitatieve landbouwproducten, vaak ver onder de prijs, naar het buitenland uitgevoerd. Als men wegwijs raakte in de Roemeense zwarte markt, kon men eventueel wel producten verkrijgen die enkele voor export waren bedoeld. Illegale praktijken bloeiden, maar uiteraard enkel voor zij, die het zich konden permitteren. Het merendeel van de bevolking moest het stellen met de restjes. Naast de gerantsoeneerde producten kon men ook zaken verkrijgen in staatswinkels en op de vrije markt. Maar ook daar heersten er louche activiteiten. Wanneer men levensmiddelen – ook hier van een twijfelachtige kwaliteit – kon kopen, werd men vaak gedwongen zaken extra mee te nemen, die reeds bedorven waren. Protest tegen deze mensonterende praktijken bleef niet uit. Een inwoner van Brasov beschrijft in een brief hoe de modale Roemeen moet trachten te overleven. “Kameraad president Nicolae Ceausescu, zet bij het begin van iedere maand de volgende producten voor u op tafel: een halve liter olie, één kilogram suiker, één kilogram maïsmeel, een halve kilogram meel, tien eieren, een halve kilogram vlees of kip. Voeg daar twee kilogram aardappelen van een twijfelachtige kwaliteit aan toe en 33,33 gram boter. Verdeel dit alles over dertig dagen en probeer hiermee te overleven… Probeer zo met je familie slechts één maand te overleven en bedenk dan dat wij allemaal ons aldus jaar in jaar uit door het leven slepen.” Reeds in het begin van de jaren zeventig had Ceausescu het plan opgevat een groots gebouw te laten bouwen om de hele administratie in onder te brengen. Dit zou een paleis moeten wor67

den waarin ook de Conducator en zijn vrouw vele persoonlijke vertrekken zouden hebben. In 1977 had een aardbeving stevig huisgehouden in Boekarest. De Uranuswijk, de oudst bewoonde buurt van de stad, was niet getroffen. Maar net op de plaats van dat historisch stadsgedeelte zou Ceausescu zijn paleis willen neerpoten. De hele Uranuswijk werd platgewalst. “Hier op de rechteroever van de Dimbovita zijn de prehistorische vondsten van Boekarest gedaan en ontwikkelde zich het vroeg-middeleeuwse knooppunt van wegen waaruit de latere hoofdstad zou groeien. Nergens anders in de stad ware zoveel keurige oude woningen met zorgvuldig aangelegde tuinen en eeuwenoude bomen bewaard gebleven. De belabberde armoede, het verval, het vuil en de troosteloze verwaarlozing die communistische steden zo sterk tekenen, hadden hier nog niet volledig toegeslagen. Hier zou de Heerser bouwen, niet op het puin maar op een radicaal weggevaagd gehaat verleden, opdat het verleden van de toekomst met de Grote Heerser zelf zou beginnen.” Niets ervan mocht op film of foto worden vastgelegd. Een vijfde van Boekarest werd verpulverd en in de plaats kwam een vijf kilometer lange en 150 meter brede weg en het nieuwe Volkspaleis, alles met kitscherige, protserige details afgewerkt. Het paleis zal voor altijd een litteken van Ceausescu‟s megalomanie in Boekarest blijven. Voor de bouw ervan betaalde de bevolking een hoge tol. Niet alleen omdat er tal van woningen werden ingepalmd, maar ook omdat vele bouwmaterialen niet meer ter beschikking stond. Zo kon er geen marmer meer gekocht worden voor graftomben, omdat al het marmer zou worden gebruikt voor het paleis Na het bezoek aan Noord-Korea, had Ceausescu ook inspiratie opgedaan om het land her op te bouwen. Dit plan staat bekend onder de naam „systematisering‟. Het plan ontstond in 1972, maar werd pas later werkelijk uitgevoerd, maar nooit volledig vervuld. Het idee was om het land te herorganiseren en kwam bijna neer op een volledige afbraak van het land. In maart 1988 kondigde Ceausescu de „systematisering‟ definitief aan. In de volgende twaalf jaar zouden 8000 dorpen moeten worden gesloopt. Aan het einde van de eeuw zouden de inwoners van de helft van de Roemeense dorpen naar de steden worden verplaatst waar ze in flatgebouwen moesten gaan wonen en voor hun werk elke dag naar de boerderijen moesten pendelen. Ook andere steden zouden net als Boekarest worden herbouwd. Officieel klonk het dat men vruchtbare gronden wilde recupereren. Daarnaast wou men ook de modernisering op het platteland tot stand brengen. De werken waren dus ten voordele van de bevolking. Het werkelijke doel van de systematisering lag elders. Men wou de landbouwers hun laatste greintje economische onafhankelijkheid afnemen. Het was dus de laatste stap tot totale collectivisering. Kerken, oude gebouwen en lang bestaande huizen zouden worden vervangen door bombastische flatgebouwen, eerder bestemd voor gevangenen dan voor gewone burgers. De cultu68

rele gevolgen laten zich raden. Gemeenschappen die in de loop der tijd waren gegroeid waren, zouden op slag van de kaart worden geveegd. De Hongaarse gemeenschap zou vernietigd worden en ook de Duitse gemeenschap zou verder afbrokkelen. Door iedereen samen in flatgebouwen onder te brengen was het voor de Securitate makkelijker om de bevolking te controleren. De sociale gevolgen van de afbraak van talrijke huizen waren duidelijk. Velen, die hun huis gesloopt zagen worden, pleegden zelfmoord. Uiteraard zou ook een onschatbaar stuk erfgoed aan architectuur en kunst verloren gaan. Uiteindelijk werd niet alleen het land gesystematiseerd, maar de bevolking zelf. Ceausescu wou de Roemeense maatschappij omvormen tot een nieuwe socialistische maatschappij, die afhankelijk en manipuleerbaar was. De megalomanie van Ceausescu kende geen grenzen. En meer dan eens bleken zijn grootse projecten nutteloos te zijn. Een bekend voorbeeld is de kanaalverbinding tussen de Donau en de Zwarte Zee. Van 1949 tot 1952 was men reeds aan dit plan begonnen. Niemand nam de aanleg van dit kanaal echt au sérieux. In 1975 nam Ceausescu de oude droom weer op. Huizen, kerken, scholen, landschappen en een historisch rijke bodem moesten eraan geloven. Zo kon Ceausescu met zijn Donaujacht de Zwarte Zee bereiken. Economische gezien had het kanaal weinig nut. Het vervoer vanaf de Zwarte Zeehavens naar het achterland bleek goedkoper en sneller te zijn per trein. Maar voor Ceausescu was dat niet van het grootste belang. Het idee dat naast de Chinese Muur ook het Ceausescukanaal zichtbaar was van op de maan klonk hem immers veel aanlokkelijker. Al deze grandioze projecten dienden geen ander doel dan het ego van de Conducator te strelen. Het regime van Ceausescu heeft bijzonder lang – klaarblijkelijk zonder oppositie – standgehouden. Enerzijds bestond er de angst van de bevolking voor de represailles van de Securitate. Zelfs grappen over de Conducator waren uit den boze. Anderzijds werd elke vorm van oppositie in de kiem gesmoord. Er was als het ware een vaste procedure om opponenten uit te schakelen. Vooral als de stemmen van verzet het Westen hadden bereikt, kende men geen genade. Wie kritiek op het regime uitte, kreeg op de eerste plaats allerhande misdrijven in de schoenen geschoven. Vaak werd men beschuldigd van illegale handel. Sommige, minder bekende personen werden krankzinnig verklaard. De volgende stap bestaat erin de bronnen van inkomsten van deze opposant af te sluiten. Hij wordt ontslagen of ten minste tot een lagere salariscategorie verwezen. Ook druk op de familieleden moet hem zijn uitspraken doen terugtrekken. De derde stap is het huisarrest en compleet isolement van de omgeving. De telefoon wordt afgesloten, de post wordt niet langer bezorgd en het huis zal door de Securitate worden bewaakt. Mensen die niet bekend zijn, worden vaak gewoon direct gearresteerd, zonder dat 69

familie of vrienden verder iets van de opposant te weten krijgen. in de gevangenis zelf werd men zwaar onder druk gezet door de Securitate. Agenten werden namelijk betaald in verhouding met het aantal bekentenissen en getuigenissen. Zij schuwden de harde middelen niet en gingen vaker tot folteringen over. De harde kern van de oppositie vond men in de literaire kringen. Schrijvers genoten een hoog aanzien bij de bevolking. In literaire teksten kon men heel subtiel kritiek verwerken. De reële boodschap werd door de lezers wel begrepen. De censuur merkte deze kritiek missschien wel op, maar men liet de auteurs gedijen. Uiteindelijk betekende deze subtiele kritiek geen echt gevaar voor de machthebbers. Men zag het als een onschuldige uitweg om negatieve gevoelens te kanaliseren. Te hevige kritiek werd zeker onderschept. Iedere schrijver moest echter wel lid zijn van de Schrijversbond. Deze bond stond uiteraard onder toezicht van het regime. De voorzitter van de bond was tevens lid van het Centrale Comité en hield de schrijvers in het oog. Ceausescu zelf omringde zich met schrijvers die lofredes en heldendichten over de Conducator schreven. Ook andere kunstenaars werden aan hem gebonden. Schilders maakten portretten, beeldhouwers maakten zijn beeltenis … Vanaf 1988 werd het protest echter steeds minder subtiel. Er waren verschillende manieren om de aandacht te vestigen op de wantoestanden van het land. Sommige schrijvers gaven interviews aan de westerse pers, waarin zij heel scherp de situatie van het land aan de kaak stelden. Daarnaast begonnen meer en meer auteurs hun grieven op te sommen in open brieven aan Ceausescu, die in kranten en weekbladen verschenen. Als laatste kwamen de schrijvers in de aandacht, wanneer men vergeldingsacties tegen hen begon. Deze acties gingen van puur geweld over verdwijningen tot internering in psychiatrische instellingen, huisarrest en publicatieverbod terwijl al hun reeds gepubliceerde werken uit bibliotheken en boekhandels verdwenen. Één van de belangrijkste Roemeense schrijvers uit die tijd was Paul Goma. Hij nam in 1977 de leiding van de beweging voor mensenrechten. Hij schreef open brieven waarin hij het had over de armoede, de economische chaos, de demagogie, de onzekerheid en de terreur in het land. “Knuppel, Muilkorf en Corruptie, dat zijn de drie hefbomen waarmee men onze medeburgers honderden jaren in de geschiedenis heeft teruggeduwd.” Door zijn verzet belandde hij in de gevangenis. Onder druk van een internationale perscampagne werd hij in vrijheid gesteld maar uit het land verbannen. Het bekendste voorbeeld van een open brief is de Brief van Zes. In deze brief klaagden zes vooraanstaande ex-politici de politiek van Ceausescu aan. Zij somden tal van tegenstrijdigheden met de grondwet en andere internationale overeenkomsten op. Het besluit van de Zes is dat de grondwet virtueel opgeheven is en dat er dus geen rechtszekerheid meer is. “U zal moeten erkennen, Mijnheer de President, dat een maatschappij niet kan functioneren als de 70

autoriteiten, en zeker de hoogste, hun misprijzen voor de wet etaleren.” Verder maken de Zes hun afkeer jegens de planeconomie en de agrarische politiek duidelijk. Ook de assimilatiepolitiek tegen joden, Duitsers en Hongaren werd in de brief onder vuur genomen. Als laatste stelde men de internationale positie van het land in vraag. Het document haalde de westerse kranten en vond internationaal weerklank. Radio Free Europe79 stond er om bekend felle kritiek te geven op het regime van Ceausescu. Emil Georgescu was vanaf 1974 werkzaam als programmaleider bij de radiozender, nadat hij naar West-Duitsland was overgelopen. Omdat hij openlijk kritiek leverde op de situatie in Roemenië, op de persoonscultus van Ceausescu en op de misbruiken van de veiligheidsdiensten, had de Roemeense leider bevel gegeven hem te doden. Men zou een auto-ongeluk in scène zetten. Deze actie mislukte echter, waardoor de programmaleider weer aan de slag kon. Later werd er nog gepland een bom te gooien op de Roemeense afdeling van de radiozender. Net zoals de dissidente stemmen werden ook de minderheden in het land aan de kant geschoven. De Roemeense Communistische Partij bestond voor een belangrijk deel uit Hongaren. Bovendien werd de eerste communistische regering na de Tweede Wereldoorlog geleid door de pro-Hongaarse communist Petru Groza. Hij erkende de rechten van minderheden in een liberaal minderhedenstatuut. Toen echter het stalinisme in Roemenië werd geïntroduceerd, verslechterde de situatie. Hongaren werden uit de partij gezet, omdat men hen zag als gevaarlijke nationalisten. Tijdens de regering van Gheorgiu-Dej kreeg de Hongaarse minderheid een autonome provincie toegewezen. Zo werden zij geïsoleerd. Dit zou de Hongaren in de pas moeten doen lopen. Aangezien Ceausescu een hevig nationalist was, werden de etnische Hongaren in Roemenië consequent gediscrimineerd. Aanvankelijk was de nieuwe leider redelijk tolerant, vooral op cultureel vlak. Zo kregen de Hongaren de kans om een nieuw magazine en een uitgeverij op te richten. Daarnaast werd de Raad van Hongaarse Arbeiders opgericht. Naarmate Ceausescu steeds machtiger werd, werden de rechten van de Hongaren ingekrompen. Ook joden en Duitsers kregen het hard te verduren, maar Israël en West-Duitsland waren bereid hun burgers vrij te kopen. Hongarije had noch het geld noch de politieke wil om dit te doen. Tien procent van de totale bevolking behoort tot minderheden. Er heerste een voor elke minderheid een assimilatiepolitiek. In de jaren zestig besloot men over te gaan tot een denationalisatie van deze nationale minderheden. De minderheden moesten worden opgeslorpt door de

79

Ik verklaarde hierboven reeds het ontstaan van dit radiostation. In verband met Radio Free Europe moeten in het achterhoofd houden dat de Amerikaans geheime dienst CIA hierachter de drijvende kracht was!

71

Roemeense taal en cultuur. Tot deze minderheden behoorden niet alleen joden, Hongaren en Duitsers, maar ook Serviërs, Oekraïners, Bulgaren, Kroaten, Macedoniërs, Turken en zigeuners. Aan het eind van de jaren zestig en in het begin van de jaren zeventig verhoogde de druk op de Hongaarse gemeenschap. Het was verboden in het openbaar te preken. Nieuwe kerken konden alleen gebouwd worden met een officiële toestemming, die overigens zelden gegeven werd. Individuele christenen werden lastig gevallen en alle christelijke literatuur stond onder streng toezicht van de staat. De Hongaarse bevolking in Transsylvanië kreeg het zwaar te verduren onder de gevoerde aanpassingspolitiek. Het was een aanval op de cultuur en de taal van de Hongaren. Oude Hongaarse namen van steden werden vervangen door hun Roemeense tegenhanger. Ook hun dagelijks leven werd aangetast. Zo werd er zo veel mogelijk naar gestreefd Hongaren en Roemenen door elkaar te laten wonen. Hongaarse gemeenschappen werden uit elkaar gerukt, maar ook Roemenen werden verplicht te verhuizen. Op sommige plaatsen woonden voorheen zeventig procent Hongaren. Nu was dat aantal fel geslonken. De Hongaren lieten dit alles niet zomaar gebeuren. Enkele prominente Hongaren begonnen petities op te zetten en richtten hun grieven tot de regering. Anderen begonnen ondergronds protest te voeren. Steeds opnieuw slaagde de regering van Ceausescu erin acties van belangrijke Hongaarse oppositieleiders te verijdelen, hen te arresteren en het land uit te zetten. Karoly Kiraly was zo een belangrijk figuur. Aan het begin van Ceausescu‟s bewind trachtte hij goede banden te smeden met de Hongaren en ging hij op zoek naar Hongaren die loyaal tegenover hem stonden, waaronder Karoly Kiraly. Kiraly werd zelfs lid van het Centraal Comité. In 1972 sprak hij zich echter uit tegen de manier waarop Hongaarse minderheden werden behandeld. Hij werd onder huisarrest geplaatst en moest noodgedwongen zijn loopbaan als leidinggevende in een fabriek beëindigen. Zijn Hongaarse „kameraad‟ werd uit de weg geruimd. In 1984 slaagde iemand van de Liga voor Mensenrechten erin Kiraly te ontmoeten. Karol Kiraly verklaarde: “Het is onmogelijke de terreur te beschrijven die hier heerst. Zij strekt zich uit tot alle aspecten van het dagelijkse leven. Het wantrouwen is zo groot, dat de mensen nauwelijks met elkaar durven spreken.” Uiteindelijk zal het zelfs een etnische Hongaar zijn, die het vuur aan de lont van de finale opstand zal houden.

72

4.2.5

Het geval ‘Laszlo Tökes’

Aan de basis van dit stuk ligt de autobiografie van dominee Tökes.80 De Hongaarse dominee Laszlo Tökes hield het vuur aan de lont van wat uiteindelijk de val van Ceausescu zal betekenen. Hij stond reeds langer bekend als dissident en als potentieel gevaar voor het Roemeense communisme. Hij verzette zich namelijk heftig tegen de discriminatie van de Hongaarse minderheid in het land, waarvan hij deel uit maakte. Bovendien was hij als geestelijke niet erg geliefd bij de atheïstische communistische top. Zijn jarenlang strijd kan symbool staan voor de vele dissidenten in het land, zij het dat hij niet definitief uitgeschakeld werd. Tökes werd geboren in een eerder arm gezin. Zijn vader was predikant in de Hongaars Hervormde Kerk. Vanaf zijn geboorte behoorde hij dus reeds tot een minderheid. Hij ontpopte zich in zijn studentenjaren als een tegenstander van het regime. Laszlo Tökes ging aan het Theologisch Instituut van Cluj studeren. Ook daar had het regime een stevige greep. Elke beslissing moest op twee niveaus worden genomen, op kerkelijk niveau en op staatsniveau, maar uiteraard had de staat de grootste hand. Samen met een aantal medestudenten gebruikte hij het systeem in het Theologisch Instituut om een positie te verwerven in de studentenorganisatie. Op die manier was hij in staat om veranderingen door te drukken. Deze trokken de aandacht van de Securitate. Tökes zelf werd nooit ondervraagd, in tegenstelling tot zijn collega-studenten. Zijn houding om zoveel mogelijk voor de Hongaars Hervormde Kerk te zorgen veranderde niet. Tijdens zijn twee jaar op zijn opleidingspost en later als echte predikant deed hij er alles aan om vernieuwing op gang te brengen. Na zijn studies ging hij naar Brasov om daar zijn werk verder te zetten. Na zijn twee jaar in Brasov trok hij in 1977 naar Dej, waar hij reeds vroeger had gepreekt en waar hij prettige contacten onderhield. Hij kon er beginnen als hulppredikant. Hij organiseerde er een bijbelgroep voor jongeren en breidde ook andere activiteiten voor de jongeren uit. Met zijn acties streek hij bisschop Laszlo Papp tegen de haren. Zijn bijeenkomsten met de jongeren waren niet illegaal maar in realiteit waren ze verboden. De jeugd vormde namelijk de hoop en de vernieuwing voor de kerk. Een tweede reden voor de toorn van de bisschop was de wil van Tökes en zijn vrienden om de toestand in de kerk zoveel mogelijk te veranderen. In die jaren in Dej voerde Tökes vooral actie door zijn schrijven, onder andere voor de ondergrondse pers, al was dit haast onmogelijk. Typemachines werden in 80

PORTER David en TÖKES Laszio, De vonk in de Roemeense revolutie: een autobiografie, Leiden, Groen, 1991, 178 p.

73

Roemenië namelijk streng gecontroleerd. Elke machine moest geregistreerd worden. Bovendien kwam er een functionaris langs om te zeggen waar het toestel moest staan. De wurggreep van Ceausescu op de informatieverspreiding was dus immens groot. Op een bepaald moment besliste men een tweede predikant aan te stellen in de gemeente Dej. Tökes werd voor deze functie benoemd. Van dan af begon de staat gerechtelijke stappen tegen hem te ondernemen. Men deed er alles aan om hem tegen te werken en men zorgde er via omwegen voor dat hij slechts hulppredikant mocht blijven. Terwijl een vaste predikant enkel verantwoording verschuldigd is aan de plaatselijke gemeente, stond een hulppredikant onder de directe verantwoordelijkheid van zijn bisschop. Zo had de bisschop ook de bevoegdheid hulppredikanten te verplaatsen. Het was dan ook niet te verwonderen dat men kort daarop Tökes naar een klein dorpje stuurde. Hij weigerde echter en ging in beroep tegen de beslissing. Tevergeefs echter en hij werd in 1985 ontslagen. Na zijn ontslag was Laszlo Tökes meer dan ooit te vechten tegen het regime. Hij begon brieven te schrijven, naar de communistische partij, naar de kerk, zelfs naar Ceausescu. Maar slechts weinigen gaven antwoord. Bovendien trok hij elke dag naar het bisschopspaleis in Cluj. Daar zat hij van acht uur ‟s ochtends tot vier uur ‟s middags. “Toen mensen me vroegen wat ik daar deed, antwoordde ik: „Ik ben dominee van de Hongaarse hervormde Kerk, maar ik heb geen gemeente om te bedienen. Is dat niet vreemd? En we dachten nog wel dat onze kerk grote behoefte aan predikanten had ...‟” Allerlei acties waren goed om zijn strijdpunten in de aandacht te krijgen. Onder druk van de campagnes van Tökes en zijn vrienden kwam men in 1986 uiteindelijk op zijn geval terug. Men moest hem op een of andere manier uit de weg weten te ruimen, maar men wou wel nog goede banden met het Westen onderhouden. Hij werd in zijn ambt hersteld en werd uitgenodigd hulppredikant in Timisoara te worden. Deze stad was ver verwijderd van Cluj en dus van de vrienden van Tökes. Opnieuw stond hij onder rechtstreeks gezag van de bisschop. Men hoopte hem op die manier in een afgelegen gebied te begraven. In Timisoara moest Tökes Leo Peuker assisteren. Deze was een rivaal van Laszlo Papp geweest in de strijd om het bisschopsambt. Op die manier zadelde Papp hem met een bekende dissident op, die hij onder de knoet zou moeten houden. Elke actie van Tökes zou namelijk blijven kleven aan Peuker. Aan de andere kant was Peuker – net als Papp – een spion van de Securitate en kon de controle op Laszlo Tökes worden opgeschroefd. In Timisoara waren er geen speciale diensten buiten de dienst op zondag en begrafenisplechtigheden. Ook andere activiteiten werden er niet georganiseerd door de Hervormde Kerk. De mensen die er waren aangesteld waren eigenlijk ambassadeurs van het communistische regi74

me. De plaats die het gezin Tökes kreeg toegewezen, was erbarmelijk. Het was slechts een klein kamertje zonder haard, zonder badkamer of toilet. Peuker was ervan overtuigd dat ze er niet langer dan een paar maanden zouden blijven. Toen hij na een paar maanden echter nog steeds kon blijven, had hij reeds een deel van de gemeente leren kennen. De mensen toonden hun bezorgdheid, hielpen het gezin en waren ook niet te spreken over de huisvesting van de dominee. Toen bleek ook dat Peuker reeds voor zijn aankomst de gemeente had gewaarschuwd voor hem. Zijn goede naam was reeds vanaf het begin aangetast. Bovendien werd zijn doen en laten constant door de Securitate gevolgd. Ondertussen bleef Peuker al het werk doen, terwijl Tökes niets te doen had. Tot hij een hartaanval kreeg en enkele dagen later overleed. Zo benoemde bisschop Papp hem tot waarnemend predikant, wat later kon resulteren in een vaste benoeming. Op die manier poogde men Tökes te overhalen zich aan de regels en de bevelen van de bisschop te houden. Maar Tökes deed zijn werk als net tevoren. Hij onderzocht waarom de kerk zo weinig succes kende en begon een herstel van de kerk op touw te zetten. Naarmate Tökes de gemeente en vooral ook de jongeren betrok, bloeide de kerk open. Het ledenaantal liep op en dat was tegen de zin van de bisschop. Bovendien zorgde de predikant ervoor dat de verhoudingen tussen de verschillende kerken en de verschillende etnische groepen erg goed waren. Toen Ceausescu in 1988 zijn „systematisering‟ aankondigde, wakkerde dit een heftig protest aan, zowel in binnen- en buitenland. Ook Laszlo Tökes ging in de aanval. Samen met zijn vriend Janos Molnar deed hij pogingen de kerkelijke autoriteiten te dwingen zich tegen dit plan uit te spreken. Toch wisten ze dat ze niet veel steun van de bisschoppen konden verwachten. Ze besloten zo heftig mogelijk te protesteren en zoveel mogelijk mensen te mobiliseren. De risico‟s waren groot, de Securitate zou hen snel vinden, maar dat kon hun protest niet in de weg staan. De twee stelden een manifest op dat ze door andere predikanten wilden laten ondertekenen. De respons was groot en uiteindelijk kon men de tekst vanwege het hele dekenaat naar de bisschop sturen. De reactie van Laszlo Papp en de Securitate liet niet lang op zich wachten. Alle leden van het hele dekenaat werden ondervraagd. Zo kwam naar boven dat Janos Molnar, Tökes en een derde lid de aanvoerders waren. Janos Molnar kreeg toestemming om te emigreren. De andere aanvoerder trok zich terug en wenste zich wel te conformeren met het regime. Er bleef dus enkel het geval-Tökes over. Toen bovendien uitlekte dat hij een interview voor de Canadese televisie had gegeven werd hij prompt ontslagen. Hij moest tegen eind 1989 Timisoara verlaten en hij zou naar een klein afgelegen dorpje Mineu worden gestuurd. Maar tegen deze beslissing zou hij zich stevig verzetten. Vanaf 8 april ging hij in vrijwillig huisarrest. Hij zou enkel nog zijn flat verlaten om zijn plichten als predikant te vervul75

len. De bisschop startte daarop een tuchtrechterlijk onderzoek tegen Tökes en zo begon een juridische strijd. Alle activiteiten van de Hongaarse Hervormde Kerk in Timisoara werden doorkruist. Na een open brief aan de bisschop werd hij definitief geschorst. Een groep vrienden van de predikant richtte in het geheim een actiegroep op om de situatie aan te klagen en om het nieuws te verspreiden. Op 26 juli werd het interview dat hij die winter aan de Canadese journalisten had gegeven uitgezonden op de Hongaarse televisie. Het Hongaarse actualiteitenprogramma „Panorama‟ kon men in Transsylvanië ontvangen. Op die manier bereikte de aanklacht van Tökes miljoenen mensen. “Het is onze plicht ons te laten horen als iedereen, met inbegrip van de hoogste rangen in de kerk, blijft zwijgen. Er zijn vragen die mijn collega predikanten en de leden van mijn gemeente kwellen en ze zijn te bang om iets te zeggen. Ik voel nu een onbedwingbare neiging om openlijk al die dingen te zeggen die ik al zo vaak heb ingeslikt. Waarom moeten we altijd mee blijven bouwen aan die muur van zwijgzaamheid? Die muur is nog steviger en nog moeilijker te doorbreken dan de Berlijnse Muur. Ik vind dat iemand deze muur nu maar eens moet gaan afbreken.”81 Aanvankelijk bleef het na de uitzending stil aan de kant van de gezagsdragers en de Securitate. Maar na enkele weken viel het op dat zijn telefoon werd afgeluisterd en dat er bewakers van de Securitate rond het kerkgebouw waren geplaatst. Op 15 augustus schreef Tökes een brief aan de bisschop waarin hij al zijn woede uitte. Zijn antwoord op 25 augustus luidde dat hij niet langer dominee van de Hervormde Kerk was. Maar Tökes ging door. Met geweld riep de bisschop de kerkraad bijeen om samen een uitzettingsbevel uit te vaardigen. Op 20 oktober zou de dominee zijn huis moeten verlaten hebben. De dominee tekende beroep aan tegen deze beslissing. Ondertussen stonden de Securitate en geüniformeerde agenten permanent aan de deur, mocht men geen kerkraadvergaderingen meer houden en geen voedsel meer kopen. Het gezin zat vast in het huis, maar de steun van de gemeente was groot. Men smokkelde eten en brandhout. Op 28 november meldde men dat zijn beroep was afgewezen en dat zijn uitzetting op 15 december zou plaatsvinden. Het gezin en de gemeente lieten de moed niet zakken en trachtte het alledaagse leven zo normaal mogelijk voort te zetten. Op 16 december, de dag nadat men het gezin uit het huis zou zetten ontplofte de bom. Op aanvraag van Tökes kwamen er enkele dokters om zijn zwangere vrouw te onderzoeken. Ook hun vaste huisarts was erbij. Er ontstond een discussie tussen de twee kampen. De dokters vonden dat zijn vrouw Edit naar het hospitaal moest, terwijl hun vaste dokteres er anders over dacht. Zij vermoedde namelijk dat men het gezin trachtte uiteen te halen, zodat Tökes alleen 81

ibidem, p. 105

76

in de flat zou achterblijven. Tezelfdertijd werden er een aantal reparaties aan het huis gedaan. Men bracht gratis kachelhout en de vensters werden hersteld. Op die manier poogde men het imago van de overheid op te poetsen. De burgemeester beval Tökes de menigte naar huis te sturen. Alles was nu immers toch in orde en men zou spoedig tot een akkoord komen. Maar de menigte buiten reageerde met afkeer en bleef. Omdat de mensen niet gerustgesteld konden worden, escaleerde de toestand. De massa bleef aangroeien en men begon slogans tegen Ceausescu en het regime te scanderen. Er ontstond een heuse demonstratie die men met geweld trachtte neer te slaan. ‟s Nachts werd het uiteindelijk terug rustig. Maar zoals men reeds verwachtte werd er die nacht een aanval op het huis gepleegd. Met veel geweld werd Laszlo Tökes gedwongen een papier te tekenen waarbij hij akkoord ging met de uitzetting. Hij en zijn vrouw werden in aparte auto‟s naar Mineu weggevoerd. Daar kon de dominee zijn nieuwe ambt opnemen. Men mocht echter de pastorij niet verlaten, behalve voor kerkdiensten en het eten werd gebracht door mensen van het dorp. Er was ook een vrachtwagen meegereden met de spullen van het gezin. Vreemd genoeg zat daar ook een radio bij. Zo wisten ze dat de dagen na hun aankomst in Mineu de gevechten nog steeds doorgingen, dat het protest zich verspreidde en dat het nieuws in fragmenten ook het Westen had bereikt. Op een ochtend kwam de Securitate Tökes en zijn vrouw halen om hen te ondervragen. Ze werden geïntimideerd en hun ondervragers waren de ene keer vriendelijk en de andere keer keihard. Ze wisten niet wat ze van de agenten kon verwachten. Nadat Ceausescu was teruggekeerd van Iran, gaf hij een speech op de radio, waarin hij sprak over de gebeurtenissen in Timisoara tijdens zijn afwezigheid. De Securitate liet Tökes het programma volgen om hem zo te bedreigen. Wie immers op die manier in een redevoering van de Conducator aan bod kwam, kon er bijna zeker van zijn dat hij zou worden geliquideerd. Na het radioprogramma zetten de agenten de dominee onder druk om toe te geven dat hij een spion was. Vreemd genoeg mocht hij zonder bekentenis terug naar zijn vrouw. De volgende dag verscheen Ceausescu op televisie om de menigte aan te spreken, die was samengekomen voor een geplande demonstratie ten gunste van de regering. De mensen waren geïnstrueerd te applaudisseren en steunbetuigingen voor de regering te scanderen. In plaats daarvan begonnen enkelingen van de menigte plots de president uit te joelen en op den duur begonnen meer en meer stemmen „Timisoara‟ en „moordenaar‟ te schreeuwen. Wanneer men later hoorde dat Ceausescu was gevlucht betekende dit ook de vrijheid voor Tökes en zijn vrouw.

77

4.2.6

‘Roemeense Revolutie’

Aanvullend op de reeds genoemde werken is dit gedeelte gebaseerd op meer bijzondere werken over de val van Ceausescu.82 Een eerste vlaag van verzet was er in november 1987 in Brasov. Fabrieksarbeiders waren op 15 november spontaan beginnen staken, omdat men reeds een week wachtten op de betaling van hun salaris. De opstand ging van fabriek tot fabriek over. Sommigen hadden sinds anderhalf jaar geen volledige uitkering van hun salaris meer gehad. Het gebeurde vaker dat men slechts een deel van het loon uitbetaalde. Aanvankelijk richtte men het protest naar hun oversten, maar het zou uitgroeien tot een algemeen protest tegen het regime en tegen Ceausescu. Uiteindelijk zou de hele stad worden aangestoken. De arbeiders waren het gebouw van het Centrale Comité binnengedrongen en men was portretten van Ceausescu, archieven, meubels en tapijten naar buiten beginnen gooien. De arbeiders waren urenlang meester geweest over de stad, tot de stoottroepen van de Securitate opdaagden. De repressie was keihard. De volgende dagen kreeg Brasov het uitzicht van een bezette stad. Naderhand konden de securisten aan de hand van videobeelden de opstandelingen identificeren. Men begon de geïdentificeerde oproerlingen onverbiddelijk te verhoren. Terreur, arrestaties, verhoren, aframmelingen, verdwijningen, „zelfmoorden‟, huisarrest. Dat was het palet van repressie in Brasov. Het protest dat ontstaan was bleek te zwak en het regime nog te sterk. Net als in de naburige landen zo de ontevredenheid van de bevolking over het communistische regime in 1989 een hoogtepunt bereiken. De redenen voor het ongenoegen vind je hierboven. Laten we ze eerst kort samenvatten. In tegenstelling tot andere Oost-Europese landen was het stalinisme blijven bestaan onder Ceausescu en had men geen destalinisatie gekend. De tekorten aan voedsel en energie waren algemeen en de bevolking werd steeds armer. Bovendien had de Securitate het land tot een politiestaat gemaakt. Ceausescu had altijd een harde politiek gevoerd en stelde zich – ook in tegenstelling tot andere Oost-Europese landen – onafhankelijk op tegenover de Sovjet-Unie. Ook dat Ceausescu zijn politiek, zijn megalomanie en 82

CASTEX Michel, Un mensonge gros comme le siècle: Roumanie: histoire d'une manipulation, Paris, Albin Michel,1990, 190 p. COMBES Michel, CORNEA Doïna, Liberté?: entretiens avec Michel Combes suivis de lettres ouvertes adressées à Nicolae Ceausescu, Ion Iliescu, Petre Roman, Paris, Criterion, 1990, 272 p. FRITEL Jérôme, Libertate Roumanie 1990, Paris, Denoël, 1990, 135 p. GOMA Paul, Met het woord tegen de muur: Roemeens dissident getuigt, Antwerpen, Elsevier Manteau, 1980, 260 p. Libertate!: de Roemeense revolutie, Amsterdam, Buijten en Schipperheijn, 1990, 111 p. WEVERBERGH Julien, Terug naar Roemenië: relaas van een manipulatie, Baarn, De Prom, ZOON Cees, Het laatste bal van de vampier, Amsterdam, Nijgh en Van Ditmar, 1990, 207 p.

78

zijn persoonlijkheidscultus spiegelde aan die van Kim Il Sung had zowel in binnen- als buitenland wrevel opgewekt. We keren terug in de tijd naar Laszlo Tökes. Hij vormde de aanleiding van de opstand in 1989. Op 16 december 1989 ontstond groot protest in Timisoara. De dissidente Hongaarse priester Laszlo Tökes weigerde zijn overplaatsing weg uit de stad te aanvaarden. Laten we de chronologie van de gebeurtenissen opnieuw bekijken, maar nu niet langer vanuit het standpunt van de Hongaarse dominee. Sinds 20 augustus was hij niet langer predikant in Timisoara. Er zou een andere dominee hem komen vervangen en hijzelf zou worden overgeplaatst naar een afgelegen bergdorp. Op 15 december zou hij met geweld uit zijn huis worden gezet. De redenen dat men Tökes uit de stad wilde verwijderen waren tweeërlei. De top van de gereformeerde kerk wou hem niet meer in de stad omdat hij in de internationale media teveel kritiek had geleverd op het regime van Ceausescu en zijn regering. Bovendien kwam hij op voor de Hongaarse minderheid wat hem nog meer tegenwind opleverde. De zondag ervoor sprak hij zijn gemeente toe. “Geliefde broeders en zusters in Christus, mij is gesommeerd mijn huis te verlaten. Ik zal hieraan geen gevolg geven en dus zal ik vrijdag aanstaande met geweld van u worden weggevoerd.” Verder legde hij uit dat dit een onwettig besluit was. “Ze willen dit in het geheim doen, omdat ze het recht niet hebben zo te handelen. Kom alstublieft aanstaande vrijdag om getuige te zijn van wat er zal gebeuren. Kom op een vreedzame manier, maar wees getuige.”83 Het huis van de dominee werd al langer bewaakt door agenten van de Securitate. Maar dat hield de mensen niet tegen om naar Laszlo Tökes te gaan om hun steun te betuigen. De menigte groeide verder aan. De agenten van de Securitate probeerden alles onder controle te houden, maar tevergeefs. Tegen de woede van de menigte konden zij niet langer op. Maar de spanning bleef. “U kunt de bizarre spanning van deze situatie pas op haar waarde schatten, als u bedenkt dat men toen vooraf aan de Securitate toestemming moest vragen wanneer men in Roemenië een verjaardagsfeestje voor tien personen wilde houden.” 84 Het protest dat op dat ogenblik aanvankelijk enkel van de Hongaarse Hervormde Kerk uitgaat, zal omslaan in een algemeen protest tegen de regering, waar ook zeer vele Roemenen aan deelnamen. In Timisoara was het verzet tegen het regime echter niet enkel gegroeid vanuit de Hongaarse gemeenschap of vanuit de Hervormde Kerk. Ook de arbeiders hadden de

83

TÖKES Laszlo, op.cit., p. 86

84

ibidem, p. 19

79

wantoestanden reeds aangeklaagd. Op 21 november 1989 had er in de grootste fabriek van de stad een vergadering plaatsgevonden waarin men had besloten een geweldloze betoging te houden tegen de herverkiezing van Ceausescu. Er zouden contacten worden gelegd met andere fabrieken om mee te demonstreren. De opkomst op 23 november was echter zeer mager. Een aantal weken later zou het protest wel rijp zijn. Ook individueel verzet kende men in Timisoara. Sorin Oprea besliste begin december om in hongerstaking te gaan. Hij wou daarmee het gebrek aan hygiëne en veiligheid aanklagen in de fabriek waar hij werkte. Ongewild zal hij ook één van de leiders van de opstand worden. De parochianen en de andere opstandelingen hadden op 16 december rondom het huis van Tökes plaatsgenomen om hem te beschermen. Tegen de avond was de massa nog verder gegroeid. Vele mensen die zich hadden aangesloten, kenden de oorspronkelijke reden van het protest niet. Op dat moment is de fase „Tökes‟ eigenlijk afgesloten. Nu zouden de arbeiders het protest dragen. Deze massa begon niet alleen slogans te roepen tegen de dictator, maar ook tegen het communisme in het algemeen. Aan het huis van de dominee hief men ook het verboden nationale lied aan. Honderden mensen zongen: „Roemenen! Ontwaakt!‟ Daaropvolgend werden politie en Securitate opgeroepen om de massa uiteen te drijven. De toestand werd chaotischer, de Securitate werkte met traangas en waterkanonnen en de politie begon arrestaties uit te voeren. De menigte werd uiteindelijk verjaagt, maar later op de dag kwam men terug samen en startte men een protestmars. De hele stad was op de been, ook vele vrouwen en kinderen. Opnieuw trad de Securitate en de politie hardhandig op. De schermutselingen zouden de hele nacht verder blijven duren. Tot schietpartijen zal het die dag echter nog niet komen. De volgende dag, 17 december, „de Zwarte Zondag van Timisoara‟, werd een keerpunt in de opstand. De revolte brak verder door tot bredere lagen van de bevolking. Men drong zelfs door tot het gebouw van de Communistische Partij en smeet men documenten, propagandabrochures en andere symbolen van de communistische macht uit het raam. Die dag vonden er twee belangrijke vergaderingen plaats, enerzijds een zitting van het Politiek Uitvoerend Comité en anderzijds een telefoonconferentie met Ceausescu. Beide vergaderingen vonden plaats in de vroege avond, rond vijf à zes uur. Tijdens deze bijeenkomsten had men besloten het leger te bevel op de menigte te schieten. In werkelijkheid loste het leger al om vier uur à half vijf de eerste schoten. Dit gebeurde dus vóór de zitting van het Politiek Uitvoerend Comité en vóór de telefoonconferentie van Ceausescu. In totaal zouden er die dag 71 doden vallen. In maart 1990, op het proces van de verantwoordelijken voor de gebeurtenissen in Timisoara, stelde men echter dat het schieten pas om zeven uur begon. Op die manier werd de verant80

woordelijkheid bij Ceausescu gelegd, terwijl het leger zelf spontaan was beginnen schieten op de menigte. Dit wordt bovendien ook bevestigd door de hospitaalregisters, waaruit blijkt dat de eerste door geweervuur gewonde burgers om half vijf werden verzorgd. Op de ochtend van 18 december werd de stad bewaakt door soldaten en Securitate-agenten in burger. Men had niet de toestemming om met meer dan twee personen in de stad rond te lopen. Ondanks dit verbod vatten een dertigtal jonge Roemenen post aan de orthodoxe kathedraal. Opnieuw werd het nationale volkslied gezongen, dat was gebannen met de komst van het communisme. Ook zwaaiden jonge Roemenen met de Roemeense vlag, waarvan ze de communistische symboliek hadden verwijderd. In de daaropvolgende dagen werd het protest steeds groter en breidde het zich uit over het hele land. In vele fabrieken werd gestaakt en overal vonden demonstraties plaats. Ondertussen waren Nicolae en Elena Ceausescu op staatsbezoek in Iran. Op 18 en 19 december gingen familieleden van neergeschoten en gearresteerde slachtoffers op zoek naar hun doden en vermisten. Zonder dat er details bekend waren, ontstonden er in de stad geruchten dat de Securitate ‟s nachts lijken met vrachtwagens had weggevoerd. De mensen kwamen weerom massaal op straat. Het gerucht werd aangedikt en ook het aantal doden zwol evenredig aan. Duizelingwekkende cijfers van duizenden doden deden de ronde en werden geloofd door de bevolking van Timisoara. De westerse media pikten in deze ongelooflijke geruchten. De meest wrede verhalen werden in de westerse kranten opgetekend. Niemand stelde zich vragen bij deze berichtgeving. Deze vertekening van het nieuws kon tot stand komen omdat er geen westerse journalisten in Roemenië zelf aanwezig waren. Anderzijds heeft de bevolking zelf ook de hand gehad in de afgrijselijke verhalen die er in die tijd de ronde deden. Op zulke gespannen momenten is het namelijk niet abnormaal dat men zelf aangedikte verhalen vertelt, maar ook diezelfde verhalen gelooft. De ene vertelt een gerucht, de andere vertelt dit door en weer iemand anders verspreidt het wilde verhaal. Zo groeit de gruwel exponentieel. Op 20 december keerde Ceausescu terug naar Boekarest en gaf hij een speech op televisie, waarin hij de opstandelingen van Timisoara vijanden van de socialistisch revolutie noemde. Hij geeft buitenlandse en vooral westerse vijanden de schuld van de chaos in het land. In de ochtend van 21 december sprak Ceausescu van op zijn balkon een massa van honderdduizend mensen toe. Daarin veroordeelde hij de opstand in Timisoara. Hij had het over de prestaties van het socialisme en over de ontwikkeling van Roemenië. Enkel de voorste rijen echter waren enthousiast. Ceausescu wou zijn goede wil laten blijken door loze beloften te doen, zoals het verhogen van de salarissen. Maar plots begon de massa te schreeuwen en begon men leuzen tegen Ceausescu te roepen. De hele toespraak werd gefilmd en vertoond op 81

televisie, maar heel plots viel het beeld uit. Het was duidelijk dat er iets ernstig aan de gang was. De Roemenen waren in opstand gekomen. Terwijl de menigte door de straten liep, werd er op hen geschoten vanuit verschillende gebouwen. Ook tanks en waterkanonnen deden dienst om de massa uiteen te drijven. De confrontatie met was heftig. Het leger echter koos na enige aarzeling de kant van de opstandelingen. Op 22 december komen grote aantallen Roemenen ondanks het samenscholingsverbod spontaan samen. Helikopters verspreidden manifesten, die de mensen niet bereikten, om hen te zeggen naar huis te gaan. De opstandelingen forceerden de deuren van het gebouw om Ceausescu te pakken te krijgen, maar deze vluchtte samen met zijn vrouw net op tijd weg met een helikopter. Die ochtend was de minister van Defensie, Vasile Milea, dood aangetroffen. Hij stierf onder dubieuze omstandigheden. Men had geprobeerd zijn dood op zelfmoord te laten lijken. De man zou Ceausescu verraden hebben en wanneer dit boven water was gekomen zelfmoord gepleegd hebben. Meer waarschijnlijk was de man vermoord, omdat hij de orders van de president niet wilde opvolgen. Door de vlucht van Ceausescu en de dood van Milea kwam Victor Stanculescu aan het hoofd van het leger te staan. Ondertussen begonnen de troepen met de demonstranten te verbroederen, waardoor het onmogelijk werd om de opstand neer te slaan. Diezelfde dag nog werden Nicolae en Elena Ceausescu gearresteerd in Tirgoviste. Toen de brandstof van de helikopter op was, waren ze noodgedwongen te landen. Lijfwachten namen het koppel mee, maar men herkende hen in Tirgoviste. De arrestatie zorgde evenwel nog niet voor kalmte. De aanhangers van Ceausescu bleven de straten onveilig maken en vielen vitale elementen van het socio-culturele leven aan, zoals de televisie, de radio en telefoonlijnen. Enkele dagen later, op kerstdag, werden de twee veroordeeld wegens genocide. Ze werden direct geëxecuteerd. Zowel het proces als de terechtstelling werden gefilmd en over de westerse wereld verspreid. Tot 27 december bleven de onrusten echter verder duren. Er bestaat heel wat controverse rond de zogenaamde „Roemeense Revolutie‟. Laten we enkele twistpunten op een rijtje zetten. Ten eerste is het zeer de vraag of men wel van een revolutie kan spreken. Het volk kwam vanaf 16 december in opstand. De Roemenen ontwaakten na jarenlange onderdrukking. Maar de revolutie was duidelijk gemanipuleerd. Het Front van Nationale Redding bestond volledig uit leden van het oude regime, die door Ceausescu meer en meer aan de kant waren geschoven. Het Front zal de leiding nemen over staatsinstellingen en over radio en televisie. Op die 82

manier konden zij zichzelf legitimeren en propaganda voeren. De meer democratische oppositie kreeg geen kans. Uiteindelijk werd Ion Iliescu door vrije verkiezingen tot nieuwe leider verkozen. Iliescu was steeds actief lid geweest van de Communistische Partij. Tot 1984 was hij ook lid van het Centrale Comité. Ceausescu zag hem al langer als een rivaal. Er had dus wel een omwenteling plaatsgevonden, maar het nieuwe bewind bestond uit figuren die ook onder Ceausescu hadden gediend. Er gaan stemmen op dat Iliescu deze coup reeds een hele tijd had gepland. Of de volksopstand is omgebogen naar een paleisrevolutie of deel uit maakte van het complot blijft de vraag. In dat laatste zouden de opstandelingen „spontaan‟ een „voorbereide‟ rol hebben gespeeld. Hadden Iliescu en de zijnen op zo‟n heftige opstand gerekend? Lagen zij aan de basis van deze opstand of hebben zij de situatie gewoon dankbaar aangewend? In de loop van 1990 ontstond er veel kritiek op Iliescu. In juni protesteerden intellectuelen en studenten in Boekarest. De protestacties werden de kop in gedrukt door de politie en de mijnwerkers die door Iliescu werden opgeroepen. Zo werd elke oppositie onderdrukt, maar verloor ook Iliescu de sympathie van het Westen, waarop het Front van nationale Redding in de nadagen van de „revolutie‟ kon rekenen. Ten tweede kan men niet voorbijgaan aan de rol die de media hebben gespeeld. De gruwelijke berichten kwamen echter uit Belgrado en Boedapest, en dus niet rechtstreeks uit Roemenië zelf. En de westerse persagentschappen nemen de getallen over die schommelen tussen de vieren de dertienduizend. Michel Castex85 wijst met een beschuldigende vinger naar Moskou. De nieuwsmanipulatie had drie doelen voor ogen: 1. de toestand in Timisoara en in geheel Roemenië te destabiliseren om de val van Ceausescu te versnellen, 2. de westerse publieke opinie en politici aanporren voor de veranderingen in Roemenië en 3. de coupplegers hadden er alle baat bij dat de revolutie in Roemenië de allures van een heroïsche volksopstand vertoonde om de paleiscoup te verdoezelen. Maar het is vooral de televisie die een grote rol zal spelen in de revolutie. Drie beelden zullen in het geheugen van velen gegrift staan: Nicolae Ceausescu die op 21 december op zijn balkon door de menigte wordt uitgefloten; het opgegraven stoffelijk overschot van een moeder uit Timisoara met een dode zuigeling op haar buik; en tot slot het koppel Ceausescu dat als twee onbenullige oudjes achter twee keukentafeltjes is neergezet. Het beeld van de verontwaardigde president op zijn balkon had tot gevolg dat de revolutie zich uitbreidde over het hele land. Overal kwamen mensen op straat en ontstonden er op-

85

CASTEX Michel, Un Mesnoge Gros comme le Siècle. Roumanie, histoire d‟une manipulation, Paris, Albin Michel, 1990, 191 p.

83

stootjes. De opstand was tot in Boekarest overgeslagen, gewoon omdat iedereen de betekenis had begrepen van het weggevallen beeld van de verbijsterde Ceausescu. Het tweede beeld van de dode moeder met kind werd op 22 december verspreid. Dit beeld had direct het potentieel om het symbool te worden van de Roemeense Revolutie. Een hond had op een braakliggend terrein een lijk gevonden. Toen tientallen mensen de grond verder omgooiden vond men uiteindelijk negentien lijken. Het lijkje van een zuigeling was op de buik van een vrouw gelegd. Het gerucht van dit massagraf deed als een lopend vuurtje de ronde in de stad. De woede van het volk was groot. Een politiearts schreef echter een rapport waarin hij vaststelt dat de doden vóór 16 december waren overleden, dat zij niet door kogels gewond waren en dat de toegenaaide wonden op de borstkas naar een officiële autopsie verwijzen. De doden hadden dus niets met de revolutionaire gebeurtenissen te maken. Maar de massa is er van overtuigd dat de lichamen verminkt waren met zwavelzuur en dat zij hevig waren gemarteld. Het kind zou uit de buik van de vrouw zijn gesneden. Door journalistieke luiheid werd het bericht van het massagraf door een Joegoslavische journalist de wereld in gezonden. Terwijl men in werkelijkheid een veertigtal lichamen had opgegraven, sprak men in de berichtgeving over duizenden lijken. De authenticiteit van de beelden van het massagraf werden niet door het nieuwe bewind van Boekarest ontkracht. Voor de nieuwe bewindvoerders kon dit gelden als een legitimatie van hun macht. Als de waarheid uiteindelijk toch aan het licht kwam, begon men zich vragen te stellen over de zuiverheid van de revolutie. Het derde beeld – en dat brengt ons ook bij de derde controverse – is dat van het proces van het koppel Ceausescu. Het is zeer de vraag of dit proces wettelijk kan genoemd worden. Het was een schijnproces, waarbij men het koppel vernederde. Ceausescu werd ervan beschuldigd aan de oorsprong te staan van een genocide. Het woord genocide komt van het Latijn, „genus‟, wat ras betekent en „caedere‟, wat vermoorden betekent. Men vermoordt dus mensen van een bepaald „ras‟. Een genocide is het systematisch uitmoorden van een bepaald volk. “Car un génocide s‟organise, se gère; aux côtés des exécutants, il nécessite une administration, des bureaucrates consciencieux et efficaces, ainsi que nous l‟ont montré nazisme et polpotisme.”86 Adolf Hitler paste een genocide toe op de joden, om dit volk doelbewust uit te roeien. De aanklacht luidde dat Ceausescu aan de oorsprong lag van een genocide in Timisoara. In het geval van de repressie in Timisoara kan men bezwaarlijk van een genocide spreken. Ten eerste was de actie in Timisoara er om de opstandelingen neer te slaan. Daarnaast ging men bij de aanklacht geen overdrijvingen over het aantal doden uit de weg. Op het proces 86

Ibidem, p. 58

84

sprak men over meer dan zestigduizend doden. Dat was uiteraard flagrant gelogen, in totaal waren er 689 doden. Over een genocide in Timisoara kan dus geen sprake zijn. Dit wil niet zeggen dat men voorbij kan gaan aan de vele slachtoffers die het regime van Ceausescu heeft gemaakt. Als men het totale aantal doden, die rechtstreeks door Ceausescu‟s toedoen waren gevallen, zou optellen, zou men in die 65 jaar aan veel meer dan zestigduizend mensen komen. Zowel de armoede, de ondervoeding, de slechte hygiëne, het gebrek aan medicatie als de politieke liquidaties deden de sterfgevallen hoog oplopen. Als we dan ook nog het HIV-virus in rekening brengen, dat tot op vandaag zijn werk doet, wordt het helemaal desastreus.

4.2.7

Tot vandaag …

Na deze hectische gebeurtenissen nam het FSN (Front van Nationale Redding) onder leiding van Iliescu de macht over. De dagen na de val van Ceausescu voerde men allerhande hervormingen door. Het systematiseringsplan van Ceausescu werd opgedoekt, abortus werd toegelaten, de doodstraf werd niet meer toegepast … In de dagen na de val van de dictator kregen de Roemenen, naast de morele steun die ze van bij het begin van de revolutie kregen, materiële steun. Vanuit de hele wereld werd voedsel kledij, medicijnen enzovoort opgestuurd. De bevolking was echter niet tevreden over het FSN. Vele Roemenen trokken naar het buitenland en er volgden ook een aantal opstanden. De belangrijkste opstand was de zogenaamde „Golaniad‟. Dit protest startte in april 1990, vóór de eerste „vrije‟ verkiezingen na de Roemeense Revolutie in 1989 in mei 1990. Men eiste dat leden van de vroegere Roemeense Communistische Partij niet aan de verkiezingen mochten deelnemen. Men doelde daarmee op tal van leden van het FSN. Bovendien had het FSN, dat bedoeld was als een tijdelijke regering, op 23 januari 1990 besloten om mee te doen aan de verkiezingen in mei. Een paar anticommunisten stapten om die reden uit het FSN. De meeste leden van de FSN, waaronder ook Ion Iliescu, waren immers communisten. Op 22 april 1990 werd er een demonstratie op het Aviatieplein georganiseerd. Na een vredige demonstratie, marcheerden de mensen richting het tv-station en riepen voor hun politieke vrijheid. Het protest, dat voornamelijk gedragen werd door studenten en professoren, ging door op het Universiteitsplein waar men besloot de hele nacht te blijven. Twee dagen later stonden de demonstranten er nog steeds. Op 25 april bereikten ze het aantal van 30 000. Niet veel later gingen er elke avond 50 000 mensen de straat op. Ze zeiden dat ze het plein niet wilden verlaten tot Roemenië verlost was van het communisme. De demonstranten weigerden 85

ook het officiële dogma van de FSN te erkennen. Dat dogma bepaalde dat de revolutie antiCeausescu was en niet anticommunistisch. Verder eisten de oproerlingen snelle verbeteringen, een serieuze markteconomie en een westerse democratie. Ion Iliescu weigerde te onderhandelen met de demonstranten, en noemde hen zelfs „golani‟ (hooligan, deugniet, dit woord gaf later de naam aan de gebeurtenis) en aanhangers van de IJzeren Garde. De opstandelingen verzonnen ook een eigen lied, het Lied van de Deugnieten. Aan het protest deden ook vele intellectuelen mee, waaronder enkele schrijvers. Na 52 dagen van protest, riep Ion Iliescu op 13 juni mijnwerkers uit de Jiuvallei op om de protesten gewelddadig te beëindigen. Zij kwamen om „de wet te handhaven‟. Ze sloegen duizenden mensen en doodden meer dan 100 mensen (de „officiële‟ mensen van toen zeggen dat er maar 7 doden waren). Uiteindelijk werd Iliescu toch tot president verkozen. Toen de koning van Roemenie in 1992 een bezoek aan het land wou brengen, verbood Iliescu hem dit. In 1996 werd Emil Ion Constantinescu president. Hij veranderde echter weinig en in 2000 werd Iliescu opnieuw president. De verkiezingen van 2004 brachten Traian Basescu aan de macht. In datzelfde jaar sloot het land zich aan bij de NAVO. In 2007 kwam Roemenië samen met Bulgarije bij de Europese Unie. Toch lijkt het land nog niet volledig uit de Ceausescu-put geklommen te zijn. De armoede is nog steeds wijdverspreid en de corruptie tiert welig. Zowel sociaal, economische en juridisch heeft het land nog erg veel uitdagingen.

86

5

Internationale berichtgeving

Om kennis te krijgen van gebeurtenissen van over de hele wereld, moeten er kanalen zijn die ons met de rest van wereld verbinden. Er zijn drie verschillende bronnen voor de productie van buitenlands nieuws. Als eerste zijn er de nationale en internationale nieuwsagentschappen. Ten tweede zijn er de buitenlandse correspondenten of andere speciale gezanten die door de kranten worden uitgestuurd. Als laatste zijn er ook de bijdragen van de redacteurs zelf. De meeste informatie uit het buitenland verkrijgt men via de persagentschappen. Deze agentschappen hebben vaak meerdere journaliste ter plaatse en zijn de hele dag actief. Bij grotere internationale gebeurtenissen worden er eigen journalisten uitgezonden. Zij staan dan in voor de achtergrondartikels en de analyses.

5.1

Massamedia

“Massacommunicatie is een zelfregulerend systeem gedicteerd door de belangen en behoeften van een publiek dat men paradoxaal genoeg slechts kent door zijn respons op wat wordt aangeboden.”87 Het is overduidelijk dat de huidige maatschappij niet meer voor te stellen is zonder de impact van de massamedia. Zowel de effecten van de media op het binnenlandse politieke gestel als op onze kennis en perceptie van buitenlandse aangelegenheden, zijn enorm. De moderne mens heeft een ontzettende behoefte aan informatie en kennis. Allerlei kanalen vangen deze behoeften op. Radio, televisie, kranten en internet zijn niet meer weg te denken. Ze vervullen niet enkel ons streven naar informatie, ze hebben ook een beduidende invloed op ons denken. De massamedia zoals we die vandaag kennen is relatief recent. Het prille begin is te situeren in de 15e eeuw. Aanvankelijk bestond de bedoeling louter uit informatie bezorgen aan een specifieke groep. Al snel onderkende men echter ook de mogelijkheid mensen te beïnvloeden. Sindsdien kwamen er een aantal ontwikkelingen op gang die de methoden wijzigden waarop het nieuws werd geproduceerd, getransformeerd en ontvangen bij individuen. Thompson

87

PREVENIER W., HOWELL M. en BOONE M., Uit goede bron. Introductie tot de historische kitiek, Leuven/Apeldoorn, Garant, 2000, p. 32

87

noemt die reeks van ontwikkelingen „mediazation of modern culture‟88. Dit proces ging samen met de opkomst van het industriële kapitalisme en de vorming van de natiestaten in het Westen. Democratisch gedachtegoed vormde een prima stimulans. Vrije pers is immers niet mogelijk zonder democratie. En ook omgekeerd is democratie enkel denkbaar als de vrije pers intact blijft, als de natie op een voldoende gevarieerde wijze wordt ingelicht en als de vele meningen binnen die samenleving vrij circuleren en voor het grote publiek toegankelijk zijn.89 Dit betekent dat de pers bij de moderne burger een opinie moet ontwikkelen, die samengaat met een inlevingsvermogen in een grote verscheidenheid van levensopvattingen en levensnormen.90 De ontwikkelingen van de massamedia nemen in de 19e en de 20e eeuw een steile vlucht en de invloed op hoe mensen iets beleven en hoe mensen een mening vormen wordt steeds groter. Het individu krijgt door de media een beeld van de wereld toegeworpen dat hij niet kan doorzien. Hij is niet in staat de ingewikkelde professionele en ideologische codes in deze informatie te doorprikken.91 We mogen het echter niet te zwart stellen. De mens is natuurlijk niet weerloos en het effect van de media op onze samenleving blijft al bij al zeker binnen de perken.92 Toch is het individu meestal niet in staat om de symbolische werkelijkheid van de media te toetsen aan de feitelijke realiteit.93 Thompson onderscheidt vier karakteristieken wat betreft massacommunicatie.94  Een eerste kenmerk van massacommunicatie is de geïnstitutionaliseerde productie en verspreiding van symbolische goederen (nieuws). Instituten ontwikkelen zich en proberen relatieve, stabiele clusters van sociale relaties en geaccumuleerd kapitaal te vormen. Ze zorgen voor de grootschalige productie en de algemene verspreiding van het nieuws.

88

THOMPSON J.B., Ideology and modern culture: critical social theory in the era of mass communication, Cambridge, Polity Press, 1990, p. 163-164

89

HENAU S.H., OPDEBEECK H en VAN DE VOORDE M., De fakkel in het oor. Media, democratie en commercie, Leuven, Davidsfonds, 1998 p. 9-10

90

Ibidem, p. 24

91

VAN DIJK Teun, Minderheden in de media. Een analyse van de berichtgeving over etnische minderheden in de dagbladpers, Amsterdam, SUA, 1983, p. 201

92

KLAPPER J.T., The effects of mass communication, New York, Free Press 1960

93

CRINO R., Don‟t blame the people, how the news media use bias, distortion and censorship to manipulate public opinion, New York, Vintage Books, 1971, p. 201

94

THOMPSON J.B. op.cit., p. 219-225

88

 Een volgend kenmerk is dat massacommunicatie een fundamentele breuk veroorzaakt tussen het produceren en het ontvangen van nieuws. De ontvangers zijn niet fysisch aanwezig op de plaats van de productie en uitzending of verdeling. Het zijn technische media die het nieuws fixeren en doorzenden. Zij vormen dus de schakel in het proces.  Het derde kenmerk is dat massacommunicatie de beschikbaarheid van symbolische vormen in tijd en ruimte vergroot. Nieuwsfeiten worden verwijderd van de context waarin geproduceerd zijn. Ze worden gevoegd in nieuwe contexten die verschillen in tijd en ruimte. De aard en de mate van afstandelijkheid varieert naargelang het technische medium.  Een laatste kenmerk is dat de massacommunicatie de publieke verspreiding van nieuws met zich meebrengt. Ze richt zich tot een groot en breed publiek. In dit opzicht verschilt ze van andere vormen van communicatie. Gol95 onderscheidt de geschreven pers van de andere communicatiemiddelen. Massamedia bestaat volgens hem wanneer “un message public s‟adresse par des moyens de diffusion technique, de façon indirecte et unilatérale, à un public nombreux et dispersé”.96 Evenwel leggen de gebruikte technieken een economische exploitatie en juridische statuten op die verschillen voor de diverse middelen van massacommunicatie. Ook het effect op het publiek is anders. Vooral vroeger was de krant het middel bij uitstek om opinies te verspreiden.

5.2

De weg van het nieuws

De informatie die we in krantenartikels over allerhande gebeurtenissen krijgen, heeft reeds een lange weg afgelegd. Wanneer er over een bepaalde internationale gebeurtenis in onze kranten wordt gerapporteerd, is het relaas van dit voorval verschillende „filters‟ gepasseerd. In totaal kunnen we spreken over vier filters. Er moet dus tot vier maal toe worden beslist of een bepaald gebeuren relevant en interessant genoeg wordt geacht om erover te schrijven. In totaal zijn er tien fases te onderscheiden, waarbij de vier filters fungeren als gatekeepers (sluiswachters).97

95

GOL J., Le monde de la presse en Belgique. Brussel, CRISP, 1970, pp. 9-11.

96

Ibidem, p. 9

97

SERVAES J., De nieuwsmakers: informatie in de media, Antwerpen-Amsterdam, De Nederlandsche Boekhandel, 1983, p. 31 De hierna volgende reeks werd voornamelijk gebaseerd op SERVAES, tenzij anders vermeld.

89

1

Het feit of de gebeurtenis: er gebeurt iets op politiek, militair, cultureel gebied… ergens in de wereld.

2

De eerste filter is een journalist ter plaatse. Niet alles wat gebeurt, wordt door journalisten opgemerkt. Dit is vooral te wijten aan het feit dat de correspondenten ongelijk over de wereld verspreid zijn. Jan Servaes vermeldt de spreiding van 1978. “34 % van de correspondenten was in de Verenigde Staten werkzaam, 28 % in Europa, 17 % in Azië en Oceanië, 11 % in Latijns-Amerika, 6 % in het Midden-Oosten en 4 % in Afrika.” Al zijn deze gegevens van een hele tijd geleden, het geeft een goed beeld van waar ons nieuws voornamelijk vandaan komt. Bovendien zijn de meeste journalisten westerlingen, die bepaalde aspecten van niet-westerse culturen over het hoofd zien en de gebeurtenissen bekijken vanuit hun eigen achtergrond. Sommige zaken kunnen slechts worden waargenomen door een goede kennis van de lokale cultuur en de gebruiken. De professionele en persoonlijke visie van de journalist heeft dus een belangrijke invloed op de selectie. Daarbij moet men ook rekening houden met de opinie van de lokale overheid. Men zal trachten de nationale overheid niet te zeer voor het hoofd te stoten. Zo komt het dat men zich vaak ook verlaat op overheidsbronnen of andere woordvoerders. Naast de lokale cultuur heeft ook het al dan niet beheersen van de plaatselijke taal een beduidende invloed op de perceptie van de gebeurtenis. Kennis van de taal heeft bijgevolg ook een impact op de manier warop een journalist de feiten doorgeeft aan het agentschap. Wanneer de journalist de taal niet begrijpt, moet hij beroep doen via andere kanalen en dus via andere filters. Hij moet zich wenden tot andere bronnen die het gebeuren reeds een andere wending kan gegeven hebben. Hij kan ook beroep doen op vertalers maar ook deze kunnen selectief zijn in de manier waarop ze iets vertalen. 98 Men kan op die manier ervoor pleiten dat correspondenten de plaatselijke taal kennen, teneinde een betere berichtgeving te creëren.99 Vaak is de journalist verbonden aan een plaatselijk bureau van een nieuwsagentschap. Op dit niveau gebeurt een eerste grondige selectie.

3

De transmissie van het bericht naar een van de vier wereldnieuwsagentschappen. Na deze eerste selectie wordt de informatie doorgeseind naar een wereldpersagentschap.

4

Daar wordt het nieuws opnieuw geselecteerd en bewerkt. Bij deze tweede selectie spelen op de eerste plaats de ideologische, politieke en economische belangen van dit

98

HESS S. International news and foreign correspondents, Washington D.C., Bookings Institution, 1995, p. 79-80

99

Ibidem p. 86

90

agentschap een rol. Daarnaast wordt rekening gehouden met de culturele, politieke en economische relevantie van het bericht voor de klanten. Bovendien geldt dat hoe meer landen betrokken zijn, hoe groter de kans is dat men het bericht weerhoudt. Sommige inhouden worden vaak belangrijker geacht dan anderen. Politiek komt vaak op de eerste plaats, terwijl wetenschappelijke berichten minder vaak worden opgenomen. 5

Het doorseinen van de internationale nieuwsberichten van het wereldagentschap naar de geabonneerde regionale of nationale nieuwsagentschappen. In België is dat Belga, in Nederland ANP. Ook meer kapitaalkrachtige dagbladen kunnen zich een abonnement van een wereldnieuwsagentschap veroorloven.

6

Derde selectie en bewerking: ook de nationale nieuwsagentschappen maken een kwalitatieve en kwantitatieve selectie. Kwantitatief wordt er zo een 50 % van het binnenkomende internationale nieuws geëlimineerd. Kwalitatief gebeurt er een selectie op basis van de relevantie van de nieuwsfeiten voor het land.

7

De door het nationale nieuwsagentschap geselecteerde berichten worden doorgestuurd naar de abonnees.

8

Vierde selectie en bewerking: de abonnees van het nationale nieuwsagentschap voeren een laatste selectie uit voor publicatie. Indien het artikel interessant genoeg wordt geacht, wordt het persklaar gemaakt. Men voorziet het van titel en foto‟s en indien nodig wordt het herschreven of aangevuld.

9

Publicatie van het bericht.

10

Ontvangst van het bericht: ook degene die het bericht leest, hoort of ziet selecteert wat hij opneemt.

Hieruit blijkt duidelijk dat de berichtgeving, vooraleer zij de huiskamers bereikt, heel wat stadia doorlopen heeft en er ook heel wat „gatekeepers‟ in dit proces (kunnen) ingrijpen. Soms wordt al eens een bepaalde fase overgeslagen (zo kan een correspondent ook rechtstreeks naar de krant berichten doorsturen) maar algemeen worden er dus vier verschillende „filters‟ onderscheiden. Dat een nieuwsbericht al deze fasen doorloopt, heeft uiteraard een impact op het bericht zelf. De vier filters vormen de externe beïnvloedingsfactoren in het nieuwsproductieproces. Over de vertekening in de media wil ik echter verder uitweiden in het volgende hoofdstuk.

91

5.3

Flow

„Flow‟ is een belangrijke term binnen de studie van de internationale communicatie. Het begrip verwijst naar het verkeer, de stroom, de circulatie of de transfer van (media)boodschappen en informatie. Mowlana omschrijft het begrip „flow‟ als volgt; “The movement of messages across national boundaries between and among two or more national and cultural systems” en ook als “the transfer of messages in the form of information and data through individuals, groups, governments and technologies”.100 Ook binnen het mediabeleid van de UNESCO (United Educational, Scientific and Cultural Organisation) gebruikt men de term. Bij de oprichting van de VN werd „free flow of information‟ als centraal principe erkend. Het werd ook opgenomen in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Artikel 19 stelt: “Freedom to hold opinions without interference and to seek, receive and impart information and ideas through any media and regardless of frontiers”. De UNESCO is ook een belangrijke stimulator geweest voor onderzoek naar de stromen in de mediasector. Deze studies zijn van groot belang, al gaan ze gepaard met heel wat moeilijkheden. Ze trachten het volume en de richtingen van het internationale mediaverkeer en de controlecentra in kaart te brengen. Zo wordt het mogelijk een patroon van dominantie en afhankelijkheid te erkennen. Men gaat op zoek naar wie de controle en de macht in de internationale communicatiestroom in handen heeft. Deze controle kan zich situeren in de productie, maar ook in de distributie en de soft- of hardware.101

5.4

Internationale communicatie en zijn problemen

De functie van de agentschapen is drieledig: informatie verzamelen, die informatie ordenen en in een bepaalde vorm gieten en vervolgens doorgeven aan de klanten.102 Omdat het steeds duurder en moeilijker wordt om eigen correspondenten op nieuwswaardige internationale feiten af te sturen, gaat men zich meer en meer abonneren op de diensten van de nieuwsagentschappen. Soms komt men zelfs in de verleiding volledige berichten letterlijk over te nemen. Deze toestand zorgt voor een zekere afhankelijkheid van de media, die zo in de onmogelijk-

100

MOWLANA H., Global communication in transition, California, Thousand Oaks, Sage, 1996, p .4

101

BILTEREYST D., Internationale communicatie, Gent, Academia Press, 2001, p. 31-32

102

PIGEAT H., Les agencies de presse: institutions du passé ou médias d‟avenir Paris, Documentation française, 1997, p. 54

92

heid raken zelf beelden te construeren. Dit heeft uiteraard gevolgen voor de betekenisgeving. Er komt een verregaande unificatie en nivellering van het internationale nieuws tot stand. In de loop van hun bestaan hebben nieuwsagentschappen een aantal belangrijke keuzes gemaakt die ook de nieuwsberichten beïnvloeden.103  De nieuwsagentschappen hebben gekozen voor de vrije concurrentie. Er worden dus geen onderlinge samenwerkingsakkoorden afgesloten.  Ze streven een zo groot mogelijke winst na en alle niet-winstgevende activiteiten worden stopgezet.  De binnenlandse markt komt voor alle nieuwsagentschappen op de eerste plaats. De buitenlandse abonnees komen pas op de tweede plaats.  De nieuwsagentschappen streven naar een zo groot mogelijke diversiteit in hun klantenbestand zodat ze niet enkel mediaklanten hebben.  Men moet de technologische ontwikkelingen op de voet volgen. De internationale berichtgeving volgt dus de principes van de vrije markt, de wetten van vraag en aanbod. “Deze ontwikkelingen hebben tot een oligopolistische marksituatie geleid. Dit is een marktvorm waarin nog slechts enkele aanbieders in een concurrentieverhouding tot elkaar staan en nagenoeg identieke producten afleveren”.104 De media overal ter wereld zijn voor hun internationale berichtgeving sterk afhankelijk van de vier wereldagentschappen. Ook de nationale agentschappen zoals BELGA (België) en ANP (Nederland) halen hun informatie bij de „big four‟ (zie verder in dit hoofdstuk). Zelfs voor overheden en overheidsinstellingen zijn deze persagentschappen de informatiebron bij uitstek voor internationaal nieuws.105 Het blijkt dat elk van deze wereldnieuwsagentschappen minstens 5 000, soms wel tot 10 000 abonnees over de hele wereld heeft. Doordat zij de internationale berichtgeving beheersen, willen immers alle nieuwsdiensten op elk van hen geabonneerd zijn. Maar dit is een dure uitgave, en daarom enkel voorbehouden aan nationale en/of kapitaalkrachtige agent-

103

SERVAES J. en TONNAER C., De nieuwsmarkt. Vorm en inhoud van de internationale berichtgeving, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1992, p. 73

104

SERVAES J., op.cit., p. 48

105

BOYD-BARRETT O. en THUSSU D.K., Contra flow in global news: international and regional news exchange mechanisms, London, Lobbey, 1992, p. 21-23

93

schappen. In 1980 bijvoorbeeld bedroeg het maandelijkse abonnement voor een krant met 100 000 exemplaren oplage zowat 300 000 Belgische frank (ongeveer 7 500 euro).106 De overige internationale nieuwsagentschappen hebben een kleinere reikwijdte, en dus ook een kleinere impact op de internationale berichtgeving. Gemiddeld tellen zij zo‟n duizendtal abonnees. De laatste schakel tussen de nieuwsbron en de nieuwsredactie vormen de nationale persagentschappen, zoals BELGA en ANP. Daarnaast blijven er ook nog enkele regionale nieuwsagentschappen over, die eigenlijk een intermediaire functie tussen de internationale en de nationale persbureaus vervullen. Zij richten zich meestal op een afgebakend geografisch of politiek terrein. De hier aangegeven nivellering heeft zoals gezegd een enorme impact op wat dagelijks als „nieuws‟ wordt bestempeld. Doordat de wereldnieuwsagentschappen allemaal in westerse handen zijn, en voor het overgrote deel aan westerse klanten leveren – alleen zij zijn immers kapitaalkrachtig genoeg – wordt een vicieuze cirkel gecreëerd. Met het oog op hun overwegend westerse abonnees ligt de focus van deze agentschappen dan ook vooral op de westerse wereld. De „objectieve‟ media halen dus de meeste van hun internationale informatie uit bronnen die door de reële economische en politiek-militaire machtsverhoudingen gedomineerd worden.107 “De meeste nieuwsmedia, zowel in het Westen als in de Derde Wereld, zijn voor hun buitenlandse informatievoorziening haast uitsluitend aangewezen op vier westerse wereldnieuwsagentschappen: de Amerikaanse Associated Press (AP) en United Press International (UPI), het Franse Agence France Presse (AFP) en het Britse Reuters.”108 De vier grote wereldagentschappen, waar ik in de volgende paragraaf verder op in zal gaan, zetelen allemaal in de westerse wereld. De berichtgeving wordt hierdoor enorm gekleurd. westerse waarden overheersen en de berichtgeving over de Derde Wereld is vaak stereotiep, etnocentrisch en onvolledig. Veel nieuws uit de „rest van de wereld‟ komt helemaal niet aan bod. Het ideaal van de objectiviteit, dat veronderstelt dat men in staat is om in de schoenen van anderen te gaan staan, klopt hier dus helemaal niet. Rijke „anderen‟ worden soms betrokken maar met arme „anderen‟ wordt weinig rekening gehouden.109

106

SERVAES J., op.cit., p. 38

107

Ibidem, p. 31

108

ibidem, p. 9

109

VAN GINNEKEN Jaap, De Schepping van de Wereld in het Nieuws. De 101 vertekeningen die elk 1 procent verschil maken, Diegem, Bohn Stafleu Van Loghum, 1996, p. 46

94

Deze situatie kwam vooral tot stand in de jaren ‟70 en ‟80. Toen kwam de internationale communicatie en dus ook de berichtgeving in een stroomversnelling. De vooruitgang in de technologie, de politieke situatie en de rooskleurige economie waren de stuwende krachten hiervoor. Dit gebeurde echter alleen in het Westen, de ontwikkelingslanden hinkten namelijk achterop. Media-instellingen ontwikkelden zich in die landen niet zoals in de rijke landen. Op die manier werd de dominantie van het rijke noorden bestendigd. De zuiderse landen kwamen zo in een afhankelijke situatie, wat een nefaste invloed had op de flow. Voor informatie, soms zelfs van de buurlanden, moeten de derde wereldlanden een beroep doen op westerse bronnen. De hele internationale nieuwsgaring werkt dus een cultureel imperialisme in de hand en bestendigt deze ook. Dit komt door de onevenwichtige stromen van informatie en media- en cultuurproducten. Bovendien selecteren journalisten steeds volgens dezelfde criteria gebeurtenissen uit het internationale nieuwsaanbod. Deze voorspelbaarheid houdt verband met een aantal factoren zoals de culturele nabijheid van het bericht, het ongewone, sensationele karakter ervan, de personifiëring en de focus op elites.110 Toch zijn er kritieken op te merken op het idee dat het internationale nieuws bepaald wordt door cultureel imperialisme. Er zou meer aandacht moet worden besteed aan de tegenstromen die op gang zijn gekomen in de minder ontwikkelde landen en aan de lokale dominantie van bepaalde landen.111 Desondanks is de tendens van de westerse dominantie overduidelijk. Ongeveer tweederden van het totale aantal kranten verschijnt in Europa en Noord-Amerika. Het Westen controleert niet alleen de stroom van mediagoederen maar ook de beelden, waarden en symbolen die erin voorkomen. Zo komt er naast een onevenwichtige beeldvorming ook een onevenwichtige beeldvorming tot stand. Dit heeft een negatief effect op symbolisch en materieel vlak. Nieuws vormt een belangrijke informatiebron om te weten te komen wat er zich in de wereld allemaal afspeelt. Maar bij de interpretatie van nieuws moeten we er rekening mee houden dat de beeldvorming op een bepaalde manier tot stand kwam. We moeten ons dan ook afvragen of dit beeld wel strookt met de realiteit en niet te veel cultureel bepaald is. Door de dominantie van de „big four‟ kwam er in de jaren ‟70 een golf van kritiek op gang. De derde wereld wou een meer evenwichtige stroom van informatie, die niet langer werd beheerst door Europa en Noord-Amerika. Er is een onevenwicht op drie vlakken: met betrek110

GALTUNG J. en RUGE H., „The structure of foreign news‟, in: The journal of peace research, 1965, p. 64-90

111

Ibidem, p. 64-90

95

king tot de middelen, de verhoudingen en het nieuwsaanbod. Door het gebrek aan middelen is de derde wereld genoopt een beroep te doen op het nieuws van het Westen. De richtingen van de informatienetwerken verlopen grotendeels volgens de historische koloniale banden, maar wel éénzijdig. De ontwikkelingslanden krijgen dus niet de kans de eigen waarden, opinies en denkbeelden te verspreiden. Zo wordt de westerse ideologie via het nieuws in de derde wereld verkondigd. Aangezien alle informatie in een westers kader wordt geplaatst ontstaat er een vertekend beeld. In het Westen heersten immers andere nieuwswaarden en zal de klemtoon op andere zaken komen te liggen. Volgens de derde wereldlanden wordt zo een vorm van culturele dominantie in stand gehouden.112 Dit vertekende en onvolledige beeld wordt voor de rest van de wereld een stereotiep beeld. In het hele nieuwsaanbod is berichtgeving over de derde wereld ondervertegenwoordigd zowel kwantitatief als kwalitatief. Dit ondanks het feit dat in die landen de meeste mensen leven en de meest wereldschokkende dingen plaatsgrijpen. Om commerciële redenen stellen de agentschappen zich af op hun westerse klanten, die vooral westers nieuws willen. Het aantal berichten over ontwikkelingslanden wordt kwantitatief overstelpt door berichten uit de westerse wereld. Om diezelfde commerciële redenen zal de berichtgeving over de derde wereld worden gereduceerd tot sensationele en oppervlakkige informatie. Het gebrek aan diepgang leidt tot een kwalitatieve schaarste. Volgens Galtung en Vincent dient zulke berichtgeving maar één doel: “Confirming to people in center countries what a miserable life people have in those periphery countries, and consequently how fortunate people in center countries really are for not being there nor being members of the periphery countries”.113

5.5

Internationale persagentschappen

Nieuwsagentschappen zijn uitgegroeid tot de belangrijkste informatiebronnen voor internationaal nieuws. Er bestaan verschillende soorten agentschappen ingedeeld op basis van de schaal waarop ze actief zijn. Er zijn vier wereldnieuwsagentschappen een tiental internationale nieuwsagentschappen, een tiental regionale of continentale nieuwsagentschappen en ten slotte honderden nationale nieuwsagentschappen. Daarnaast bestaan er nog gespecialiseerde

112

BILTEREYST D., op.cit., p. 113-114

113

GALTUNG J. en VINCENT A., Global glasnost: toward a new world information and communication order?, Cresskill, Hampton Press, 1995, p. 2

96

nieuwsagentschappen, die zich beperken tot bepaalde inhoudelijke deelgebieden of die zich richten tot bepaalde etnische groepen.114 Op wereldvlak zijn er vier die een quasi monopoliepositie bezitten: het Noord-Amerikaanse United Press International (UPI, als fusie van UP en INS in1958) en Associated Press (AP, 1848), het Franse Agence France Presse (AFP, 1944) en het Britse Reuter (1851).115 Deze vier persagentschappen worden samen de „big four‟ genoemd. Laten we deze wereldagentschappen van nader bekijken. De voorloper van het Amerikaanse Associated Press (AP) werd in 1848 opgericht als een cooperatie van verschillende kranten en omoepstations van New York om goedkopere telegrafische nieuwsverzameling buiten de stad te organiseren.116 AP is de grootste nieuwsorganisatie in de wereld en beschikt over een ruime financiële basis. Het agentschap heeft een uitgebreid internationaal informatienetwerk en is voornamelijk gericht op Europa (minder dan AFP en Reuters, het Franse en Britse agentschap), Latijns-Amerika en vooral de Verenigde Staten en Canada. In het Midden-Oosten neemt de rol van AP toe in het nadeel van Reuters en AFP.117 AP heeft tal van gespecialiseerde informatiediensten en een financieel-economische nieuwsdienst. Vooral van belang is het feit dat het beschikt over de grootste fotonieuwsdienst ter wereld.118 In 1990 voorzag AP 15 500 klanten in 112 verschillende landen van nieuws. Het onderhield een netwerk van 617 buitenlandse correspondenten in 67 landen en verspreidde nieuws in vijf talen. Het is nog steeds in handen van Amerikaanse mediabedrijven.119 Charles Havas richtte in 1853 het Franse nationale persbureau op, dat in 1944 werd omgevormd tot Agence France Presse (AFP). Dit bureau heeft goede banden met de Franse overheid 50 à 60 % van de inkomsten van AFP komen uit abonnementen van overheidsdiensten. De overheid heeft omgekeerd ook topvertegenwoordigers in het beheer van AFP. Der verlieslatende financiële status van de onderneming werkt die afhankelijkheid van de overheid in

114

HACHTEN W.A., The World news prism; changing media of international communication, Ames, Iowa State University Press, 1996, p. 42-45

115

BRAECKMAN C., CHORUS B., DE HAES I., De medialeugen, Berchem, EPO, 1994, p. 48

116

STEVENSON R.L., Global communication in the 21th century, New York Longman, 1994, p. 288

117

BOYD-BARRETT O., The international news agencies, London, Constable, 1980, p. 130-151

118

HACHTEN W., op.cit., p. 91

119

ALLEYNE M. en WAGNER J., Stability and change at the „big four‟ news agencies, in: Journalism Quarterly, vol. 70, 1993, p. 40-50

97

de hand.120 Toch is de AFP een coöperatieve onderneming met een commercieel statuut. Het heeft zijn internationale reputatie van onafhankelijkheid en professionaliteit weten te behouden. AFP is het enige niet-Angelsaksische wereldnieuwsagentschap. Het bureau speelt een belangrijke rol in de nieuwsvoorziening over Europa, Afrika, het Midden-Oosten, Azië en Oceanië.121 AFP heeft 550 voltijdse correspondenten in 150 landen en voorziet 12 500 klanten in 44 landen van nieuws. Het Britse Reuters is gegroeid uit een initiatief van de financiële wereld in Groot-Brittannië die in 1851 het nationale persbureau oprichtte om de verspreiding van het nieuws in het Britse Rijk te verbeteren. Reuters is het meest wereldgeoriënteerde nieuwsagentschap van de „big four‟. Reuters zelf realiseert maar 20 % van zijn omzet in Groot-Brittannië. Binnen zijn internationaal netwerk heeft het bureau een evenwichtiger verdeling van correspondenten dan de andere drie. Reuters is een naamloze vennootschap waarvan de aandelen voor meer dan 80 % in handen zijn van Engelse provinciale en nationale kranten en van Australische en NieuwZeelandse kranten. Het is wellicht een van de meest succesvolste nieuwsagentschappen, mede door de financieel-economische databanken.122 Reuters is ook befaamd voor zijn gespecialiseerde economische nieuwsdienst, Reuters Economic Services, die de verliezen van de gewone nieuwsvoorziening compenseert. Reuters bericht vooral over Europa, Noord-Amerika, Afrika, het Midden-Oosten, Azië en Oceanië.123 Reuters heeft 968 correspondenten in 74 landen en verkoopt nieuws aan 29 310 abonnees in 131 landen.124 Ook het tweede Amerikaanse nieuwsagentschap, United Press International (UPI), vindt zijn oorsprong in de krantenwereld. Het ontstond in 1958 door een fusie tussen United Press en International News Services. Het is een zuivere privé-onderneming met winstdoelen. Door zijn verlieslatende karakter en de bijhorende schuldenberg wisselde het agentschap in de jaren ‟80 verschillende malen van eigenaar en organisatiestructuur. Het abonnee- en personeelsbestand is de laatste jaren drastisch gedaald. Ondanks talrijke reorganisaties en innovaties veranderde de instabiele financiële situatie van UPI niet. Momenteel is UPI nog slechts een internationaal fotonieuwsagentschap. Het budget van het bureau was vergeijkbaar met de andere, maar UPI

120

ALLEYNE M., International power and international communication, Basingstoke, Macmillan, 1995, p. 76-83

121

BOYD-BARRETT O THUSSU D.K., op.cit., p. 122-130

122

BILTEREYST D., op.cit., p. 102-103

123

BOYD-BARRETT O. en THUSSU D.K., op.cit;, p. 289

124

STEVENSON R.L., op.cit., p. 89

98

bleef altijd minder op de hele wereld gericht.125 UPI richt zich vooral op de mediamarkt van de Verenigde Staten en Latijns-Amerika en bericht in mindere mate over Europa, Azië en Oceanië.126 In 1990 had UPI nog 6 000 abonnees in 100 landen en beschikte over 105 correspondenten in 81 landen.127 Het persbureau is nu in handen van een Saoedische mediagroep.

125

ALLEYNE M. op.cit., p. 76-83

126

BILTEREYST D., op.cit., p. 105

127

STEVENSON R.L., op.cit., p. 288-289

99

6

Vertekening in de media

“… The media represent the most efficient means for creating public discourse and one of the most important factors in forming public opinion. This naturally does not mean that the media shape all our opinions or attitudes, but they do establish the frameworks wherein our opinion is formed …”128

6.1

Het belang van de media

De wereld heeft in de twintigste eeuw geweldige veranderingen ondergaan. Zonder twijfel kunnen we de ontwikkeling van de communicatiemedia als één van de meest diepgaande wijzigingen beschouwen. Anderhalve eeuw geleden wisten we amper wat er in een ander werelddeel gebeurde, terwijl we nu met een druk op de knop de hele – zij het virtuele – wereld kunnen binnentreden. De informatiestromen kenden gedurende de twintigste eeuw een explosieve groei. Enerzijds ontplooide bepaalde media zich verder, zoals bijvoorbeeld de geschreven pers en de film. Anderzijds ontstonden er nieuwe media, zoals de televisie en het internet. Met de opkomst van de massamedia in de loop van de twintigste eeuw werd een publiek gecreëerd dat haar mening vormt op basis van de berichtgeving in die massamedia. Kranten, radio, en na de Tweede Wereldoorlog ook de televisie bieden de lezer/kijker een brede blik op de wereld om zich heen, ze creëren het „framework‟ waaraan de man op de straat zijn mening ophangt. De media worden dan ook vaak verondersteld te fungeren als een „vierde macht‟, de macht die het dichtst bij de burger ligt, en in dat beeld treedt de journalist objectief en neutraal op.129 Sociologisch en taalkundig onderzoek heeft aangetoond dat de media een belangrijke factor zijn in het vormen van de publieke opinie. Journalisten, nieuwsagentschappen en redacteurs bepalen wat er dagelijks belicht wordt en – misschien wel belangrijker – wat er dagelijks niet behandeld wordt. De impact van dit dagelijkse selectieproces, en dit op vele verschillende ni-

128

PARENTI M., Inventing reality. The politics of news media, Belmont, Wordsworth Group, 1993, p. 2324, geciteerd in: SKOPLJANAC BRUNNER N., „An analysis of media presentation of reality by RTV Serbia‟, in: SKOPLJANAC BRUNNER N., GREDELJ S., HODZIC A. and KRISTOFIC B.(ed.), Media & War, Zagreb and Belgrade, Centre for transition and civil society research and Agency Argument, 2000, p. 223

129

BLOMMAERT J., „De panoptische media en 11 september‟, in: Samenleving en politiek, IX, 2002, 4, p. 26

100

veaus van het nieuwsgaringsproces, wordt nu niet langer meer ontkend: “Vermits ons geloof in de alziende media zo groot is merken we niet langer dat de media ons allerhande zaken doen zien, en dat de mogelijkheden om via de media systematisch aan beïnvloeding te doen nu nagenoeg onbeperkt zijn”.130 Het medium dat allicht reeds het langst bestaat is de pers. Gedurende de twintigste eeuw heeft dit medium aanzienlijke wijzigingen ondergaan. Dankzij de vergrote informatiestromen worden we vandaag door de dagbladen op de hoogte gehouden van elk internationaal gebeuren en kan men steeds kort op de bal spelen. In deze tijden van internetgekte en televisieverslaving zou je kunnen denken dat de impact van de dagbladpers zienderogen zou afnemen. Het tegendeel is echter waar. Ondanks de enorme explosie van informatiestromen en de alomtegenwoordigheid van audiovisuele media, heeft krantenonderzoek volgens hoofdredacteur van De Standaard Vandermeersch wel degelijk zin.131 Vaak worden televisie- en radiojournaals voor een groot deel gemaakt op basis van wat er in de kranten verschijnt. Hij staaft zijn antwoord aan de hand van een uitspraak van Leo De Bock, gewezen hoofdredacteur van het VRT-televisienieuws. “Televisie heeft onmiskenbaar de grootste impact maar het is niet het meest geschikte middel om informatie over te dragen. Met de inhoud van één tv-journaal vul je hoogstens anderhalve krantenbladzijde. Dat zegt genoeg. Wie de achtergronden van het nieuws wil kennen, redt het niet met te alleen.”132 Ook volgens Els De Bens blijft de rol van de pers zeer betekenisvol. Dagbladen kunnen nog steeds rekenen op vijf miljoen lezers. Bovendien bevestigen de kranten voortdurend hun rol van „waakhond‟ door meer tijd, energie en mankracht te investeren in het journalistieke eindproduct. Het aandeel in de tewerkstelling in de dagbladpers en in de consumptie van kranten blijft erg omvangrijk. Terwijl op een bepaald moment de nieuwsdiensten van de Vlaamse audiovisuele media het moesten stellen met 110 voltijdse journalisten, waren er 656 journalisten tewerkgesteld in de dagbladsector. De pers heeft ook aangetoond dat men het hoofd kan bieden aan de twee andere traditionele media, radio en televisie.133 Deze twee redenen, het feit dat de pers reeds een oud medium is en het feit dat kranten desondanks nog steeds een belangrijke rol spelen, heeft me de keuze doen maken een krantenonderzoek op touw te zetten.

130

Ibidem, p. 37

131

DEVOS Carl, op.cit., p. 202

132

ibidem, p. 203

133

DE BENS Els, op.cit., p. 13

101

Het meest alomtegenwoordige medium vandaag is echter de televisie. De impact van audiovisueel materiaal op ons beeld van historische gebeurtenissen mag niet onderschat worden. Wanneer we refereren aan 11 september, haalt iedereen zich spontaan de instortende WTCtorens voor de geest. De val van de Berlijnse Muur, de eerste man op de maan en ook de executie van Ceausescu zijn ons als het ware op het netvlies gebrand. Ik kon niet om het belang van de televisie heen. Kranten, weekbladen en televisie zijn echt geen zuiver informatieve gegevens. Vaak genoeg heersen er polemieken over politieke hangijzers en nemen journalisten heikele standpunten in. We kunnen stellen dat informatieoverdracht de voornaamste functie is van de media, maar dat al te vaak deze overdracht (on)gewenste neveneffecten krijgt. Over de massamedia kunnen we enkele principes formuleren. Ten eerste kunnen de media – hoe hard ze zelf hun best doen – niet als objectief worden beschouwd. Daarnaast geven de media een bepaalde kijk op de wereld, dit door selectie van het nieuws en door de manier van weergeven. Bovendien kunnen de media ingrijpen op de wereld, er worden beelden gevormd en deze beelden hebben hun invloed op de opvattingen van mensen. Als vierde en laatste punt kunnen we niet gewagen van éénrichtingsverkeer tussen mens en media. De doelgroep bepaalt immers mee de selectie van het nieuws.134 Deze vier principes in het achterhoofd houdend is het dus van immens belang steeds de nodige kritiek aan de dag te leggen tegenover de verschillende mediakanalen.

6.2

Feiten en visies

Historici gaan op zoek naar waarheden over het verleden, naar de historische feiten. Men tracht een zo objectief mogelijk beeld weer te geven van „hoe het eigenlijk geweest is‟.135 Maar is dit wel mogelijk? Kan men een historische werkelijkheid objectief vertalen? Het gezond nastreven naar objectiviteit is wenselijk, maar wie deze objectiviteit als enig doel stelt, zou wel eens erg teleurgesteld kunnen worden. Reeds bij onze dagelijkse waarnemingen zijn we ondergeschikt aan onze interpretatie. Op de eerste plaats is elke waarneming selectief. Uiteraard beperken we ons tot bepaalde aspecten van een gebeurtenis. We selecteren op basis wat voor ons betekenisgevend is. Toch kan ook volledigheid niet gelden als synoniem van objectiviteit. Ten tweede is onze taal geen spiegel van de werkelijkheid, maar belichaamt een

134

DE NECKERE Gita, op.cit., p. 64

135

Wie es eigentlich gewesen ist, Leopold von Ranke

102

bepaalde bril of een bepaald raster waardoor we de werkelijkheid waarnemen.136 Éénzelfde gebeurtenis kan door twee verschillende individuen op een totaal andere manier worden vertaald. De ene kant spreekt bijvoorbeeld over „vrijheidsstrijders‟, terwijl anderen het hebben over „terroristen‟. Beide begrippen zijn inderdaad niet waardevrij. Maar ook in minder conflictueuze situaties stuiten we op dezelfde verschillen. Elke mens zit dus vast aan een aantal strakke mentale structuren. Deze zijn ontstaan door het opgroeien in een bepaalde cultuur, op een bepaalde plaats, bij ouders die ons een bepaalde opvoeding geven. Overkoepelend binnen elke gemeenschap zijn er zo culturele codes ontstaan. Met de kennis van deze codes kan men in een tekst tussen de regels doorlezen of een aantal geïmpliceerde dingen bespeuren. De meest opvallende mentale structuur waar wij mee worstelen, is het etnocentrisme, of in ons geval het eurocentrisme. Heel vaak wordt in termen van Oost en West gesproken, hoewel deze termen niet eenzijdig zijn. Alles ligt zowel ten oosten als ten westen van al het andere. Natuurlijk zijn er een oostelijk en een westelijk halfrond – als we die conventie aanvaarden. Maar het is slechts zelden dat deze termen in die objectieve context worden gebruikt. Het „Oosten‟ krijgt dan vaak bijbetekenissen als overbevolkt, apathisch, despotisch, conservatief, oud en donker, terwijl het „Westen‟ wordt overladen met connotaties als dynamisch, democratisch, progressief, nieuw en verlicht.137 De journalistiek is het domein bij uitstek waar men naar objectiviteit en helderheid streeft. Vaak wordt aangenomen dat journalisten en onderzoekers vrij zijn in hun denken, schrijven en zeggen. Toch zijn ook zij niet in staat onafhankelijk te denken en zijn ook zij onderworpen aan vroeger gedachtegoed. Bovendien behoren ook zij tot een bepaalde beschaving, taalgebied, nationaliteit, etnische groep, klasse, geslacht, leeftijdsgroep enzovoort. Iedereen is het product van zijn achtergrond. Dat wil niet zeggen dat dit allesbepalend als zijn, maar deze achtergrond zal hun denken en schrijven wel reeds in een bepaalde richting duwen. En ook al is men zich bewust van de eigen vooringenomenheid, men zal er nooit volledig aan kunnen ontsnappen.

6.3

Journalisten en objectiviteit

Ik heb nu meermaals benadrukt dat niemand een objectief verhaal kan vertellen. Dit mag echter geen reden zijn om geen pogingen meer te doen de waarheid te achterhalen en een zo 136

LORENZ Chris, De constructie van het verleden. Een inleiding in de theorie van de geschiedenis, Amsterdam, Boom, 2002, p. 33

137

VAN GINNEKEN Jaap, op.cit., p. 17

103

coherent mogelijk verslag van feiten te geven. Bovendien zal elke journalist zijn artikel verantwoorden op basis van de objectiviteit. Achter elke claim van objectiviteit gaat echter altijd een opvatting schuil.138 Wat door sommigen als een objectieve waarheid wordt beschouwd, zal door anderen worden aanzien als een subjectieve waarheid. Voor elk verhaal kan men argumenten „voor‟ en „tegen‟ aanhalen. De objectiviteit van journalisten zal dus steeds onder vuur blijven – meer dan bij wetenschappers. Reporters zijn mannen van de actie. Zij hebben slechts één dag de tijd om zaken te onderzoeken en zich in te werken in achtergrondinformatie. “He must make immediate decisions concerning validity, reliability and „truth‟ in order to meet the problems imposed by the nature of his task – processing information called news, a depletable consumer product made every day.”139 Terwijl sociale wetenschappers het zich kunnen permitteren niet over één nacht ijs te gaan, worden journalisten gedwongen snel te werk te gaan. Er moeten voor hen dus andere maatstaven voor objectiviteit worden gebruikt. Zij moeten dus ook andere strategieën hebben om een zekere objectiviteit te benaderen. Ten eerste is het de taak van de journalist om op zoek te gaan naar feiten. Uit wat er dagelijks op de aardbol gebeurt zal hij slechts een zeer kleine fractie aan feiten pikken. We kunnen onmogelijk zeggen dat zo‟n selectie objectief kan gebeuren. Ook de vertaling van deze feiten in artikels zal steeds uiting geven aan de ideeën van de schrijver. Of zoals Roger Fowler het stelt: “Both „selection‟ and „transformation‟ are guided by reference, generally unconscious, to ideas and beliefs.”140 Op die manier is het nieuws geen neutrale weergave van de realiteit, het is eerder een „sociale constructie van de realiteit‟. Als reporter is het van belang „feiten‟ te identificeren. Heel vaak wordt van bepaalde zaken beweerd dat ze „waar‟ zijn, terwijl ze deze zogenaamde waarheid moeilijk te bewijzen is. De journalist heeft namelijk een deadline te halen of men kan de nodige documenten niet verkrijgen. De lezer van de krant wil echter weten of de zaken die in de krant staan werkelijk „feiten‟ zijn. Bovendien zou de lezer de reporter ervan kunnen beschuldigen partijdig te zijn, aangezien hij geen tegengestelde opinies aan bod laat komen. Om deze – terechte – aantijging teniet te doen kan de journalist andere stemmen aan het woord laten. Het geven van tegengestelde opinies is een eerste manier om objectiever te zijn. Deze stemmen kunnen het verhaal bevestigen of ontkennen. 138

ibidem, p.4 6

139

TUCHMAN Gaye, Objectivity as strategic ritual: an examination of newsmen‟s notions of objectivity, in: News. A reader, p298

140

FOWLER R, op.cit., p. 2

104

Anderzijds kan de journalist wel over meerdere bewijzen beschikken. Hoe meer bijkomende ware feiten de reporter kan aanbrengen, hoe objectiever zijn verhaal. Dit is een tweede manier om objectiviteit te benaderen. De bewijzen die de journalist aanbrengt horen dan algemeen als waar te worden aanvaard. Om zijn verslag te staven kan de journalist letterlijke citaten geven van andere personen. Op die manier ontrekt de journalist zijn eigen aandeel in het verhaal en laat hij de feiten als het ware voor zichzelf spreken. Het gevaar bestaat hier echter dat de reporter net die personen citeert die zijn mening verkondigen. Hoe meer namen en citaten worden aangereikt, die niet de mening van de journalist zelf verkondigen, hoe geloofwaardiger de informatie wordt. Een laatste manier om als reporter zo objectief mogelijk te werk te gaan is het structureren van de informatie tot een geschikte eenheid. Dit is echter problematisch, omdat deze structuur volledig van de schrijver afhankelijk is. De journalist zal dus zelf instaan voor de keuzes die hij maakt. Hij beslist wat hij in het begin van het artikel plaatst en dus het meest belangrijk acht. Wat vaak als belangrijk wordt aanzien zijn de antwoorden op de vragen wat, wie, waar, wanneer, waar en hoe. Toch zijn de antwoorden op deze vragen niet zo eenduidig als ze zouden lijken. Over een betoging kan in het ene verslag staan hoeveel mensen er aanwezig waren en wat hun aanklachten waren, terwijl in het andere verslag de nadruk zal worden gelegd op een aantal individuen die met stenen naar de politie smeten. Wat de journalist interessant vindt is daarom dus zeker niet de essentie. Het is dus zeker van belang feiten en opinies uit elkaar te houden. Er zijn een aantal redenen waarom we overtuigd zijn dat objectiviteit onmogelijk is.141 1

omdat en objectieve werkelijkheid/waarheid niet te vatten is;142

2

omdat de pers nooit een objectief reporter is, maar een actieve medespeler in het creëren van de werkelijkheid;143

3

omdat de media, al dan niet bewust en met opzet, ons een realiteit tonen die afwijkt van de werkelijkheid;144

141

Dit lijstje redenen haalde ik uit volgende licentiaatsverhandeling: AGTEN Bram De berichtgeving over de eerste Palestijnse Intifada in De Morgen en De Standaard, licentiaatverhandeling Nieuwste Tijden, UGent, 2004, p. 60

142

DE BENS E. (ed.), Massamedia en politiek. Liber memorialis Theo Luykx, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1982, p 6

143

MERILL J.C. en FISHMAN H.A., The world‟s great dailies: profiles of fifty newspapers, New York, Hastingshouse, 1980, p 12

144

SERVAES J. en TONNAER C., op.cit., p 42-45

105

4

subjectiviteit hoeft niet noodzakelijk het gevolg te zijn van doelbewuste pogingen tot manipulatie. Berichtgeving hoeft dus geen gevolg te zijn van „vals bewustzijn‟ en een bewuste versluiering van de werkelijkheid. Bovendien: wie bepaalt wat „vals‟ en „eerlijk‟ bewustzijn is, als de realiteit geen vaststaand gegeven vormt;145

5

zelfs het vermijden van subjectiviteit is een vorm van subjectiviteit. De journalist probeert zo weinig mogelijk betrokken te worden in het nieuws dat hij bericht, hij probeert zich boven sociale en politieke conflicten te plaatsen. Het is duidelijk dat ook deze beslissingen een ideologie in zich dragen. Net de groepen met de meeste kritiek op ideologie zijn de grootste dragers van ideologie.146

De vraag is ook of objectiviteit wenselijk is. Een objectieve pers in een fundamenteel ongelijke maatschappij leidt immers tot de versterking van ongelijke machtstructuren147 het is dus beter te streven naar pluriformiteit in het nieuws, als logisch aanhangsel van de vrijheid van meningsuiting.148 Met andere woorden: beter verschillende subjectieve visies naast elkaar laten bestaan, waaruit de lezer een keuze kan maken, dan één enkele ideologie laten voortleven onder het mom van de objectiviteit. In het vorige hoofdstuk maakten we kennis met internationale nieuwsagentschappen. Hieruit bleek dat het probleem van de objectiviteit zich reeds op dit niveau stelt. De centrale rol van de „gatekeepers‟ tast de objectiviteit aan al op het hoogste niveau aan. De vier wereldnieuwsagentschappen zijn ingebed in westers denken en richten zich voornamelijk op een westerse markt. Dit zorgt voor een onevenwichtige berichtgeving. Iedereen die instaat voor het selecteren van de nieuwsitems – de journalisten en correspondenten, de hoofden eindredacteurs, de nieuwsagentschappen – wordt ook door andere factoren beïnvloed. Het is wel belangrijk te benadrukken dat deze „gatekeepers‟ zich veelal niet bewust zijn van deze invloeden, want vaak liggen zij ingebed in de (westerse) ideologie. Zo is het duidelijk dat de persoonlijke en professionele visie van de journalist een belangrijke rol zullen spelen in zijn uiteindelijke nieuwsselectie. Zo zal een sensatiejournalist uiteraard andere facetten belichten dan een oorlogsverslaggever, maar ook deze laatste zal bijvoorbeeld door zijn ideologische achtergrond niet volledig „onbevooroordeeld‟ te werk gaan. Hiermee 145

VERSTRAETEN H., op.cit., p. 116

146

Ibidem, p.. 117

147

Ibidem, p.. 121

148

GANS H.J., Deciding what‟s news: a study of CBS evening news, NBC nightly news, Newsweek and Time, New York, Pantheon Books, 1979, p.. 90

106

samenhangend speelt het referentiekader van de journalist een belangrijke rol. Ook de journalist wordt gevormd door zijn omgeving en heeft bijgevolg een specifiek blikveld. Hierdoor richt hij zijn focus op wat hij – volgens zijn blikveld – belangrijk acht, en worden andere aspecten buiten beschouwing gelaten. Ook de taal van de correspondent staat volledige objectiviteit in de weg en wel op twee vlakken. Enerzijds ligt ook hier de (westerse) ideologie in de taal ingebed. Maar anderzijds speelt de kennis van de plaatselijke taal een belangrijke rol in het begrijpen van de plaatselijke situatie. Het al dan niet beheersen van de taal heeft een belangrijke impact op de perceptie van de journalist. Zoals reeds in het vorige hoofdstuk benadrukt is het van groot belang de lokale taal te kennen. Wanneer men de taal niet kent, is hij verplicht zich te richten op verschillende kanalen om zijn informatie te bekomen. Hij moet vertrouwen op vertalers en tolken of op verslaggeving in een taal die de journalist wel machtig is. Telkens treedt er een (mogelijkheid tot) ernstige vertekening van de gebeurtenis op.

Wat is nieuws of ‘niets nieuws’

6.4

Wat is „nieuws‟? We hanteren het woord dagelijks, elke morgen worden krantenpagina‟s gevuld met „nieuws‟, elk uur wordt op de radio het nieuwsbulletin voorgelezen, programma‟s worden onderbroken voor hoogdringende „nieuwsflashes‟ ... en ‟s avonds staat in ieder huisgezin zo rond een uur of zeven de televisie aan voor „het journaal‟. We worden overstelpt met informatie uit de gehele wereld maar die informatie verdwijnt alweer even snel uit onze hoofden, want de volgende dag is er alweer nieuw „nieuws‟. Zelden of nooit wordt de vraag gesteld wat het begrip „nieuws‟ nu eigenlijk precies inhoudt. Maar wie bepaalt wat nieuws is en hoe dat „nieuws‟ wordt wat het uiteindelijk is? Door welke elementen wordt die keuze beïnvloed? De impact van het nieuws kan niet onderschat worden. De verslaggeving vormt immers, samen met andere socio-cultureel vormende factoren als onderwijs en onderzoek, een “viltstift die ons helpt bepaalde patronen te accentueren, hun coherentie en „logica‟ te onderkennen, en ze vanaf dat moment als vanzelfsprekend waar te nemen. Een heleboel andere, die in principe even coherent en logisch zijn, worden daarbij over het hoofd gezien”.149 Steeds meer en meer mensen baseren zich op slechts één nieuwsbron – vandaag veelal het televisiejournaal –

149

VAN GINNEKEN, op.cit., p.. 22

107

die op die manier in belangrijke mate verantwoordelijk is voor de vorming van het ideeëngoed van de „massa‟. Laten we verder op zoek gaan naar hoe „nieuws‟ wordt geselecteerd. De actualiteit is een kluwen van gebeurtenissen. Sommige zaken worden beschouwd als belangwekkend, terwijl andere dingen als verwaarloosbaar opzij wordt geschoven. Men probeert in dit chaotische kluwen op zoek te gaan naar coherentie en logica. Maar deze zoektocht is opnieuw bepaald door denkpatronen, die ons zijn ingegeven door cultuur, taal, klasse en andere. Men selecteert gebeurtenissen en verbindt hen met andere om zo tot een natuurlijk en samenhangend verhaal te komen. Maar wat brengt ons ertoe het ene belangrijker te achten dan het andere? Een klassiek voorbeeld is het verhaal van de hond, die een man bijt. We zouden het vreemd vinden als zo‟n alledaagse gebeurtenis in de krant stond. Wanneer het echter voorvalt dat een man een hond bijt, zal men van een krantenartikel gewijd aan dit item veel minder raar opkijken. Maar het is vaak ingewikkelder dat dit voorbeeld. Rond de vraag „Wat is nieuws?‟ zijn er reeds allerhande theorieën geschreven. Één van die theorieën werd uitgedacht door het Scandinavische duo Johan Galtung en Mari Holmboe Ruge. Zij maakten een studie over „The structure of foreign news‟. Ze vroegen zich af hoe en waarom grote crises (in de derde-wereldperiferie) werden weergegeven binnen hun eigen kleine land (in de eerste wereld-periferie).150 Zij formuleren een aantal principes eigen aan de berichtgeving over het buitenland. Eigenlijk zijn deze voor de hand liggend. De twee auteurs trachten aan de hand van een aantal criteria een logica op te bouwen om te kunnen onderscheiden wat nieuwswaarde heeft. Ze gebruiken hiervoor de metafoor van de radio en de luisteraar. Wanneer zal de luisteraar de signalen opvangen en effectief beluisteren? Het is te vergelijken met de stroom van informatie waaruit journalisten significante berichten moeten halen. Eerst bepalen de auteurs enkele veronderstellingen volgens deze metafoor. Hieruit trachten ze vervolgens gelijkenissen te puren in verband met het waarderen van buitenlands nieuws. Hun criteria zijn de volgende: 151 1

If the frequency of the signal is outside the dial it will not be recorded. (Als de frequentie van de signalen buiten het bereik liggen, dan worden deze niet opgenomen.) Galtung en Ruge interpreteren frequentie als de tijd de nodig is voor een bepaalde ge-

150

ibidem, p. 33

151

TUMBER Howard, News. A reader, Oxford, Oxford university press, 1999, p.. 21 Het hiernavolgende werd gebaseerd op TUMBER, tenzij anders vermeld.

108

beurtenis of de tijd om een bepaalde ontwikkeling door te maken. Net zoals de radio een beperkte mogelijkheid om elektromagnetische golven op te vangen, zo heeft ook de krant een beperkte tijd, namelijk één dag, om feiten te rapporteren. Daarom worden gebeurtenissen herleid tot zijn essentie. En hoe meer de zogenaamde frequentie van een gebeurtenis overeenkomt met de frequentie van het nieuwsmedium, hoe groter de kans dat het zal worden opgenomen door het medium. Met andere woorden, hoe korter de tijd die nodig is om betekenis te krijgen, hoe groter de kans dat dit als nieuws wordt opgenomen. Een gebeurtenis die pas na een hele tijd betekenis krijgt, wordt vaak zelfs helemaal niet opgemerkt. Het gevolg hiervan is dan ook dat langetermijnprocessen veel minder kans op publicatie maken, tenzij zij een dramatische climax bereiken 2

The stronger the signal, the greater the amplitude, the more probable that it will be recorded as worth listening to. (Hoe sterker signaal, hoe groter de amplitude en hoe groter de kans dat men het waard zal achten ernaar te luisteren.) Hier is het heel simpel. Hoe gruwelijker een moord, hoe groter de brug die wordt geopend, hoe groter de kans dat deze gebeurtenissen in het nieuws worden opgenomen. Hier gaat het dus over de schaal en de intensiteit van een gebeurtenis. Een nieuwsitem moet een bepaalde drempel overschrijden vooraleer het als zodanig geregistreerd wordt.

3

The more clear and unambiguous the signal (the less noise there is), the more probable that it will be recorded as worth listening to. (Hoe helderder en ondubbelzinniger het signaal (hoe minder storing), hoe groter de kans dat men het waard zal achten ernaar te luisteren…) De vraag is dan wat storing en wat een signaal is? Dit berust op conventie! Vaak worden complexe feiten en dubbelzinnigheden uit het nieuws geweerd. Als een bepaald bericht duidelijk en éénzijdig is, is de kans groot dat dit bericht in de krant komt te staan. Wanneer er verschillende, inconsistente verklaringen voor een bepaalde gebeurtenis kunnen gegeven worden, zal deze veel minder snel opgepikt worden. Dit wil echter niet zeggen dat een eenvoudige gebeurtenis primeert boven een complexe.

4

The more meaningful the signal, the more probable that it will be recorded as worth listening to. (Hoe meer betekenisvol, hoe groter de kans dat men het waard zal achten ernaar te luisteren …) Het gaat hier over de relevantie die gebeurtenissen hebben. Relevante signalen zijn inpasbaar in het referentiekader van de ontvanger. Deze relevantie heeft twee aspecten. Enerzijds moet er sprake zijn van „cultural proximity‟. Diegene die de gebeurtenissen overloopt zal meer aandacht schenken aan het vertrouwde, het cultureel herkenbare, en wat cultureel verderaf staat zal gemakkelijker onopgemerkt voorbijgaan. Anderzijds is er de tweede dimensie in de zin van „relevance‟: een cultureel veraf 109

gelegen land kan toch opgemerkt worden doordat er een conflictsituatie met iemands eigen groep ontstaat. 5

The more consonant the signal is with the mental image of what one expects to find, the more probable that it will be recorded as worth listening to. (Hoe meer het signaal consonant is met het mentale beeld van wat men verwacht…) Deze vijfde hypothese linkt de geselecteerde berichten aan wat het publiek in zijn hoofd heeft. Dat kan gaan over verwachtingen, maar ook voorspellingen en zelfs wensen. Er moet dus een zekere overeenstemming zijn tussen wat werkelijk gebeurt en wat men verwacht dat er zal gebeuren. Op die manier is veel nieuws eigenlijk al oud. De mentale matrix die hierbij gecreëerd wordt, filtert de feiten, en doet gebeurtenissen die al te zeer van de verwachting afwijken naar de achtergrond verdwijnen.

6

The more unexpected the signal, the more probable that it will be recorded as worth listening to. (Hoe onverwachter het signaal, hoe groter de kans dat men het signaal zal opvangen…) Deze hypothese moet de vierde en vijfde these bijschaven. Het is te simpel enkel te stellen dat een gebeurtenis nieuws wordt wanneer het „betekenisvol‟ genoeg is of wanneer het overeenkomt met onze verwachtingen. Als er iets geheel onwaarschijnlijk gebeurt, zal dit zeker een nieuwswaarde krijgen. Desondanks moeten ook deze onverwachte gebeurtenissen binnen het raamwerk van het betekenisvolle en overeenstemmende vallen. Onvoorspelbaarheid en zeldzaamheid spelen uiteraard ook een rol.

7

If one signal has been tuned in to the more likely it will continue to be tuned in to as worth listening to. (Eens een signaal werd opgevangen, hoe meer waarschijnlijk dat men dat signaal later opnieuw zal beluisteren …) Wanneer een bepaald item nieuws is geworden, zal men de verdere ontwikkelingen zeker blijven opvolgen, ook al zijn deze minder heftig dan in het begin. Men gaat op zoek naar een continuïteit in de berichtgeving.

8

The more a signal has been tuned in to, the more probable that a very different kind of signal will be recorded as worth listening to next time. (Hoe meer men een bepaald signaal beluistert, hoe waarschijnlijker dat men later een totaal tegengesteld signaal zal volgen…) Om een gebalanceerd geheel te krijgen zal men vreemde berichten – hoe dubieus ook – volgen om een tegengewicht te kunnen bieden aan de traditionele berichten. Deze factor betreft de samenstelling van het beschikbare nieuws en het evenwicht tussen de verschillende categorieën. Wanneer er al veel buitenlandse berichten zijn, wordt de drempelwaarde voor een nieuw buitenlands bericht veel hoger. Een pas binnengelo-

110

pen binnenlands item zal dus in dit geval een veel lagere drempelwaarde worden toegekend. 9

The more the event concerns élite nations of people, the more probable that it will become a news item. Vaak komen de gebeurtenissen van elitenaties in het nieuws aan bod. Men gaat ervan uit dat hun handelen meer gevolgen heeft dan dat van anderen, en zij worden verondersteld in de naam van de gewone mensen te spreken. Ook zijn vooral elitepersonen een onderwerp in de buitenlandse berichtgeving. De ontmoetingen van Ceausescu en zijn naasten, Belgische ambtenaren, politici, journalisten…

10

The more the event can be seen in personal terms, as due to actions of specific individuals, the more probable that it will become a news item. Wanneer gebeurtenissen gepersonifieerd zijn, hebben meer kans om in het nieuws te komen. Men gaat er immers van uit dat zij concreter en makkelijker identificeerbaar zijn, zowel in positieve als in negatieve zin.

11

The more negative the event and its consequences is, the more probable that it will become a news item. Een laatste principe is de negativiteit. Hoe negatievere en gruwelijkere zaken zich voordoen, des te meer zal men hierover berichtgeven. In dit geval is slecht nieuws goed nieuws voor de media. Denken we maar aan de negatieve berichtgeving over de zogenaamde massagraven, die uiteindelijk vervalst leken te zijn.

Over dit laatste aspect wil ik nog verder uitweiden. Het is gemakkelijk om te zien hoe dit aspect beantwoordt aan de meeste van de overige factoren die het nieuws in grote mate bepalen. Algemeen kan gesteld worden dat negatieve gebeurtenissen meestal minder tijd nodig hebben om zich te ontvouwen, dat zij ondubbelzinniger te interpreteren zijn, en dat zij vaker ook onverwacht gebeuren in vergelijking met positieve feiten. Het is zo dat negatief nieuws veel sneller beantwoordt aan het criterium van de „frequency‟: “there is a basic asymmetry in life between the positive, which is difficult and takes time, and the negative, which is much easier and takes less time – compare the amount of time needed to bring up and socialize an adult person and the amount of time needed to kill him in an accident”. Daarom kan een negatieve gebeurtenis zich veel makkelijker ontplooien tussen twee nieuwsuitzendingen of krantendrukken door, en dus ook veel sneller opgevangen worden door de journalisten en ingepast worden in het nieuws. Dit in tegenstelling tot positieve gebeurtenissen die gewoonlijk veel meer tijd vergen, en vandaar ook minder snel opgepikt worden. Daarnaast voldoet negatief nieuws veel sneller aan de algemene consensus en is ze veel minder snel ambigu: “Consensual and unambigous in the sense that there will be agreement about the interpretation of the event as negative”. Grote natuurrampen, vliegtuigongeluk111

ken … worden door iedereen als negatief ervaren en worden op die manier veel sneller opgepikt als „nieuws‟. Tenslotte doen negatieve gebeurtenissen zich veel vaker onverwacht voor. Dit sluit in feite aan bij het frequentiecriterium: aangezien positieve gebeurtenissen gewoonlijk meer tijd in beslag nemen om te evolueren, kunnen zij zich bijgevolg veel minder als verrassing voordoen. Een aardbeving met duizenden doden doet dat wel. Negatieve berichten beantwoorden veel sneller aan de factor „unexpectedness‟: “the negative curls and eddies rather than the steady positive flow will be reported”. De factor van de negativiteit speelt een belangrijke rol in hoe de westerse media omgaan met conflicten en oorlogssituaties in de ontwikkelingslanden. Van Ginneken stelt dat dit beginsel van negativiteit nog meer van toepassing is op de cultureel veraf staande situaties. Hierdoor is er weinig aandacht voor de reële verworvenheden van de maatschappijen in de ontwikkelingslanden, maar daarentegen hebben de media “juist een eenzijdige nadruk op „staatsgrepen en aardbevingen‟, op alles wat elders misgaat”.152

6.5

De macht en onmacht van de pers

“Het wezenlijk karakter van de pers is af te leiden uit de sociaal-economische machtsstructuren waarbinnen ze functioneert.”153 De vraag in welke mate de pers vrij is staat in deze paragraaf centraal. Er zijn vier externe factoren die men in rekening kan brengen, namelijk economie, politiek en techniek. Daarnaast stellen we ook de vrije keuzes van de journalist in vraag. De media kenden in de 20e eeuw een stormachtige ontwikkeling door de razendsnelle vooruitgang van de techniek, die de economische drijfveer achter de media opvoerde. In de 19e eeuw was de economische functie van de pers allesbehalve overheersend. Daardoor konden de politieke en ideologische functies zich autonoom ontwikkelen. De krant fungeerde als enige spreekbuis en beperkte zich voornamelijk tot de nationale en regionale berichtgeving. De massapers ontstond rond de eeuwwisseling toen de consumptiegoederen een overproductie begonnen te kennen en de nood aan een massaal reclamemedium zich opdrong.154 Het onderzoek inzake redactionele invloeden in de nieuwsberichtgeving was aanvankelijk politiek-economisch georiënteerd. Via veldonderzoek en interferenties uit inhoudsanalyse werd 152

VAN GINNEKEN J., op.cit., p. 35

153


154

WITTE E., Media en politiek: een inleiding tot de literatuur, Brussel, VUBPress, 2002, p. 16

112

gewezen op bewuste pogingen tot manipulatie. De groei van de commerciële en technologisch georiënteerde pers in de jaren ‟70 en ‟80 startte een zoektocht naar meer ideologische invloeden. Het meest hedendaagse onderzoek legt de nadruk op de invloed van de krantenorganisatie, nieuwsroutines en een nieuwsideologie.155 Het nieuws in onze dagbladen kwam is het resultaat van doorgedreven keuzes. Deze keuzes hebben te maken met economie, politiek, techniek of werden ingegeven door beroepsopvattingen, ideologie of louter organisatorische overwegingen.

6.5.1

Druk vanuit de economische wereld

Tussen 1830 en 1900 kende het aantal kranten in België een ongeziene groei. De Belgische dagbladpers bereikte rond de eeuwwisseling haar hoogtepunt. De eerste wereldoorlog bracht nog een golf van nieuwe creaties, maar algauw nam het aantal kranten af wegens financiële moeilijkheden. Na de oorlog waren er 82 kranten; in 1958 bleven er nog maar 47 over. Dit waren de eerste symptomen van de persconcentratie die zich op het einde van de jaren ‟60 inzette.156 Vandaag worden kranten geconfronteerd met een tweevoudige commerciële druk, namelijk de druk van het krantenbedrijf zelf en de druk van de adverteerders. Beide vormen kunnen niet van elkaar los worden gezien. Er bestaat een hechte relatie met de economische wereld. De ruilwaarde die een mediaproduct heeft voor de producent, is veel belangrijker geworden dan de gebruikswaarde die het heeft voor het publiek.157 De druk van de verkoopscijfers is dus groot. Kranten opereren meer en meer in een competitieve omgeving. Dat is het gevolg van de daling van het aantal lokale en nationale kranten. Minder kranten betekent meer concurrentie. Deze concurrentie en dalende koopcijfers kunnen het einde betekenen van sommige kranten. Ofwel gaan ze failliet en verdwijnt de krant, ofwel worden ze opgekocht door een grotere groep.158 Kranten die opgekocht worden door een grotere mediagroep, worden in nog grotere mate geconfronteerd met commerciële druk. Winststreven is namelijk het belangrijkste motief van de grote mediagroepen.

155

VAN DIJK T., News analysis. Case of international and national news in the press. Hillsdale, Erlbaum, 1988, p. 1-2

156

GOL, J., op.cit., p. 20 en p. 121-123

157

WITTE E., op.cit., p. 49

158

FRANKLIN B., Newszak and news media, London, Arnold, 1997, p. 21-25

113

Meestal worden noodlijdende kranten pas opgekocht als de groep er winstmogelijkheden in ziet.159 De situatie van De Morgen was daarvan een goed voorbeeld. De Persgroep nam de krant over met winstcijfers in het achterhoofd en wou geen geld meer steken in de krant toen de verkoopcijfers daalden. Pas toen de verkoopcijfers opnieuw stegen zag men van dat idee af.160 Als gevolg van deze concentratie en de noodzaak tot concurrentie, wordt er in de media ook gestreefd naar meer rationele organisatievormen. Meestal heeft dit een standaardisering in de nieuwsgaring tot gevolg. Er worden meer en meer gestandaardiseerde tekstberichten en persmededelingen overgenomen. Dit heeft een grotere uniformiteit in het nieuws tot gevolg. Dit uniforme nieuws vergemakkelijkt bovendien de verspreiding van de stellingen van de heersende groepen, die ook via hun eigen persdiensten in deze systeembevestigende richting kunnen werken. Wegens de grote concurrentie, wordt de snelheid van berichtgeving en het hebben van primeurs, cruciaal. Dit heeft uiteraard geen goede invloed op de grondigheid van de berichtgeving. Bovendien wordt de diepgang ook nog eens ondergraven door de fragmentering van het nieuws, de beperkte ruimte die elk feit in beslag mag nemen en de geringe ruimte voor contextualisering. Het nieuws moet verkopen, en dus afgestemd zijn op een zo breed mogelijk publiek. Om het nieuws lichter verteerbaar te maken, wordt het in hoge mate gepersonifieerd, gedramatiseerd en als entertainment gepresenteerd. Men spreekt van „infotainment‟, waarbij het nieuws ook steeds meer gemaakt wordt vanuit het perspectief, de belangstelling en de kennis van de zogenaamde gewone burger. De jacht op scoops wordt ook groter: de sensationele primeur, de eerste zijn met één of ander schandaal. Dit streven heeft uiteraard soms nefaste gevolgen, bijvoorbeeld wanneer geruchten verkeerdelijk tot waarheid wordt verheven, zonder de onthullingen te hebben nagetrokken. “Deze zoektocht naar het exclusieve bericht leidt echter tot het verspreiden van sensationele en soms foutieve berichten. Het zoeken naar sensationele primeurs en de dwang van de deadline zijn dus niet zozeer journalistieke, als wel economische vereisten.”161 De harde concurrentie en grote concentratie in het medialandschap, maken dat de sector zeer kapitaalintensief is geworden. Dit heeft tot gevolg dat reclame steeds essentiëler wordt.

159

DE BENS E., op.cit., p. 3

160

Ibidem, p. 365

161


114

Commerciële televisiestations beconcurreren de openbare omroepen en strijden om de hoogste kijken luistercijfers. Deze ontwikkeling gaat duidelijk in de richting van multimediale concerns en van mediamagnaten die een groot deel van het medialandschap in handen hebben. De concentratie manifesteert zich ook duidelijk bij de kranten. In België zijn er in het begin van de eenentwintigste eeuw nog maar 9 ondernemingen die 24 titels uitgeven, tegenover respectievelijk 17 en 34 in 1980 en 34 en 48 in 1950.162 Dit brengt ons bij de tweede commerciële druk, namelijk die van de reclame. Dankzij reclame kan de pers zelf financieel overleven. De winst die wordt gemaakt, komt bijna uitsluitend van de advertenties. De lage productiekosten van het reclamegedeelte compenseren ruimschoots het verlieslatende redactionele deel. Informatie verzamelen en verwerken is namelijk een dure aangelegenheid. Men moet personeel betalen, abonnementen op persagentschappen nemen en de technologie aanpassen aan de tijdsomstandigheden. Via reclame zorgen de media er ook voor dat de consumptie van goederen bevorderd wordt, zodat de kapitaalbezitters meer winsten kunnen realiseren. Het gevaar is echter dat de krant afhankelijk kan worden van deze reclame en van bepaalde grote bedrijven. De band met het bedrijfsleven wordt volgens Verstraeten niet zozeer onderhouden door persoonlijke vriendschappen, maar eerder door de beïnvloeding van de „algemene sfeer‟163 De pers wordt financieel op de been gehouden door het bedrijfsleven, dus voelen de journalisten uiteraard ook druk uit die hoek. Vooraanstaande personen uit het bedrijfsleven proberen hun contacten bijvoorbeeld te onderhouden door het aanbieden van diners. Els Witte stelt dat er wel degelijk directe druk is van de zakenwereld op de media. Ze controleren immers de belangrijkste communicatiekanalen, wat een zeer machtig middel is. Toch is het niet zo dat de media alleen maar zouden brengen wat hen door de economische machtsgroepen wordt gedicteerd. Het systeem fungeert veeleer via zelfcensuur vanwege de communicator en via andere, subtiele vormen van beïnvloeding. Een aantal technieken zijn de organisatie van pseudo-evenementen, het aanreiken van een pasklare kopij, de publicatie van klaargestoomde artikelen zonder bronvermelding, verborgen sponsoring, de introductie van sluikreclame en veel meer.164

162


163


164


115

6.5.2

Druk vanuit de politieke wereld

De pers was in de jaren ‟50 sterk partijgebonden. Dit wekt geen verbazing als men de situatie in de 19e eeuw onder de loep neemt. Elke fractie van de 19e-eeuwse burgerij had nood aan een eigen opinieblad om een controlefunctie uit te oefenen en haar belangen te verdedigen. Vooral in verkiezingstijd was de opiniepers onontbeerlijk. De privé-sector, en meer bepaald rijke families, namen deze taak op zich. Zo ontstonden er verschillende eigendomstructuren, waardoor de relatie tot de politieke stromingen sterk kon variëren.165 Vaak gebruikten sterke figuren of de meest kapitaalkrachtige eigenaars de krant om zelf actief deel te nemen aan het politieke leven. De krant werd voor hen een hefboom voor machtsverovering. Deze eigenaars vormden een niet te onderschatten machtsfactor in het functioneren van de partij. Bovendien konden ze via hun krant een sterke stempel drukken op de partijpolitiek en ook op de ideologische strekking van de partij, die liberaal of katholiek was.166 De doorbraak van de massapers rond de eeuwwisseling veranderde niet veel aan die situatie. De pers bleef ideologische aansluiting zoeken bij de traditionele partijen, waardoor de 19 eeeuwse relaties bleven doorwerken. De eigenlijke partijpers verdween, maar de banden tussen eigenaars of redactie en partijen bleven bestaan. In tegenstelling tot de burgerlijke partijen, die voornamelijk een beroep deden op de privé-sector, kenden de arbeiderspartijen van in het begin het fenomeen van de partijpers. Er bestond een bepaalde organisatorische band met de partij. Daarbij behartigde en verdedigde de krant de belangen van de partij en droeg ze de partijpolitieke ideologie uit. Dit was zo bij linkse stromingen waartoe de socialistische vakbonden en partijen behoren.167 Twee typische voorbeelden van partijkranten waren „Vooruit‟ en „Volksgazet‟. Tot diep in de jaren ‟50 varieerden de banden tussen de partijen en de pers in West-Europa van vrij hecht (privé-sector) tot zeer hecht (partijpers). In België waren de linguïstische en politieke verdeling groter dan in de buurlanden. In de jaren ‟50 deed er zich een sterke verzuiling voor in het Belgische politieke leven door de koningskwestie, repressie, schoolstrijd, onafhankelijkheid van Kongo en de eenheidswet. Dit had een sterke weerslag op de pers. Kranten stelden de politiek, die hun tegenstanders voerden, voortdurend aan de kaak. De eigen po-

165


166

Ibidem, p. 122-123

167

Ibidem, p. 123-124

116

litieke strekking werd hardnekkig verdedigd. Hier was de pers het middel bij uitstek om de politieke ideologie van de strekking waartoe ze behoorde uit te dragen. De katholieke pers had de grootste aanhang (vooral in Vlaanderen) en het meest aantal kranten. Dan volgden de liberale en tenslotte de socialistische pers. De liberale pers evolueerde als eerste naar een neutraal statuut, vb. „Het Laatste Nieuws‟. Er waren immers weinig neutrale dagbladen in België: „Le Soir‟, „La Meuse‟, „Le Jour‟.168 Naast de partijbetrokkenheid van de pers waren er ook andere vormen van politieke druk. Volgens Verstraeten169 maakt druk vanwege het politieke milieu deel uit van de dagelijkse journalistieke praktijk. Naar aanleiding van een kritisch opiniestuk kunnen de relaties tussen een krant en een politicus sterk verzuren, wat aanleiding kan geven tot het weigeren van interviews, het „vergeten‟ uitnodigen van journalisten van de betreffende krant of het doorspelen van belangrijke informatie aan concurrerende bladen. Verstraeten bespreekt in zijn boek ook enkele casussen uit de Belgische journalistiek. In de jaren zestig veranderden deze verhoudingen fundamenteel. In het verlengde van de keynesiaanse verzorgingsstaat werd het klassengebonden karakter van partijen afgezwakt. De doelgroepen van de kranten werden stilaan meer pluriform. Dit had ook tot gevolg dat de hoeveelheid politieke berichtgeving werd afgezwakt, ten voordele van diverse onderwerpen. Zowel in de kranten die met de burgerlijke partijen verbonden waren, als in de arbeiderspers, was deze invloed te merken.170 Vandaag zijn de banden tussen pers en partijen subtieler. Journalisten hebben contacten met mandatarissen uit bepaalde partijen en kunnen rekening houden met een partijstandpunt in commentaren, maar dit alles gebeurt minder open en duidelijk. Dat de journalistieke en politieke wereld nauw verweven zijn, blijkt ook uit het feit dat verschillende journalisten ook actief zijn in de politiek.171 Verstraeten citeert de journalist Werner Van de Walle, die zegt dat bijna alle belangrijke politieke commentatoren ook een deeltijdse functie hebben in het parlement.172 Hij noemt Manu Ruys, Jef Claes en Louis van Nuland die werken voor „beknopt verslag‟. Piet Piryns, journalist, voegt daaraan toe dat een groot aantal journalisten optreden als copywriters voor politieke partijen. Vele journalisten

168

GOL, J., op.cit., p. 21 en pp. 49-51.

169

VERSTRAETEN H., op.cit., 176 p.

170

WITTE E., op. cit., p. 133

171

Ibidem, p. 135

172

Ibidem, p. 77

117

bouwen een band op met bepaalde politici omdat ze zo gemakkelijker aan informatie komen. Het gevaar bestaat dan natuurlijk dat ze aan die tipgevers gebonden worden en dat de politici een wederdienst verwachten. Daarom pleit Verstraeten voor de wettelijke invoering van het recht op informatie, zodat men zich niet meer persoonlijk aan iemand moet binden om informatie los te krijgen. Boone onderzocht de politieke profielen van uitgevers en journalisten.173 Hij besluit dat journalisten linkser zijn ingesteld. Hun politieke basisopvatting is links-liberaal. Ze zijn aanhangers van geïnstitutionaliseerde partijen en sympathiseren zelden met extreme partijen. Ten slotte stellen ze zich vrij onafhankelijk op ten opzichte van de partij die hun voorkeur wegdraagt. Ook Van Ginneken stelt dat journalisten zichzelf meestal beschouwen als centrumlinks of progressief.174 Ook Els Witte concludeert dat de meeste journalisten zich situeren in de linkse en liberale hoek.175 Er bestaat volgens haar ook geen twijfel over dat de persoonlijke opvattingen van de journalist een directe invloed hebben op de informerende en opiniërende nieuwsproducten die met waarden verband houden.176

6.5.3

Technische druk

De technische druk wordt bepaald door de technologische productie en ontwikkeling van de krant. Gebeurtenissen moeten passen in de verschijningsfrequentie van de media. Snelle veranderingen scoren hoog; langdurige processen hebben minder nieuwswaarde. In een maandageditie heeft het zondagnieuws een grotere kans om op de voorpagina te staan dan het zaterdagnieuws. Een gebeurtenis moet ook passen in het verwachtingspatroon dat men van de wereld heeft. Eventueel worden gebeurtenissen anders geïnterpreteerd zodat ze in dat kader passen. De lay-out van een krant bepaalt hoeveel nieuws erin komt. Deze beschikbare ruimte bepaalt de nieuwsselectie, waarop we in het volgende onderdeel terugkomen. Binnenlandse en westerse gebeurtenissen hebben meer kans om in het nieuws te komen dan gebeurtenissen die in de Derde Wereld plaatsvinden.177

173

BOONE L., “De politieke profielen van uitgevers en journalisten” in: DE BENS E. (ed.), Massamedia en politiek. Liber memorialis Theo Luykx, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1982

174

VAN GINNEKEN, op.cit., p. 66

175

WITTE E., op. cit., p. 166

176

Ibidem, p. 172

177

BRAECKMAN C., CHORUS B., DE HAES I., De medialeugen.,Berchem, EPO, 1994, p. 33-36.

118

Ten slotte weegt er nog een ander soort druk op de journalist: de tijdsdruk. Een krant verschijnt dagelijks en de nieuwsgaring moet dus binnen een zeer beperkte termijn gebeuren. Dit heeft tot gevolg dat hij niet altijd de tijd heeft om zijn bronnen voldoende te controleren. Daarom wordt er veel gebruik gemaakt van officiële bronnen, deze zijn zeker juist. Daarom bestaat er ook een soort „imitatieve competitie‟ tussen journalisten. Veiligheidshalve zal men nieuwswaarde hechten aan die verhalen die ook door collega‟s- journalisten als belangrijk nieuws behandeld worden. Dit werkt de inhoudelijke uniformiteit in de hand.

6.5.4

Interne druk op journalisten

Hierboven vermeldden we al dat politici, het bedrijfswezen en de techniek beperkingen opleggen aan de journalisten. Daarnaast heerst ook intern, door de strikte hiërarchie, een strenge controle op de ondergeschikten. De interne druk is eveneens een gevolg van structurele relaties. De journalist is op de eerste plaats een werknemer, die werkt tegen een vast loon. Zijn prestaties staat hij af aan zijn oversten. De directie zal met de regelmaat van de klok teksten van haar redacteurs inkorten, aanpassen, wijzigen of zelfs niet publiceren. Ten tweede bevindt de journalist zich in een ondergeschikte positie tegenover de hoofdredacteur en de directie, die de grenzen bepalen waarbinnen de journalist zich mag begeven. Als opzichters, zien zij erop toe dat hij de heersende normen niet overschrijdt. Deze twee elementen zorgen ervoor dat de journalist machteloos staat tegenover de directie, die meestal het laatste woord heeft. In de meeste gevallen speelt de hoofdredacteur onder één hoedje met hen, in plaats van zijn redactie te verdedigen.178 Een belangrijke trend is het toenemende aantal freelance journalisten en het toenemende aantal zaken die de journalist zelf moet vervullen. Het werken met veel freelancers heeft vooral voordelen voor de krantenbedrijven. Zo kunnen ze namelijk fors besparen op hun personeelskosten. Voor de journalist is het werken op freelancebasis echter minder gunstig. Zij zijn namelijk erg afhankelijk van de goodwill van de krantenbedrijven om hun verhalen af te nemen. Meer nog dan hun collega‟s in vaste dienst gaan zij op zoek naar primeurs. Zulke primeurs moeten ze dan snel zien te verkopen aan een krat alvorens een andere vaste journalist de primeur ontdekt heeft. Gevolg is een gebrekkig controleren van de bronnen. Er zijn ook een toe-

178

VERSTRAETEN H., op.cit., p. 107-108

119

nemend aantal zaken die de journalist zelf moet uitvoeren, zoals het instaan voor de public relations.179

6.6

Ideologische functie van de pers

Meermaals is erop gewezen dat het discours van de media bedoeld is om het maatschappelijk status-quo te garanderen. Het discours dient de belangen van de elite en zorgt ervoor dat de bestaande sociale verhoudingen op dezelfde manier blijven bestaan. Van Dijk spreekt in dit verband over een „web of factity‟ dat wordt gesponnen om een illusie van geloofwaardigheid te creëren, maar dit web moet uiteindelijk gewoon et status-quo legitimeren.180 “Media texts constitute versions of reality in ways which depend on the social positions and interests and objectives of those who produce them.”181 Ook Verstraeten komt tot deze conclusie in zijn werk „Pers en macht‟. In zijn voorwoord zegt hij dat “de pers, ondanks haar kritische instelling, een efficiënt middel (is) om de maatschappelijke machtstructuren te handhaven, te versterken of zelfs te verantwoorden.”182 De pers is met andere woorden een zeer belangrijk ideologisch instrument. Verstraeten meent bovendien dat het wezenlijk karakter van de pers af te leiden is uit de socio-economische machtsstructuren waarbinnen ze functioneert. Enkel de opinies van die mensen die over voldoende kapitaalkracht beschikken, komen in de pers aan bod. Witte noemt deze groep de „heersende formatie‟ die een hegemonische consensus construeert. Deze consensus wordt door middel van de massamedia doorgegeven aan de globale samenleving en wordt als enige mogelijke ideologie gepresenteerd. Sociale controle, waarin de media een grote rol spelen, helpt om de tegenkrachten in bedwang te houden.183 Dit impliceert dat er grotendeels systeembevestigende informatie wordt overgedragen. Systeemontregelende informatie zou immers tegen de belangen van de dominante klassen ingaan.

179

FRANKLIN B, op.cit., p. 21-25

180

VAN DIJK T, News as discourse, Hillsdale, Erlbaum, 1987, p. 8

181

FAIRCLOUGH, Critical discourse analysis: the critical study of language, London, Longman, 1995, p. 103

182


183


120

Concreet zijn het de volgende waarden die vooral worden doorgegeven: de oriëntatie op het consumptiepatroon, de reproductie van de productieverhoudingen en de legitimering van de parlementaire democratie.184 Om deze ideologie over te brengen, hanteert de krant de taal van het publiek waartoe ze zich richt: “door het gebruik van het publieke idioom zorgt de krant ervoor dat de ideologie van de heersende klasse vertaald wordt in het vocabularium van het publiek en opgenomen wordt in de onder dat publiek geldende denkschema‟s.”185 Fowler maakt de opmerking dat de journalist zijn schrijfstijl aanpast aan het genre van het artikel en aan de specifieke stijl van de krant. Meer algemeen reflecteert de stijl ook de sociale en economische context waarin de krant zich bevindt.186 Verstraeten probeert een antwoord te zoeken op de vraag waarom de pers systeembevestigend werkt. Ten eerste is de Belgische pers grotendeels in handen van privé-bedrijven die het nieuws als koopwaar verhandelen en wiens commercieel management in feite niet verschilt van andere bedrijven. Een tweede mogelijkheid is dat ze in handen zijn van vakbonden of andere niet winstzoekende instellingen. Maar deze moeten zich ook aanpassen aan de heersende marktwetten. De pers is met andere woorden niet geneigd om de fundamenten van de vrije markteconomie aan te vallen, precies omdat haar overlevingskansen afhankelijk zijn van deze vrije markt. Ten derde wordt er een niet geringe druk uitgeoefend op journalisten om het nieuws in een bepaalde richting te managen. Tijdens de verwerking van het nieuws, kan de journalist druk ervaren vanwege het politieke milieu, de bedrijfswereld, of interne druk van de directie en de redactionele hiërarchie. Deze druk is echter moeilijk te achterhalen of te onderzoeken omdat het vaak impliciet gebeurt en journalisten er niet graag over praten. Reeds bij de selectie van het nieuws is de journalist afhankelijk van de dominerende instanties. Deze laatste bepalen welke informatie er wordt doorgespeeld en welke er wordt achtergehouden. Zo zijn journalisten op persconferenties bijvoorbeeld totaal afhankelijk van de informatie die de spreker wil lossen. Verstraeten bedoelt zeker niet dat het systeembevestigend karakter van de pers het resultaat is van een doelbewuste planning van een groepje machtswellustelingen. Hij toont met zijn studie aan dat dit karakter het gevolg is van een bepaalde productiewijze en van een bepaalde sociale structuur. Ook Els Witte benadrukt dat het niet gaat om een doelbewuste strategie, maar dat

184

ibidem, p. 49

185


186

FOWLER R., op.cit., p. 46

121

deze ideologieoverdracht het “logische en onvermijdelijke gevolg is van het nieuwsproductieproces dat inherent is aan de mediastructuren.”187 Zoals in het vorige hoofdstuk duidelijk werd, wordt in onze huidige geglobaliseerde wereld het nieuws bepaald door enkele grote persbureaus. De pers bepaalt eigenlijk waarover gepraat wordt, wat er op de agenda komt: “De pers slaagt er weliswaar niet altijd in om de mensen te vertellen wát ze moeten denken, maar ze slaagt er verbazingwekkend goed in om de mensen te vertellen waaróver ze moeten denken.”188 De grootste persbureaus, zoals Reuters en AP, liggen in de westerse wereld. Dit betekent dat in de selectie van het nieuws de westerse waarden zwaar doorwegen. Ook op wereldschaal is de ideologische functie van de pers niet te loochenen. Op sociaal vlak zijn deze waarden individualisme en sociale mobiliteit, op politiek vlak pragmatisme en gematigdheid. Op het gebied van lifestyle staan materialisme en persoonlijke autonomie centraal, onze sociale identiteit wordt gedefinieerd door onze consumptiepatronen. Op ideologisch vlak gaan wij ervan uit dat we geen ideologie hebben. Veel mensen denken dat de liberale, westerse denkbeelden geen ideologische inslag hebben, maar uitsluitend op wetenschappelijke basis tot stand zijn gekomen. Van Ginneken beschrijft hoe buitenlandse correspondenten de situatie ter plaatse steeds vanuit het perspectief van het thuisland blijven omschrijven. “Correspondenten verdiepen zich in de cultuur, leren sociaal de weg vinden, maken nieuwe relaties, dan nog zijn de kansen dat ze zich „perfect inleven‟ gering. Dat is ook niet eens de bedoeling: het wordt juist belangrijk geacht dat zij het perspectief van het „thuisland‟ behouden, of het perspectief van het gastland hooguit in die termen vertalen.”189

187

Ibidem, p. 49

188

VAN GINNEKEN J., op.cit., p. 78

189

Ibidem, p. 113

122

7

Kwalitatieve analyse

Bij elk gekozen moment bespreek ik vooraf de historische achtergrond. Deze historische context baseerde ik voornamelijk op Keesings Historisch Archief. Wanneer ik mij op andere bronnen baseer, meld ik dit in de voetnoten.

7.1

22 – 25 maart 1965: Dood Gheorghiu-Dej - opvolging

7.1.1

Historische achtergrond

Partijleider en staatshoofd Gheorghe Gheorghiu-Dej was op 18 maart door het nieuwgekozen parlement herkozen als voorzitter van de Staatsraad. De dag nadien overleed hij te Boekarest. Hij was 63 jaar geworden. Zijn begrafenis op 24 maart werd bijgewoond door delegaties uit alle communistische landen (behalve Albanië) en een 20-tal niet-communistische landen. Tienduizenden Roemenen stonden langs de route van de begrafenisstoet. Het Centraal Comité van de Roemeense Arbeiderspartij koos op 22 maart in plenaire zitting met algemene stemmen Nicolae Ceausescu, lid van het centrale comité, van het partijsecretariaat en van het politbureau, alsmede afgevaardigde in de Grote Nationale Vergadering, tot opvolger van Gheorghiu-Dej als eerste partijsecretaris. Het comité stelde de Nationale Vergadering voor Chivu Stoica, lid van het politbureau en oud-premier, te kiezen tot voorzitter van de Staatsraad. Deze voordracht heeft het parlement op 24 maart met algemene stemmen gevolgd, waarmee een einde kwam aan de combinatie partijsecretaris-staatshoofd zoals die onder Gheorghiu-Dej sinds maart 1961 had bestaan.

7.1.2

Analyse

De Standaard In De Standaard maakt men geen melding van de dood van het staatshoofd van Roemenië. Het is pas in juli dat men voor het eerst bericht over de nieuwe president. Men vertelt hierbij niet dat Stoica pas sinds maart de nieuwe president was. Het artikel gaat over het partijcongres, dat in juli van dat jaar plaatsvond. “Roemenië wil volgens eigen recept leven.” De uitspraak van de Roemeense president lijkt het partijcongres 123

samen te vatten. Allicht zullen er op het partijcongres ook andere dingen besproken zijn. Maar het onafhankelijkheidsstreven van Roemenië binnen het Oostblok blijkt voor de pers van groter belang te zijn. Roemenië wil met elk land betrekkingen onderhouden op basis van wederzijds respect, gelijke rechten, onafhankelijkheid en niet-inmenging in interne aangelegenheden. De journalist plaats dit vrijheidsstreven in de clash tussen China en de Sovjet-Unie.190 Partijsecretaris Brezjnev gaat niet in op de uitspraken van Stoica, terwijl de Chinese afgevaardigde de Roemenen looft om hun zelfstandigheidsdrang. In het artikel wordt verschillende malen benadrukt dat Roemenië naar meer onafhankelijkheid streeft. Dit doet de journalist door middel van eigen bewoordingen, maar ook door uitspraken van betrokkenen. “De Russische partijsecretaris Brezjnev repte echter met geen woord over de Roemeense drang een eigen koers te varen.” Op die manier illustreert de journalist de tegenstelling tussen Roemenië en de Sovjet-Unie. Het koppig stilzwijgen van Breznjev wordt daarna gecontrasteerd met de positieve beoordeling van de Chinese afgevaardigde. “Ping, die een hele tijd onberoerd Brezjnev had aangehoord, viel onmiddellijk het revisionisme aan, dat hij de voornaamste dreiging voor de communistische beweging noemde.” Hij valt uit tegen Brezjnev. Tegelijkertijd neemt hij het ook op voor de Roemenen, onder het motto: „de vijand van mijn vijand is mijn vriend‟. Het is duidelijk dat de journalist stelling neemt voor het Roemeense standpunt en tegen Brezjnev. Na de uitspraak van Ping volgde er blijkbaar een applaus. Er zal zeker meerdere malen geapplaudisseerd zijn, maar door dit enkel op dit ogenblik expliciet te vermelden, identificeert de journalist zich met het applaudisserende publiek. “Vervolgens prees hij (Ping) – terwijl een stilzwijgende Brezjnev rood aanliep – de Roemenen voor hun zelfstandigheidsdrang.” Uit deze zin klinkt een zeker leedvermaak met Brezjnev. Bovendien looft ook de journalist – via de uitspraak van Ping – de Roemeense houding. Vooruit In de socialistische krant Vooruit is de dood van Gheorghiu-Dej voorpaginanieuws. Het artikel is echter wel erg kort. Men meldt wanneer en hoe de Roemeense president overleden is. Verder zegt men ook dat hij nog maar pas door het parlement herkozen was. De krant acht de gebeurtenis belangrijk genoeg om een foto van de overleden president af te beelden. Wanneer de opvolging van Gheorghiu-Dej gekend is plaats men zijn twee opvolgers op de voorpagina van de krant. Men licht amper toe wie Ceausescu en Stoica zijn.

190

Dit conflict tussen China en de Sovjet-Unie lichtte ik toe in hoofdstuk 4, namelijk in punt 4.1.

124

7.1.3

Conclusie

Opvallend is dat de Vooruit de dood en de opvolging van Gheorghiu-Dej als voorpaginanieuws beschouwd. Men gaat echter niet in op de betekenis van zijn figuur of van zijn opvolgers. Inhoudelijk gaat De Standaard dan weer veel verder. De journalist gaat in op het eerste partijcongres van de nieuwe president. Men vermeldt hierbij niet dat Stoica pas aan de macht was gekomen. In dit artikel doet de journalist geen poging om zijn sympathie voor de Roemenen te verhullen. Het is zeer duidelijk dat men het land om zijn onafhankelijkheidsdenken op handen draagt. De Roemeense houding jegens de Sovjet-Unie en jegens de internationale politiek lijkt bovendien het enige nieuwswaardige aan Roemenië te zijn. “Roemeense president Gheorghiu-Dej overleden.” Vooruit, 20 maart Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met een foto Bron: niet vermeld Oppervlakte: zeer klein “Opvolgers van Gheorghiu-Dej” Vooruit, 25 maart Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met 2 foto‟s Bron: niet vermeld Oppervlakte: zeer klein “President Stoica: „Roemenië wil leven volgens eigen recept‟.” De Standaard, 22 juli Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel zonder foto‟s Bron: AFP/Reuter/UPI Oppervlakte: middelmatig

125

7.2

Januari 1967 en augustus 1967: betrekkingen Roemenië – WestDuitsland

7.2.1


De West-Duitse regering wijzigde haar politiek ten aanzien van Oost-Europa op het einde van de jaren ‟60. Deze veranderde politiek wierp haar eerste vruchten af door de banden met Roemenië aan te halen. Onder de regering van Erhard slaagde de minister van Buitenlandse Zaken, Gerhard Schröder, erin in bijna alle Oost-Europese landen een West-Duitse handelsdelegatie te vestigen, zonder dat de Hallstein-doctrine werd losgelaten. Deze leer werd in 1955 door de toenmalige staatssecretaris Walter Hallstein verkondigd. Bonn zou geen diplomatieke betrekkingen met landen vestigen, die Oost-Duitsland erkenden. Deze leer kwam nu echter meer en meer ter discussie te staan. In augustus 1966 deed Bondskanselier Erhard reeds het voorstel de Hallstein-doctrine te laten varen voor zover het Oost-Europa betreft. De regering onder Bondskanselier Kiesinger ging hier ook werkelijk toe over en bereikte de vestiging van diplomatieke betrekkingen met Roemenië. Als motieven van West-Duitsland voor het herstel van normale betrekkingen met de Oosteuropese landen ziet men: 1. het herstel van de onderbroken historische aanwezigheid van WestDuitsland in Oost-Europa, 2. verruiming van het terrein van de buitenlandse handel en 3. vermindering en wegname van remmingen en angsten tegen West-Duitsland, die nog uit de Tweede Wereldoorlog stammen. Dit alles ter voorbereiding van een eventuele Duitse hereniging. Inzake de verruiming van de handel op Oost-Europa en de Sovjet-Unie besloot de WestDuitse regering op 11 januari de op 6 mei 1966 aangenomen regeling tot liberalisering van het handelsverkeer met Roemenië, Bulgarije, Hongarije en Polen uit te breiden tot de Sovjet-Unie en Tsjechoslowakije, zodra met deze landen nieuwe overeenkomsten worden gesloten. Op 30 januari werden de Roemeense minister van Buitenlandse Zaken Corneliu Manescu en zijn West-Duitse ambtgenoot Willy Brandt het formeel eens over het aanknopen van diplomatieke betrekkingen tussen beide landen. Hiermee scheen tevens een breuk gekomen te zijn in de gemeenschappelijke politiek van de Oost-Europese landen ten aanzien van WestDuitsland. Ook andere Oost-Europese landen dan Roemenië reageerden min of meer gunstig op de uitvoering van de nieuwe „Ostpolitik‟ van de regering-Kiesinger. De zuidelijke OostEuropese landen (Bulgarije, Hongarije, Joegoslavië en Roemenië) waren eerder geneigd tot het aanknopen van diplomatieke betrekkingen met West-Duitsland, omdat zij geen gemeenschappelijke grenzen met West-Duitsland hadden. Van Bulgarije, dat economisch in hoge ma126

te afhankelijk is van de Sovjet-Unie, verwachtte men echter, dat het zich zou laten leiden door het definitieve Sovjet-standpunt. De noordelijke Oost-Europese landen (Oost-Duitsland, Polen en Tsjechoslowakije) vreesden het gevaar van een opleving van het West-Duitse „revanchisme‟ nog zeer. Met het doel diplomatieke betrekkingen te vestigen tussen beide landen begaf zich reeds vroeger op 7 januari in het geheim een West-Duitse diplomatieke missie onder leiding van Hans Helmuth Rüthe, van het ministerie van buitenlandse zaken, naar Roemenië. Na afloop van dit bezoek werd op 18 januari bekend, dat Roemenië spoedig tot vestiging van diplomatieke betrekkingen met West-Duitsland zou overgaan na het bezoek van de Roemeense minister van Buitenlandse Zaken Corneliu Manescu aan West-Duitsland van 30 januari tot 3 februari. Volgens het officiële communiqué zouden Brandt en Manescu tijdens dit bezoek hebben gesproken over internationale vraagstukken van gemeenschappelijk belang en over de stand van de ontwikkeling van de betrekkingen tussen beide landen. Ter ontwikkeling van de wetenschappelijke en culturele uitwisselingen tussen beide landen zouden diplomatieke betrekkingen gevestigd worden. Beide landen waren ervan overtuigd, aldus het communiqué, hiermee bij te dragen tot de vrede en de veiligheid, de duurzame samenwerking van de Europese volken en de internationale ontspanning. Tijdens de besprekingen met Brandt zou Roemenië zich bereid hebben verklaard de Duitse Roemenen naar de Bondsrepubliek te laten terugkeren, er zouden van de 380 000 „Volksdeutsche‟ in Roemenië ongeveer 60 000 willen terugkeren. De eenzijdige verklaring van Bonn luidde dat de Bondsrepubliek op het standpunt blijft staan het gehele Duitse volk te vertegenwoordigen. Door een compromis zouden ook WestBerlijners bescherming moeten genieten van de toekomstige West-Duitse ambassades. Roemenië verklaarde dat het overeenkomstig de consequente vreedzame politiek en de internationale samenwerking, de ontwikkeling van de betrekkingen met alle landen op alle gebied, ongeacht de maatschappelijke orde, voorstaat. Na de verklaring van de West-Duitse regering naar aanleiding van het aangaan van diplomatieke betrekkingen met Roemenië, moest de Roemeense regering nogmaals haar standpunt bekend maken, dat het tot de fundamenteelste realiteiten in Europa behoorde, dat er twee Duitse staten bestonden. De Sovjetrussische partijleider Brezjnev zei nog op 13 januari tijdens een rede te Gorki dat de Sovjet-Unie alles wat redelijk en nuttig was voor de zaak van de vrede in Europa zou ondersteunen, ook desbetreffende stappen van de Duitse Bondsrepubliek in deze richting. De verklaring, die op 28 januari aan de vooravond van Manescu‟s bezoek aan Bonn aan de ambassades van de Westelijke grote drie te Moskou werd overhandigd, was echter van een geheel andere toon. 127

In deze verklaring werd gesteld dat de weer opkomende nationaal-socialistische tendensen in de Bondsrepubliek een nieuwe Hitler aan de macht zouden kunnen brengen, die bovendien de beschikking over atoomwapens had. De politieke activiteiten van de NPD berustten op de slogans van de nazi's zoals „Lebensraum‟ en „Deutschland über alles‟. In Bonn wijdde men studies aan de opbouw van een onafhankelijke Duitse atoom- en rakettenstrijdmacht, waarvoor de uitgaven al een miljard DM bedroegen. Over de DDR werd gezegd, dat de onveranderlijkheid van de grenzen en de onaantastbaarheid van de socialistische Duitse staat, de DDR, een van de voornaamste grondslagen voor duurzame vrede en veiligheid van de Europese volken vormden. Degene die de onveranderlijkheid van de grenzen van de DDR en andere socialistische staten op de proef stelden zou een onafwendbare en vernietigende nederlaag leiden. In augustus van datzelfde jaar bracht de West-Duitse minister van Buitenlandse Zaken Brandt een tegenbezoek aan Roemenië. Opnieuw vonden er besprekingen plaats, onder andere in verband met de internationale situatie.

7.2.2

Analyse

De Standaard De koppen in De Standaard over de betrekkingen zijn erg optimistisch. (“Bemoedigend voorbeeld.” “Hindernis Hallstein-doctrine opgeruimd. Bonn en Boekarest erkennen elkaar.”) Men ziet de betrekkingen tussen beide landen voornamelijk als een goede evolutie in de OostWestpolarisatie. Er is echter één kop die een andere toon aanslaat: “Diplomatiek offensief van Bonn op twee fronten.” De journalist maakt hierbij gebruik van oorlogstermen, alsof Bonn erop uit is Oost-Europa met geweld te veroveren. Bij de artikels in De Standaard worden tal van illustraties gebruikt, zowel foto‟s als cartoons. De foto‟s geven de betrokken partijen weer, meestal in een vrolijke gemoedelijke setting. Op de foto in De Standaard van 1 februari zien we Kiesinger, Brandt en Manescu. “Brandt, Manescu en Kiesinger waren dinsdag in Bonn een en al glimlach”, luidt het onderschrift. De toon van de artikels in De Standaard wordt hiermee samengevat: er heerst een groot optimisme en men zet de welwillendheid van beide partijen dik in de verf. Er werden in de krant ook twee cartoons opgenomen. Op 4 februari was er volgende cartoon.

128

Op de cartoon is te zien hoe Bondskanselier Kiesinger een steen uit de muur tussen Oost en West haalt om bij zijn buren te kunnen kijken. Hij schrikt van het feit dat er achter deze muur ook „menselijke schepsels als wij‟ leven. Dit zegt veel over de veronderstelde houding van de westerlingen, die blijkbaar een zeer onmenselijk beeld hadden over de mensen die achter de muur leven. De cartoon onderstreept in die zin het belang van de akkoorden tussen WestDuitsland en Roemenië. Men komt namelijk tot het besluit dat de Roemenen – en bij uitbreiding alle burgers van de Oostbloklanden – ook „menselijke schepsels‟ zijn. Toch relativeert de cartoon ook de ontwikkelingen tussen Oost en West. Kiesinger haalt immers slechts één steen uit de muur. Er wordt met andere woorden geen bres geslagen in de vertroebelde relaties tussen West- en Oost-Europa. In het titeltje van de cartoon lijkt het als of de hele Hallsteindoctrine werd doorbroken. Er werden immers enkel contacten gelegd met Boekarest. Het blijft op dat ogenblik de vraag of men de doctrine verder zal teniet doen. De tweede cartoon verscheen bij een opiniërend stuk van E. Troch op 18 augustus. Dit artikel gaat in op een bijdrage van de West-Duitse minister van Buitenlandse Zaken Willy Brandt. Hij schreef een stuk voor het maandblad voor internationale politiek „Aussenpolitik‟. Zijn artikel was gewijd aan de Oostkoers van de Bondsregering. Brandt betoogt in het stuk onder meer dat Bonn werkelijk gelooft in een internationale ontspanning.

129

Het onderschrift van de cartoon luidt: „zoete hoop‟. De twee bijenkorven staan symbool voor Bonn en Boekarest. Op die manier drukt men de „zoete hoop‟ uit. Men is erg optimistisch over de wisselwerking tussen West-Duitsland en Roemenië. De bijen – de vertegenwoordigers van de twee landen – zijn nog druk in de weer. De resultaten vallen echter nog af te wachten. De tekening geeft vooral de optimistische sfeer weer, die rond de besprekingen hangt. In de artikels wijst men vaker op het uitzonderlijke van de situatie. Manescu wordt in het artikel van 31 januari een „ongewone gast‟ genoemd. “Het was de Roemeen Manescu die de eer te beurt viel de „eerste‟ te zijn.” Over de nieuwe betrekkingen met West-Duitsland en Roemenië in de hoofdrol is men in De Standaard erg opgetogen. Men schat het belang van de besprekingen tussen Manescu en Brandt erg hoog in. Net zoals in de krantenkoppen als in de foto‟s en de cartoons is men erg optimistisch. Men heeft zelfs de neiging de situatie te overdrijven. Het tussentiteltje „doorbraak‟ in het artikel van 1 februari wijst op een vastgeroeste situatie, die eindelijk een oplossing lijkt te krijgen. Zowel voor West-Duitsland als Roemenië betekende dit bezoek inderdaad een doorbraak. Voor West-Duitsland was dit een stap naar de Oost-Europese landen toe en voor Roemenië een nieuwe stap in zijn onafhankelijkheid van de Sovjet-Unie. Het grootste belang legt de journalist echter bij het feit dat West-Duitsland een bres slaat in de Hallstein-doctrine. Dat Roemenië zich onafhankelijk opstelde is niets nieuws. Men betrekt in het artikel ook de opinie van Washington, waar men zijn tevredenheid uit over 130

deze gang van zaken. De Verenigde Staten hoopt bovendien dat West-Duitsland ook betrekkingen zal aanknopen met andere Oost-Europese landen. De Amerikanen noemde de gebeurtenis een „kostbare stap in de vermindering van de spanningen‟. Door deze mening van de Amerikanen te vermelden lijkt het alsof we door deze ontwikkelingen tussen West-Duitsland en Roemenië op het einde van de bipolariteit tussen Oost en West afstevenen, wat uiteraard erg overdreven is. Ook in de andere artikels lijken de journalisten hoop te koesteren dat de twee leiders een belangrijke breuk in de Oost-Westtegenstelling kunnen bewerkstelligen. Ook in het artikel van 8 augustus benadrukt men de voorvechtersrol van de twee landen. “In het communiqué werd voorts gesteld dat het bezoek van de West-Duitse minister beide landen had gesterkt in hun overtuiging dat het aanknopen van diplomatieke betrekkingen en het vernauwen van hun samenwerking de zaak van de vrede en de veiligheid in Europa dient.” Op die manier komen de twee landen naar voor als voorvechters van de vrede en landen die internationaal een grote inspraak hebben. Volgens de journalist lag de nadruk van hun gesprekken minder op de economische problemen, maar eerder op „de Europese vraagstukken en op initiatieven met het oog op de ontspanning in Europa‟. De twee landen lijken zich in dienste te stellen van Europa. Men maakt vaak gebruik van tegenstellingen om zo het goede imago van Roemenië nog steviger te benadrukken. Doorheen het artikel van 31 januari worden positieve opmerkingen van zowel Manescu en Brandt jegens elkaar opgetekend. Hiertegenover staat dan het titeltje „Kremlin boos‟. Zo wordt de gunstige beoordeling van de journalist voor de rol van de Roemenen duidelijk. “De regering-Kiesinger werd er met name van beschuldigd „een wederopleving van het militarisme en het nazisme‟ in de hand te werken en een toestand te dulden „waarin een nieuwe Hitler kan opstaan‟.” Deze zwartgallige en bijna absurde uitspraken van het Kremlin staan in schril contrast met de gemoedelijke sfeer in Bonn. Ook in het artikel van 4 augustus valt op hoe negatief men de tegenstanders van de toenadering tussen West-Duitsland en Roemenië afschildert. “De moeilijkheden die Bahr oorspronkelijk ondervond bij de besprekingen in Praag werden door Bonn reeds toegeschreven aan druk van de zijde van Oost-Duitsland. Waarbij werd aangetekend dat de Oost-Duitse minister van Buitenlandse Zaken Winzer momenteel vakantie houdt in Tsjechoslowakije.” Men benadrukt de dichotomie tussen de verlangens van West- en Oost-Duitsland. De journalist suggereert dat minister Winzer niet zomaar voor vakantie in Tsjechoslowakije is, maar dat hij zich bij de besprekingen tussen Bahr en de Tsjechoslowaken heeft gemoeid. Tussen de artikels over de bijeenkomst van Manescu en Brandt vond ik in De Standaard nog een ander artikel over de Roemeense minister van Buitenlandse Zaken. Het artikel gaat over 131

de kandidatuur van Manescu om voorzitter te worden van de UNO-assemblée. De kop luidt: “Prestigewinst voor Roemenië.” Men benadrukt hiermee dat dit voorzitterschap voor een – communistisch – land als Roemenië erg uitzonderlijk is. Nochtans is dit voorzitterschap niet abnormaal aangezien alle leden die kans krijgen. De journalist stelt zelfs dat hierdoor de invloed van Roemenië kan vergroten. De VN krijgt een „interessant precedent‟. “Voor het eerst in de geschiedenis der organisatie zal de Assemblée, tenzij er iets onverwachts gebeurt, worden gepresideerd door een communist, de Roemeense minister van Buitenlandse Zaken Manescu.” Van geen enkel lid van de VN was hiertegen een negatieve reactie gekomen. Ondanks het feit dat iedereen het erover eens was dat men bij de verkiezing van presidenten van de Assemblée rekening moest houden met “een billijke geografische rotatie van deze functie”, was men toch verwonderd over een Roemeens communistisch voorzitterschap. In de Assemblée zouden actuele vraagstukken centraal staan, vooral de kwestie over Israël en Palestina zou worden behandeld. “Het is van enig belang hoe de daarbij betrokken partijen tegenover de kandidatuur van Manescu staan. Roemenië heeft in dat probleem uiterst voorzichtig gemanoeuvreerd. Bij de onlangs gehouden stemmingen is het minder van het Sovjetstandpunt afgeweken dan velen beseffen.” Hierna geeft de journalist twee voorbeelden waar Roemenië de Sovjets wel in hun oordeel volgde. De journalist maakt hier de lezer duidelijk dat Roemenië meermaals afweek van de mening van de Sovjets. Dit was ook gebeurd in verband met de zaak Israël – Palestina. “Aan de andere kant heeft Roemenië als enig communistisch land de diplomatieke (en niet onbelangrijke economische) betrekkingen met Israël gehandhaafd en voor directe onderhandelingen tussen Israël en de Arabieren gepleit.” De journalist verwijst hier naar de Zesdaagse Oorlog in juni 1967, waarna de Warschaupactlanden de diplomatieke betrekkingen met Israël ophieven. Roemenië volgde als enig Warchaupactland deze beslissing niet. De volgzaamheid van het land confronteert de journalist met zijn eigengereidheid. Hij wil aantonen dat Roemenië wel zijn eigenheid wil bewaren, maar dat dit zeker niet moet worden overschat en dat het land vooral ook erg voorzichtig is. Toch wordt voornamelijk de eigenzinnigheid van de Roemeeense leiding in de verf gezet. Hij gaat namelijk nog verder. “Roemenië heeft voorts, zoals bekend, geweigerd zich aan te sluiten bij de veroordeling van Israël (en Amerika) door het Centrale Comité van de Russische communistische partij – een veroordeling die wel door Joegoslavië werd medeondertekend.” Hieruit blijkt dat Roemenië meestal niet het enige Oost-Europese land is dat de Sovjet-Unie niet volgde, ook Joegoslavië hoort hier bij. Door te poneren dat Joegoslavië de veroordeling wel ondertekende, wordt Roemenië nog eigenzinniger voorgesteld. Israël reageerde positief op 132

deze houding, maar de Arabische houding was minder duidelijk. Dit stelt de journalist op een meer eufemische manier. “… toen wij Pachachi vroegen of de Arabieren hun houding in deze reeds hadden bepaald, antwoordde hij na enige aarzeling, dat deze groep daar gewoonlijk mee wacht tot de laatste dagen vóór de zitting.” De journalist schrijft dat Pachachi het achterste van zijn tong niet wil laten zien, maar het is duidelijk dat de Arabieren niet erg enthousiast waren. Vooruit De Vooruit is in zijn berichtgeving over de betrekkingen tussen West-Duitsland en Roemenië veel neutraler en afstandelijker. Men verwijst niet naar het uitzonderlijke karakter van deze contacten. Men heeft ook niet de neiging om de twee landen een enorm internationaal belang toe te schrijven. In het artikel van 1 februari relativeert men zelfs het belang van de besprekingen. Het tweede deeltje van het artikel krijgt de titel „niet soepeler‟. “Ondanks de verbeterde betrekkingen tussen West-Duitsland en Roemenië, is de houding t.o.v. Bonn van het Oostblok in het algemeen niet soepeler geworden.” De journalist trekt de situatie als het ware open en gaat verder in op de houding van heel het Oostblok, in plaats van enkel de houding van Roemenië verder te belichten. “Zo is zaterdag nog in een Russische nota een felle aanval gedaan op de heropleving van het nazisme in de Bondsrepubliek.” Daarnaast citeert men ook de voorzitter van de Poolse Staatsraad. Deze stelde de West-Duitse politiek ten aanzien van de DDR in vraag. Door de houding van andere Oostbloklanden dan Roemenië te benaderen, gaat men voorbij aan de uitzondering van dit land en relativeert men het belang van de akkoorden tussen West-Duitsland en Roemenië. Ook de doelstelling van West-Duitsland, namelijk een breuk in de Oost-Westtegenstelling te forceren, wordt in de Vooruit minder dik in de verf gezet. In het artikel van 5 augustus suggereert de journalist minder uitgesproken het verlangen van West-Duitsland een breuk te veroorzaken in de Oost-Westpolarisatie. Hij citeert Manescu die de gesprekken tussen Bonn en Boekarest in het licht van de Europese veiligheid plaatst. “Het probleem van de Europese veiligheid vereist uitgebreide inter-Europese contacten die een ontspanning en een samenwerking kunnen bewerken.” Het gaat dus vooral over Europa en niet over de hele wereld. “Minister Brandt zag in de goede betrekkingen met Roemenië grote mogelijkheden.” De journalist gaat dus niet volledig voorbij aan de aspiraties van West-Duitsland. Maar opnieuw geeft men een citaat waarbij duidelijk wordt dat hij het vooral over Europa heeft. “Ons land streeft, vooral in Europa, naar een ruime samenwerking.” 133

7.2.3

Conclusie

Inhoudelijk neemt De Standaard een duidelijke positie in. Men is erg tevreden met de toenadering tussen de twee landen. Men ziet zelfs de mogelijkheid dat er een grondige breuk ontstaat in het IJzeren Gordijn. Men looft vooral de voortrekkersrol van Roemenië en schildert elke tegenstand negatief af. De artikels ademen een groot optimisme uit en schatten het belang van de contacten tussen de twee ministers van Buitenlandse Zaken erg hoog in. De aandacht voor de contacten tussen Brandt en Manescu is in De Standaard veel groter. Terwijl men er in De Standaard verschillende artikels over schrijft, zowel in februari als in augustus, beperkt Vooruit zich tot een enkel artikel in februari en augustus. In de artikels van De Standaard gaat men veel suggestiever te werk, terwijl de Vooruit loutere feiten naar voor schuift en deze staaft met citaten van de betrokkenen. In de Vooruit stelt de journalist duidelijk dat de doelstellingen van de twee leiders enkel op Europa gericht zijn. De journalist van De Standaard stelt de resultaten van de contacten veel extremer. In de kop maakt hij gebruik van oorlogstermen en in het artikel zelf suggereert hij tussen de regels door de ruime doelstellingen van West-Duitsland. In De Standaard worden bovendien twee onafhankelijke bezoeken van West-Duitse leiders (Bahr in Tsjechoslowakije en Brandt in Roemenië) aan elkaar gekoppeld. Hiermee staaft de journalist zijn stelling, als zou West-Duitsland Oost-Europa willen veroveren om daarna misschien zelfs de strijd aan te gaan met de SovjetUnie.

“Bemoedigend voorbeeld. Brandt bij aankomst van Manescu. Als gesprek in Bonn tot goed resultaat leidt.” De Standaard, 31 januari Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met een grote foto Bron: AFP/DPA/UPI Oppervlakte: middelmatig

134

“Bonn en Boekarest erkennen elkaar. Brandt neemt uitnodiging aan.” De Standaard, 1 februari Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met een grote foto Bron: DPA/UPI Oppervlakte: groot “Bonn en Boekarest gaan ambassadeurs uitwisselen. Na gesprekken met Roemeens minister.” Vooruit, 1 februari Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel zonder foto‟s Bron: AFP Oppervlakte: middelmatig “Hindernis Hallstein-doctrine opgeruimd. Bonn en Boekarest erkennen elkaar.” De Standaard, 4 februari Plaats in de krant: pagina 2 Cartoon “Diplomatiek offensief van Bonn op twee fronten. Brandt in Boekarest - Bahr sluit akkoord in Praag.” De Standaard, 4 augustus Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: AFP/NYT/UPI Oppervlakte: middelmatig “Bonn en Boekarest gaan economisch samenwerken. Verdrag in Boekarest ondertekend.” Vooruit, 5 augustus Plaats in de krant: pagina 2 Feitelijk nieuws Bron: AFP/Reuter Oppervlakte: klein 135

“Brandt terug uit Roemenië.” De Standaard, 8 augustus Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: Reuter/UPI Oppervlakte: klein “Prestigewinst voor Roemenië. Manescu wordt voorzitter van UNO-assemblee. ” De Standaard, 10 augustus Plaats in de krant: pagina 3 Achtergrond Artikel met foto Bron: van de eigen correspondent Oppervlakte: groot “Oostkoers met lange adem.” De Standaard, 12 augustus Plaats in de krant: pagina 3 Opiniestuk Artikel met cartoon uit Die Welt Bron: eigen berichtgeving: E. Troch Oppervlakte: zeer groot

7.3

Februari 1967: minister Manescu in België

7.3.1


De Roemeense minister van Buitenlandse Zaken Manescu bracht van 6 tot 10 februari een officieel bezoek aan Brussel. Hij voerde er ook besprekingen met de Belgische regeringsleiders. Na afloop werd een gemeenschappelijk communiqué gepubliceerd waarin onder meer te lezen staat: “De twee ministers van buitenlandse zaken zijn ervan overtuigd dat een vruchtbare bevordering van de betrekkingen tussen beide landen van aard is hun belangen te dienen en tevens bij te dragen tot het totstandkomen in Europa van een klimaat dat gunstig is voor een vertrouwelijke samenwerking en voor de verstandhouding onder alle staten”.

136

Er vonden ook besprekingen van economische aard plaats, waar men een handelsakkoord op lange termijn met de Benelux aanvaardde als noodzakelijk middel om de groei van het bilaterale ruilverkeer in de hand te werken. In de toekomst zou er verder over onderhandeld worden. Minister Harmel aanvaardde een uitnodiging van zijn Roemeense ambtgenoot om op een nog nader te bepalen datum een bezoek te brengen aan Boekarest.

7.3.2

Analyse

De Standaard De krantenkoppen in De Standaard zijn erg positief over minister Manescu. Men noemt hem bijvoorbeeld „schrander en zwijgzaam‟. Ook over zijn vrouw is men lovend, al gaat dit meer over haar uiterlijke verkomen dan over haar politieke inzichten. De kop van het artikel van 6 februari luidt: “Manescu brengt nu bezoek aan België.” In de subtitel vult men aan: “Roemeens minister niet naar conferentie van Pact van Warschau.” Zijn bezoek aan België achtte Manescu blijkbaar belangrijker dan zijn banden met de leden van het Warschaupact. Ook de kop van het artikel over zijn vrouw (10 februari) is interessant. “Mevrouw Manescu: elegant, sportief en bijna mini. Roemenië volgt in alles eigen wegen.” Het artikel gaat enkel over de moderne kledij van mevrouw Manescu, maar de journalist wil hier duidelijk stellen dat de Roemenen op vele vlakken erg vooruitstrevend zijn. De Standaard plaatst ook tal van foto‟s bij zijn artikels. Op 7 en 9 februari wordt de voorpagina gesierd met foto‟s van de Roemeense minister. De eerste foto toont de Belgische minister van Buitenlandse Zaken met zijn vrouw en Manescu met zijn vrouw. De foto straalt een gemoedelijke open sfeer uit. De foto van 9 februari laat zien hoe minister Manescu een gesprek voert met koning Boudewijn, die aandachtig luistert. “Glimlachend trotseerden beiden na afloop de persfotografen.” Opnieuw is men erg optimistisch. Interessant zijn ook de foto van Manescu en zijn vrouw. Bij het artikel over het leven en de belangrijke aspecten van Ma137

nescu staat een kleine foto, waarop we slechts het aangezicht van de minister zien. Het artikel over mevrouw Manescu en haar kledij, wordt geïllustreerd door een foto waarop zij in al haar elegantie te zien is. Haar uiterlijk is dus van groter belang als dat van haar man. Vele lezers zullen misschien direct de associatie gemaakt hebben met Jackie Kennedy, de vrouw van wijlen president Kennedy. Ook rond haar persoon bestond er een hype over haar moderne uiterlijk. De gelijkenis tussen de twee vrouwen is treffend. Het artikel van 6 februari (“Manescu brengt nu bezoek aan België. Roemeens minister niet naar conferentie van Pact van Warschau.”) handelt over de ongerustheid van de OostEuropese landen – en dan vooral Oost-Duitsland – over de betrekkingen tussen WestDuitsland en Roemenië. In de conferentie van het Warschaupact worden alle lidstaten vertegenwoordigd door de minister van Buitenlandse Zaken. Het feit dat Manescu niet aanwezig zou zijn, deed nog extra olie op het vuur. De lezer krijgt de indruk dat West-Duitsland Roemenië vooral gebruikt voor eigen doeleinden, namelijk “opnieuw het recht van de alleenvertegenwoordiging van Duitsland op te eisen”. Nochtans kon men het initiatief van de Roemenen niet loochenen. Het andere artikel van 6 februari (“C. Manescu: schrander en zwijgzaam”) beschrijft de levensloop van de minister. De journalist slaagt erin de minister een grote betekenis voor de Roemeense politiek toe te schrijven. “De zwijgzaamheid is volgens Manescu het gevolg van een jarenlange ervaring. Openbare verklaringen geven steeds aanleiding tot ruime interpretaties, die soms met de werkelijkheid stroken, maar even vaak totaal onjuist zijn, aldus de minister.” Nogmaals zet de journalist de intelligentie van de minister in de verf, al kan men zich ook afvragen wat er nog achter deze zwijgzaamheid schuilt. Heeft hij schrik om te veel te zeggen? Zijn er zaken die hij moet verzwijgen? Op het einde van het artikel benadrukt men het belang van Manescu voor de Roemeense buitenlandse politiek, en dan voornamelijk het feit dat Roemenië zich tracht los te rukken uit de greep van de Sovjet-Unie. In deze passage lijkt het of Roemenië het enige land is dat voor een andere koers koos. Toch wordt er ook vanuit andere Oostbloklanden, bijvoorbeeld Joegoslavië, kritiek geleverd op de Sovjet-Unie. Bovendien mogen we niet vergeten dat het land vooral ook onder impuls van zowel Gheorghiu-Dej als Ceausescu een eigen weg uitstippelde. Het is immers de president die de grote lijnen van de politiek bepaalt. Wanneer de visie van een minister niet strookt met zijn visie, zal deze minister niet langer zijn werk kunnen verder zetten. Men kan het belang van Manescu voor de buitenlandse politiek dus zeker relativeren.

138

Ook in het artikel over mevrouw Manescu houdt men een erg positieve toon aan. Men beschrijft de vrouw van Manescu als een frisse jongedame. De journalist is dan ook verwonderd dat zij reeds een dochter van achttien heeft. Heel kort gaat het in dit artikel ook over het uiterlijk van de minister zelf. „De keurig verzorgde man met de gedistingeerde grijze haardos‟, noemt de journalist hem. Het hele artikel is doorspekt met termen die men eerder in vrouwenbladen tegenkomt. “Zij heeft een onschuldig slippertje gemaakt langs de winkels in de Nieuwstraat.” Verder beschrijft men haar ook als „parmantig‟, „met tintelde ogen‟, „een weerbarstige lok van het asblonde haar achteruit werpend‟ en „verend door de draaideur‟. De journalist heeft het uiteindelijk ook kort over haar studies, namelijk Romaanse filologie en journalistiek. Ze blijkt ook vlot Frans te spreken en reeds enkele publicaties op haar naam te hebben staan. Vooruit In de Vooruit vond ik slechts één artikel over de komst van de Roemeense minister van Buitenlandse Zaken Manescu. Dit artikel legt eerder de nadruk op de politieke uitkomst van zijn bezoek, dan op de andere – meer ontspannende – aspecten van zijn bezoek. De kop van het artikel zegt: “Nieuwe poort in IJzeren Gordijn. Roemenië en België zullen politieke, culturele en handelsbetrekkingen intensiveren.” Men poneert hier dat er reeds verschillende „poorten in het IJzeren Gordijn‟ werden gemaakt. Deze kop geeft ook blijk van een zeker optimisme in verband met de verhoudingen tussen Oost en West. De journalist ziet de betrekkingen tussen Roemenië en België als een belangrijke zet, maar hij schrijft deze zet niet teveel gewicht toe. Het artikel overloopt de punten die werden opgesomd in het communiqué dat gezamenlijk werd uitgegeven. De journalist doet dit op een erg neutrale en afstandelijke manier. Één van de belangrijke punten is het gezamenlijke standpunt over de ontwapening. “In de mate van hun mogelijkheden zullen de twee regeringen hun best doen om de algemene ontwapening te bevorderen.” Hiermee geeft de journalist toe dat beide landen slechts een kleine plaats innemen in de internationale politiek. Zij kunnen immers niet meer dan binnen de eigen mogelijkheden hun best doen.

7.3.3

Conclusie

De Standaard heeft opmerkelijk meer artikels over de komst van Manescu. De Vooruit behandelt de contacten met Manescu in slechts één artikel.

139

Opnieuw valt op hoe de journalisten van De Standaard hun eigen mening laten doorschemeren, terwijl de Vooruit een veel afstandelijker aanpak aanhoudt. Men maakt hierbij ook gebruik van foto‟s waar vooral de gemoedelijkheid en de openheid van af stralen. Ook de aandacht voor de meer persoonlijke zaken van de Roemeense bezoekers verraadt de sympathie van de journalisten. Ook qua thematiek is de Vooruit veel ernstiger. Terwijl De Standaard het van belang vindt de moderne kledij van mevrouw Manescu te becommentariëren, houdt de Vooruit zich louter bezig met de besluiten van de gesprekken met de minister. Anderzijds geeft De Standaard veel meer achtergrondinformatie over de Roemeense minister van Buitenlandse Zaken en zijn positie in het land.

“Manescu brengt nu bezoek aan België. Roemeens minister niet naar conferentie van Pact van Warschau.” De Standaard, 6 februari Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: UPI/Reuter Oppervlakte: klein “C. Manescu: schrander en zwijgzaam.” De Standaard, 6 februari Plaats in de krant: pagina 3 Achtergrond Artikel met een kleine foto van Manescu Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: klein “Minister Manescu in Brussel.” De Standaard, 7 februari Plaats in de krant: pagina 1 Grote foto met klein onderschrift. Bron: eigen foto en berichtgeving Oppervlakte: groot

140

“Foto Manescu met Koning Boudewijn.” De Standaard, 9 februari Plaats in de krant: pagina 1 Enkel foto met kort onderschrift Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: klein “Mevrouw Manescu: elegant, sportief en bijna mini. Roemenië volgt in alles eigen wegen.” De Standaard, 10 februari Plaats in de krant: pagina 1 en vervolg op pagina 2 Achtergrond Artikel met een foto Bron: eigen verslaggever Oppervlakte: groot “Nieuwe poort in IJzeren Gordijn. Roemenië en België zullen politieke, culturele en handelsbetrekkingen intensiveren.” Vooruit, 11 februari Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: niet aangegeven Oppervlakte: middelmatig

7.4

2 augustus 1967: Roemenië en de pil

Bij het zoeken naar andere artikels in het jaar 1967 stuitte ik op een artikel over de introductie van de pil in de Oost-Europese landen. Roemenië lanceerde het gebruik van de pil echter niet. Omdat dit het eerste artikel is dat over de Roemeense binnenlandse politiek handelt, wou ik hier niet aan voorbijgaan. In de communistische landen groeide de ongerustheid over het toenemend aantal abortussen. Daarom maakte de ene regering na de andere de overstap naar de pil. “Alleen Roemenië, waar onlangs nog stringenter bepalingen ten aanzien van abortus en echtscheiding zijn uitgevaardigd, heeft zich daarbij niet aangesloten.” Toch wordt dit door de journalist direct gerelativeerd. “In dat land zijn wel andere middelen ter voorkoming van zwangerschap verkrijgbaar, maar alleen op doktersrecept terwijl er ook geen reclame voor worden mag gemaakt.” Men 141

gaat echter niet verder in op de beslissing van Roemenië de pil niet te laten gebruiken. Er worden geen vragen gesteld over de gezondheid van de vrouwen die deze „andere middelen ter voorkoming van zwangerschap‟ gebruikten. Welke vrouwen mochten zulke middelen wel gebruiken? Wat waren de redenen voor de Roemeense overheid om niet de stap te zetten naar de pil? En wat voor bepalingen in verband met abortus en echtscheiding werden er pas gemaakt? Tal van vragen blijven onbeantwoord. De journalist lijkt ervan uit te gaan dat de Roemeense overheid wel de juiste beslissing neemt en daar goede redenen voor heeft. Terwijl dit eigenlijk een deuk betekent in de Roemeense veronderstelde vooruitstrevendheid, die steeds onder de aandacht komt, brengt de journalist het verslag over deze problematiek zó dat het oordeel over de Roemeense beslissing positief uitdraait.

“Communistische landen gaan ook over op de pil. Alleen nog niet in Roemenië.” De Standaard, 2 augustus Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: van een correspondent Oppervlakte: middelmatig

7.5

22-25 april 1968: zitting van Centraal Comité van de Roemeense KP

7.5.1


Tijdens deze zitting die werd gehouden van 22 tot 25 april werd zowel over binnenlandse als buitenlandse aangelegenheden vergaderd. Een eerste belangrijk item was de toestand in Tsjechoslowakije. Ceausescu was verbolgen over het feit dat Roemenië niet werd uitgenodigd op de onverwachte top in Dresden op 23 maart. Op deze bijeenkomst waren partijleiders en regeringshoofden van het Pakt van Warschau en de Comecon-landen. “Op deze bijeenkomst zijn vragen aan de orde gesteld over beide organisaties waarvan Roemenië altijd lid is geweest. Het is noodzakelijk dat vraagstukken als deze door alle leden gezamenlijk besproken worden. Wanneer dat niet gebeurt, betekent dat zeker geen bijdrage tot versterking van deze organisaties”, aldus het communiqué dat na afloop van de zitting van het centrale comité werd gepubliceerd. Op de conferentie van Dresden kom ik later, in het volgende deeltje, te-

142

rug. Het heeft immers te maken met de crisis rond de Praagse Lente dat ik in het volgende stuk zal behandelen. Daarnaast ging het ook over binnenlandse zaken. De opvallendste beslissing was de rehabilitatie van de vroegere partijsecretaris Stephan Foris en de vroegere minister van justitie Lucretiu Patrascanu, die beiden in 1954 waren terechtgesteld. De inmiddels overleden partijsecretaris Gheorghiu-Dej en de tegenwoordige vice-premier Alexandru Draghici werden door het CC verantwoordelijk gesteld voor deze gang van zaken. Het CC besloot uiteindelijk Draghici te ontheffen uit zijn functie van vice-premier en hem het lidmaatschap van het presidium, het Uitvoerend Comité en het Centraal Comité te ontnemen. Deze zaak was echter niet van louter formele aard. Als we het volledige verhaal achter deze twee „helden‟ verder uitpluizen, kunnen we ook bedoeling van deze rehabilitatie door Ceausescu opmerken. Tussen 1940 en 1944 was Stephan Foris de secretaris-generaal van de Partij. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden alle leden van de Communistische Partij vervolgd. Rond 1943 zat het grootste deel van de top van de Partij in gevangenschap. Maar ook binnen de partij zelf heerste er tijdens de Tweede Wereldoorlog onenigheid. Men kon drie strekkingen onderscheiden in de Roemeense communistische partij: de Moskovieten, die gedurende de oorlog in Moskou verbleven, de gevangeniscommunisten, die tijdens de oorlog in de gevangenis zaten en de secretariaatscommunisten. De gevangeniscommunisten schaarden zich rond GheorghiuDej. Stephan Foris en Lucretiu Patranescu waren secretariaatscommunisten. Deze laatste kleine fractie bleef in het geheim actief in Boekarest. Deze fractie belemmerde Gheorghiu-Dej in zijn vlucht naar de top van de partij. Hoewel alle drie de strekkingen stalinistisch waren, was de oorzaak van het conflict ideologisch. De secretariaatscommunisten verzetten zich tegen het strikte stalinisme en hingen bovendien ook eerder nationalistische standpunten aan, die men trachtte te verenigen met het communisme. Stephan Foris was van afkomst Hongaars. Hij sloot zich bij de Communistische Partij van Roemenië aan in 1921. De groep rond Gheorghiu-Dej besliste in maart 1944 dat zij de top van de Partij, met Stephan Foris als secretaris-generaal, zouden omverwerpen. Op 4 april werd Foris gevangen genomen en werd hij vervangen door een trojka. Datzelfde jaar nog zou men Gheorghiu-Dej als nieuwe secretaris-generaal erkennen. Foris kreeg werk als redacteur bij het ondergrondse blad Romania Libera. Nadat Roemenië zich aansloot bij de Geallieerden, werd Foris in september 1944 opnieuw in opdracht van Gheorghiu-Dej ontvoerd. In januari 1945 werd hij terug vrijgelaten.

143

Echter niet voor erg lang, want op 9 juni 1945 werd hij opnieuw gekidnapt. Pas een jaar later zou men beslissen hem te doden. De andere geduchte rivaal Patrascanu zou Gheorghiu-Dej later uit de weg ruimen. Ook hij was reeds sinds 1921 lid van Communistische Partij van Roemenië in 1921. In 1944 was Patrascanu betrokken bij de geheime besprekingen om dictator Antonescu omver te werpen. De koninklijke coup van 23 augustus bracht een einde aan het de dictatuur van Antonescu. Koning Michael kwam een de macht en de communisten mochten mee regeren. Bovendien sloot het land zich onder deze nieuwe leiding aan bij de Geallieerden. De tegenstellingen binnen de communistische Partij waren nog steeds dezelfde. Gheorghiu-Dej had de macht van Foris reeds ernstig kunnen inperken, maar Patrascanu bleef actief. Een eerste grondige breuk met de partij kwam er bij de „koninklijke staking‟. Koning Michael wou niet meer met de regering praten en Patrascanu bemiddelde met anticommunisten om de koning te overtuigen de contacten opnieuw aan te knopen. Bij de verkiezingen van 1946 won Patrascanu, zeer waarschijnlijk dankzij electorale fraude. De kritiek van Gheorghiu-Dej bleef niet uit. Vanaf dat ogenblik raakte Patracanu steeds verder gemarginaliseerd in de partij. Achteraf bleek zelfs dat hij sinds de zomer van 1946 onder toezicht van de geheime politie stond. In april 1948 werd hij gearresteerd. Op het initiatief van Gheorghiu-Dej werd hij onder toezicht van de Securitate geplaatst. Hij werd ervan beschuldigd verschillende politieke misdaden verzwegen te hebben. In 1954 zou hij uiteindelijk geëxecuteerd worden, zonder dat echter werkelijke bewijzen tegen hem waren gevonden. Een commissie, in 1968 opgericht door Ceausescu, onderzocht het proces van Patranescu. Daaruit bleek dat het bewijsmateriaal vals was, dat de beklaagde werd mishandeld en dat er tal van onregelmatigheden in het onderzoek zaten. Ook in verband met de zaak Foris werden er onjuistheden gevonden. Deze rechtzetting bracht natuurlijk bij aan het prestige van Ceausescu. Op die manier kon hij zich van een rechtvaardige kant laten kennen. Maar het diende niet enkel het nobele doel van de rechtvaardigheid. De rehabilitatie van Foris en Patranescu was vooral een poging van Ceausescu om zijn voorgangers in diskrediet te brengen en zijn eigen macht te legitimeren. Pittig detail is dat Patrascanu werd geëxecuteerd twee dagen vóór Ceausescu zitting kreeg in het Politbureau. Hij kon zijn handen dus in onschuld wassen. Deze kwestie gaf Ceausescu de kans vice-premier en rivaal Draghici uit zijn ambt te ontzetten. Op dezelfde manier als zijn voorganger Gheorghiu-Dej ruimde ook de nieuwe leider tegenstanders uit de weg. Dit soort machtstechnieken zijn puur machiavellistisch. Deze term zal later vaker aan Ceausescu worden gekoppeld, zeker op het einde van zijn regime. Machiavellisme gaat uit van het 144

motto: „het doel heiligt de middelen‟. De centrale vraag bij dit soort van pragmatisme is of dit altijd ethisch te verantwoorden is. Een machtsfiguur die zijn tegenstanders letterlijk liquideert, kan men bezwaarlijk ethisch correct noemen, hoe nobel hij zijn doelen ook inschat. In andere gevallen zal men machiavellisme wel kunnen verdedigen. Het blijft steeds een vage grens. Dit opportunisme zien we doorheen de geschiedenis van het communisme steeds terugkomen. Nieuwe leiders trachtten zichzelf vaker te legitimeren door hun voorganger in diskrediet te brengen. Het bekendste voorbeeld is de destalinisatie die onder Chroetsjov begon. In een gesloten sessie op het twintigste partijcongres van de communistische partij van de Sovjet-Unie in 1956 voer de nieuwe leider uit tegen de dictatoriale regering en de persoonlijkheidscultus van zijn voorganger. Zo werden de monden van zijn stalinistische rivalen gesnoerd. Chroetsjov liet miljoenen politieke gevangen vrij uit de goelags. Ook werden er miljoenen veroordeelden postuum gerehabiliteerd.191 Anderzijds kregen straatnamen en andere benamingen waarin „Stalin‟ voorkwam een nieuwe naam. Stalingrad werd Wolgograd. Alle standbeelden van de vroegere leider werden vernietigd. Op die manier slaagde men er in zijn voorganger te demystificeren en de sterke personen rond deze voorganger uit te schakelen. Elke mogelijke oppositie uit die hoek werd teniet gedaan.

7.5.2

Analyse

De Standaard De krantenkoppen in De Standaard over de algemene zitting hebben een uitgesproken karakter. De kop van 27 april luidt: “Roemenië bekeurt zijn „bondgenoten‟. Pessimisme op Boedapest-conferentie.” Er wordt een negatieve ondertoon gebruikt, er heerst pessimisme. Bovendien plaatst men het woord „bondgenoten‟ tussen aanhalingstekens. Men twijfelt eraan of de landen waarvan sprake is nog bondgenoten zijn. Een andere opvallend negatieve kop is die van 30 april: “Ceausescu laakt „vergissingen‟ van vroegere leiders.” De kop geeft de duidelijke afkeuring van de Roemeense leider weer. Het woord „laakt‟ drukt deze negatieve houding uit. Men heeft het niet over de Roemeense KP in het algemeen, maar men verpersoonlijkt de boodschap. Het lijkt alsof enkel Ceausescu uitspraken deed over de vroegere leiders. Men plaats het woord „vergissingen‟ tussen aanhalingstekens. Doet men dit omdat Ceausescu dit woord gebruikte? Of twijfelt de journalist of er werkelijk sprake kan zijn van vergissingen? Een andere negatieve kop gaat over de verhouding tussen Roemenië en de Sovjet-Unie.

191

VANDEN BERGHE YVAN, De Koude Oorlog, 1917-1991, Leuven, Acco, 2002, p.169

145

(“Band Boekarest – Moskou steeds minder hecht. Nieuw vriendschapsverdrag laat lang op zich wachten.”) De titel wijst er op dat de band tussen Boekarest en Moskou vroeger wel hecht is geweest. Bovendien is de relatie reeds langere tijd aan het verslechteren en is dit niet te wijten aan één enkele gebeurtenis. De subtitel maakt ons duidelijk dat het de gewoonte is om een vriendschapsverdrag na een bepaalde tijd te vernieuwen en dat deze termijn reeds langer voorbij is. Een andere uitgesproken kop is “Roemenen verkneuteren zich om fel satirisch toneelstuk. Kenmerkend voor jongste ontwikkeling” (4/5). Deze heeft een positieve boodschap. Toch gebruikt men het woord „verkneuteren‟ in plaats van lachen en openlijk plezier hebben. Typerend is ook het feit dat men in de subkop spreekt over een bepaalde ontwikkeling, die in het land aan de gang is. En aangezien dit om een positief bericht gaat, zal men ook deze ontwikkeling toejuichen. De evolutie die in het land heerst, houdt ook verband met het feit dat er satirische stukken worden opgevoerd. De vrijheid van meningsuiting lijkt groot te zijn. In de artikels zelf is men dan weer veel voorzichtiger. Men maakt uitgebreid gebruik van citaten. Ook relativerende woorden (kennelijk, scheen, zouden voorbehoud aan de dag leggen) wijzen erop dat de schrijvers eerder terughoudend zijn. Toch wil men de eigengereidheid van de Roemenen benadrukken. “De Roemeense KP heeft het „klimaat‟ in de Hongaarse hoofdstad kennelijk niet gunstig genoeg gevonden.”(27/4) De Roemenen hadden met andere woorden het lef eigen standaarden te gebruiken en veel te eisen. De Roemeense KP loopt niet in het gareel, dit in tegenstelling tot de andere KP‟s van Oost-Europa. Men stelt de Roemeense leiders graag in een positief daglicht. “Nochtans verklaarde Boekarest zich bereid deel te nemen aan bi- of multilaterale ruggespraak …(27/4)” Het woord „nochtans‟ wijst op een tegenstelling. De Roemeense KP veroordeelt de andere communistische landen niet onvoorwaardelijk. Men wil zeker hun medewerking geven. Ondanks de negatieve uitlatingen willen de Roemenen zich positief opstellen. Het land krijgt ook een voortrekkersrol toebedeeld. “Steeds meer partijen zouden voorbehoud aan de dag leggen ten aanzien van het Sovjetrussische plan tot het houden, in de winter in Moskou, van een „grote communistische conferentie‟.”(27/4) Er zijn meerdere partijen die hetzelfde denken als de Roemeense KP, maar zij zwijgen. Op die manier stelt men Roemenië in een progressieve positie. Het land was klaarblijkelijk één van de eerste om kritiek te geven op de Sovjet-Unie. Roemenië wordt niet enkel voorgesteld als een progressief land in verband met de internationale politiek, het land lijkt bovendien een grote internationale macht te hebben. Een niet nader 146

genoemde communistisch functionaris bevestigt in het artikel van 27 april de verdeeldheid in Oost-Europa. Hij maakt heel concreet gewag van de Koude Oorlog. Hij stelt zelfs dat president Johnson de macht heeft om de onenigheden in Oost-Europa ten top te drijven de oorlog in Vietnam te stoppen. Deze oorlog is namelijk het enige probleem waarover de Sovjet-Unie en de andere leden van het communistische kamp het eens zijn. Het einde van de Vietnamoorlog betekent het einde van de consensus in Oost-Europa. Door deze uitspraak in het artikel te plaatsen wordt de macht van Einzelgängers, zoals Tsjechoslowakije en vooral Roemenië, extra geïllustreerd. Ook Ceausescu zelf lijkt overtuigd te zijn van zijn macht. “Ceausescu klaagde na zijn onderhoud met Jivkov ook dat men hem voor een voldongen feit had geplaatst omdat Roemenië nooit was geraadpleegd terwijl de verklaring werd opgesteld.” Ceausescu had het over een voldongen feit. Hiermee wou hij zeggen dat hij zich in zijn medezeggenschap ondermijnd voelde. Door „voldongen feit‟ ook als titeltje te gebruiken benadrukt de journalist dat Ceausescu zijn macht niet zomaar wou laten inperken en dat hij zich dus niet wou laten doen door zijn grote broer, de Sovjet-Unie. Het artikel van 30 april dat gaat over de veroordeling van Draghici en de vroegere partijsecretaris Gheorghiu-Dej biedt een blik in de retoriek van Ceausescu zelf. “Ceausescu deed een felle aanval op Alexander Draghici en Gheorghiu-Dej en zei dat Patrascanu en Foris, die er destijds van werden beschuldigd agenten van de vijand te zijn geweest, de onschuldige slachtoffers werden van „moord door bandieten‟.” In deze zin blijkt dat Ceausescu de vroegere leiders bandieten noemde, wat uiteraard een erg grove beschuldiging, vooral dan tegenover zijn voorganger. Hij betichtte Draghici ervan dat hij ervoor zorgde dat de veiligheidsdiensten een te grote macht kregen, en dat het er in die tijd dus ondemocratisch aan toe ging. Hiertegenover plaatst de journalist dan dat Ceausescu zich uitsprak voor vrije meningsuiting en dus voor democratie. Hij staaft deze bevinding met een citaat van de partijleider zelf. “Wij hebben nog veel te doen. Wij moeten het stadium bereiken waarin de mens zich volkomen vrij en zijn eigen meester voelt.” Door deze tegenstelling op te voeren komt Ceausescu naar voor als een progressief, democratisch en rechtvaardig figuur tegenover zijn voorgangers, de „bandieten‟. In het artikel van 4 mei over het toneelstuk „Publieke Opinie‟ verhult de journalist zijn positieve beoordeling over de Roemenen niet, integendeel. De toon is erg positief, men titelt bijvoorbeeld „geestdrift‟. De journalist zet ook het succes van het stuk goed in de verf. “Het publiek, dat in grote getale naar het toneelstuk komt kijken …” “Het applaus dat op het einde van het stuk losbarst is meer dan ongewoon, zelfs voor een stuk van een uitstekend gehalte dat door knappe spelers wordt vertolkt, zoals dit hier het geval is.” De journalist geeft zelf blijk 147

van een groot enthousiasme over het stuk. De bedoeling van de auteur van het toneelstuk was om bepaalde aspecten van de communistische maatschappij in de verf te zetten. Het succes van het stuk was meer hieraan te wijten “dan aan de acteerprestaties van de acteurs (die toch ook voortreffelijk zijn)”. De journalist bewijst dat de Roemenen de allusies op de communistische maatschappij wel konden smaken. Het lijkt alsof met de komst van Ceausescu de communistische maatschappij in Roemenië geheel veranderd was en dat de kritiek die geleverd werd in het stuk niet meer gold. Er wordt besloten met een citaat uit de proloog van het toneelstuk. Hierin stelt men duidelijk dat het stuk niet uit de realiteit was geput en dat er geen getrouw beeld werd gegeven van de communistische maatschappij. “Wij brengen het echter op de planken omdat de minister van cultuur opdracht heeft gegeven enkele moderne toneelstukken op te voeren en wij willen hier onze medewerking aan verlenen.” Het besluit staat in contrast met de rest van het artikel. De vraag blijft of ook dit door de auteur van het toneelstuk ironisch bedoeld was. Vooruit In de Vooruit vinden we slechts één artikel. Dit gaat over het ontslag van de vice-premier. Men beschrijft Draghici als de grootste tegenstander van Ceausescu. Door dit te vermelden kan men de indruk wekken dat de partijsecretaris bewust deze opponent heeft willen uitschakelen. Door bovendien te stellen dat Draghici een voorstander was van de „harde lijn‟, geeft men Ceausescu een zachter allure. “Maar het deelde ook mee dat Gheorghiu-Dej, de toenmalige secretaris van het Centrale Comité, rechtstreeks in dit proces tussenkwam en het de door hem gewilde richting gaf.” Er wordt dus ook kritiek geleverd op de voorganger van Ceausescu. De bijdrage van GheorghiuDej was bovendien niet echt gering. Door zijn tussenkomst werden er namelijk twee personen terechtgesteld. Toch krijgen we de indruk dat Draghici een groter aandeel in de zaak had. Dit komt uiteraard omdat hij in de titel vermeld wordt en omdat er uitgebreider over hem wordt bericht. Gheorghiu-Dej wordt klaarblijkelijk maar terloops aangebracht. Dit heeft natuurlijk ook te maken met het feit dat de vice-premier nog in leven is en het resultaat van het onderzoek op hem grotere gevolgen heeft. Toch kunnen we stellen dat Vooruit geen zin lijkt te hebben om de vroegere partijsecretaris uitvoerig te bekritiseren. “Nog uit Boekarest wordt vernomen dat de Roemeense KP er haar ontevredenheid heeft te kennen gegeven over het feit, dat zij niet uitgenodigd werd op de onlangs te Dresden gehouden conferentie van communistische arbeiderspartijen.” Het begin van deze zin geeft aan dat men nog extra informatie geeft over wat er gaande is in Boekarest. Dit kan aangeven dat het 148

belangrijkste van reeds vermeld is, namelijk het ontslag van de vice-premier. De gegevens die hierna volgen lijken daardoor minder van belang. Het vervolg van het artikel geeft aan de hand van citaten uit de resolutie een verklaring voor de ontevredenheid. Door te citeren geeft men een neutralere indruk.

7.5.3

Conclusie

Ook in deze periode is de berichtgeving over Roemenië ruimer in De Standaard dan in de Vooruit. In de Vooruit vinden we immers slechts één artikel terug. Zoals in de vorige periodes zijn ook hier de artikels meer gekleurd in De Standaard. Men blijft een eerder positief beeld van het land en zijn leiders ophangen. De koppen zijn erg uitgesproken en weinig neutraal. Zowel in positieve als in negatieve zin wordt de lezer een bepaald gevoel meegegeven. In De Standaard wordt de eigenzinnigheid van Ceausescu in de verf gezet, plaatst men de leider eerder in een goed daglicht en overschat men meermaals de macht van het land en zijn leider. De Vooruit gaat daarentegen iets voorzichtiger te werk en tracht oordelen achterwege te laten. Inhoudelijk gaat De Standaard op meer aspecten in. Niet enkel het politieke aspect van de Roemeense maatschappij wordt behandeld, maar ook het culturele. Ook aan de internationale dimensie gaat men niet voorbij. “Roemenië bekeurt zijn „bondgenoten‟. Pessimisme op Boedapest-conferentie.” De Standaard, 27 april Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel zonder foto‟s Bron: NYT/UPI Oppervlakte: gemiddeld “Vice-premier van Roemenië ontslagen. Beschuldigd van „valse bewijzen‟ in politieke processen.” Vooruit, 27 april Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: AFP/Reuter Oppervlakte: klein 149

“Ceausescu laakt „vergissingen‟ van vroegere leiders.” De Standaard, 30 april Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Artikel zonder foto‟s Bron: AFP Oppervlakte: klein “Roemenen verkneuteren zich om fel satirisch toneelstuk. Kenmerkend voor jongste ontwikkeling.” De Standaard, 4 mei Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: NYT Oppervlakte: klein “Band Boekarest – Moskou steeds minder hecht. Nieuw vriendschapsverdrag laat lang op zich wachten.” De Standaard, 7 mei Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: NYT Oppervlakte: klein

7.6

14-18 mei 1968: De Gaulle in Roemenië

7.6.1


President Charles De Gaulle bracht van 14-18 mei een officieel bezoek aan Roemenië. Hij was vergezeld van de minister van Buitenlandse Zaken Couve de Murville. De Gaulle voerde ondermeer besprekingen met president Nicolae Ceausescu en premier Ion Gheorghe Maurer. Hij keerde een dag eerder dan voorzien naar Frankrijk terug, vanwege de situatie in eigen land. Op het einde van zijn bezoek werd een gemeenschappelijke verklaring afgelegd. Daarin zeiden de heren de contacten tussen de landen verder op een positieve manier te onderhouden,

150

vooral op economisch vlak. Daarnaast werd er ook gepleit voor de onafhankelijkheid van de verschillende nationale staten in Europa. “De onafhankelijkheid van volken, ongeacht of zij groot of klein zijn, de niet-inmenging in binnenlandse aangelegenheden, de vestiging van vriendschappelijke betrekkingen tussen alle landen, de ontwikkeling van het internationale verkeer en de samenwerking, het behoud of het herstel van de vrede in de wereld.” Beide partijen spraken zich uit tegen de blokvorming in Europa en tegen de inmenging in binnenlandse aangelegenheden. Tijdens zijn verblijf in Roemenië, bezocht De Gaulle de universiteit van Boekarest. Cathérine Durandin suggereert dat dit een bewuste zet was van Ceausescu. De toestand in de Franse universiteiten liep in diezelfde periode aardig uit de hand. “Il plaint le général. Il ne pourra qu‟être médusé par les prestations roumaines! … L‟université a été nettoyée et elle est prête à acceuillir le président de la République francaise.”192 Op die manier creerde de Roemeense leider zelf een tegenstelling tussen zijn eigen land en Frankrijk. Het is ook van belang de situatie in deze periode in Frankrijk te schetsen. Mei 1968 staat nog steeds symbool voor de revolutionaire bewegingen die er in de jaren zestig ontstonden. De basis van de revolte lag in Parijs, maar kende over de hele wereld zijn weerslag. In mei 1968 brak een algemene staking uit over heel Frankrijk. Ook in andere landen waren er grootschalige protesten. Al snel namen de gebeurtenissen bijna revolutionaire vormen aan, tot het protest uiteindelijk uitstierf na onderdrukking door de overheid. De manifestaties waren uniek omdat ze niet uitgingen van een bepaalde bevolkingsgroep, maar omdat ze etnische afkomst, cultuur, klasse en leeftijd overstegen. Het begon als een reeks studentenstakingen die uitbraken aan een aantal universiteiten en middelbare scholen in Parijs. Nadat de regering van Charles de Gaulle probeerde de stakingen neer te slaan met politiegeweld, ontvlamde de toestand nog verder, met straatgevechten tegen de politie in het Quartier Latin, gevolgd door een algemene staking van de studenten en tien miljoen arbeiders in heel Frankrijk, ongeveer twee derde van de Franse arbeidersbevolking. De protesten bereikten het punt dat de Gaulle een militair hoofdkwartier oprichtte om de onlusten te bestrijden, en dat hij het parlement ontbond en verkiezingen uitschreef voor 23 juni 1968. De regering was dicht bij de volledige ineenstorting, maar de revolutionaire situatie verdween even snel als ze gekomen was. De arbeiders gingen weer aan het werk en de Gaullisten kwamen sterker uit de verkiezingen.

192

DURANDIN Cathérine, op.cit., p.149

151

Veel manifestanten waren aanhangers van linkse bewegingen, communisme en anarchisme. Velen zagen een gelegenheid om de „gevestigde maatschappij‟ door elkaar te schudden in allerlei opzichten, zoals op het gebied van onderwijsmethoden en het propageren van de vrije liefde.

7.6.2

Analyse

De Standaard In de krantenkoppen over het bezoek van De Gaulle aan Roemenië laat men zich erg positief uit. “De Gaulle in Boekarest hartelijk ontvangen” en “Frans-Roemeense vriendschap versterkt” wordt er gekopt. Ook via uitspraken van betrokkenen geeft men de lezers een optimistische boodschap mee. (“Boekarest: bezoek van De Gaulle was een feest.”) Doordat men zo‟n uitspraak in de titel plaatst, wordt het positieve oordeel nogmaals bekrachtigd. Enkel in de krant van 16 mei wordt er een foto gepubliceerd. Het is een tamelijke grote foto, die een centrale plaats inneemt. Op de foto is te zien hoe een officier De Gaulle helpt om een koptelefoon op zijn hoofd te plaatsen om zo de vergadering met een simultaanvertaling te kunnen volgen. Onder de foto meldt men dat hij in de plenaire zitting van de Roemeense Nationale Vergadering een pleidooi had gehouden voor het opheffen van de twee blokken die Europa verdelen. De foto focust zich op De Gaulle en niet op zijn gastheren. De westerse leider krijgt dus voorrang op zijn communistische gastheren. In de beschrijvingen van het Franse bezoek aan Roemenië staan enthousiasme en optimisme centraal. Zowel de Franse president als de Roemenen waren opgetogen. Er waren tal van mensen komen opdagen om De Gaulle te verwelkomen met spandoeken. Door dit enthousiasme uitvoerig te beschrijven en geen geluiden van tegenkanting aan bod te laten, lijkt de journalist in deze positieve stemming mee te gaan. Ook de Roemeense pers was verheugd over zijn komst. In het artikel van 16 mei schrijft de auteur dat De Gaulle meer dan twee minuten werd toegejuicht. De journalist wil ook wijzen op de lichtvoetigheid van de contacten tussen beide heren: “De Gaulle eindigde zijn toespraak met een Roemeens zinnetje.” (15/5) Op verschillende manier wordt een positief en progressief beeld van Roemenië gecreëerd. Het oordeel van de journalist kennen we door de aangehaalde citaten van De Gaulle. “… dat Frankrijk en Roemenië hun traditionele vriendschap moeten handhaven „nu meer dan ooit omdat Europa zich gaat weervinden door de onafhankelijkheid van zijn landen en in de samenwerking van allen voor de vrede en de vooruitgang‟.” (15/5) Door net dit citaat aan te ha-

152

len lijkt de schrijver er ook van overtuigd dat het belangrijk is de onderlinge Europese vriendschappen te onderhouden in het licht van een goede samenwerking binnen Europa. Beide landen worden als vooruitstrevende landen voorgesteld. “De Gaulle is het eerste westerse staatshoofd dat een bezoek brengt aan een Oost-Europees land sinds daar spanningen in de verhouding met de Sovjet-Unie zijn ontstaan.” Enerzijds stelt de schrijver dat De Gaulle een voortrekkersrol heeft in West-Europa, maar men kent ook dezelfde progressieve rol toe aan Roemenië, het land dat een westerse leider uitnodigde. En verder: “In Parijs werd gezegd dat De Gaulle als voorstander van diepgaande nationale onafhankelijkheid, Roemenië ging aansporen zich verder uit het Oostblok los te weken.” (15/5) Ook hier wijst men op het onafhankelijkheidsdenken van beide landen. Het wordt ook duidelijk dat Roemenië zich reeds aan het losweken was onder eigen impuls. Al deze uitspraken staan in het licht van de internationale politiek, meer dan in het teken van de betrekkingen tussen de twee landen zelf. Het artikel van 16 mei kopt “Parijs en Boekarest gaan economisch samenwerken”. In het artikel zelf ligt de nadruk echter op de uitspraken van de Franse president die handelen over de internationale politiek. In elk artikel komt steeds weer naar voor hoe beide leiders zich uitspreken voor onafhankelijkheid en tegen de inmenging in de binnenlandse politiek van buurlanden. “President De Gaulle van Frankrijk en president Ceausescu van Roemenië betuigden zaterdag hun steun aan de totale onafhankelijkheid van nationale staten en veroordeelden iedere buitenlandse inmenging in de binnenlandse politiek van buurlanden.” (20/5) Blijkbaar waren vele nationale staten absoluut niet onafhankelijk en meer dan eens was er inmenging in de binnenlandse politiek van een ander land. De journalist vindt deze steunbetuiging terecht en sluit zich bij de twee leiders aan. Ook andere hete hangijzers van de internationale politiek, zoals Vietnam, komen aan bod. “In hun communiqué spraken De Gaulle en Ceausescu de hoop uit dat de besprekingen HanoiWashington in Parijs naar vrede in Vietnam en naar zelfbeschikkingsrecht van de Vietnamezen zullen leiden.” De schrijver van het artikel looft de positieve ingesteldheid van de twee leiders, die blijven hopen op een goede uitkomst. Vooruit In de Vooruit vinden we slechts één artikel terug over het bezoek van De Gaulle aan Roemenië. In dit artikel gaat het niet over de betrekkingen tussen beide landen of over hun oordelen over de internationale politiek. Het artikel is heel kort gewijd aan de beoordeling van De Gaulle over de Roemeense universiteiten.

153

De krantenkop heeft een positieve inslag. (“De Gaulle bewondert onderwijssysteem in Roemeense universiteiten”). De Gaulle loofde het onderwijssysteem op de Roemeense universiteiten omdat men er verplicht was examen af te leggen. Bovendien was er een examen op het einde van het hoger middelbaar, waardoor er reeds een selectie plaatsvond. De toon is eerder neutraal, maar het artikel is doorspekt met uitspraken van De Gaulle. Door deze citaten heen wordt een dichotomie geschetst tussen Franse en Roemeense universiteiten. In Frankrijk lijkt alles chaotisch te verlopen, terwijl het er in Roemenië veel meer gestructureerd aan toe gaat. “Wij hebben in Frankrijk een groot aantal … een merendeel studenten die hun examens niet voortzetten, vandaar wat voorgevallen is”, “Wij worden overspoeld door een aantal studenten die niet kunnen, die niet willen volgen. Dan beginnen zij natuurlijk te woelen.”, “Wij moeten deze selectie naar uw voorbeeld hervormen.” In het licht van de opstanden in Parijs in diezelfde periode zijn deze uitspraken wel erg straf. Dit artikel verscheen dan ook eerder in het kader van de Parijse problematiek. Pas op het einde komt het gemeenschappelijke communiqué aan bod. “Overigens hebben de laatste besprekingen van de Franse president geresulteerd in een gemeenschappelijke verklaring waarin de wil tot meer industriële samenwerking wordt beklemtoond.” Door het woord „overigens‟ te gebruiken lijkt dit laatste slechts bijkomstig te zijn.

7.6.3

Conclusie

In De Standaard laat men duidelijk zijn sympathie jegens de twee leiders zien. Dit doet men door het enthousiasme van het volk en van de betrokkenen te beschrijven. Beide landen worden in een erg positief daglicht gesteld. Het bezoek van De Gaulle aan Roemenië wordt afgeschilderd als een gebeuren van groot internationaal belang. De nadruk ligt minder op de gezamenlijke besluiten in verband met hun onderlinge samenwerking en meer op hun uitspraken over de internationale politiek. Het artikel in Vooruit is vooral interessant in het kader van de Franse context. Terwijl in eigen land de studenten hun ongenoegen over het systeem van de daken schreeuwen, spuwt De Gaulle in Boekarest zijn gal over diezelfde studenten. Vooral volgende uitspraak is typerend: “Wij worden overspoeld door een aantal studenten die niet kunnen, die niet willen volgen. Dan beginnen zij natuurlijk te woelen.” Hij noemt sommige studenten dom en andere studenten lui! Hij ontkent de realiteit in eigen land. Bovendien is het feit dat De Gaulle zijn land verlaat tijdens de revolutionaire manifestaties veelzeggend. Hij vlucht als het ware weg in plaats

154

van met de manifestanten te praten. In plaats daarvan looft hij het strengere onderwijssysteem van Ceausescu. De Vooruit heeft het verband tussen de situatie in Frankrijk en de uitspraken van De Gaulle begrepen. Door uitgebreid citaten van De Gaulle te geven, lijkt de krant zich eerder achter de Franse generaal te scharen. De Standaard gaat echter volledig voorbij aan de situatie in Frankrijk zelf.

“De Gaulle in Boekarest hartelijk ontvangen. Naar hechtere band Frankrijk-Roemenië.” De Standaard, 15 mei Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: AFP/Reuter/UPI Oppervlakte: gematigd “Parijs en Boekarest gaan economisch samenwerken. De Gaulle in Roemeens parlement.” De Standaard, 16 mei Plaats in de krant: pagina 3 (met foto op voorpagina) Feitelijk nieuws Bron: AFP/NYT/UPI Oppervlakte: groot “Generaal De Gaulle bewondert onderwijssysteem in Roemeense universiteiten.” Vooruit, 20 mei Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: RFP Oppervlakte: klein “Frans-Roemeense vriendschap versterkt. Boekarest: bezoek van De Gaulle was een feest.” De Standaard, 20 mei Plaats in de krant: pagina 5 Feitelijk nieuws Bron: AFP/NYT/UPI Oppervlakte: groot

155

7.7

Tot begin september 1968: crisis rond Praagse Lente

7.7.1


Begin januari 1968 werd Alexander Dubcek in Tsjechoslowakije unaniem tot partijleider gekozen. Met hem zou het land een nieuwe koers varen. De vorige partijleider Novotny bleef nog tot maart president van het land. Eind mei werd hij volledig uit de communistische partij gezet. Dubcek zou de geschiedenis ingaan als de man die „het socialisme met een menselijk gezicht‟ wou introduceren. Om dit socialisme tot stand te brengen werden allerlei nieuwe liberale wetten gestemd en stelde men een democratisering in. Zo wou men bijvoorbeeld de censuur afschaffen, streefde men naar vrijheid van meningsuiting en legalisering van andere politieke partijen. Op die manier werd de afstand met het Kremlin steeds groter. De SovjetUnie zag de hele evolutie met lede ogen aan. Het Westen was uiteraard enthousiast en de Praagse regering kreeg veel steunbetuigingen. Maar ook in Oost-Europa waren er enkele landen opgetogen over de veranderingen in het land. Ceausescu en de Joegoslavische president Tito betuigden hun steun en brachten een bezoek aan Tsjechoslowakije. Op 23 maart werd er onverwacht een conferentie in Dresden gehouden om de toestand in Tsjechoslowakije te bespreken. Roemenië en Joegoslavië waren hierbij niet uitgenodigd. President Ceausescu toonde hierover zijn ongenoegen op een zitting van het Centrale Comité. “Op deze bijeenkomst zijn vragen aan de orde gesteld over beide organisaties waarvan Roemenië altijd lid is geweest. Het is noodzakelijk dat vraagstukken als deze door alle leden gezamenlijk besproken worden. Wanneer dat niet gebeurt, betekent dat zeker geen bijdrage tot versterking van deze organisaties”, aldus het communiqué dat na afloop van de zitting van het centrale comité werd gepubliceerd. Op 27 juni verscheen in Tsjechoslowakije het Manifest van 2 000 Woorden. Dit was een aanklacht op de misstanden in het land. Men beschuldigde openlijk de conservatieve vleugel van de partij. Men noemde de communistische partij een „naar macht hunkerende organisatie‟. De hervormingen werden geprezen en men eiste meer van zulke vernieuwingen. Dit was olie op het vuur en een reactie van de Sovjet-Unie bleef niet lang uit. Enkele dagen later kon men lezen dat de Sovjet-Unie bereid was desnoods met geweld het socialisme in leven te houden. Ook de andere landen van het Warschaupact lieten van zich horen. Er werd een brief naar de Tsjechoslowaakse regering gestuurd, waarin men duidelijk stelde dat men de vernieuwende koers van het land niet kon aanvaarden.

156

De Sovjets hadden schrik voor een kettingreactie in Oost-Europa. Een invasie leek bijna onvermijdelijk. Het waren vooral Oost-Duitsland en Polen die aandrongen op een gewelddadig neerslaan van de Praagse Lente. In de nacht van 20 op 21 augustus vielen Sovjettroepen het land binnen. Deze inval werd gezien als laatste manier om de liberalisering in het land een halt toe te roepen. Men vreesde aanvankelijk een militaire reactie van het Westen. Troepen van het Warschaupact steunden de Sovjet-Unie. Roemenië deed echter niet mee aan de inval en veroordeelde de actie. Ook vooraf had hij zijn steun reeds betuigd aan de Tsjechoslowaakse hervormers. Van 15 tot 17 augustus had hij namelijk nog het land bezocht. De repressie was keihard en de regeringsleden werden meegevoerd naar Moskou. President Svodoba reisde naar Moskou en eiste daar de vrijlating van de leiders. Na een politiek akkoord te hebben getekend liet met de Praagse leiders gaan. Dit akkoord had echter verregaande gevolgen. De censuur werd heringevoerd, de besluiten van het geheime congres werden teniet gedaan, en de invloed van de partij op het dagelijkse leven van de mensen werd versterkt. In ruil voor deze toegevingen trok de Sovjet-Unie een deel van hun troepen weg. De onderminister van Buitenlandse Zaken van de Sovjet-Unie bleef van september 1968 tot december 1968 als opzichter in Praag. Op 16 oktober zwichtten Dubcek en de zijnen voor de druk, en stemden in met de blijvende aanwezigheid van Russische troepen in hun land. Uiteindelijk bleven er nog ongeveer 50 000 soldaten in het land. De verontwaardiging bij de bevolking was groot. Velen konden niet begrijpen dat hun leiders zoveel toegevingen konden doen. De onrust bleef nog een tijdje in het land nazinderen. In april werd Dubcek definitief aan de kant geschoven en vervangen door Gustav Husak. Hij zuiverde de partij en vaarde weer een koers, parallel met die van de Sovjet-Unie. Na de inval was de reactie in Roemenië groot. De bezetting van Tsjechoslowakije veroorzaakte in Roemenië een gevoel van dreiging. Op 21 augustus riep partijleider Ceausescu de leidende organen van partij, staat en regering bijeen. Men richtte een „patriottische gewapende militie‟ op ter verdediging van „de onafhankelijkheid van het land en de revolutionaire verworvenheden‟. De Grote Nationale Vergadering van Roemenië keurde op 22 augustus met algemene stemmen de politiek van nationale soevereiniteit en strikte trouw aan het socialisme goed. De vergadering noemde niet-interventie één van de beginselen van de betrekkingen tussen socialistische landen en tussen alle landen. Men eiste ook de „onmiddellijke terugtrekking van alle buitenlandse troepen van het grondgebied van Tsjechoslowakije, het scheppen van voorwaarden waaronder het Tsjechoslowaakse volk, de partij en de legale regering hun binnenlandse aangelegenheden zonder buitenlandse inmenging kunnen oplossen‟. De actie van 157

het Warschaupact werd door de Roemeense leiders stevig neergesabeld. Vooral Ceausescu had zich in deze zaak weten te profileren. “La prestation est remarquable. Il a su se hisser sur la scène internationale et dominer les ébranlements du moment.”193 Op 24 augustus ontmoetten Tito en Ceausescu elkaar in Vrsac aan de RoemeensJoegoslavische grens. Het was duidelijk dat hun besprekingen de toestand in Praag betreffen. Volgens sommige berichten in de westerse pers zouden de beide staatslieden elkaar militaire bijstand in geval van een aanval op één van beide landen hebben toegezegd. Later gingen er geruchten de ronde dat er troepenverplaatsingen zouden hebben plaatsgevonden aan de Roemeense grens. De Sovjet-Unie sprak dit tegen en noemde het een verzinsel van imperialistische propaganda. Ook de Amerikaanse president Johnson drukte de Sovjet-Unie op het hart dat zij „de honden van de oorlog niet mogen loslaten‟. Rond midden september nam de spanning en de vrees voor een inval af.

7.7.2

Analyse

De Standaard De koppen in De Standaard zijn positief ten voordele van Roemenië en Ceausescu, maar zijn eerder laagdunkend over de Sovjet-Unie en de andere Warschaupactleden. De kop van 2 augustus is: “Morgen rode „top‟ in Bratislava. Roemenië en Joegoslavië niet uitgenodigd”. Men plaatst „top‟ tussen aanhalingstekens. Men wil niet stellen dat het om een algemene top gaat. Roemenië en Joegoslavië zijn immers niet uitgenodigd. De journalist laat hiermee uitschijnen dat hij de andere Warschaupactlanden laf vindt omdat zij een top organiseren zonder Roemenië en Joegoslavië. Een andere kop waarin de houding van Roemenië wordt geloofd is “Tito en Ceausescu voerden geheime onderhandelingen. Solidariteit met Praag bevestigd”. Ook in het Westen was de solidariteit met Praag groot. Op die manier worden Tito en Ceausescu vereenzelvigd met de westerse ideeën. Het woord „geheim‟ wijst er op dat de twee leiders zonder medeweten van de Sovjet-Unie handelden, wat hen alweer in het westerse kamp doet belanden. In andere koppen betuigt men de bezorgdheid over de situatie in Roemenië. “De Roemenen zijn zenuwachtig,” wordt er op 26 augustus gekopt. De situatie was niet louter politiek, maar had gevolgen voor de gewone burgers uit de hele natie. De nadruk ligt hier op de angst van de

193

DURANDIN Cathérine, op.cit., p.154

158

Roemeense bevolking. Het menselijke karakter van de situatie wordt beklemtoond. Met deze kop wekt men bij de lezers een groter medeleven op. De kop van 5 september (“Roemenië blijft onafhankelijke rol voorstaan”) benadrukt dat het land – ondanks tegenkanting – blijft volharden in zijn eigenzinnigheid. In De Standaard van 26 augustus verschijnen enkele foto‟s. Op de eerste foto is een militaire parade te zien tijdens de viering van de nationale feestdag van Roemenië. Door zo‟n militaire parade af te beelden, benadrukt men de ernst van de zaak, alsof men al tot een militaire interventie is overgegaan. “Het persbureau Agerpress logenstrafte echter dat een gedeelte van het Roemeense leger zou gemobiliseerd zijn.” Deze parade wekte blijkbaar de indruk dat men het leger in gereedheid bracht tegen mogelijke dreiging. De ontkenning door het Roemeense persbureau was nochtans niet overtuigend genoeg. Het onderschrift meldt namelijk verder dat Ceausescu in het begin van vorige week de oprichting van een nationale militie had bevolen. Dit wordt bovendien gestaafd met informatie van het Joegoslavische persbureau. De tweede foto toont de Joegoslavische president Tito met zijn collega Ceausescu. Het onderschrift meldt dat de twee elkaar ontmoetten in Vrsac, een stadje nabij de grens tussen de twee landen, waar ze de toestand in Oost-Europa bespraken. “Eerder waren er geruchten geweest – o.m. uit Bonn en Londen – volgens welke Sovjetrussische en Bulgaarse troepen klaarstonden om Roemenië binnen te vallen. Deze geruchten werden in Moskou „absurd‟ genoemd.” Omdat men specifiek de bron van de geruchten (Bonn en Londen) vermeldt, lijkt men deze geloofwaardiger te vinden. In Moskou noemde men deze geruchten letterlijk „absurd‟. De journalist maakt geen melding van een stellige ontkenning, hij vindt de geruchten uit Bonn en Londen betrouwbaarder. In de krant van 31 augustus staat een kaart. Deze geeft weer welke landen tot het Warschaupact behoren en welke tot de NAVO. Zo ziet men duidelijk dat Roemenië een belangrijk deel uitmaakt van het Warschaupact en dat het verlies van dit land een hap in het Sovjetblok betekent. Op een foto in diezelfde krant ziet men hoe Roemeense militairen en Tsjechoslowaakse burgers samen in een West-Duits tijdschrift de teksten en de foto‟s van de bezetting van Praag bekijken. “Dit toneeltje werd gefotografeerd …” De schrijver van dit artikel lijkt weinig geloof te hechten aan de vriendschappelijkheid tussen Roemeense militairen en gewone Tsjechoslowaken. Hij suggereert dat de foto opgezet spel is. In de krant van 19 september staat een foto van minister Harmel op bezoek bij president Ceausescu. Het onderschrift luidt: “… het hoofd koel houden …” Hiermee zet men al de toon voor de rest van het artikel. Ceausescu hield het hoofd koel, nam wijze beslissingen, daagde

159

niet uit, maar schoof zijn principes ook niet opzij, lijkt de journalist te willen zeggen. Hij liet zich niet meeslepen door emotionaliteit of vijandigheid. Net als in de voorgaande periodes wordt Roemenië opnieuw als een eerder progressief land voorgesteld. “De Joegoslavische en Roemeense communistische partijen publiceerden reeds bij de aanvang van de Sovjetrussische-Tsjechoslowaakse crisis verklaringen, waarin zij het regime van Dubcek steunden …”(2/8b) „Reeds van bij de aanvang‟ suggereert dat de beide partijen onvoorwaardelijk hun steun hadden gegeven aan de liberalisering in het land. Het geeft hen opnieuw het imago erg vooruitstrevend te zijn. “Ceausescu verklaarde o.m. dat de Roemeense communistische partij en het Roemeense volk met een diepe sympathie de inspanningen van de Tsjechoslowakijse KP volgden om „het maatschappelijke leven te vervolmaken en de socialistische democratie tot ontwikkeling te brengen.‟”(2/8b) In deze passage lijkt het alsof Ceausescu heel erg naar de Tsjechoslowaakse leiding opkeek en hetzelfde leek te willen doen. In werkelijkheid was dit helemaal niet zo. Ceausescu bleef zich immers vastklampen aan de harde lijn van het stalinisme. Men wil ook de positieve houding van Ceausescu jegens de andere Warschaupactlanden benadrukken. Men gaat namelijk niet voorbij aan de uitspraak dat “het Roemeense leger zich „in een geest van samenwerking en broederschap‟ zal blijven ontwikkelen met de strijdkrachten van de socialistische landen en met hen schouder aan schouder zal vechten in geval van een imperialistische agressie.” (16/8) Op die manier slaagt de auteur van het artikel erin Ceausescu af te schilderen als een man met een genuanceerde visie, die zich niet enkel negatief uitliet over samenwerkingsverbanden met de Sovjet-Unie. Ook in latere artikels komt dit terug. “Maar tegelijkertijd zijn zij zo wijs geweest hun trouw aan het socialisme en aan het Pact van Warschau te onderstrepen en hun gevoelens voor de Sovjet-Unie en de andere „bondgenoten‟ te bevestigen.” “… wat het binnenlandse beleid betreft behoren de leiders van dat land ongetwijfeld tot de „orthodoxen‟.” (26/8) De journalist gebruikt hier het woord orthodox, om aan te duiden dat de Roemenen gehoorzaam de Sovjetleer volgden en dat zij dus geen onafhankelijke progressieve weg kozen voor het land zelf. “… de (orthodox-communistische maar volgens het Kremlin te onafhankelijke) Roemeense leiders…” Hier wordt ter verduidelijking van de lezer nogmaals erg duidelijk gesteld dat Roemenië in principe wel de leer van het Kremlin volgde. De schrijver wil niet de indruk wekken dat het land progressief was of toch zeker niet vergelijkbaar was met Tsjechoslowakije ten tijde van de Praagse Lente. Niet enkel het onafhankelijkheidsstreven van Ceausescu komt aan bod, men wijst de lezer hier op de andere kant van de communistische leider. Ver-

160

der gaat men hier niet op in. De nadruk blijft liggen op de buitenlandse politiek van Roemenië. Meermaals laat de journalist zijn sympathie blijken voor de standpunten van Ceausescu. “Ceausescu logenstrafte de beschuldiging dat de Tsjechoslowaakse hervormers contrarevolutionairen zouden zijn en merkte in dit verband op dat „men morgen hetzelfde zou kunnen zeggen van de Roemenen.‟” Blijkbaar achtte Ceausescu de situatie in zijn land vergelijkbaar met de toestand in Tsjechoslowakije. “„Het land zal niemand toestaan de hand te slaan aan de soevereiniteit‟, aldus Ceausescu. Hij beklemtoonde trouwens ervan overtuigd te zijn „dat de communistische partijen een einde zullen maken aan die schandalige episode uit de socialistische beweging.‟” (22/8) Door net deze harde woorden van Ceausescu („schandalige episode‟) te citeren, lijkt de schrijver van dit stuk de sympathie op te brengen voor de Roemeense leider en lijkt hij de situatie in Roemenië evenzeer gelijkaardig te beschouwen als die in Tsjechoslowakije. De journalist uit via de woorden van Ceausescu zijn bezorgdheid. Ook op andere plaatsen wordt de sympathie van de lezer aangewakkerd. “… dat het land niet meer is dan een David die zijn spieren toont aan zijn machtige buren.” (26/8) Door de vergelijking te maken met David en Goliath, wijst de journalist onrechtstreeks op de oneerlijke strijd tussen Roemenië en de rest van het Sovjetblok. Op 26 augustus citeert men ook een woordvoerder: “In een bepaald opzicht is ons leger nu 20 miljoen mensen sterk.” Met dit citaat zet de journalist de dapperheid van de Roemenen in de verf. In het artikel van 31 augustus plaatst men tegenover de harde bewoordingen die er in de Poolse en Oost-Duitse pers werden gebruikt, een vredelievend Roemenië, dat naar een oplossing trachtte te zoeken. “… een boodschap waarin werd gezegd dat Roemenië het „van het grootste belang‟ acht dat de troepen van het Warschaupact volledig worden teruggetrokken. De Roemeense KP was bovendien van mening dat in de huidige toestand „alles moet worden vermeden dat de conflicten tussen de communistische landen nog verder zou verscherpen.” Door het artikel van 11 september te besluiten met een uitspraak van de Britse minister van Buitenlandse Zaken Stewart bevestigt men opnieuw de positie van Roemenië. “… alle problemen langs een vreedzame weg moeten worden opgelost en menen wij beiden dat de rol van elk land erin bestaat door bemiddeling of onderhandelingen problemen uit de weg te ruimen.” Roemenië wordt hier via deze uitspraak geschetst als een vreedzame onderhandelaar. Nog tal van zinsneden en bewoordingen in het artikel van 19 september wijzen op deze positieve beoordeling van Roemenië door de journalist. Ik geef slechts enkele voorbeelden. “Terwijl zij in de eerste dagen na die tragische 21 augustus in emotionele redevoeringen de brutale inmenging van de „geallieerden‟ in Tsjechoslowakijes binnenlandse aangelegenheden ver161

oordeelden en onomwonden te verstaan gaven dat zij zelf zich niet zonder verzet zouden laten overweldigen, blijken de Roemeense leiders er zich sindsdien op toe te leggen het hoofd koel te houden en alle „misverstanden‟ te vermijden.” De journalist toont hier begrip voor de terechte emotionele reactie van de Roemenen, maar anderzijds looft hij hen nu voor hun verstandelijke houding. Verder wijst hij erop dat de Roemeense leiders hun kordate mening over de inval niet lieten varen. “Noch betekent zulks dat de Roemenië van plan zou zijn zijn onafhankelijke buitenlandse politiek op te geven, ondanks de wantrouwende houding van het Kremlin dienaangaande.” In deze zin worden „Roemenië‟ en „onafhankelijke‟ cursief getypt. Op die manier geeft de schrijver alweer zijn positief gevoel over het land weer. Roemenië lijkt een grote rol te spelen op het internationale toneel en binnen het Oostblok. “De solidariteit van Belgrado en Boekarest zou de onderhandelingspositie van Tsjechoslowakije tegenover de Sovjet-Unie verstevigd hebben tijdens de gesprekken in Cierna Nad Tisou.”(2/8b) De mening van Joegoslavië en Roemenië wordt met andere woorden door de Sovjet-Unie belangrijk genoeg geacht om rekening mee te houden. Het feit dat de twee landen niet werden uitgenodigd op de volgende besprekingen kan eveneens in dezelfde richting wijzen, namelijk dat de Sovjet-Unie verdere inmenging wou vermijden. Omgekeerd is er ook de negatieve beeldvorming van Roemenië en zijn leiders vanwege de Sovjet-Unie. “Opvallend was dat Joegoslavië en Roemenië, bondgenoten van Tsjechoslowakije in het geschil om de liberalisering, niet werden uitgenodigd.” (2/8) Uit deze zin kan men opnieuw besluiten dat beide landen niet werden uitgenodigd juist omdat zij bondgenoten zijn van Tsjechoslowakije. Hun aanwezigheid leek niet te stroken met het opzet van de conferentie in Bratislava. Het doel van die bijeenkomst lag immers in de lijn ligt van de tegenstanders van de vernieuwingen van de Praagse Lente. Over het bezoek van Ceausescu in Praag is men erg tevreden. “Ondanks het vroege uur waren er in de hoofdstad talrijke nieuwsgierigen op de been om de Roemeense gasten toe te juichen, zij het dat het enthousiasme iets minder groot was dan bij de aankomst van Joegoslaviës president Tito, vorige week.” Het enthousiasme van de journalist wordt gekanaliseerd via het enthousiasme van het volk. Vooruit Het aantal artikels in de Vooruit in verband met de inval in Tsjechoslowakije is beduidend minder dan in De Standaard. In de koppen in de Vooruit lijken de journalisten een meer radicale positie in te nemen. In de artikels zelf is men echter neutraler. In de krantenkop van 16 augustus (“Ceausescu komt op 162

tegen inmenging door Pakt-landen. Roemeens-Tsjechische besprekingen gestart.”) krijgt de Roemeense leider een uiterst positieve houding toegedicht. Hij leek in zijn eentje te vechten tegen het onrecht. Hij kwam op tegen de inmenging door Warschaupactlanden en stak hiervoor zijn nek uit. Op die manier krijgen we een zeer sterke dichotomie tussen Ceausescu – de dappere – en de Pact-landen – de lafaards. De kop van 31 augustus (“Angst en spanning in Roemenië”) is erg negatief. Door twee negatieve woorden te gebruiken beklemtoond men de ernst van de kwestie. Bovendien is het een erg korte kop, wat hem nog krachtiger maakt. Het artikel van 3 september lijkt door zijn kop (“Ambassadeur Dobrynin bij Dean Rusk: „Sovjet-Unie niet van plan Roemenië binnen te vallen”) te gaan over de druk op Roemenië. Als we het verdere artikel doornemen, komt de lezer over de kwestie Roemenië niet veel meer te weten. De inhoud van de kop is dus niet in overeenstemming met de inhoud van het stuk. Blijkbaar was de vraag naar een eventuele inval in Roemenië een heet hangijzer en dus de moeite waard om als kop te gebruiken. De rest van het artikel handelt over de afwikkeling van de Sovjetinvasie in Tsjechoslowakije. De foto‟s in de krant van 16 augustus geven reeds een zeer sterke positieve indruk. Op de eerste foto zien we een juichende massa mensen. Het onderschrift verklaart dat honderden Tsjechen de Roemeense delegatie toejuichten. De sfeer was dus uiterst hartelijk. De tweede foto toont de twee leiders, lachend terwijl ze de bevolking begroetten. De toon van het artikel van 31 augustus is in tegenstelling tot de kop betrekkelijk neutraal. (“Angst en spanning in Roemenië”) De Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Luns meldde op een persconferentie in Londen dat er aan de grenzen van Roemenië legereenheden samengetrokken waren. Zijn verklaring werd bovendien bevestigd door een bericht van de radio van Bohemen. Ook in dit artikel geeft men de concrete gegevens over de legerdivisies. De droge toon slaat bij het slot van het artikel om. Men besluit met een bericht van een Franse verslaggever dat de Roemenen “plots bang geworden, dat ze te veel gezegd hebben de glimlach verloren hebben”.

7.7.3

Conclusie

De berichtgeving in periode rond het neerslaan van Praagse Lente geeft ons een goede inzage in de beeldvorming van het Oostblok en de Sovjet-Unie. Ook de rol van Roemenië in deze zaak is belangrijk. Ceausescu pleitte meermaals tegen de inmenging in binnenlandse aangele-

163

genheden en voor de onafhankelijkheid van ieder land. Zulke standpunten werden in het Westen uiteraard met veel enthousiasme onthaald. Zo ook in De Standaard en de Vooruit. De berichtgeving in De Standaard is veel uitgebreider dan in de Vooruit. De journalisten van De Standaard schrijven eerder in het voordeel van Roemenië en zijn leiders. De koppen geven deze neiging reeds aan. De foto‟s die worden gepubliceerd zetten de artikels kracht bij. Wanneer er een militaire dreiging was, plaatste men een foto van een militaire parade in Boekarest bij het artikel om zo de ernst van de situatie te onderstrepen. Andere foto‟s illustreren dan weer de gemoedelijke sfeer die er heerste bij bijeenkomsten met Ceausescu. De Standaard schuwt ook niet de middelen om de situatie extra te duiden. Zo wordt in de krant van 31 augustus een kaartje gepubliceerd waarop het geografisch belangrijke positie van Roemenië duidelijk wordt. Net als in de voorgaande periodes wordt Roemenië opnieuw als een eerder progressief land voorgesteld. Anderzijds duidt men ook op bereidwillige houding van Ceausescu. Hij wil nog steeds samenwerken met de andere socialistische landen en zal hen niet verraden. Anders dan voorheen maakt men in de artikels wel melding van het feit dat Ceausescu op binnenlands vlak orthodox communistisch is. Dit zegt men eerder om het onderscheid te maken met Tsjechoslowakije. Hoe dit orthodoxe communisme zich concreet vertaalde op binnenlands vlak komt de lezer niet te weten. Echte kritiek wordt er ook niet gegeven. Bij de lezers wordt op tal van manieren de sympathie jegens Roemenië en Ceausescu aangewakkerd. Men schildert Ceausescu af als een dappere leider die het opneemt voor zij die onrechtvaardig behandeld werden. Roemenië was vredelievend en wou alles op alles zetten om tot een goede oplossing te komen. Ook in deze kwestie lijkt volgens De Standaard de internationale rol van Roemenië groot te zijn. Vooruit lijkt iets neutraler te zijn in zijn berichtgeving. Toch laaien ook hier de emoties enigszins hoog op. Vooral in de koppen is dit het geval. In de artikels zelfs tracht men opnieuw afstandelijker te werk te gaan. In Vooruit is er ook een zekere sympathie voor Ceausescu en Roemenië. De foto‟s die de inhoud van de artikels kracht bijzetten, zijn groter en opvallender dan die in De Standaard.

164

“Morgen rode „top‟ in Bratislava. Roemenië en Joegoslavië niet uitgenodigd”, De Standaard, 2 augustus Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met twee foto‟s een foto van de plaats van de onderhandelingen en een foto van een steunbetuiging voor Dubcek op de muur geschilderd) Bron: AFP/NYT/UPI Oppervlakte: groot “Tito en Ceausescu voerden geheime onderhandelingen. Solidariteit met Praag bevestigd” De Standaard, 2 augustus Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel zonder foto Bron: NYT Oppervlakte: klein “Praag onthaalt Ceausescu.” De Standaard, 16 augustus Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel zonder foto Bron: AFP/UPI Oppervlakte: gemiddeld met grote titel “Franse en Italiaanse KP‟s laken interventie. Tito en Ceausescu zeggen Praag steun toe.” De Standaard, 22 augustus Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: AFP/Reuter/UPI Oppervlakte: gemiddeld

165

“De Roemenen zijn zenuwachtig. Militair vertoon in Boekarest tijdens nationale feestdag … Maar volgens waarnemers is invasie onwaarschijnlijk.” De Standaard, 26 augustus Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: OFNS/New York Times Oppervlakte: zeer groot met 4 foto‟s “Ook Roemenië onder militaire druk. Troepenconcentraties aan grenzen scheppen spanning. Felle aanvallen op Ceausescu in Poolse en Oost-Duitse pers.” De Standaard, 31 augustus Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: AFT/NYT/UPI Oppervlakte: groot met een kaart van Europa en een foto “Washington stelt Boekarest gerust. Vrees voor invasie ongegrond” De Standaard, 5 september Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: NYT/UPI Oppervlakte: gemiddeld “Roemenië blijft onafhankelijke rol voorstaan.” De Standaard, 11 september Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: Reuter/UPI Oppervlakte: klein “Roemeniës vertrouwen geschokt. Wie kan verzekeren dat de Russen, na een kopek te hebben geriskeerd, niet uit zijn op een hele roebel?” De Standaard, 19 september Plaats in de krant: pagina 3 Achtergrond 166

Bron: van de eigen redacteur Oppervlakte: zeer groot “Ceausescu komt op tegen inmenging door Pakt-landen. Roemeens-Tsjechische besprekingen gestart.” Vooruit, 16 augustus Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: AFP Oppervlakte: groot met twee grote foto‟s “Angst en spanning in Roemenië.” Vooruit, 31 augustus Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: AFP Oppervlakte: klein “Ambassadeur Dobrynin bij Dean Rusk: „Sovjet-Unie niet van plan Roemenië binnen te vallen.‟” Vooruit, 3 september Plaats in de krant: pagina 1 - 3 Feitelijk nieuws Bron: Reuter/AFP Oppervlakte: groot

7.8

September 1968: minister Harmel in Roemenië

7.8.1


Op uitnodiging van de Roemeense regering bracht minister van Buitenlandse Zaken Harmel van 14 tot 17 september een bezoek aan Roemenië. In Boekarest pleegde hij overleg met zijn collega Manescu, met president Ceausescu en premier Maurer. België en Roemenië sloten op 16 september een overeenkomst betreffende economische, industriële en technische samenwerking. 167

Op 20 september bracht Harmel over zijn bezoek verslag uit op de kabinetsraad en voor de verenigde parlementscommissies voor buitenlandse zaken.

7.8.2

Analyse

De Standaard De krantenkoppen over het bezoek van minister Harmel aan Roemenië zijn erg neutraal. Enkel de kop van 18 september geeft een grote bezorgdheid weer. (“Harmel: „Europa in de mist‟. Minister bezorgd bij terugkeer uit Roemenië.”) De uitspraak van de minister heeft een erg pessimistische toon. Het woord „bezorgd‟ geeft de emotionele betrokkenheid van de minister weer. De journalist lijkt in deze bezorgdheid te delen. De artikels zelf zijn redelijk neutraal. Men verwijst regelmatig naar de crisis rond Tsjechoslowakije. En men geeft hierbij Roemenië een grote rol in deze kwestie. Vooral het artikel van 18 september is van belang. In dit artikel besluit de Belgische minister van Buitenlandse Zaken zijn reis naar Roemenië. Het artikel wordt geopend met een veelbetekenend citaat van de minister. De toon is meteen gezet. “Het schaakbord van het Europese evenwicht heeft ongetwijfeld een harde schok gekregen.” De Praagse Lente en het neerslaan ervan had een grote betekenis voor de betekenis van Oost-Europa. De besprekingen met de Roemeense leiders noemt de journalist „vriendschappelijk‟ en „openhartig‟. Deze gunstige beschouwing van de Roemenen zien we ook verder in het artikel. “Roemenië behoort zonder twijfel tot de landen, waarvan het beleid is gebaseerd op de coëxistentie tussen staten met verschillende maatschappelijke structuren en op het princiep van de niet-inmenging in andermans aangelegenheden.” Deze tolerante houding tegenover andersdenkenden bepaalt grotendeels de waardering van de schrijver. Minister Harmel vergeleek zijn bezoek met zijn vorige en kwam tot een vijftal bedenkingen over de politiek van Roemenië. Deze vijf bedenkingen worden door de journalist op een rijtje gezet. Samenvattend gaf hij aan dit gedeelte van het artikel de titel „open politiek‟. Elk van die vijf punten geeft een inzicht in het optimisme dat er over Roemenië heerst, zowel in de geest van de minister als in de geest van de journalist en bij uitbreiding misschien zelfs van de hele westerse samenleving. 1

Roemeniës buitenlandse politiek is dezelfde gebleven als achttien maanden geleden. Het communistische systeem in dat land is niet veranderd, noch de communistische overtuiging van ‟s lands leiders.

168

2

Roemeniës trouw aan het Pact van Warschau wordt thans echter met meer nadruk dan toen gesteld

3

De Roemeense buitenlandse politiek blijft „open‟ en het verlangen een herleving van de Koude Oorlog te voorkomen is duidelijker dan ooit.

4

De wil ramen op de hele wereld te openen is onaangetast in Boekarest. Het gaat er om Roemenië een „vooruitgang met een oorspronkelijk karakter‟ te waarborgen.

5

Het Roemeense volk is niet minder rustig of minder ernstig – maar ook niet ernstiger – dan alle andere bedachtzame mannen en vrouwen in heel Europa.

De centrale kenmerken van Roemenië zijn loyaliteit, openheid, vooruitgangsdenken, vreedzaamheid en bedachtzaamheid. Vooral eerste punt van minister Harmel is van belang. Hij stelt heel duidelijk dat er aan de binnenlandse situatie niets was veranderd. Maar wat deze toestand concreet inhoudt, wordt niet uitgelegd. Hoewel men dit binnenlandse beleid vermeldt, blijft men de klemtoon op de internationale positie van Ceausescu leggen. Vooruit In de Vooruit staat slechts één artikel over het bezoek van Harmel aan Boekarest. In dit artikel staat eerder de inhoud van de akkoorden tussen de twee landen centraal, dan de afloop van de Tsjechoslowaakse crisis. De toon van dit artikel is zakelijk en zonder poespas. De journalist wil niet voorbijgaan aan de bestaande problemen tussen Roemenië en België, maar hij wil ook duidelijk stellen dat men deze moeilijkheden snel wil verhelpen. “Roemenië en België hebben dezelfde idealen aangaande de ontspanning en de vrede en trachten onverpoosd die doeleinden te bereiken.” Deze woorden van de schrijver geven helder zijn sympathie voor het land weer.

7.8.3

Conclusie

Over deze gebeurtenis werd zowel in De Standaard als in de Vooruit redelijk neutraal bericht. In De Standaard verwijst men naar de crisis in Praag, terwijl Vooruit eerder de focus legt op de inhoud van het bezoek van Harmel. In beide kranten laat men hun waardering voor Ceausescu blijken. In De Standaard wordt duidelijk aangegeven dat het systeem in het Roemeense binnenland nog niets veranderd is. Hoe de situatie er concreet is wordt niet gezegd. De focus blijft nog steeds liggen op de buitenlandse politiek van het land. De noden van de Roemeense bevolking komen niet aan bod.

169

“Harmel eind van deze week naar Roemenië” De Standaard, 11 september Plaats in de krant: pagina 2 Feitelijk nieuws Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: klein “Harmel ontmoet Maurer.” De Standaard, 17 september Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: DRA/Reuter/UPI Oppervlakte: klein “Harmel: „Europa in de mist‟. Minister bezorgd bij terugkeer uit Roemenië.” De Standaard, 18 september Plaats in de krant: pagina 1 Achtergrondartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: gematigd “België belooft meer invoer uit Roemenië. Harmel terug uit Boekarest.” Vooruit, 18 september Plaats in de krant: pagina 1 – 3 Feitelijk nieuws Bron: AFP Oppervlakte: gemiddeld

170

7.9

Juli – augustus 1969: Nixon in Roemenië en tiende partijcongres Roemeense Communistische Partij

7.9.1


De Amerikaanse president Richard Nixon ondernam in juli en augustus een grote buitenlandse reis. Nadat hij de landing van de Apollo-11 op 24 juli aan boord van het vliegkampschip Hornet had bijgewoond, vertrok Nixon naar de Amerikaanse basis Goeam in de Stille Oceaan. Van daaruit begon hij „in de geest van Apollo‟ een reis die hem naar enkele Aziatische hoofdsteden voerde, waaronder Manilla, Djakarta, Bangkok en Saigon. Op zijn terugreis van Azië naar de Verenigde Staten bracht de Amerikaanse president een officieel bezoek aan Roemenië en voerde hij besprekingen met de Britse premier Wilson tijdens een tussenlanding op de Amerikaanse luchtmachtbasis Mildenhall. Het bezoek aan Roemenië, het eerste van een Amerikaanse president aan een communistisch land sinds de Tweede Wereldoorlog, werd enerzijds gezien als een succesvol vlagvertoon, anderzijds als een fase in de ontwikkeling van de dialoog Washington-Moskou. De onverwachte aankondiging op 28 juni van Nixons voornemen om in aansluiting op zijn Aziatische reis ook Roemenië te bezoeken leidde tot kritische reacties in de Verenigde Staten en daarbuiten. Aangezien Roemenië door zijn onafhankelijke koers in het Oost-Europese blok dikwijls op gespannen voet met het Kremlin stond, achtten vele critici de mogelijkheid niet uitgesloten dat dit bezoek een eventueel Amerikaans-Sovjetrussisch gesprek zou bemoeilijken. Op 4 juli volgde de eerste reactie van de Sovjet-Unie. In het wekelijkse bijvoegsel van de „Izwestia‟ werd de Verenigde Staten effectbejag verweten, dat slechts tot een „spectaculaire mislukking‟ kan leiden. Zonder Roemenië te noemen waarschuwde het blad Nixon tegen een verkeerde schatting van de „werkelijke verhoudingen in de wereld‟. Het Roemeense staatshoofd Ceausescu verklaarde op 12 juli met veel genoegen het bezoek van Nixon tegemoet te zien. “Wij hopen, dat het positieve resultaten zal afwerpen, zowel voor de betrekkingen tussen onze beide landen als voor de wereldvrede", zei hij. Hij hoopte economische, wetenschappelijke en technische betrekkingen met de Verenigde Staten te kunnen aanknopen. Tussen Roemenië en de Verenigde Staten bestaan geen twistpunten”, zei Ceausescu. Een medio juli gepland bezoek van de Sovjetrussische leiders Brezjnev, Kosygin en Podgorny ter ondertekening van het nieuwe Russisch-Roemeense vriendschapsverdrag werd door Mos171

kou uitgesteld. Zowel Nixon als Ceausescu deden pogingen Moskou gerust te stellen. President Nixon verklaarde 25 juli op Goeam dat zijn bezoek aan Roemenië geenszins moest worden opgevat als een belediging voor de Sovjet-Unie. Het bezoek aan Roemenië was volgens Nixon eenvoudig de aanvaarding van een uitnodiging. Terwijl Nixons reis door Azië in de Roemeense pers werd verzwegen en ook zijn komend bezoek aan Boekarest door pers, radio en tv werd genegeerd, werd van officiële zijde uiting gegeven aan Roemeniës trouw aan het socialistische kamp. In een op 1 augustus door het Roemeense persbureau Agerpress verspreide verklaring van president Ceausescu noemde de volgende beleidspunten: de krachtige wens de betrekkingen met de Verenigde Staten uit te breiden; het aangaan van een samenwerking op alle mogelijke gebieden (economie, industrie, handel, wetenschap, opvoeding, cultuur en toerisme) met landen met een verschillend maatschappelijk systeem; het regelen van geschillen, zonder gebruikmaking van geweld, door onderhandelingen; het beëindigen van de politiek waarbij een land een ander domineert, wat voor vorm deze dominantie ook mag aannemen. Inmiddels had „Nieuwe Tijden‟, een Sovjetrussisch aan buitenlandse zaken gewijd weekblad, op 1 augustus geschreven dat de Verenigde Staten trachtten de Oost-Europese gemeenschap van socialistische staten te verzwakken door nationalisme en economische ontevredenheid aan te moedigen. Hoewel het artikel Nixons bezoek aan Roemenië niet noemde, werd het tijdstip van publicatie niet toevallig geacht. President Nixon werd in Boekarest ontvangen door duizenden enthousiaste Roemenen. Het was volgens waarnemers een opmerkelijk feit dat een Amerikaanse president in een communistisch land werd gevierd door volksmenigten, die weliswaar door de partij waren verzameld, maar wier enthousiasme authentiek genoemd werd. Deze ontvangst was volgens persberichten hartelijker dan die in een van de andere door Nixon bezochte landen. Een Sovjetrussische waarnemer noemde het „ongehoord‟ dat de Roemenen een man toejuichten die drie dagen eerder Saigon steun had beloofd aan het plaatselijke regime, aldus Le Monde en NRC Handelsblad. Nixon achtte zijn bezoek aan Roemenië de meest ontroerende ervaring die ooit zijn deel was geworden in het buitenland: “Ik ken uit ervaring meer dan zestig landen, maar geen van mijn bezoeken was zo aangenaam als dit in Roemenië”. De president vertelde na terugkeer in Washington: “De mensen stonden met honderdduizenden op straat om hun vriendschap voor de bevolking van de Verenigde Staten te tonen. Dit betekent voor mij dat de diepgaande verschillen in politieke opvattingen de volkeren van de wereld niet voor altijd gescheiden kunnen houden. Ik geloof dat Amerika nu de geest van de Apollo kan proberen naar voren te brengen in haar betrekkingen met andere staten”. 172

Na het bezoek van Nixon hield men in Boekarest van 6 tot 12 augustus het tiende congres van de Roemeense Communistische Partij. 71 buitenlandse delegaties woonden het congres bij. De Sovjetrussische delegatie was een relatief onbelangrijke afvaardiging, geleid door één van de secretarissen van het Centrale Partijcomité, Constantin Katoesjev. Ook de overige landen van het Oostblok stuurden over het algemeen betrekkelijk laag geplaatste partijfunctionarissen. De partijen van Italië en Joegoslavië daarentegen waren in Boekarest vertegenwoordigd door belangrijke delegaties, respectievelijk geleid door Giancarlo Pajetta en Mijalko Todorowitsj. Communistisch China liet zich slechts vertegenwoordigen door haar ambassadeur en zond een felicitatieboodschap, terwijl de KP van Noord-Vietnam, die zelden communistische conferenties bijwoonde, wel een officiële delegatie zond. Belangrijke afwezigen waren verder: Cuba, Albanië, Verenigde Staten, Israël, India en Nederland. De Roemeense partijleider Nicolae Ceausescu, die hartstochtelijk werd toegejuicht, opende het congres met een 5 uur durende redevoering, waarin hij de nadruk legde op economische problemen en waarvan een belangrijk deel de volgende dag in de Pravda werd afgedrukt. Ceausescu begon zijn betoog met een eerbewijs aan de Russische soldaten die in de oorlog zijn gevallen voor de bevrijding van Roemenië. Het 25-jarig herdenkingsfeest van die bevrijding naderde immers. Vervolgens ging hij langdurig in op de binnenlandse economische problemen en de hiermee samenhangende problematiek van een eventuele supranationale benadering van de economie binnen de Comecon. Hij liet het in dit verband niet bij herhalingen van de richtlijnen voor de komende jaren, maar gaf op vele punten preciseringen, interpretaties en uitleg. Ceausescu meende dat er sinds het Negende Congres in juli 1965 zeer veel vooruitgang is geboekt. Volgens de partijleider zal Roemenië niettemin nog grote activiteiten moeten ontwikkelen om het peil van de West-Europese landen te halen. Sprekend over de buitenlandse handel wijdde Ceausescu de meeste aandacht aan de betrekkingen met de socialistische landen binnen de Comecon. Ceausescu sprak verder over de defensie van zijn land en de samenwerking tussen de socialistische landen. Hij verklaarde dat partij en regering in Roemenië zich voortdurend inspanden voor versterking van de defensiekracht. Tegelijk werd de samenwerking met de andere landen van het Warschaupact en hun legers uitgebreid en is Roemenië bereid „ten allen tijde zijn verplichtingen in geval van een imperialistische aanval na te komen‟. Volgens de Roemeense leider was de landsverdediging in geval van oorlog niet alleen een zaak van het leger, maar ook van alle burgers, die „bereid moeten zijn voor de verdediging van de vrijheid, soevereini173

teit en onschendbaarheid van het vaderland te vechten‟. Uitvoerig ging Ceausescu in op de rol van de socialistische staat en op de betrekkingen tussen de socialistische landen onderling. “De socialistische staat vervult haar hoop op vooruitgang niet ten koste van de belangen van andere landen en schendt niemands recht op vrije en soevereine ontwikkeling”. Hij maakte hierbij geen gewag van de interventie in Tsjechoslowakije in 1968 die destijds door Roemenië scherp werd veroordeeld. Wel sprak hij over het „socialistische internationalisme‟, dat destijds als motief voor die inval werd gebruikt. Hij merkte op: “Het socialistisch internationalisme behelst niet de opoffering of aantasting van de nationale belangen van het eigen volk, maar bevestigt die, en evenzo betekent de zorg voor de belangen van het eigen volk niet dat de eisen van het internationalisme worden genegeerd, maar dat juist de voorwaarden worden geschapen voor de ontwikkeling van de internationale solidariteit”. Deze „Ceausescu-doctrine‟ kan gelden als een mogelijk theoretisch alternatief voor de bekende „Brezjnev-doctrine‟, waarin het proletarisch internationalisme als consequentie heeft, dat de soevereiniteit van elk socialistisch land beperkt wordt, door de plicht van andere socialistische landen in een land te interveniëren als daar het socialisme in gevaar mocht zijn. Ceausescu legde doorheen zijn rede een grote nadruk op begrippen als „natie‟, „internationalisme‟ en „solidariteit‟. Hij zag een grote rol weggelegd voor de natie, maar verkondigde echter ook zijn trouw aan het socialisme. Tenslotte kwam Ceausescu terug op zijn aanval van 1968 op zijn voorganger Gheorghiu-Dej. Hij zou betrokken zijn geweest bij politieke processen. Ceausescu vroeg het congres de rehabilitatiebesluiten van het Centrale Comité van april 1968 goed te keuren. Op de tweede dag van het congres hield de Russische afgevaardigde Katoesjev een rede, die weliswaar gematigd van toon was, maar die toch tussen de regels door zeer duidelijk kritiek op de politiek van Ceausescu bevatte. De Russische vertegenwoordiger waarschuwde de Roemenen tegen de intriges van de imperialisten die in hun felle strijd tegen de socialistische landen voor geen enkel middel terugschrikken, “vanaf de perfide tactiek van de bouw van bruggen tot aan de organisatie van contrarevolutionaire complotten” en vanaf “pogingen tot economische penetratie tot aan directe militaire interventies”. Dat was de enige maar duidelijke toespeling op het bezoek van president Nixon en een waarschuwing aan Roemenië niet in te gaan op eventueel gedane aanbiedingen van Amerikaanse economische hulp. Bedekte kritiek op de Roemeense politiek leverde Katoesjev verder ook door te spreken over de plicht van het communistische blok om de Arabische volken te steunen in hun „rechtvaar-

174

dige strijd tegen de Israëlische agressie‟. Roemenië onderhield immers diplomatieke betrekkingen met Israël in tegenstelling tot de Sovjet-Unie en de andere Oost-Europese staten. Op de laatste dag van het congres werd partijleider Ceausescu met algemene stemmen herkozen voor een periode van 5 jaar. Opvallend waren enkele mutaties in de partijtop, waaruit twee van de voornaamste rivalen van Ceausescu werden verwijderd. Gheorghe Apostol en Chivu Stoica, die sinds het begin van het communistische regime tot de leiding behoorden verdwenen nu uit het presidium en het Centrale Comité. Bovendien verloor Stoica, die tot december 1967 staatshoofd was, zijn ambt van secretaris van het CC en kreeg daarvoor in de plaats een onbelangrijke functie. Van de oude garde bleef alleen nog Emil Bodnaras, die wegens ziekte niet aan het congres had deelgenomen, gehandhaafd. De nieuwe leden in het presidium waren Dimitri Petrescu, Gheorghe Radulescu en Gheorghe Pana, waar door het aantal leden weer op negen was gekomen. De voornaamste besluiten in de slotresolutie van het tiende Roemeense partijcongres waren de volgende:  Comecon: versterking van de betrekkingen binnen het kader van deze economische organisatie, maar géén economische integratie door de vorming van supranationale organen. De Comecon mag op geen enkele manier de nationale economische plannen of de onafhankelijkheid van de economische eenheden van elk land aantasten. Ook in de toekomst wil Roemenië de economische betrekkingen met alle socialistische landen verbeteren, evenals die met alle andere landen van de wereld.  Buitenlandse politiek: de ontwikkeling van betrekkingen met alle socialistische landen blijft het voornaamste doel van de Roemeense KP, evenals de verdediging van de eenheid van de communistische wereld, maar de vreedzame coëxistentie met andere landen moet worden nagestreefd en versterkt.  Problemen van de communistische wereld: de pogingen om een einde te maken aan de bestaande meningsverschillen binnen de internationale communistische beweging dienen door middel van dialoog verveelvoudigd te worden, in de geest van het marxismeleninisme. De ontmoetingen tussen leiders van partijen en staten dienen voor dit doel op meer regelmatige basis plaats te vinden. Elke socialistische partij moet vrij zijn alleen op zijn eigen wijze te beslissen zonder druk van buitenaf te hoeven doorstaan.  Rehabilitaties: het congres stemt in met de besluiten, genomen door het plenum van april 1968 „tegen de vergissingen en illegaliteiten van het verleden‟.

175

 Europese Veiligheid: het congres spreekt zich uit voor multilateraal overleg en voor de ontmanteling van militaire bases op vreemd grondgebied, evenals voor gelijktijdig opheffen van NAVO en Pact van Warschau.

7.9.2

Analyse

De Standaard Over het bezoek van Nixon wordt in De Standaard uitgebreid bericht. De artikels worden ruim geïllustreerd met foto‟s en in één krant een cartoon. Voor het eerst verschijnen er ook grotere opinieartikels. Uit de kop van 1 juli (“Brezjnev en Kosygin ook naar Roemenië. Kort voor bezoek van Nixon.”) blijkt dat de combinatie van het bezoek van de Russische leiders en de Amerikaanse president problematisch was. Roemenië leek een nieuw strijdtoneel te worden voor de Koude Oorlog. In de kop van 3 juli komt dit opnieuw naar voor. “Sovjetleider verdaagt bezoek aan Roemenië. Verenigde Staten willen betrekkingen met Oost-Europa verbeteren.” Brezjnev stelde zijn bezoek aan Roemenië uit vanwege het bezoek van de Amerikaanse president. Op 5 juli (“Nixons reis verontrust de Russen niet.”) lijkt men te willen ontkrachten dat Roemenië een twistpunt was voor Russen en Amerikanen. In de kop beweert men zeer stellig dat de Russen geen graten zien in de reis van Nixon. Op 11 juli wordt toch weer het tegendeel beweerd. (“Moskou toch boos om Nixons reis naar Boekarest?”) Hoewel deze kop staat in vraagvorm, wordt opnieuw gesuggereerd dat Roemenië wel degelijk een twistappel was voor de Verenigde Staten. Op 6 augustus kopt men het volgende: “Moskou waarschuwt Boekarest.” Blijkbaar was men in Moskou inderdaad niet tevreden met de komst van Nixon naar Roemenië. Twee dagen later werd dit nogmaals bevestigd op het Roemeense partijcongres. (“Rus spreekt harde taal in Boekarest. Op Roemeens partijcongres”) Een krantenkop van 4 juli werpt de vraag op of de Roemeense leiding zelf naar Moskou zou gaan. Blijkbaar gingen er geruchten in die richting de ronde. Op 8 augustus verschijnt de volgende cartoon in De Standaard, met het bijschrift: “Het bezoek van Nixon en de USSR. Gematigd ongenoegen van Kremlin.”

176

Hoewel Brezjnev zijn best deed om zijn ongenoegen slechts gematigd te uiten, zien we op de cartoon hoe groot zijn ontevredenheid eigenlijk is. Dat de Amerikanen als eersten een voet op de maan zetten, was reeds een doorn in het oog van de Sovjet-Unie. Nu zij ook nog voet zetten in hun invloedssfeer, gaat het Kremlin blijkbaar te ver. De woordspeling „RoMAANia‟ doet de lezer bij het zien van de cartoon zeker glimlachen! De foto op de voorpagina van 4 augustus toont Nixon die zijn arm rond Ceausescu legt. De twee wuiven naar het volk. Het is een erg vrolijke foto, die de vriendschap tussen de twee leiders onderstreept. Door de vereniging van deze twee figuren lijkt de Oost-Westconfrontatie opgelost. „De president en de folklore‟ is de titel voor de foto‟s binnenin de krant. De foto‟s illustreren vooral het exotische kantje van Roemenië. We zien folkloristisch geklede dames en een volksdans. In tegenstelling tot de foto op de voorpagina wordt hier gewezen op de verschillen tussen Oost en West. Men laat zich in de Standaard geregeld positief uit over Roemenië. Dit gaat al dan niet gepaard met een negatieve beoordeling van de tegenstanders van Ceausescu, waaronder uiteraard de Sovjet-Unie. De journalist looft in het artikel van 1 juli de diplomatieke capaciteiten van Roemenië. “Roemenië is zonder twijfel het enige communistische land dat er in geslaagd is normale betrekkingen te onderhouden met de Sovjet-Unie én China, Albanië én Joegoslavië, West- én Oost-Duitsland, Israël én de Arabische landen, de Verenigde Staten én Vietnam.” Hij laat zich zeer positief uit over Roemenië. Door deze positieve beschouwing van Roemenië komt de houding van de Sovjets eerder flauw over. “De Sovjetrussische pers heeft in de afgelopen weken bij herhaling artikelen gepubliceerd, waarin de lof van Roemenië werd

177

gezongen.” Het lijkt alsof de Sovjet-Unie de Roemenen moesten overtuigen hen niet te verraden en dus het bezoek van Nixon niet te aanvaarden. Ook verder in hetzelfde artikel komt dit terug. “Het bezoek van president Nixon aan Boekarest bedreigt de goede betrekkingen met Roemenië… Het zal een invloed uitoefenen, die zelfs kan leiden tot het afzeggen van het bezoek, dat Brezjnev aan Roemenië zou brengen.” De Sovjet-Unie voelde zich duidelijk bedreigd in zijn heerschappij over Roemenië – en bij uitbreiding over heel Oost-Europa – en wilde het land zelf intimideren en chanteren. Door dit citaat te geven krijgen we de zwakke kant van de Sovjet-Unie te zien. Daartegenover staat het beeld van een erg standvastig Roemenië. Over het bezoek van Nixon is men in De Standaard opgetogen. Het artikel opent met: “„Lang leve de vriendschap tussen onze landen‟. Met deze in het Roemeens gesproken woorden nam president Nixon zondagmiddag afscheid van Roemenië na een kort bezoek dat op het persoonlijke vlak een ware triomf was geworden voor het Amerikaanse staatshoofd.” Door het enthousiasme van Nixon te benadrukken, geeft ook de journalist zijn optimisme te kennen. Ook in deze periode wordt de macht van Roemenië en zijn leiders makkelijk overschat. Het artikel van 1 juli maakt melding van een conferentie in Moskou, waar de Roemeense delegatie kritiek uitte op de uitspraken van Brezjnev over China. “Het is waarschijnlijk aan de Roemenen te danken dat er in het slotcommuniqué van de conferentie geen sprake meer was van China.” De drukkingskracht van het land wordt hiermee flink in de verf gezet. Ook verder in het artikel geeft men Roemenië een erg grote rol binnen het Oostblok. Ook in het artikel van 11 juli heeft men het over de gespannen verhouding tussen de SovjetUnie en de Verenigde Staten en de rol die Ceausescu hierin kan spelen. “In Belgrado wordt erop gewezen dat Roemenië goede betrekkingen onderhoudt met China en Noord-Korea en dat de besprekingen tussen Nixon en Ceausescu „zouden kunnen leiden tot bemiddeling en zelfs tot een indirecte dialoog tussen Washington en Peking‟, een vooruitzicht dat voor de Sovjet-Unie niet bepaald geruststellend is.” Het land zou China en de Verenigde Staten bij elkaar kunnen brengen. Toch wordt de zogenaamde belangrijke positie van Ceausescu zelf ook gerelativeerd. In het opinieartikel over Nixon van 7 juli komt ook kort het bezoek van Nixon aan Roemenië ter sprake. Nadat Nixon de uitnodiging van de Roemenen had aanvaard, meldde de Roemeense regering de komst van de Amerikaanse president aan het Kremlin. Daarna werd een lang artikel gepubliceerd in de officiële persorganen van de Sovjet-Unie over de Roemeens-Russische vriendschap. “Ceausescu staat helder voor ogen wat van primair en wat van secundair belang is.” De journalist relativeert hiermee wat men zo graag in het Westen wou geloven, na178

melijk dat Ceausescu een pion kon zijn tegen de overheersing van Oost-Europa door de Sovjets. Tegenover het Roemeense verhaal plaatst de journalist het verhaal van de Praagse Lente. Terwijl Dubcek en de zijnen aan de communistische levensvisie begonnen te twijfelen, bleef Ceausescu de communistische filosofie wel trouw. Deze journalist geeft een veel kritischer lezing van de houding van de Roemenen. Zoals de opeenvolging van de krantenkoppen reeds aantoonden is Roemenië een twistpunt tussen de twee grootmachten. Daardoor richt men alweer de pijlen op het buitenlandse beleid van Ceausescu en wordt de aandacht van de binnenlandse problematiek afgeleid. “Volgens welingelichte Roemeense bronnen in de Amerikaanse hoofdstad zou president Ceausescu in hoofdzaak geïnteresseerd zijn in besprekingen van Oost-West betrekkingen en van de kansen op een Europese veiligheidsconferentie, zoals die onlangs werd voorgesteld door de tot het Pact van Warschau behorende landen.” Nixon – en met hem ook de schrijver van dit artikel – leggen hier het belang van de Roemeense president bij de internationale betrekkingen. Het artikel van 1 augustus waarin A. Schlesinger een antwoord zoekt op de vraag hoe Nixon de Roemeense invitatie kreeg, is erg interessant over hoe het beeld van Ceausescu is. Het artikel handelt over het bezoek van president Nixon aan Roemenië, maar vooral ook over de context van beide landen. “Het vooruitzicht – of de dreiging – van een bezoek aan Boekarest door de president van de Verenigde Staten …” De journalist maakt hiermee reeds duidelijk dat er verschillende meningen bestaan over dit bezoek. Door „de dreiging‟ tussen gedachtestreepjes te plaatsen maakt hij duidelijk dat hijzelf het bezoek eerder als een positief vooruitzicht ziet. “Het verdiende dit (= in de zoeklichten van de internationale belangstelling staan) al lang, want de Roemeense leiders hebben richting gegeven aan een van de meest delicate en fascinerende der uiteenlopende experimenten op het gebied van nationaal communisme.” Ook Schlesinger acht het belang van Roemenië in de internationale politiek erg hoog. Maar opnieuw blijft de nadruk op de buitenlandse politiek liggen en gaat men niet in op de binnenlandse situatie. Ten tijde van Chroetsjov deed men afstand van Moskou en ging men sympathiseren met de Chinese opvatting van het zelfbeschikkingsrecht. “In binnenlandse kwesties bleef GheorghiuDej een harde stalinist.” Op hoe dit harde stalinisme binnenlands vertaalde gaat de journalist niet in. Nochtans zijn er in die periode reeds veel meer – en veel pijnlijke – waarheden over Stalin aan het licht gekomen. Iemand een „harde stalinist‟ noemen, heeft dus geen positieve bijklank, integendeel. 179

“Dit alles (= de buitenlandse politiek van Ceausescu) ging gepaard met een systematisch eerherstel van traditioneel nationalisme waardoor het regime ondanks zijn afwijzen van binnenlandse liberalisering, ferme en zelfs enthousiaste steun van de bevolking verwierf.” In deze passage uit de journalist zijn lof jegens de Roemeense binnenlandse politiek. Hij overtuigt hier de lezer door het over het enthousiasme van het volk te hebben. Voor de westerse lezer klinkt het woord „liberalisering‟ erg positief en doet het de lezer met weemoed terugdenken aan de Praagse Lente. Door de vox populi-techniek aan te wenden, wil Schlesinger het goede beleid van Ceausescu bewijzen. Bij de vox populi-techniek gebruikt men de „stem van het volk‟ om zijn standpunt te bekrachtigen. Hij maakt hierbij geen gewag van tegengestelde meningen. “Gedurende enkele weken bestond er, terwijl de Russische legers zich samentrokken langs de Roemeense grenzen, oprechte vrees voor een invasie. Een vrees die nog steeds niet geheel is verdwenen.” “Niemand beter dan de Roemenen zouden de Russische gevoeligheid moeten kennen voor druk op hun grenzen.” Hoewel er na de inval in Tsjechoslowakije inderdaad een moment van angst bij de Roemenen is geweest, gingen er reeds vele stemmen op die erop wezen dat Roemenië niets te vrezen had omdat men op binnenlands vlak de Sovjetrussische lijn altijd trouw was gebleven. De situatie in Tsjechoslowakije was van een heel andere aard. Daar ging men immers wel over tot een ruime binnenlandse liberalisering en democratisering. Dit was in Roemenië helemaal niet het geval en net daarom was Roemenië gespaard gebleven van een inval. De vraag waarom zulke Russische agressie in Roemenië uitbleef, stelde de journalist zichzelf niet. Het is overduidelijk dat Arthur Schlesinger een grote sympathie heeft voor de Roemeense politiek. Hij velt zijn oordeel vooral op de buitenlandse betrekkingen van Roemenië, maar stelt zich weinig of geen vragen over wat er in het land zelf gebeurde. In het opinieartikel van 5 augustus, geeft van E. Troch zijn interpretatie van het bezoek van Nixon aan Roemenië. Volgens hem betekent dit bezoek een omslag in de betrekkingen tussen Oost en West. Hij heeft het over de uitzonderlijke buitenlandse politiek van Ceausescu. Hij maakt hierbij echter een zeer belangrijke kanttekening. “Het pikante van het geval ligt hem in het feit dat juist de „orthodoxe‟ binnenlandse koers van de Roemeense leiders het hen heeft mogelijk gemaakt met minder risico hun van Moskou zelfstandige buitenlandse koers te varen.” Ook zegt E. Troch: “Men kan zeggen dat in Roemenië de partijdictatuur nog iets straffer is dan in enkele andere Oost-Europese landen.” Ondanks deze opmerking, gaat de schrijver niet in op de implicaties die zo‟n strenge partijdictatuur inhield. Hoe greep deze orthodoxe koers in op het dagelijkse leven van de Roemenen? In plaats van even te focussen op het 180

binnenlands beleid – want men lijkt te weten waarover men spreekt! – blijft de nadruk liggen op het belang van Ceausescu voor de internationale politiek. Hij gaat verder in op de economische politiek van het land, die zich richt op het buitenland. Voor het overige gaat Troch vooral in op de mogelijke gevolgen van dit bezoek voor de Oost-Westbetrekkingen. Hieronder ga ik verder in op de artikels in verband met het tiende partijcongres, dat doorging na het bezoek van Nixon. De kop van het artikel van 6 augustus luidt: “Moskou waarschuwt Boekarest.” De inhoud van het artikel zelf gaat echter eerder over aantijgingen aan het adres van Nixon. Pas bijkomend gaat de journalist in op de represailles voor Roemenië. Toch titelt men „Moskou waarschuwt Boekarest‟ om zo de rol van Roemenië te benadrukken. Bovendien zijn de rechtstreekse gevolgen voor het land veel groter. “Één van de rechtstreekse uitvloeisels van de Russische misnoegdheid over Nixons reis is volgens waarnemers in Oost-Europa het opvallend bescheiden peil van de Sovjetrussische delegatie die in Boekarest het congres van de Roemeense Communistische Partij bijwoont.” De onafhankelijke koers van Roemenië wordt ook in de kop van 7 augustus centraal gesteld. Bij de aanvang van het artikel zegt men het volgende: “Tegelijkertijd verklaarde Ceausescu dat het Roemenië eerste plicht is „de vriendschap met de Sovjetrussische Communistische Partij te ontwikkelen‟ en mee te werken aan handels- en defensieverdragen met andere socialistische staten”. Het woord „tegelijkertijd‟ wijst op een schijnbare tegenstelling tussen enerzijds het pleiten voor onafhankelijkheid en anderzijds zijn trouw aan de socialistische landen. Het pleidooi voor onafhankelijkheid acht de journalist duidelijk belangrijker. Deze ogenschijnlijke tegenstelling komt doorheen het hele artikel terug en steeds wordt zijn pleidooi voor autonomie als meer geloofwaardig naar voor geschoven. Over het bezoek van Nixon zei Ceausescu in zijn vijf uur durende speech helemaal niets. Dit lag nochtans in de lijn van het Roemeense onafhankelijkheidsdenken. Vreemd genoeg stelt de journalist zich hierbij geen verdere vragen. Wees dit stilzwijgen over Nixon niet op een gehoorzaamheid jegens de Sovjet-Unie? Hadden de Sovjets Ceausescu zelfs gedwongen erover te zwijgen? In het artikel van 8 augustus gaat men in op de rede van de Russische afgevaardigde op het Roemeense partijcongres. Deze liet de kans niet ongebruikt zijn gal te spuwen op wat hij een Amerikaanse „perfide tactiek van bruggenbouwen‟ noemt. “Roemenië‟s president Ceausescu lichtte het recente bezoek van president Nixon aan Boekarest donderdagavond in een persoonlijk onderhoud toe maar Katoesjev was volgens welingelichte bronnen „niet voldaan‟.” 181

In dit artikel komt een sterke beeldvorming naar voor van de Russische afgevaardigde. Men noemt zijn rede vlak en monotoon en iets verder spreekt men van de sombere Katoesjev. Toch spreekt de journalist in de kop van „harde taal‟. Dit is uiteraard om zijn stelling kracht bij te zetten. Deze „harde taal‟ wordt in het artikel zelf in schril contrast gezet met Katoesjev, die men als een triestig figuur afschildert. Afgaande op de kop van 9 augustus (“Ovatie voor Tsjechoslowaak in Boekarest”) zal de lezer direct gezien de huidige context van Roemenië snel veronderstellen dat de Tsjechoslowaak in zijn rede de onafhankelijkheidskoers van Roemenië had geprezen. Bij een lezing van het artikel blijkt deze veronderstelling echter niet te kloppen. De Tsjechoslowaak had het immers over de ontwikkelingen in eigen land. De journalist zet de lezer met deze kop op een verkeerd spoor. Verder in het artikel vertelt de journalist het relaas van de aftocht van de Russische delegatie tijdens het voorlezen van het Chinese telegram. “In het telegram werd Roemenië succes gewenst bij zijn verdediging van zijn „nationale onafhankelijkheid‟.” Met dit relaas wordt het Roemeense onafhankelijkheidsstreven alweer op de voorgrond geplaatst en geeft men de Russische delegatie een kinderachtig trekje. Anderzijds meldt het artikel de uitnodiging van Ceausescu aan de Russische Partijtop om de feestelijkheden naar aanleiding van de viering van het 25-jarig bestaan van Roemenië bij te wonen. Zo beklemtoont de journalist de billijke houding van Ceausescu tegenover de Sovjet-Unie. In het laatste artikel over het tiende Roemeense partijcongres zet men de belangrijkste punten van het slotcommuniqué op een rijtje. Doorheen het hele artikel houdt men een betrekkelijk neutrale toon aan. De journalist beëindigt het artikel met een opmerkelijke rede van één van de leden van het Centrale Comité, Popescu. Deze zei dat “Roemenië vrijelijk en zonder inmenging van buitenaf over zijn toekomst moet kunnen beslissen.” De klemtoon wordt zo alweer gelegd bij de onafhankelijke Roemeense buitenlandse politiek. Vooruit Het eerste artikel verscheen naar aanleiding van Nixons aankondiging naar Boekarest af te reizen na zijn reis door Azië. In dit opiniestuk gaat men op zoek naar de redenen van de Amerikaanse president om Roemenië te bezoeken. Roemenië staat in het artikel centraal als twistpunt tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Toch gaat de schrijver niet voorbij aan de actieve rol van het land. Het was namelijk Ceausescu die het initiatief had genomen de president uit te nodigen. In verband met dit initiatief stelt de journalist zich de vraag of de Sovjets dit zouden interpreteren als een bezoek in de reeks van bezoeken van westerse vertegenwoordigers of als “een gevaarlijke en niet verantwoorde afwijking van een uitgestippelde gedrags182

lijn”. Volgens de journalist bewandelt Roemenië de slappe koord tussen wat de Sovjet-Unie wel en niet aanvaardbaar achtte. De vraag is uiteraard in welke mate men op dat ogenblik de positie van Roemenië ten opzichte van de Sovjet-Unie kon inschatten. Dat het binnenlands beleid van Ceausescu erg orthodox was, wordt in dit artikel niet in rekening gebracht. Naderhand weten we ook dat Brezjnev van dit bezoek tijdig op de hoogte was gesteld. Toch bevestigt de onzekere benadering van de journalist het imago van Roemenië van een land dat de Sovjet-Unie steeds opnieuw uitdaagde. Tegelijkertijd nam de Sovjet-Unie nooit zware represailles tegenover Roemenië. Hieruit kan men afleiden dat de Roemeense leiders nooit over een onaanvaardbare grens zijn gegaan. In het opiniestuk gaat men ook in op de verhouding tussen de Sovjet-Unie en China. In dit conflict zou Roemenië als bemiddelaar kunnen optreden. Het internationale belang van het land lijkt bijzonder groot te zijn. “Het Roemeense feit wijst er inmiddels op, dat de drang naar een grotere soevereiniteit, welke zich in sommige landen van het Oost-Europees communistisch blok laat voelen, door Moskou slechts moeilijk kan gestuit worden en dat bepaalde tegenstellingen verre van overbrugd zijn.” Roemenië was dus niet het enige land dat zich manifesteert tegen de wil van de SovjetUnie. Het land krijgt echter wel een voorstrekkersrol toebedeeld. De kop van het tweede artikel over de komst van Nixon geeft de opgetogen sfeer van Boekarest weer. Dit wordt ook geïllustreerd met een foto. Op deze foto staan de twee staatshoofden te dansen met enkele folkloristisch uitgedoste dames. De inhoud van het artikel is al even vrolijk. Over de officiële gedeelten van het bezoek wordt dan weer erg neutraal verslag uitgebracht. Met tal van bewoordingen wijst de journalist op het enthousiasme van alle betrokkenen, zowel van Ceausescu en Nixon als van het Roemeense volk. Men schuwt daarbij enig gevoel van overdrijving niet. “Honderdduizenden laaiend geestdriftige Roemenen”, “een onthaal dat hij niet vlug zal vergeten” … Op een gegeven moment spreekt de journalist over een schatting van een half miljoen mensen. Hij geeft daarbij niet aan wie deze schatting maakte. De Roemeense pers zal uiteraard gewag hebben gemaakt van een grote massa volk, die misschien niet overeenkwam met de realiteit. Ook het slot van het artikel geeft de gemoedelijke sfeer van de contacten tussen Ceausescu en Nixon weer. “Dat doet me aan mijn jeugd denken, toen ik in de kruidenierszaak van mijn vader werkte. Om vier uur ‟s ochtends stond ik al op om op de markt groenten en fruit te kopen voor de winkel te gaan kopen.” Met deze nostalgische woorden eindigde Nixon zijn bezoek aan de Roemeense markt. Op die manier wijst men ook op de „achterlijkheid‟ van Roemenië. Het land zit blijkbaar nog in een „fase‟,

183

die vergelijkbaar is met de Verenigde Staten van Nixons jeugdjaren, dat wil zeggen 40 à 50 jaar geleden. Het artikel van 7 augustus opent met het ongenoegen van de van andere communistische partijen. De Sovjet-Unie, Oost-Duitsland en Bulgarije stuurden namelijk „personaliteiten van tweede rang‟. “De Noord-Koreaanse delegatie heeft op weg naar Boekarest, zelfs rechtsomkeer gemaakt.” Met dit relaas krijgt Ceausescu nog meer het imago van een leider die anderen stevig tegen de haren instrijkt. Verdere uitleg verschaft de journalist over Noord-Korea niet. Waarom was deze delegatie aanvankelijk wel vertrokken? En waren er nog andere redenen voor hun terugkeer? Iets verder in het artikel wordt vermeld dat er ook geen Chinese delegatie aanwezig was. Ook hierover wordt geen verklaring gegeven, maar het is duidelijk dat dit om andere redenen is dan de bovenvermelde landen. In het vervolg van het artikel geeft men nog enkele citaten van Ceausescu, waarbij de nadruk wordt gelegd op de vreedzame coëxistentie, het feit dat Roemenië zich niet wou integreren in de Comecon en de niet-inmenging in de binnenlandse aangelegenheden van andere landen. Andere punten van partijcongres komen niet aan het bod. In het artikel van de Vooruit van 8 augustus komen dezelfde punten als in De Standaard aan bod. Men haalt hierbij twee passages aan: “De imperialisten spannen zich in om een brug te slaan in de richting van de socialistische landen om onze eensgezindheid te ondermijnen …” en verder stelt hij dat dit imperialistisch manoeuvre „collectief moet beantwoord worden‟. Toch wijst men er in de Vooruit op dat “Katoesjev de richtlijnen eerbiedigde die elke polemiek omtrent de Roemeense KP verbieden”, uitgezonderd de twee voornoemde passages. “Naar het voorbeeld van president Ceausescu riep hij verscheidende malen op tot saamhorigheid en eenheid in de socialistische beweging zonder te wijzen op de hinderpalen die deze eenheid vertragen.” Er zat dus zeker ook een positieve boodschap in zijn speech. “Kinh (afgevaardigde van Noord-Vietnam), die niets zei over Nixons bezoek aan Roemenië, dankte het Roemeense volk voor de kostbare steun die het schenkt aan zijn land in de strijd tegen de „Amerikaanse agressie‟.” Hoewel Ceausescu de Amerikaanse president uitnodigde, zijn er ook redenen om aan te nemen dat de positie van Roemenië tegenover de Verenigde Staten niet louter positief is. De journalist wil via de uitspraak van de Noord-Vietnamese afgevaardigde wijzen op de andere kant van de verhouding tussen Roemenië en de Verenigde Staten. Ook in dit artikel vertelt de journalist over de uitnodiging van Ceausescu aan de Sovjetleiders om de viering van het 25-jarig bestaan van Roemenië bij te wonen. Hierbij stelde de Roemeense president voor een nieuw vriendschapsverdrag te ondertekenen. “Maar de Sovjetafge184

vaardigde verstrekte nog geen antwoord.” De journalist wijst erop dat de Sovjet-Unie niet direct erg happig is op een verzoening met Roemenië.

7.9.3

Conclusie

De berichtgeving in De Standaard over het bezoek van Nixon en het tiende partijcongres is erg uitgebreid. In de Vooruit verschenen daarentegen slechts vier artikels. Ook qua illustraties (foto‟s en cartoons) heeft De Standaard een streepje voor. Aan de hand van de krantenkoppen in De Standaard zien we reeds dat Roemenië een twistappel is in de confrontatie tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten. Ook in de artikels zelf en in de cartoon zien we hoe groot het ongenoegen van Brezjnev is. Tegenover deze Russische ontevredenheid stelt men de vrolijkheid en de gemoedelijkheid van de contacten tussen Ceausescu en Nixon. De positieve sfeer van het Amerikaanse bezoek aan Boekarest wordt zowel in de artikels zelf als aan de hand van foto‟s breed uitgesmeerd. Over Roemenië zelf laat men zich in De Standaard steeds positief uit. Dit gaat soms gepaard met een negatieve beoordeling van de tegenstanders van Ceausescu. De politieke rol op het internationale toneel van Roemenië wordt ook erg hoog ingeschat, zowel in het OostEuropese communistische blok als in het conflict tussen China en de Sovjet-Unie. Ceausescu komt ook naar voor als een realistisch leider. “Ceausescu staat helder voor ogen wat van primair en wat van secundair belang is.” Toch lijkt deze realistische benadering van de Roemeense leider eerder uitzonderlijk. Vaker belicht men enkel zijn positieve kant – althans positief in de ogen van het Westen. Ook in de artikels over het partijcongres benadrukt men de internationale rol die Roemenië speelt, zowel in Oost-Europa als in de verhouding tussen de su en de Verenigde Staten. Binnen het Oostblok heeft Roemenië een leidende rol in de strijd voor meer onafhankelijkheid. In de spanningen tussen Oost en West lijkt Roemenië een katalysator te zijn. De artikels over het partijcongres schetsen een beeld van Ceausescu, die wijselijk zwijgt over het bezoek van Nixon. Tegelijkertijd lijkt de reactie van de Sovjet-Unie overdreven heftig te zijn. Op die manier slaagt De Standaard er steeds in de sympathie voor de Roemeense leider aan te wakkeren. De nadruk ligt in De Standaard duidelijk op de buitenlandse politiek van het land en op het onafhankelijkheidsstreven van Ceausescu. Hoewel De Standaard steeds poogt een zo neutraal mogelijk relaas van de feiten weer te geven, is het toch eerder de Vooruit die erin slaagt meerdere kanten te belichten. Over het be185

zoek van Nixon aan Roemenië is de Vooruit daarentegen uiterst opgetogen, meer dan in De Standaard. Ook hier illustreert men de vrolijke sfeer met foto‟s. In verband met het tiende partijcongres zet men het ongenoegen van andere communistische partijen extra in de verf, soms zonder al te veel extra informatie te verschaffen. Opvallend is dat men in het artikel van 8 augustus in de Vooruit stelt dat, ondanks alles, “Katoesjev de richtlijnen eerbiedigde die elke polemiek omtrent de Roemeense KP verbieden”. Hij roept ook op tot saamhorigheid en eenheid. Op die manier schildert men de Sovjetrussische delegatie niet geheel zwart af, zoals dat in De Standaard eerder wel gebeurt. Verder verwijst men in de Vooruit ook naar de steun die Roemenië geeft aan Noord-Vietnam tegen de „Amerikaanse agressie‟. Hiermee wijst men op een negatieve kant in de relatie tussen Roemenië en de Verenigde Staten, in plaats voor enkel oog te hebben voor het bezoek van Nixon. In beide kranten staan er voor het eerst opiniestukken over Roemenië en zijn leiders. Opinieartikels zijn uiterst bruikbaar bij een analyse van de beeldvorming rond Roemenië. Het artikel van A. Schlesinger in De Standaard schetst een erg kenmerkend beeld. De journalist heeft duidelijk een heel erg positief beeld van Ceausescu en de andere Roemeense leiders. Hij poneert bijvoorbeeld dat de Roemeense leiders reeds langer internationale aandacht verdiende en hij spreekt over het enthousiasme van het Roemeense volk over zijn leider. Verder vestigt hij voornamelijk positieve aandacht op het Roemeense buitenlands beleid. En al weet Schlesinger dat binnenlands een hevig stalinistisch beleid wordt gevoerd, toch stelt de schrijver zich hierover geen verdere vragen. Een ander stuk in De Standaard interpreteert men de reis van Nixon naar Boekarest. E. Troch stelt dat deze reis een omslag betekent in de betrekkingen tussen Oost en West. De internationale rol van Roemenië wordt erg hoog ingeschat. In tegenstelling tot Schlesinger maakt E. Troch wel een belangrijke kanttekening. Hij stelt zeer scherp dat het binnenlands beleid van Ceausescu uiterst streng is. Toch gaat hij hier niet verder op in. Hoewel men goed lijkt te weten hoe het er in Roemenië zelf aan toe gaat blijft de nadruk op het buitenlands beleid liggen. Het opiniestuk in de Vooruit zoekt naar mogelijke redenen van de Amerikaanse president om Roemenië te bezoeken. De journalist gaat voornamelijk in op de verhouding tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie met betrekking tot dit bezoek. Toch gaat de schrijver niet voorbij aan de actieve rol van Ceausescu. Men stelt zich bij de uitnodiging van de Roemeense president de vraag in welke mate hij over de schreef gaat ten opzichte van de Sovjet-Unie. Uiteindelijk schat men Roemenië erg positief in. Het land wordt bevestigd in zijn onafhankelijkheidsstrijd, meer dan dat men een kritische blik zou werpen op het binnenlands beleid. 186

Verder gaat men ook in op de verhouding tussen de Sovjet-Unie en China. In dit conflict zou Roemenië als bemiddelaar kunnen optreden. Het internationale belang van het land lijkt bijzonder groot te zijn. En ook in dit artikel wordt Roemenië voorgesteld als een voortrekker inzake de politiek in Oost-Europa. “Brezjnev en Kosygin ook naar Roemenië. Kort voor bezoek van Nixon.” De Standaard, 1 juli Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: NYT Oppervlakte: middelmatig “Sovjetleider verdaagt bezoek aan Roemenië. Verenigde Staten willen betrekkingen met Oost-Europa verbeteren.” De Standaard, 3 juli Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: AFP/UPI Oppervlakte: middelmatig “Roemeense leiders zelf naar Moskou?” De Standaard, 4 juli Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: AFP/DPA/UPI Oppervlakte: klein “Nixons reis verontrust Russen niet.” De Standaard, 5 juli Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: NYT Oppervlakte: klein

187

“Nixon en de kunst van het weglopen. Rekeningen moeten toch worden betaald.” De Standaard, 7 juli Plaats in de krant: pagina Opinie/achtergrond Bron: New York Times, James Reston Oppervlakte: zeer groot “Moskou toch boos om Nixons reis naar Boekarest?” De Standaard, 11 juli Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: van een correspondent Oppervlakte: klein “Hoe Nixon Roemeense invitatie kreeg. Krant der kranten, een artikel van A. Schlesinger jr.” De Standaard, 1 augustus Plaats in de krant: pagina 3 Achtergrond/opinie Bron: A. Schlesinger Oppervlakte: zeer groot “Triomftocht voor Nixon in Roemenië. Cultureel akkoord eerste concrete resultaat.” De Standaard, 4 augustus Plaats in de krant: pagina 1 + 3 Artikel met foto‟s Feitelijk nieuws Bron: AFP/NYT/UPI Oppervlakte: zeer groot “Roemeense makelaar.” De Standaard, 5 augustus Plaats in de krant: pagina 1 Opinie Bron: eigen berichtgeving E. Troch Oppervlakte: middelmatig

188

“Moskou waarschuwt Boekarest.” De Standaard, 6 augustus Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: AFP/UPI Oppervlakte: klein “Onafhankelijkheid was kernwoord in toespraak Ceausescu. Roemeense president opent 10e partijcongres.” De Standaard, 7 augustus Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met foto van Ceausescu Bron: AFP/UPI Oppervlakte: middelmatig “Het bezoek van Nixon en de USSR. Gematigd ongenoegen van Kremlin.” De Standaard, 8 augustus Plaats in de krant: pagina 2 Cartoon “Rus spreekt harde taal in Boekarest. Op Roemeens partijcongres” De Standaard, 8 augustus Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: AFP/UPI Oppervlakte: klein “Ovatie voor Tsjechoslowaak in Boekarest.” De Standaard, 9 augustus Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: AFP/UPI Oppervlakte: klein

189

“Roemeense communisten staan achter Ceausescu.” De Standaard, 13 augustus Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: AFP/UPI Oppervlakte: middelmatig “De Roemeense reis” Vooruit, 10 juli Plaats in de krant: p. 1 Opiniestuk Eigen berichtgeving Oppervlakte: groot “Roemeens volk geestdriftig bij Nixons bezoek. Propagandatocht voor Amerika.” Vooruit, 4 augustus Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met grote foto Bron: AFP Oppervlakte: groot “Ceausescu bevestigt onafhankelijke koers inzake buitenlandse politiek. Op poeningsdag partijcongres in Roemenië.” Vooruit, 7 augustus Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Artikel met kleine foto Bron: AFP/DPA Oppervlakte: groot “Uitleg Ceausescu over Nixons bezoek voldoet USSR niet.” Vooruit, 8 augustus Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws

190

Bron: AFP Oppervlakte: middelmatig

7.10

7 juli 1970: vriendschapsverdrag tussen Sovjet-Unie en Roemenië

7.10.1 Historische achtergrond Op 7 juli werd in de Roemeense hoofdstad Boekarest een twintigjarig Verdrag van Vriendschap, Samenwerking en Wederzijdse Bijstand ondertekend door Kosygin en Maurer. Het verdrag verving het vorige Russisch-Roemeense vriendschapsverdrag dat dateerde van 4 februari 1948 en dat in 1968 automatisch was verlengd. Het nieuwe verdrag werd getekend tijdens het bezoek van een Russische partijen regeringsdelegatie, waartoe behalve premier Kosygin ook minister van Buitenlandse Zaken Gromyko en partij-ideoloog en Politburo-lid Soeslov behoorden. De Russische delegatie zou oorspronkelijk worden geleid door partijleider Brezjnev, maar deze was volgens een officiële bekendmaking wegens ziekte verhinderd. Volgens westerse waarnemers in Moskou was dit echter vermoedelijk een „diplomatieke ziekte‟ en heeft Brezjnevs thuisblijven eerder te maken met de koele verstandhouding tussen beide landen. Bij tal van gebeurtenissen de laatste jaren stonden de Sovjet-Unie en Roemenië namelijk lijnrecht tegenover elkaar. Twee jaar geleden weigerde Roemenië deel te nemen aan de invasie in Tsjechoslowakije. Ceausescu veroordeelde deze invasie van het Warschaupact in de nacht van 21 augustus. De Russische leiders zouden in juli 1969 naar Roemenië komen om het verdrag te ondertekenen. Het aangekondigde bezoek van president Nixon begin augustus deed hen hier van afzien. In diezelfde maand werd een Roemeense partijcongres gehouden. De Russische Communistische Partij liet zich op dit congres door een betrekkelijk onbelangrijke delegatie vertegenwoordigen. De verstandhouding tussen beide landen was nog steeds bijzonder gespannen door de onafhankelijke koers van Ceausescu, die tegen de Brezjnevdoctrine van de „beperkte soevereiniteit der socialistische landen‟ inging. Ook bij de feestelijke herdenking van het 25-jarig bestaan van de Roemeense socialistische republiek eind augustus 1969, was slechts een onbelangrijke Russische delegatie aanwezig. Eind 1969 trad een verbetering in de betrekkingen tussen beide landen in. In mei van dit jaar brachten Ceausescu en premier Maurer een bezoek aan Moskou, waarbij vermoedelijk de laatste beletselen voor de ondertekening van een nieuw verdrag uit de weg werden geruimd. Maar blijkbaar waren de plooien nog niet volledig gladgestreken. 191

Tijdens een plenaire vergadering van het Centrale Comité van de Roemeense Communistische Partij op 8 en 9 juli, riep president Ceausescu op tot een vrij gesprek in de communistische wereld om het marxisme-leninisme aan te passen aan de nieuwe sociale en economische stromingen. Ceausescu sprak in zijn op 10 juli door Agerpress gepubliceerde verklaring de mening uit, dat elke partij het recht moest hebben haar eigen algemene politiek op te stellen in overeenstemming met de behoeften van het land. De Roemeense premier legde er de nadruk op, dat zijn partij constant in beslag werd genomen „door de haar zelf opgelegde taak de moeilijkheden in de communistische wereld uit de weg te ruimen‟.

7.10.2 Analyse Inzake dit nieuwe vriendschapsverdrag verschenen enkel in De Standaard vier artikels over deze betrekkingen tussen Roemenië en de Sovjet-Unie. In de krantenkoppen zien we een bepaalde evolutie. Het eerste artikel wil de positieve sfeer tussen de politici benadrukken: “Maurer en Kosygin begroeten elkaar zeer vriendelijk.” De twee ministers – klaarblijkelijk in tegenstelling tot vroeger – erg aardig. Ze waren beiden niet enkel gewoon vriendelijk, maar zelfs „zeer‟ vriendelijk. De tweede krantenkop relativeert deze hartelijkheid: “Kosygin en Maurer ondertekenen nieuw vriendschapsverdrag. Betrekkingen Boekarest-Moskou blijven echter koel.” De kop is meer neutraal, maar het is vooral de subtitel die het optimisme van de dag voordien doet bekoelen. Enkele dagen later kopt De Standaard “Ceausescu roept op tot vrije discussie in de communistische wereld”. De hartelijkheid tussen de vertegenwoordigers van Roemenië en de Sovjet-Unie maakt nu plaats voor een averechtse houding van Ceausescu tegenover de Sovjet-Unie. De foto die bij het artikel van 7 juli staat bekrachtigd de kop (“Maurer en Kosygin begroeten elkaar zeer vriendelijk”) niet. De twee leiders worden namelijk eerder koel en zakelijk afgebeeld. Ook in het onderschrift van de foto wordt het optimisme van de krantenkop ontkracht. “Na een overigens hartelijke begroeting luisteren Kosygin en Maurer op de luchthaven van Boekarest ingetogen naar de nationale hymnen.” Het beeld en de bijhorende tekst staan dus eerder in tegenstelling tot elkaar – of beter: geven elkaar een relativerende aanvulling. Ook de inhoud van het artikel van 7 juli staat niet in de juiste verhouding tot de kop. Men geeft een eerder neutraal verslag van het bezoek en men laat het niet na om op de tegenstellingen tussen de twee landen te wijzen. Breznjev behoorde wegens ziekte niet tot de Russische delegatie, maar “waarnemers vroegen zich al af of de ziekte een politieke achtergrond had.” Ten aanzien van de Roemenen is de auteur eerder mild. “De Roemeense pers meldde 192

het nieuws van Brezjnevs ziekte zonder commentaar.” Verder beschrijft de journalist het onthaal door de Roemenen als evenwaardig aan het onthaal van Nixon. De Sovjet-Unie zal allerminst tevreden geweest zijn met deze vergelijking. Op die manier wordt de rivaliteit tussen Oost en West opnieuw aangehaald. “Dit wekte de indruk dat de Roemenen hun best doen om de meningsverschillen tussen hen en de Sovjet-Unie op de achtergrond te dringen en de onderlinge banden te onderstrepen.” Toch laat men het in dit artikel niet na de eigenzinnigheid van de Roemenen aan te halen. “Anderzijds legde het Roemeense KP-orgaan „Scinteia‟ maandag in een hoofdartikel de nadruk op ‟s lands weigering de zogenaamde Brezjnevdoctrine te aanvaarden.” Parallel met de evolutie die we zien in de krantenkoppenis de evolutie in de inhoud van de artikels. In het artikel van 8 juli houdt men een meer neutrale toon aan en zet men de tegenstellingen tussen de twee landen meer in de verf. Naast de beloftes van wederzijdse samenwerking op economisch, cultureel en militair vlak, stelt de journalist dat het akkoord “weinig meer doet dan de heersende meningsverschillen vastleggen.” “Waarnemers zien in het feit dat het akkoord wel door de regeringen maar niet door de partijen werd ondertekend ook al een aanwijzing dat de betrekkingen tussen Boekarest en Moskou nog altijd minder warm zijn dan tussen andere Oost-Europese staten onderling.” In dit artikel komt men terug op de afwezigheid van Brezjnev. In tegenstelling tot het artikel van de dag voordien meldt men hier wel dat Boekarest Breznjevs ziekte als een „teken van Sovjetrussische ontstemming‟ beschouwde. In het artikel van 11 juli worden de onenigheden tussen de Sovjet-Unie en Roemenië nog scherper gesteld. De journalist haalt woorden van Ceausescu aan, waaruit blijkt dat de SovjetUnie bij de ondertekening van het vriendschapsverdrag had moeten inbinden. Het verdrag was gebaseerd op „een nieuwe vorm van onafhankelijkheid, soevereiniteit, niet-inmenging en gelijke rechten in de betrekkingen tussen de staten‟. De journalist gaat niet in op de letterlijke inhoud van het verdrag maar enkel op de interpretatie van de Roemeense leider. “Politieke waarnemers in Wenen wezen erop, dat deze eis (iedere partij moet het recht hebben haar eigen politiek op te stellen) de oorzaak was van de breuk tussen Joegoslavië en de Sovjet-Unie in 1948.” Op die manier lijkt men een ernstige breuk tussen de Sovjet-Unie en Roemenië te voorspellen. Verder in het artikel benadrukt men de diplomatieke vaardigheden van het land, al stelt men ook dat Ceausescu dit van zichzelf beweert. “Ceausescu legde er in zijn verslag de nadruk op dat zijn partij constant in beslag werd genomen door de haar zelf opgelegde taak de moeilijkheden in de communistische wereld uit de weg te ruimen.” Zo wordt de nobelheid van Ceausescu en de Roemeense communistische partij onderstreept. 193

Een laatste artikel in De Standaard is een opiniestuk van E. Troch. Het artikel is opgedeeld in een deel, waar men ingaat op het verdrag tussen de Sovjet-Unie en Roemenië en een tweede deel, dat handelt over de huidige verhoudingen tussen Praag en Moskou. De situatie in Roemenië en in Tsjechoslowakije worden dus met elkaar vergeleken. Het belangrijkste verschil tussen het Russische verdrag met Tsjechoslowakije en dat met Roemenië is dat de afwezigheid van de zogenaamde Brezjnevclausule in het Roemeense verdrag. Die clausule stipuleert dat de „verdediging van de socialistische realisaties met alle middelen een gemeenschappelijke plicht is‟. De Roemeense soevereiniteit wordt hierdoor beschermd. Toch wil de journalist dit ook relativeren. “Al dient men te bedenken dat de aldus toegezegde vrijheid van handelen zeer relatief blijft en gebonden is aan de concrete situatie.” En verder: “Hun relatieve bewegingsvrijheid heeft deels te maken met hun begunstigde geopolitieke situatie (de positie van Tsjechoslowakije is voor de Russen militair belangrijker) en met het feit dat men in Boekarest geen binnenlandse politieke experimenten onderneemt die afwijken van het Sovjetrussische patroon.” Men raakt slechts even het Roemeense binnenlandse beleid aan. Verder stelt men dat de „eigen weg‟ van het land vooral bepaald wordt door de economische ontwikkeling van het land en door het buitenlands beleid. Deze twee tekenen van eigenzinnigheid worden verder geëxpliciteerd. Tenslotte gaat men verder in op artikel acht van het vriendschapsverdrag, dat bepaalt dat „in geval van agressie gepleegd op een van de verdragsluitende partijen de andere partij met al haar ter beschikking staande middelen bijstand zal verlenen‟. Beide landen interpreteren dit artikel totaal anders. De Sovjet-Unie legt een grote nadruk op dit punt, terwijl Roemenië dit punt enkel bekijkt in het licht van het Warschaupact. De bedoelingen van de Sovjet-Unie lagen waarschijnlijk elders dan de interpretatie die Roemenië aan dit artikel geeft.

7.10.3 Conclusie Aanvankelijk tracht men in De Standaard een meer optimistische houding ten aanzien van de Sovjet-Unie te behouden. Op die manier zwakt de eigenzinnigheid van Roemenië gedeeltelijk af. De artikels evolueren echter snel in een andere richting. Men benadrukt zeer sterk de scheefgetrokken verhoudingen tussen de Sovjet-Unie en Roemenië. Vooral het buitenlandse beleid van Ceausescu wordt in rekening gebracht. Hoewel E. Troch erin slaagt de onafhankelijke positie van het land te relativeren, blijft de klemtoon voornamelijk op de eigenzinnigheid van Ceausescu en de Roemeense partij.

194

“Maurer en Kosygin begroeten elkaar zeer vriendelijk.” De Standaard, 7 juli Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: UPI Oppervlakte: middelmatig “Kosygin en Maurer ondertekenen nieuw vriendschapsverdrag. Betrekkingen BoekarestMoskou blijven echter koel.” De Standaard, 8 juli Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: reuter/UPI Oppervlakte: klein “Ceausescu roept op tot vrije discussie in de communistische wereld.” De Standaard, 11 juli Plaats in de krant: pagina 2 Feitelijk nieuws Bron: Reuter Oppervlakte: klein “Van Boekarest tot Praag. De wegen van de normalisatie.” De Standaard, 11 juli Plaats in de krant: pagina 3 Opinie/achtergrond Artikel met cartoon Bron: eigen berichtgeving (E.Troch) Oppervlakte: groot

195

7.11

Juni 1971: Ceausescu in China

7.11.1 Historische achtergrond Tussen 1 en 24 juni bracht de Roemeense president en partijleider Nicolae Ceausescu in gezelschap van zijn vrouw Elena en een regerings- en partijdelegatie een bezoek aan achtereenvolgens China, Noord-Korea, Noord-Vietnam en Mongolië, waarna op de thuisreis een onverwachte, niet in het programma opgenomen korte tussenlanding werd gemaakt in Moskou. Vooral het bezoek aan China, waar Ceausescu onder meer een ontmoeting had met partijleider Mao Tse Toeng, stond in het middelpunt van de internationale belangstelling. Door politieke commentatoren werd gewezen op de bijzondere positie die de Roemeense leider in de internationale politiek inneemt: Ceausescu onderhoudt als enig communistisch staatshoofd vriendschappelijke betrekkingen met zowel de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie als China. Reeds voor de aankondiging van Ceausescu‟s bezoek aan China, was van een opmerkelijke activering in de onderlinge betrekkingen sprake. Nadat in juli 1970 een tweetal Roemeense delegaties China had bezocht, volgde op 24 november 1970 in Peking de ondertekening van een akkoord, waarbij China aan Roemenië een langlopende lening van circa $ 250 miljoen verstrekte. Deze lening zou bedoeld zijn geweest om Roemenië te helpen bij het overwinnen van de economische moeilijkheden die werden veroorzaakt door de grote overstromingen in het land van mei en juni 1970. Medio maart van 1971 reisde een Roemeense delegatie onder leiding van vice-premier Gheorghe Radulescu naar Peking om een drietal protocollen te ondertekenen waarbij de bestemming van de door China verstrekte lening nader werd gepreciseerd. In gezelschap van zijn minister van Buitenlandse Zaken Ion Maurer en Manea Manescu, secretaris van het CC van de Roemeense partij en vice-voorzitter van de Staatsraad, arriveerde Ceausescu op 1 juni in een enthousiast Peking waar tienduizenden zich op het vliegveld ter begroeting hadden verzameld. De delegatie werd hartelijk begroet door de Chinese premier Tsjoe En Lai en andere leden van het CC. In de avonduren werd de Roemeense delegatie een banket aangeboden. Tijdens zijn tafelrede zei Ceausescu: “Met het oog op het feit dat in de huidige omstandigheden de eenheid van de socialistische landen en van de internationale communistische en arbeidersbeweging een essentiële factor is in de versterking van het anti-imperialistische front en van de revolutionaire en progressieve krachten van overal, doen onze partij en staat hun uiterste best om de bestaande moeilijkheden tussen socialistische landen en de communistische partijen te overwin196

nen …”. Hiermee doelde de Roemeense partijleider vrij zeker op de Chinees-Russische tegenstellingen. Na de onvoorwaardelijke terugtrekking van de Amerikaanse troepen in Vietnam te hebben geëist, vervolgde Ceausescu met te verlangen dat “buitenlandse troepen zich terugtrekken binnen hun nationale grenzen en dat militaire bases op het grondgebied van andere staten worden ontruimd”. De Chinese premier Tsjoe En Lai prees Roemenië omdat het “belangrijke overwinningen heeft behaald in de strijd tegen het chauvinisme der grote machten en om de opbouw van het socialisme”. Tsjoe vervolgde: “Het Roemeense volk heeft zich verzet tegen buitenlandse druk, inmenging en bedreiging en heeft zijn nationale onafhankelijkheid moedig verdedigd”. Op 3 juni had een ontmoeting plaats tussen de Roemeense delegatie en voorzitter Mao Tse Toeng en Lin Piao. Mao verwelkomde zijn gasten met de woorden: “Gegroet kameraden. Mogen jullie het nog beter gaan doen! Verenigt u en overwin het imperialisme en alle reactionairen”. Ceausescu antwoordde slechts met de woorden: “Ik groet u hartelijk uit naam van de Roemeense communistische partij en van het volk van ons land”. Vervolgens werd vriendschappelijk geconverseerd. Bij de ontmoeting waren talrijke hoge Chinese functionarissen en de Roemeense diplomatieke staf in Peking aanwezig. Tijdens zijn verblijf in China heeft Ceausescu meerdere besprekingen gehad met premier Tsjoe En Lai en andere Chinese leiders. Buiten deze besprekingen werden door de Roemeense delegatie rondritten gemaakt door Peking, Nanking en Shanghai, waarbij fabrieken, volkscommunes en een universiteit werden bezocht. Voorts zou er contact zijn geweest met „brede lagen van de revolutionaire massa‟. Het gezamenlijke slotcommuniqué verwees herhaaldelijk naar de „militante vriendschap‟ tussen beide landen. China zou “de gerechtvaardigde strijd van het Roemeense volk ter verdediging van zijn nationale onafhankelijkheid en staatkundige soevereiniteit blijven steunen”, zo verzekerde het communiqué eens te meer. De Roemenen spraken zich uit voor opheffing van de Amerikaanse bases op Formosa (het huidige Taiwan) en toetreding van China tot de VN en andere internationale organen. De Chinezen gaven blijkens het communiqué steun aan het Roemeense streven naar een Europese veiligheidsconferentie: “De grote en kleine staten van Europa moeten hun inspanningen coördineren en concrete maatregelen treffen om de vrede en veiligheid in Europa te verwerkelijken”. De internationale situatie werd volgens de ondertekenaars van het communiqué steeds gunstiger „voor de volken van de wereld‟ en ongunstiger voor „het Amerikaanse imperialisme en alle reactionairen‟. Het herhaalde de eerder uitgesproken mening van beide landen dat “alle landen hun wederzijdse betrekkingen dienen te baseren op de beginselen van wederzijds res197

pect voor soevereiniteit, onafhankelijkheid en territoriale integriteit, non-agressie, nietinmenging, gelijkheid en wederzijds profijt en vreedzame coëxistentie”. In het communiqué kwam geen veroordeling van Moskou voor, noch van het door China aan de Sovjet-Unie verweten „socialistische imperialisme‟, hetgeen als tegemoetkoming aan Roemenië kan worden gezien. Van de andere kant was de voortdurend gebruikte term „militante vriendschap‟ duidelijk een Roemeense concessie aan China. Tot slot vermeldde het communiqué dat China een uitnodiging om met een partijen regeringsdelegatie Roemenië te bezoeken graag heeft aanvaard. Over het tijdstip van dit bezoek zou later beslist worden.

7.11.2 Analyse In verband met de reis van Ceausescu naar China zijn er enkel artikels verschenen in De Standaard. In de zeven artikels die in deze krant stonden, kunnen we een aantal opvallendheden opmerken. De krantenkoppen zijn over het algemeen betrekkelijk neutraal. Men is eerder optimistisch over het bezoek (bijvoorbeeld, “Hartelijke taal in Peking”). De reactie van de Sovjet-Unie op dit bezoek bekijkt men vanuit een negatieve ooghoek (“Sovjet-Unie verwijt China chauvinisme”). Éénmaal, op 3 juni, wordt er een foto gepubliceerd. Op deze foto zijn Ceausescu en Tsjoe En Lai in een warm gesprek verwikkeld. Dit sluit aan bij de positieve berichten over de betrekkingen tussen beide landen. Ook in het artikel erbij is men uitermate optimistisch. Men citeert de twee leiders in hun lofredes op elkaar. In het begin van het artikel van 1 juni stelt men dat de gelijktijdigheid van Ceausescu‟s bezoek aan China en het begin van de bouw van een aantal fabrieken door Chinese technici geen verrassing mag zijn. Het was een logisch gevolg van de politiek van de Roemeense leider. Hierna volgt een lange opsomming van de buitenlandse betrekkingen van Ceausescu, zowel met China, als met westerse en Afrikaanse landen. De open buitenlandse politiek lijkt voor de journalist het hele politieke beleid samen te vatten, waar men ook een aantal voorspellingen aan kan koppelen. De journalist schuift twee grote principes van de Roemeense politiek naar voor: “neutraliteit in het conflict tussen de twee communistische reuzen en niet-inmenging in de zaken van een andere partij”. Men kan deze zaken inderdaad als grondbeginsels van de Roemeense buitenlandse politiek geven, maar niet van de Roemeense politiek in het algemeen. Uiteraard heeft men het in dit verband enkel over de buitenlandse politiek, maar men

198

krijgt bij dit soort artikels makkelijk de indruk dat men de openheid van de buitenlandse politiek afspiegelt op het hele beleid. In het artikel van 2 juni staat vooral de gemoedelijke verhouding tussen de twee landen centraal. Men vernoemt ook het grote enthousiasme waarmee Ceausescu werd ontvangen. “Drie tot vijfhonderdduizend waren langs het dertien kilometer lange parcours samengestroomd om de Roemeense leider toe te juichen.” Ook de Chinese pers was erg opgetogen over het bezoek van Ceausescu. “Het Chinese volk zal de Roemenen zoals steeds in hun strijd blijven steunen”, werd er geschreven in het Chinese Volksdagblad. Net zoals in het artikel van 1 juni benadrukt men ook hier de rol in het internationale toneel, tussen de Verenigde Staten en China, maar vooral ook tussen de Sovjet-Unie en China. Dit zien we ook in het artikel van 3 juni. Op verschillende vlakken lijkt de Roemeense leider belangrijke initiatieven te nemen. Ceausescu hoopte op een snelle oplossing voor de geschillen tussen de socialistische landen. Bovendien pleitte hij ervoor dat China een rol zou spelen bij het oplossen van internationale problemen. Tenslotte riep hij op tot het beleggen van een Europese veiligheidsconferentie. In de artikels maakt men melding van de Russische afkeuring van dit bezoek. China werd in het orgaan van het Sovjetrussische leger er van beschuldigd “het socialistische kamp te ondermijnen”. De woede van de Sovjet-Unie richtte zich duidelijk enkel op China, terwijl het toch Ceausescu is die de reis ondernam. Op 5 juni verschijnt er een artikel dat nog meer ingaat op de toorn van de Sovjet-Unie jegens China. In een Sovjetrussisch artikel wordt gesteld dat kleinburgerlijk militant nationalisme en chauvinisme de voornaamste trekken zijn van de Chinese buitenlandse politiek. “Waarnemers wijzen erop dat dit artikel, dat door het persbureau Tass, uitvoerig werd geciteerd, verschijnt op het ogenblik dat de Roemeense partijleider een bezoek brengt aan Peking.” Wil men hiermee bedoelen dat de boosheid van de SovjetUnie zich onrechtstreeks ook op Roemenië is gericht? Het houdt er in ieder geval verband mee. In het artikel van 10 juni staat vooral de verbondenheid tussen China en Roemenië centraal. Beide landen worden in een positief daglicht geplaatst en afgezet tegen de twee supermogendheden. China wil Roemenië steunen in zijn strijd tegen buitenlandse inmenging. “Tsjoe laakte ook de door de twee supermogendheden gevolgde „machtspolitiek‟.” In het gemeenschappelijk communiqué werd gezegd dat “Roemenië en China besloten hebben nog nauwer samen te werken in hun strijd tegen het imperialisme en voor het socialisme in het belang van de vrede”. Ook verder neemt men de bewoordingen van Tsjoe over. “Tsjoe En Lai waarschuwde ervoor dat het gevaar van een nieuwe wereldoorlog nog altijd bestaat en deed een 199

beroep op de kleine en middelgrote landen om hun krachten te bundelen en zich te verzetten tegen de tirannie van de supermogendheden.” De journalist neemt deze uitspraken van de Chinese eerste minister letterlijk en kritiekloos over. Op die manier neemt hij ook stelling tegen de twee grote mogendheden, de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten. Anderzijds wordt er niet voorbijgegaan aan de vertraging bij de eindbespreking. “Waarnemers menen dat er tijdens de onderhandelingen moeilijkheden rezen omdat Ceausescu liever geen kleur bekende in de ideologische twist tussen China en de Sovjet-Unie.” Vlak hierna volgt: “Ceausescu prees de Chinese verwezenlijkingen en zei dat de standpunten van beide partijen „bijna of helemaal gelijklopend‟ waren.” Het enige punt van kritiek wordt door deze uitspraak van Ceausescu direct van tafel geveegd. Tenslotte publiceerde men ook een opiniestuk van E. Troch in verband met het bezoek van Ceausescu aan China. Dit stuk handelt over de verhoudingen tussen China en de Sovjet-Unie en welke positie Roemenië en ook Joegoslavië daarin innamen. Tot de jaren vijftig was er nog geen ideologische breuk tussen China en de Sovjet-Unie. Na het zogenaamde destalinisatiecongres in 1956 kwam hierin echter verandering. De greep van de Sovjet-Unie versterkte en de invloed van China nam af. “Toen de Chinees-Russische tegenstelling bij de aanvang van de jaren zestig in alle scherpte in het daglicht trad schaarden alle leden van het Sovjetblok zich, op één na, onvoorwaardelijk achter Moskou. De Polen namen weliswaar nog een schuchtere poging om te bemiddelen, maar alleen de Roemenen weigerden tenslotte de Chinese communisten op het beschuldigdenbankje te zetten.” De Roemeense leiders lijken het hier op te nemen voor het slachtoffer, China, terwijl het bombastische Sovjetblok het land – klaarblijkelijk ten onrechte – met de vinger wijst. Ook verder plaats men het moedige Roemenië tegen de lompe en tirannieke Sovjet-Unie. Zoals in vroegere artikels E. Troch wijst hier ook op de twee voornaamste redenen waarom Roemenië gespaard bleef van een Russische interventie. De eerste reden was de minder vitale geografische positie van het land. De tweede reden was dat Ceausescu nooit, zoals Dubcek in Tsjechoslowakije, onorthodoxe experimenten op touw zette. Toch benadrukt de journalist alweer: “De Roemeense leiders moeten een flinke dosis politieke moed en de hun volksaard aangeboorde diplomatieke handigheid dienen te gebruiken …” Aan de binnenlandse context waarin het land zich bevindt, hecht Troch veel minder belang dan aan hun zogenaamde „moed en diplomatieke handigheid‟. De verdiensten van de Roemeense leiders worden bijzonder hoog ingeschat. Met een aantal voorbeelden wordt deze stelling nogmaals kracht bijgezet. Ook via de woorden van Mao uit de journalist zijn sympathie jegens Ceausescu. “De Roemeense leider werd door Mao gefeliciteerd ter wille van zijn verzet tegen de imperialistische acties van de supermogendheden.” Ook hier wordt 200

de internationale rol van Ceausescu erg hoog ingeschat. “In elk geval is hij handig genoeg geweest om onder de mantel te laten fluisteren dat hij van zijn bezoek vooral gebruik zou maken om de standpunten van Moskou en Peking nader tot elkaar te brengen.” Men stelt ook dat de brug tussen Washington en Peking ook de verdienste van Ceausescu was.

7.11.3 Conclusie Men is erg optimistisch over het bezoek, terwijl men de reactie van de Sovjet-Unie eerder bekijkt vanuit een negatief oogpunt. De ontvangst en de gesprekken tussen de leiders worden beschreven als erg hartelijk en enthousiast. Ook de politieke consequenties van het bezoek, samengevat in een slotcommuniqué, worden positief onthaald. Tegenover deze positieve beoordeling staat de afkeuring van de Sovjet-Unie. De verbondenheid tussen China en Roemenië wordt sterk afgezet tegen de zogenaamde tirannie van de twee supermogendheden, de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten. Met de twee grootmachten wordt „machtspolitiek‟, „tirannie‟ en „imperialisme‟ geassocieerd. Daarentegen maakt men in verband met Roemenië en China associaties met „vrede‟, „verzet‟, „moed‟ en in het geval van Roemenië ook‟ diplomatieke vaardigheden‟. De rol in het internationale toneel van de Roemeense leider wordt erg hoog ingeschat. Hij lijkt belangrijke initiatieven te nemen op verschillende vlakken, tussen China en de Sovjet-Unie, tussen China en de Verenigde Staten en ook binnen Europa. Daarbij komt nog dat men het land als een Einzelgänger voorstelt, die als enige Oost-Europese land tegen de stroom durft in te gaan. E. Troch wijst wel op de redenen waarom Roemenië een gunstige positie kon bewaren binnen het Oostblok, maar blijft toch voornamelijk de nadruk leggen op de moed van de Roemeense leiders. Erg opvallend in de berichtgeving is dat men geen vergelijking maakt in de binnenlandse politiek van China en Roemenië. Dat de meningen over hun buitenlandse politiek gelijklopend was, wordt uitvoerig besproken. Er waren echter ook gelijkenissen in de binnenlandse politiek van beide landen. De harde politieke binnenlandse lijnen lagen in elkaars verlengde. In China heerste het maoïsme, dat teruggreep op het stalinisme. Ook Ceausescu‟s binnenlandse beleid ging terug op Stalin. Hieraan wordt geen aandacht besteed. Dit zou een heel ander licht kunnen werpen op zowel China als Roemenië. Bovendien geeft men soms de indruk de open buitenlandse politiek te veralgemenen naar het hele beleid van Ceausescu.

201

“Ceausescu op weg naar Peking voor overleg met Chinese leiders.” De Standaard, 1 juni Plaats in de krant: pagina 8 Feitelijk nieuws Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Half miljoen Chinezen heet Ceausescu welkom.” De Standaard, 2 juni Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: AFP/Reuter Oppervlakte: klein “Hartelijke taal in Peking.” De Standaard, 3 juni Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Artikel met grote foto Bron: niet vermeld Oppervlakte: zeer klein “Sovjet-Unie verwijt China chauvinisme.” De Standaard, 5 juni Plaats in de krant: pagina 2 Feitelijk nieuws Bron: AFP/UPI Oppervlakte: klein “China wil geen supermogendheid worden, zegt Tsjoe. Ceausescu van Peking naar N-Korea.” De Standaard, 10 juni Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: AFP/NYT/UPI Oppervlakte: klein

202

“Ceausescu in Hanoi.” De Standaard, 17 juni Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: AFP Oppervlakte: klein “China‟s Europese partners. Roemenië en Joegoslavië zoeken tegengewicht.” De Standaard, 19 juni Plaats in de krant: pagina 2 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving (E. Troch) Oppervlakte: groot

7.12

Februari – maart 1972: ‘Executie’ generaal Serb

7.12.1 Historische achtergrond Het partijdagblad Scinteia publiceerde op 25 januari het bericht, dat Vasil Patilinetz, secretaris van het CC, verantwoordelijk voor defensie, staatsveiligheid, politie en justitie, van zijn functie was ontheven en benoemd was tot minister van bosbouw en bouwmaterialen. Opvolger van Patilinetz in het partijsecretariaat werd Cornel Burtica, tot dan minister van buitenlandse handel. Nieuwe minister van buitenlandse handel werd Jon Patan. In de vergadering van het CC van 3 tot 5 november 1971 had Patilinetz al zelfkritiek geleverd. Hij had toen verklaard, dat hij zich onvoldoende van zijn taak had gekweten. Medio februari doken in de westelijke pers geruchten op, dat de bevelhebber van het militaire district Boekarest, generaal Ion Serb, kort tevoren zou zijn terechtgesteld. Dit gebeurde nadat hij door een militaire rechtbank wegens spionage voor de Sovjet-Unie ter dood was veroordeeld. Van Roemeense zijde was van deze berichten geen bevestiging of ontkenning te verkrijgen. De Roemeense minister van Buitenlandse Zaken Manescu verklaarde op 16 februari in Wenen, waar hij voor een officieel bezoek was dat hij van de beweerde executie niets afwist. Westelijke waarnemers vermoedden samenhang tussen het ontslag van Patilinetz en de geruchten rond generaal Serb. 203

Generaal Serb had een opleiding genoten aan de militaire academie in de Sovjet-Unie. Enkele Sovjets hadden hem op een bepaald moment zo ver gekregen dat hij enkele belangrijke documenten met militaire informatie zou laten inkijken. De Roemeense geheime dienst was hem echter voor en verwisselde de documenten met andere documenten met disinformatie. Ceausescu wou generaal Serb op grond van overtreding van de wet op geheimhouding uitschakelen. Hij werd achter gesloten deuren voor de krijgsraad gebracht en veroordeeld tot zeven jaar gevangenisstraf. Enkele dagen na het proces zette de geheime dienst op vraag van Ceausescu een desinformatieactie in het Westen op touw. Men verspreidde het gerucht dat generaal Serb geëxecuteerd was. Hij zou dan de eerste generaal in het Sovjetblok geweest zijn die als spion ter dood veroordeeld werd. In werkelijkheid werd hij na vier jaar vrijgelaten en overgebracht naar een kolchoz, een collectieve boerderij, ver van Boekarest.194

7.12.2 Analyse Enkel in De Standaard zijn hierover twee artikels verschenen. Het artikel van 15 februari begint met een lofrede op de verwezenlijkingen van Ceausescu in verband met zijn onafhankelijke politiek. “Als een meester in de kunst van het voorzien van de Sovjetrussische reacties was Ceausescu de eerste die als verzoenend gebaar de schroef aandraaide en de schuchtere „revisionistische‟ uitingen van zijn intellectuelen indijkte.” De journalist beschouwt het beteugelen van kritiek als een toegeving jegens de Sovjet-Unie, niet rekening houdend met het feit dat dit ook de positie van Ceausescu in eigen land versterkte. De Roemeense leider trachtte de critici niet enkel in te tomen ten voordele van de Sovjet-Unie, maar ook ten voordele van zichzelf. Ook verder in het artikel gaat de journalist voorbij aan de machtspolitiek van Ceausescu. De Roemeense leider zette twee secretarissen van het Centraal Comité „op een zijspoor‟. Dit zouden voorzorgen zijn „om het evenwicht te verzekeren‟. De journalist zou beter de vraag stellen of dit ook de positie van Ceausescu versterkte. De eerste functionaris, Trofim, werd weggezonden vanwege zijn oppositie tegen de Chinese politiek van Ceausescu. Over de verschuiving van de tweede functionaris, Patilinetz, is nog niet alles duidelijk. Waarschijnlijk werd ook hij uitgesloten wegens wantrouwen ten opzichte van Ceausescu‟s politiek. Een andere mogelijkheid is dat hij uit zijn functie werd ontheven omdat hij „teveel smaak had gekregen in de macht en te persoonlijke aspiraties had laten blijken‟. Feit is dat Ceausescu zijn te-

194

PACEPA, op.cit., p.145

204

genstanders uitschakelt en zijn macht zo stevig mogelijk wou vestigen, maar de schrijver stelt het iets minder grof. De journalist neemt het duidelijk op voor de Roemeense leiders. “Een maand later nam hij deel aan de communistische top in Praag, goed wetend dat hij op de bank der geïsoleerden, indien niet die van de beschuldigden, zat gedurende de debatten over de Chinese politiek of over de te volgen houding tegenover Tito, „de profeet van het in crisis verkerende revisionisme‟.” Ceausescu wordt door de andere Oostbloklanden uitgesloten, maar hij blijft moedig. Verder beschrijft men de positie van Roemenië binnen het Warschaupact. Hierbij schrijft de journalist Roemenië een voortrekkersrol toe. Het artikel van 9 maart behandelt de „zaak Serb‟. Generaal Serb zou veroordeeld en terechtgesteld zijn wegens aan de Sovjet-Unie bewezen diensten. Hij zou geheime informatie overgebracht hebben naar de Sovjet-Unie. Dit was de eerste keer dat er zo‟n heftige reactie kwam op een pro-Sovjetrussische actie. “Partijleider Ceausescu trok in september jl. hierop de aandacht door „de steun, onder welke vorm ook, van een partij aan een groep in een andere partij‟ aan de kaak te stellen”. In dit licht moet men ook de zaak Serb plaatsen. Sinds oktober 1973 zou generaal Serb verdwenen zijn. Dat de generaal terechtgesteld zou zijn na een politiek proces, leek niet langer waarschijnlijk. De reactie van de Sovjet-Unie zou in dat geval namelijk keihard geweest zijn. De journalist somt hierna tal van aanwijzingen op die deze hypothese zouden bewijzen. Over de verspreiding van de geruchten over de terechtstelling van de generaal denkt de journalist niet verder na. Hiermee verband houdend is het ontslag van Patilinetz. Hij had al in het plenum van het Centraal Comité in november gezegd: “Wij hebben de leiding van de partij niet tijdig ingelicht over de tekortkomingen in ons werk en o.a. over het gebrek aan revolutionaire waakzaamheid.” Waarschijnlijk werd Patilinetz dus ontslagen omdat hij te traag had gereageerd in de zaak Serb. Vreemd genoeg werd hij pas bijna drie maanden later na deze verklaring ontslaan. Er zullen dus zeker ook andere redenen in het spel zitten. Ook op dit twijfelachtig verhaal gaat de journalist niet verder in. De journalist besluit als volgt: “Roemenië heeft een ernstige crisis doorgemaakt in de tweede helft van vorig jaar, een crisis zelfs die het regime van Ceausescu in gevaar heeft gebracht. Gelukkig heeft de Roemeense leiding begrepen dat als hij te hard van stapel loopt hij plots alleen zou kunnen komen te staan tegenover de Sovjetrussische vastberadenheid elke rebellie in de kiem te smoren.” Echte kritiek wordt er dus niet geuit op deze zaak, enkel een zekere bezorgdheid over de positie van Ceausescu.

205

7.12.3 Conclusie In het eerste artikel laat men zich eerder positief uit over Ceausescu en zijn positie in het Warschaupact. Hij wordt voornamelijk geprezen om zijn voortdurende eigenzinnigheid, maar ook om zijn toegevingen ten opzichte van de Sovjet-Unie. In verband met de ontslagen van de twee functionarissen gaat men totaal voorbij aan het feit dat Ceausescu eigenlijk alle macht naar zich toetrekt en dat enkel zij die aan hem gehoorzamen, kunnen rekenen op een goed plaatsje binnen het bestuur. Nog vreemder is de beoordeling van de zaak Serb. Hoewel deze zaak Ceausescu in een erg slecht daglicht plaatst, blijft men betrekkelijk mild tegenover de Roemeense leiding en uit men eerder een bezorgdheid ten aanzien van de Roemeense leider. “Pact van Warschau zet Roemenen onder druk. In vooruitzicht veiligheidsconferentie.” De Standaard, 15 februari Plaats in de krant: pagina 5 Feitelijk nieuws Bron: van een medewerker Oppervlakte: groot “Executie Roemeens generaal lijkt onwaarschijnlijk.” De Standaard, 9 maart Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: van een medewerker Oppervlakte: middelmatig

7.13

Oktober 1972: Ceausescu in België

7.13.1 Historische achtergrond De Roemeense president Ceausescu bracht van 24 tot 26 oktober een officieel bezoek aan België. Hij was vergezeld door vice-president van de staatsraad Verdet en minister van Buitenlandse Zaken Macovescu. In het gemeenschappelijke slotcommuniqué dat na het bezoek werd gepubliceerd, verklaarden België en Roemenië dat zij hun samenwerking op alle gebieden wilden opvoeren. Zij zeiden ervan overtuigd te zijn dat de internationale vrede en veilig206

heid moesten gegrondvest zijn op het recht van iedere staat op bestaan, vrijheid, soevereiniteit en het recht van ieder volk vrij over zijn lot te beschikken zonder inmenging van buitenaf. Tevens wilden zij inspanningen leveren voor de invoering van doeltreffende maatregelen voor regionale en totale ontwapening. Eerder dat jaar vond er in Roemenië een nationaal partijcongres van de communistische partij plaats. Dit congres vond plaats van 19 tot 21 juli. Het congres werd bijgewoond door 2 220 afgevaardigden en 500 gasten. Sprekende over economische kwesties zei Ceausescu dat de handel met de socialistische staten in het lopende vijfjarenplan met 50 % moest toenemen, terwijl ook aandacht geschonken moest worden aan de samenwerking met de Comeconlidstaten. Ook noemde hij de voorwaarden voor economische samenwerking met de kapitalistische staten - met inbegrip van de EG - gunstig. Hij schroefde de doelstellingen van het lopende vijfjarenplan op. Hij wou de verwezenlijkingen namelijk op een kortere termijn afwerken.

7.13.2 Analyse De Standaard In de aanloop van het bezoek van de Roemeense leider gaf Ceausescu een interview aan enkele Belgische journalisten. De inleiding op dit interview in De Standaard is betrekkelijk neutraal en eerder aan de positieve kant. “De kleine hardwerkende boerenzoon uit Oltenië is Roemenië‟s onbetwiste nummer één.” De eerste reeks vragen die worden gesteld hebben betrekking op het buitenlandse beleid, het bilaterale overleg in België, de Europese samenwerking, de Comecon en de toekomst van de militaire blokken. In de antwoorden van Ceausescu keren steeds dezelfde kernwoorden terug: vruchtbare samenwerking, vrede, Europese veiligheid en ontspanning; nieuwe betrekkingen op basis van gelijkheid in rechte, eerbiediging van de onafhankelijkheid en de nationale soevereiniteit, van niet-inmenging in elkaars binnenlandse aangelegenheden en wederzijds voordeel. Wat de militaire blokken betreft eist Ceausescu de verwijdering van de militaire basissen en de terugtrekking van de buitenlandse troepen van het grondgebied van andere landen. De laatste vragen gaan over het binnenlandse economische beleid en de rol van de Communistische Partij. In verband met het vijfjarenplan dat hij wil realiseren in een kortere tijd, stelt Ceausescu dat dit gebeurt „ter perfectionering van het economische en sociale leven, ter bevordering van de ontwikkeling van de economie en ter verbetering van de democratie‟. Ook over de rol van de communistische partij geeft Ceausescu ook een uitermate welwillend antwoord: “elke partij kan rekenen op de steun van 207

het volk in de mate dat ze haar taak naar behoren vervult en rekening houdt met de verwachtingen en de belangen van het volk.” Ceausescu sluit af met: “Via uw dagbladen wens ik alle burgers van België vrede en voorspoed.” Zijn antwoorden lijken grondig voorbereid te zijn in een geschreven tekst, die de Roemeense leider slechts afleest. Op alle vlakken lijkt de Roemeense partijsecretaris van goede wil te getuigen, hij wil allerhande zaken verwezenlijken ten voordele van de bevolking en ten voordele van de wereldvrede. De Roemeense leider blinkt klaarblijkelijk uit in welsprekendheid, welwillendheid en optimisme. De interviewers kregen duidelijk geen ruimte voor kritische vragen. In het volgende artikel lijkt de journalist een kritischer ondertoon te gebruiken. Centraal staat de vraag of de „economische marathon‟ in Roemenië wel haalbaar is. “Sommige Roemenen willen werken als in Honolulu en leven als in New York”, is het antwoord van een Roemeense professor economie. Op de vraag of de lat niet te hoog wordt gelegd en of Roemenen niet liever hier en nu willen genieten, heeft de professor snel een helder antwoord klaar. “Dat is wat de westerse radiostations ons de hele tijd willen voorhouden: investeer minder en leef meer. Maar op die manier komen we er natuurlijk niet … De Roemenen plukken overigens nu al de vruchten van hun werk. In de afgelopen twintig jaar steeg het nationale inkomen per hoofd van 100 tot 600 dollar en de consumptie van verbruiksgoederen steeg nog vlugger.” Door dit gebruik van concrete cijfers komt de spreker geloofwaardiger over. De zogenaamde „cijferdans‟ kan de lezer op een verkeerd spoor zetten. Hierna volgt het relaas van het economische beleid sinds de Tweede Wereldoorlog. Roemenië had niet de ambitie de van buitenaf opgelegde rol op zich te nemen één van Oost-Europa‟s graanschuren te worden. Roemenië wou een moderne industriële staat worden die zichzelf kon beredderen. Tal van voorbeelden, die het bewijs moeten leveren van het industriële succes, passeren de revue: het chemisch complex in Pitesti, de ovens in Galati, de hydro-elektrische centrale van Turnu Severin en de vrachtwagen- en tractorenfabrieken van Brasov. De lezer wordt als het ware meegesleurd in het optimistische verhaal. Maar hier voert de journalist de confrontatie op met de landbouwsector, die heel erg achter blijft. “Het is meteen duidelijk dat hier vaak twee werelden naast elkaar bestaan.” Ook verder wijst de journalist op de keerzijde van de medaille, hoewel hij erg mild blijft: “De kleine dorpen zijn schijnbaar onberoerd gebleven onder deze revolutie die haar boeren een beetje in de kou heeft laten staan.” De boeren liet men allerminst „een beetje‟ in de kou staan, zij werden in tegendeel het grote slachtoffer van deze ontwikkelingen. Maar de nadelen reiken verder: “De in West-Europa gekochte machines moeten in harde deviezen worden betaald, wat betekent dat heel wat vlees, groenten en fruit die op de binnenlandse markt gretige kopers zouden vinden nu in West-Europa worden verhandeld voor de 208

broodnodige marken, dollars of franken.” De journalist illustreert dit met de anekdote dat je op weg naar de slagerij allerhande dieren passeert, maar dat de slager die dag geen fatsoenlijk stuk vlees heeft. Hoewel men deze harde realiteit onderkent, is het besluit erg genadig: “Ceausescu zal wel gelijk hebben … maar het staat niettemin buiten kijf dat de Roemenen nog maar karig beloond worden voor hun onmiskenbare inspanningen. Wat dan weer niet betekent dat vooral de ouderen niet zouden beseffen dat al een flink stuk weg is afgelegd.” Op die manier worden de lasten van de Roemeense bevolking heel erg afgezwakt. Bovendien legt de journalist de oudere Roemenen woorden in de mond om zo zijn stelling te bekrachtigen. (vox populi-techniek) Anderzijds wijst de journalist erop dat het geloof van het volk in dit economische beleid van groot belang is: “Er moet nog heel wat aan de ideologische weg worden getimmerd om het geloof dat de ingeslagen koers de meest geschikte is bij het volk levendig te houden”. De journalist noemt het beleid wel de „meest geschikte weg‟. De centrale vraag of dit beleid wel houdbaar was, was een erg kritisch vraagstuk. Het besluit van het artikel is dit echter veel minder. Het derde opiniestuk in de aanloop van het bezoek van Ceausescu van 21 oktober heeft een erg betekenisvolle titel: “Roemeniës janushoofd. Binnenlands gezicht veel strakker dan buitenlands.” Voor het eerst wordt zo manifest de tegenstelling tussen het binnenlandse en het buitenlandse beleid van Roemenië opgevoerd. De schijnbare contradictie tussen het open buitenlands beleid en het strakke binnenlandse bestuur wordt in het begin van het artikel verklaard. “De ideologische rechtlijnigheid in het binnenland staat borg voor enige speelruimte in het buitenland.” De journalist gaat hier echter niet verder op in. “De Roemeense buitenlandse politiek stoelt op enkele grote principes: de afzonderlijke staten zijn de voornaamste stukken op het internationale schaakbord.” In het eerste deel van het artikel gaat de journalist in op hoe dit principe zich in de praktijk vertaalde in de Roemeense buitenlandse politiek. Hij heeft het onder andere over Ceausescu‟s houding tegenover het Pact van Warschau en de Comecon. Het meeste spectaculair noemt de journalist de veroordeling van de inval in Tsjechoslowakije. “Deze veroordeling werd niet ingegeven door Roemeense bewondering voor Dubcek‟s Praagse Lente (een experiment dat de orthodoxe Roemenen niet graag voor hun rekening zouden nemen) maar door het respect voor de autonomie van de verschillende nationale communistische partijen.” Stefaan Renard zegt hier dat dezelfde beweging in Roemenië niet mogelijk zou zijn. Dit impliceert dat democratisering, persvrijheid en andere vrijheden voor het volk nooit ingang zouden vinden. De journalist spreekt over orthodoxe Roemenen, maar deze uitdrukking geldt niet voor alle Roemenen, maar voornamelijk alleen voor de partijtop die de macht zelf in handen wil houden. Hieraan gaat Renard voorbij, hij scheert 209

alle Roemenen over dezelfde kam en noemt hen allemaal „orthodoxe Roemenen‟. We kunnen bezwaarlijk alle Roemenen orthodox noemen. “De Roemeense leiders zouden nogal eens de nationalistische kaart van het bedreigde Roemenië uitspelen om het volk in dichte rangen om zich heen te scharen.” Deze bevinding van buitenlanders die al een tijdje in Boekarest wonen, wordt met een zekere voorzichtigheid meegedeeld. Ook bij andere kritische bedenkingen wordt de voorwaardelijke wijs („zouden‟) gebruikt: “Zo zou men in Boekarest niet ongaarne gezien hebben hoe westerse persbureaus het (grotendeels verzonnen) verhaal verspreidden van de generaal Serb die zou zijn terechtgesteld omdat hij geen maat wist te houden in zijn pro-Russische activiteit.” Nu weet men dat Ceausescu doelbewust deze foute informatie naar het Westen zond. Stefaan Renard is te terughoudend om „de zaak Serb‟ met zoveel zekerheid te poneren. Het vervolg van het artikel handelt over de binnenlandse politiek. “In weinig communistische landen is de controle van de partij op alle terreinen en niveaus van het nationale leven zo sterk doorgetrokken.” “Een woord als personencultus is taboe, maar Ceausescu‟s uitspraken over alles en nog wat worden hier met een sacrale eerbied gedrukt, geafficheerd en, naar Roemeense journalisten ons verzekerden, ook gelezen.” Hier is de journalist veel scherper, al hecht hij ook belang aan de woorden van de Roemeense journalisten, die waarschijnlijk ook met een korrel zout moeten genomen worden. Ook verder blijft Stefaan Renard al bij al redelijk voorzichtig. Hij stelt dat de beeldende kunsten nog een relatief grote vrijheid genoten, in tegenstelling tot de film en de literatuur. Wanneer we vandaag de dag de talrijke beelden en schilderijen van de Conducator bekijken lijkt deze vrijheid wel erg relatief te zijn. Talrijke beeltenissen werden immers gemaakt in het teken van de personencultus. Op dat ogenblik zou het echter kunnen de personencultus nog niet zo diepgaand was. Wanneer de journalist verder ingaat op de literatuur, leken de beperkingen billijk te zijn. Renard vraagt tenslotte naar Goma, de schrijver die in het Westen bekend stond als dissident. Het antwoord luidt: “Goma schreef gewoon een slecht boek. Er werden tegen hem geen represailles genomen. Hij is een vrij man, is nog altijd lid van de schrijversunie en redacteur van onze literaire bladen.” Een kritische kanttekening bij deze uitspraak wordt er niet gemaakt. Het laatste artikel in de reeks achtergrondartikels over Roemenië gaat over de minderheden in het land (23/10). “Roemenië zorgt goed voor zijn minderheden. Duitse Roemenen werden in al hun rechten hersteld.” De krantenkop is erg positief over de behandeling van minderheden in Roemenië. De vroegere problemen met de Duitse Roemenen leken volledig van de baan. Ook doorheen het artikel zelf wordt een optimistische toon gebruikt. In verband met de omgang met de minderheden wendt men steeds positieve bewoordingen aan: “De houding van 210

de Roemeense leiders is op dit ogenblik ronduit verdraagzaam”; “In Roemenië lijkt er geen nationaliteitenprobleem van enige omvang meer te bestaan”; “geduldige politieke arbeid”. Ceausescu wordt geciteerd:“We spreken allen dezelfde taal, de taal van de opbouw van het socialisme.” Zo wordt de goede behandeling van de Duitse minderheid extra in de verf gezet. De Hongaarse minderheid was een ander verhaal. Ook aan hun behoeften werd tegemoetgekomen. Toch wijst de journalist hier ook op het eigenbelang van de Roemeense leiding. “In 1956, ten tijde van de Hongaarse revolte in Boedapest manifesteerde de Hongaarse minderheid aan de andere kant van de grens nogal openlijk en luidruchtig haar sympathie voor de Hongaarse opstandelingen. De herhaling van dergelijke manifestaties die de Roemenen in een lastig parket konden brengen, diende absoluut te worden vermeden.” Het blijft toch bij deze enige kanttekening. Stefaan Renard besluit: “De Roemeense leiders geven in hun beleid met betrekking tot de verschillende nationale minderheden blijk van een verheugd liberalisme.” Over het bezoek zelf van de Roemeense leider verschijnt in De Standaard enkel een foto op de voorpagina van de krant van 25 oktober. Op de foto zien we het koningspaar en het koppel Ceausescu bij de aankomst van de Roemeense gasten. In het onderschrift wordt kort verteld wat er voor de Roemeense leider hier in België allemaal op het programma stond. Vooruit Op 25 oktober verschijnt er in Vooruit een artikel dat verslag geeft van het bezoek van Ceausescu. Er wordt niet verwezen naar de positie van Roemenië op het internationale toneel, noch naar de binnenlandse toestand. Men beschrijft erg gedetailleerd de activiteiten van het koningspaar en het koppel Ceausescu, tot en met het menu van het galadiner in het Koninklijk Paleis dat de dag afsloot. Op 27 oktober publiceert Vooruit een foto van de Roemeense president in Antwerpen. Burgemeester Craeybeckx biedt hem een boek over de Vlaamse schilderkunst. De foto geeft een ongedwongen sfeer weer. Het meest opvallende artikel in de Vooruit is dat van 26 oktober. De kop geeft al meteen aan dat er een uiterst positieve beeld van de Roemeense leider wordt opgehangen: “Ceausescu: Europa‟s beste equilibrist.” De aanleiding voor dit artikel was de publicatie van enkele politieke geschriften van Ceausescu, die voor de journalist een inspiratiebron waren. Doorheen het hele artikel looft de journalist de buitenlandse politiek van Ceausescu. Dat de Roemeense president zo vaak tegen de schenen van de Sovjet-Unie schopte, doet hem bij Gust De Muynck aan sympathie toenemen. Het hele artikel is doorspekt met buitengewoon verheerlijkende 211

uitspraken vanwege De Muynck. Ik geef slechts enkele voorbeelden. “Een knappe, nog jong uitziende man, met uiterste zorg gekleed, innemend gelaat, onvermoeibaar spreker en reiziger… Hij is van alle markten thuis. Hij is vis, vogel en landdier tegelijk. Hij moet tenminste tien zintuigen hebben.” “Zijn grootste verdienste is dat hij het gewaagd heeft de dwingelandse voogdij van het machtig Sovjet-Rusland af te schudden.” Hierna volgt nog een opsomming van buitenlandse contacten die Ceausescu onderhoudt tegen de wil van de Sovjet-Unie in. Dan lijkt Gust De Muynck plots een ommekeer te maken in zijn betoog. “In West-Europa zou men hem makkelijk van nepotisme kunnen beschuldigen, dat wil zeggen het onderbrengen van familieleden in interessante functies en betrekkingen.” Anderzijds vertelt de journalist ook hoe hij zeventien partijleiders hun luxevilla‟s afnam omdat zij „door oneerlijke praktijken grote staatskredieten bekomen hadden‟. Dat de Roemeense leider nepotistische trekjes heeft, lijkt voor De Muynck minder van belang te zijn dan het feit dat hij „oneerlijke praktijken‟ van anderen afstraft. Hier geeft de journalist wel erg veel blijk van zijn sympathie jegens Ceausescu. “Opportunist? Zonder de minste twijfel. Hij wil dat men zijn lof zingt? Dat wordt gedaan, want de vrijheid die hij voor Roemenië op het gebied van de buitenlandse politiek bevochten heeft , staat hij het eigen volk niet toe. Zijn volk gunt het hem klaarblijkelijk. Wij ook. Want in vergelijking met een Husak, om van een Brezjnev niet te spreken…” Dit is toch een heel merkwaardig besluit. Enerzijds is De Muynck zich erg bewust van de binnenlandse politiek en de gevolgen voor de bevolking. En toch weet de auteur zijn betoog zo te draaien dat Ceausescu een uiterst lovenswaardig leider is. Door middel van de vox populi-techniek (“zijn volk gunt het hem”) tracht hij de lezer te overtuigen. Daarboven stelt hij dat Ceausescu nog zo erg niet is in vergelijking met Husak en Breznjev. Hier loopt zijn redenering helemaal spaak, alsof men een dictatoriaal bewind mag voeren, omdat een ander een nog meer dictatoriaal bewind voert. Opnieuw wil ik hier verwijzen naar de machiavellistische trekjes van Ceausescu.195 De journalist rechtvaardigt dat de Roemeense leider zijn macht grondig misbruikt en knijpt een oogje dicht voor zijn „oneerlijke praktijken‟.

7.13.3 Conclusie In De Standaard geeft men erg uitgebreide achtergrondinformatie over Roemenië in de aanloop naar het bezoek van Ceausescu.

195

In verband met het ontslaan van vice-premier Draghici bij de zitting van het Centrale Comité in april 1968, dat ik hierboven behandelde, ging ik hier reeds op in.

212

Het interview dat in De Standaard verscheen heeft veel weg van een monoloog, waarbij Ceausescu de kans krijgt om een goede indruk te maken. Er worden weinig kritische vragen gesteld en het is onduidelijk in hoeverre de Roemeense partijsecretaris zelf de inhoud bepaalde. In de twee andere achtergrondartikels komen hete hangijzers als het minderhedenprobleem en het binnenlands economische beleid aan bod. Hoewel men erin slaagt enkele onopgeloste kwesties aan te raken, blijft men de informatie gegeven door Roemeense beleidsmensen als waarheid slikken. In verband met de nationale minderheden was er in 1972 namelijk voor het eerst protest gekomen uit de Hongaarse groepering. (zie hoofdstuk 4: geschiedenis, puntje Ceausescu) De Roemeense leider heeft blijkbaar nog sterk de touwtjes in handen en slaagt erin dissidente stemmen in de kiem te smoren. In De Standaard blijft het positieve beeld van Ceausescu nog overeind, al heeft men blijkbaar wel weet van de negatieve aspecten van zijn beleid. De nadruk ligt niet langer enkel uitsluitend op het buitenlands beleid. De Vooruit brengt enerzijds heel nuchter verslag uit over Roemenië en Ceausescu tijdens zijn bezoek in België. Heel frappant is het artikel van Gust De Muynck. Deze journalist blijkt een tomeloze bewondering voor Ceausescu en zijn beleid te hebben. Zelfs al kent hij de dictatoriale trekjes van de Roemeense nummer één, hij blijft ondanks alles zijn bewind steunen. “Militaire blokken zijn anachronisme. Gesprek president Nicolae Ceausescu van Roemenië.” De Standaard, 19 oktober Plaats in de krant: pagina 5 Interview Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving (Stefaan Renard) Oppervlakte: zeer groot “Roemenië heeft twintig jaar om rijk te worden. Bijna een derde van nationale inkomen wordt geïnvesteerd.” De Standaard, 20 oktober Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving (Stefaan Renard) Oppervlakte: zeer groot

213

“Roemeniës janushoofd. Binnenlands gezicht veel strakker dan buitenlands.” De Standaard, 21 oktober Plaats in de krant: pagina 3 Achtergrondartikel met kaartje Bron: eigen berichtgeving (Stefaan Renard) Oppervlakte: zeer groot “Roemenië zorgt goed voor zijn minderheden. Duitse Roemenen werden in al hun rechten hersteld.” De Standaard, 23 oktober Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: eigen berichtgeving (Stefaan Renard) Oppervlakte: groot “Ceausescu in België.” De Standaard, 25 oktober Plaats in de krant: pagina 2 Feitelijk nieuws Artikel met (eigen) foto Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: zeer klein “Roemeens president voor driedaags bezoek in België.” Vooruit, 25 oktober Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: Belga Oppervlakte: middelmatig

214

“Ceausescu: Europa‟s beste equilibrist.” Vooruit, 26 oktober Plaats in de krant: pagina 5 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving (Gust de Muynk) Oppervlakte: groot “Roemeens president te Antwerpen.” Vooruit, 27 oktober Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Foto van middelmatige grootte met kort onderschrift Bron: Belga

7.14

28 maart 1974: minister Maurer treedt af

7.14.1 Historische achtergrond Na een voltallige vergadering van het Centraal Comité van de Roemeense communistische partij op 25 en 26 maart 1974 werd bekend gemaakt dat premier Ion Maurer aftrad. Officieel had zijn ontslag te maken met zijn leeftijd (74 jaar) en zijn zwakke gezondheid. In de commentaren in de westerse pers werd echter verondersteld, dat meningsverschillen met partijleider Ceausescu een rol zouden gespeeld hebben. De afgetreden premier zou bezwaren hebben tegen een door Ceausescu verlangde versnelling van de economische ontwikkeling. Ook zou hij niet ingestemd hebben met de groeiende persoonsverheerlijking rond de partijleider. Tot opvolger van Maurer werd Manea Manescu benoemd. Deze was tot dan vice-premier en voorzitter van de staatsplancommissie. Voorts was ook besloten het ambt van president van de republiek in te stellen. Ceausescu werd voorgedragen om dit ambt te bekleden. Op 28 maart bevestigde de Nationale Vergadering deze keuze. Voordien werd de functie van staatshoofd bekleed door de Staatsraad, waarvan Ceausescu voorzitter was. De president zal de bevoegdheden van staatshoofd uitoefenen, „die een bijeenkomst van de Staatsraad niet nodig maken‟.

215

Verder besloot het Centraal Comité het presidium van de partij te vervangen door een permanent bureau. Het presidium van de partij, in principe het hoogste orgaan van de partij, was de laatste tijd immers in de schaduw geraakt van het uitvoerende comité.

7.14.2 Analyse De krantenkoppen van de twee kranten zijn reeds totaal verschillend. De Standaard kopt: “Ontslag Maurer versterkt de positie van Ceausescu. Kaderrotatie heeft meer weg van zuivering.” Uit deze kop blijkt dat de journalist de gang van zaken in Roemenië erg afkeurt. Ten nadele van andere politici trekt Ceausescu alle macht naar zich. De woorden van Ceausescu zelf worden op de korrel genomen. In plaats van „kaderrotatie‟ zou de journalist eerder „zuivering‟ gebruiken. Dit woord heeft een erg negatieve connotatie. Machtsconcentratie en zuivering zijn bovendien kenmerkend voor een dictatuur, waar geen kritiek geduld wordt. De krantenkop van Vooruit is meer neutraal: “Premier Maurer van Roemenië geeft ontslag. Geschil met Ceausescu”. De oorzaak van het ontslag van de premier wordt hier gelegd bij een conflict tussen Maurer en Ceausescu. Verdere redenen hiervoor worden niet in de kop vermeld. In tegenstelling tot in De Standaard wordt uit deze kop wel duidelijk dat Maurer zelf zijn ontslag nam. Uit de kop van De Standaard zal de lezer besluiten dat Ceausescu de premier ontsloeg, wat hem uiteraard nog meer aan sympathie zal doen inboeten. De Standaard Het artikel van De Standaard werd geschreven door Freddie De Pauw.In dit artikel meldt de journalist steeds letterlijk „officieel‟ of „van officiële zijde‟. Hierdoor contrasteert hij hetgeen uit zogenaamde officiële bron komt met hetgeen volgens hem dichter bij de waarheid ligt. Officieel luidt het dat Maurer ontslag neemt vanwege zijn ouderdom en zwakke gezondheid. Dat ook vier andere leiders uit hun functie worden ontheven wordt officieel „een normale rotatie van kaders‟ genoemd. De schrijver houdt een sceptische toon aan, wat hij ook letterlijk toegeeft. “„Kaderrotatie‟ is niet zelden een eufemisme voor een zuivering der rangen.” „Niet zelden‟ zal de lezer begrijpen als „(bijna) altijd‟. De journalist gebruikt hier als het ware zelf een eufemisme, maar duidelijk met een ironische ondertoon. Hij noemt Ceausescu de „almachtige‟ president. Hij wijst hier letterlijk op de machtsconcentratie in handen van Ceausescu. Het woord „almachtig‟ kan ook terugslaan op goddelijke trekken, die Ceausescu zichzelf aanmat. De persoon die de plaats inneemt van Maurer is Manea Manescu, die de journalist

216

een „fervent aanhanger van alles wat Ceausescu voorstaat‟ noemt. Hiermee maakt De Pauw duidelijk dat deze nieuwe premier slechts een gehoorzame marionet van Ceausescu zal zijn. De eerste meningsverschillen tussen Maurer en Ceausescu zouden ontstaan zijn in 1971, toen Ceausescu de „culturele revolutie‟ lanceerde. Dit hield in dat het socialistisch realisme de scheppende leidraad voor de Roemeense kunstwereld moest zijn en “dat er geen plaats was voor kunstenaars die de realiteit niet rooskleurig genoeg afschilderden.” Volgens de journalist horen de kunstenaars dus niet de werkelijkheid weer te geven, maar wel de werkelijkheid te verdraaiien om een mooier (maar fout) beeld te creëren. Een tweede meningsverschil ging over het economische beleid en het nieuwe plan dat Ceausescu „de grote sprong voorwaarts‟ noemde. Dat dit – net zoals de „culturele revolutie‟ – gebaseerd is op de Chinese politiek, wordt hierbij niet vermeld. Ceausescu wou voorrang geven aan de zware industrie boven de consumptie. “Maurer pleitte in zijn toespraken daarentegen voor een „nuchtere aanpak‟ en voor meer aandacht voor de consumptie van twintig miljoen Roemenen.” De journalist associeert Maurer met een „nuchtere aanpak‟. Ceausescu‟s aanpak is met andere woorden irrealistisch. Hij lijkt de realiteit niet onder ogen te zien. Verder bericht Freddie De Pauw dat Ceausescu bezig is het „collectieve leiderschap‟ te liquideren. Hij haalt voorbeelden uit het verleden aan en vult deze aan met de huidige verschuivingen. Hij maakt daarbij gewag van „de jaarlijkse zuivering‟. Dit wijst op het regelmatige karakter van deze verschuivingen en op het feit dat dit reeds veel langer aan de gang is. “De pleidooien van Maurer, een oud-advocaat, voor een collectief leiderschap en tegen de personencultus waren allicht niet tegen windmolens gericht.” De journalist maakt hier de vergelijking met Don Quichot, die tegen onschuldige windmolens vocht. Don Quichot vocht tegen windmolens, waarvan hij dacht dat het reuzen waren. Hij leverde strijd tegen iets wat toch niet kon veranderd worden. Premier Maurer had we de wil iets te veranderen aan de wantoestanden van het beleid van Ceausescu. De journalist beschrijft de Roemeense politicus hier als een erg moedige persoonlijkheid. Bovendien was Ceausescu absoluut niet zo onschuldig als de windmolens, waartegen Don Quichot vocht. Hij laat Maurer niet op een antwoord wachten. De Pauw spreekt over de „apathie van het grootste deel der Roemenen‟, waardoor het lopende vijfjarenplan onbevredigende resultaten geeft. Terwijl men enkele jaren geleden nog gewag maakte van positieve geluiden vanuit de Roemeense bevolking, is dit de eerste maal dat men het tegendeel meldt. Volgens Ceausescu “ligt de oplossing van alle kwalen erin het orthodox bureaucratisch beleid te versterken en zoveel mogelijk macht in eigen handen te concentreren. De rotatie van de partijkaders die door de partijleider drie jaar geleden met veel ijver werd verdedigd zal 217

dan pas geloofwaardig worden als ze ook geldt voor de vele topfuncties die Ceausescu zelf bekleedt.” Met deze scherpe kritiek besluit de journalist het artikel. Vooruit De toon die de journalist van de Vooruit aanhoudt is veel neutraler. Hij doet louter bericht van het ontslag van de Roemeense premier. Enerzijds duidt hij op de officiële versie. Anderzijds gaat hij niet voorbij aan de meer waarschijnlijke reden van zijn ontslag, namelijk het feit dat meer en meer meningsverschillen met Ceausescu op verschillende vlakken ontstaan waren. De journalist vertelt wie de nieuwe premier is, wat zijn voorgeschiedenis is. Hij geeft ook aan dat Manea Manescu een aanhanger van Ceausescu is en dat deze dus de lijn van Ceausescu gehoorzaam zal volgen. Ook andere functionarissen werden uit hun ambt ontheven. De redenen hiervoor worden echter niet opgegeven.

7.14.3 Conclusie De positieve toon die men tot enkele jaren geleden aanhield, lijkt nu echt helemaal omgeslagen te zijn, althans in De Standaard. De Vooruit houdt nog steeds een erg afstandelijke toon aan en maakt absoluut amper een kritische kanttekening bij het ontslag van de premier en de vier andere functionarissen. In De Standaard schets men een erg duidelijk beeld van Ceausescu als dictator die iedereen uit de weg ruimt, zijn eigen idee wil doordrukken en geen enkele kritiek duldt. Men hecht ook niet langer geloof aan de bekwaamheid van de Roemeense leider. Freddie De Pauw maakt ook melding van een kentering in de houding van de Roemeense bevolking.

“Ontslag Maurer versterkt de positie van Ceausescu. Kaderrotatie heeft meer weg van zuivering.” De Standaard, 28 maart Plaats in de krant: pagina 5 Feitelijk nieuws Bron: eigen berichtgeving (Freddie De Pauw) Oppervlakte: middelmatig

218

“Premier Maurer van Roemenië geeft ontslag. Geschil met Ceausescu.” Vooruit, 28 maart Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: AFP Oppervlakte: klein

7.15

Oktober 1976: Belgisch koningspaar in Roemenië

7.15.1 Historische achtergrond Koning Boudewijn en koningin Fabiola brachten van 11 tot 14 oktober een officieel bezoek aan Roemenië. Zij waren vergezeld door minister van Buitenlandse Zaken Van Elslande. Bij die gelegenheid werden een aantal Belgisch-Roemeense overeenkomsten ondertekend betreffende de samenwerking op het vlak van de medische wetenschap, het voorkomen van een dubbele belasting op inkomens en bezittingen, en de uitwijzing op strafrechtelijk gebied. In het slotcommuniqué stelden beide landen vast dat de handelsbetrekkingen in de periode 19661975 verzesvoudigd waren en dat geslaagde initiatieven werden genomen inzake de samenwerking in de sectoren van de petrochemie, de mechanica en de elektronica. Bovendien waren beiden ervan overtuigd dat de economische betrekkingen kunnen en moeten worden bevorderd.

7.15.2 Analyse Over het bezoek van ons vorstenpaar aan Roemenië zijn enkel in De Standaard artikels verschenen. De drie artikels geven een zakelijk en redelijk positief verslag van hun bezoek. In het eerste artikel staan de toespraken van Ceausescu en Boudewijn centraal. Aan beide kanten werden lovende woorden gesproken. Enerzijds sprak Boudewijn over de moedige strijd van Roemenië voor zijn onafhankelijkheid. Verder prees de koning Ceausescu om het aanknopen van “de dialoog tussen Oost en West, dialoog die een van de wezenlijke bestanddelen is van de evolutie naar wat wij thans de ontspanning noemen.” Ceausescu aan de andere kant legde vooral de nadruk op “ de goede betrekkingen die bestaan tussen België en Roemenië en op de mogelijkheden die uit deze relatie kunnen groeien op Europees vlak.” Ook pleitte hij voor een 219

ernstige inspanning om de bewapening te beperken en de kernwapenvoorraden in te dammen. Via dit relaas van de twee toespraken krijgen we enkel inzage in de optimistische visie van zowel Boudewijn als Ceausescu. De foto die bij dit artikel staat schetst de aangename sfeer van de contacten. De twee zitten in een salon te keuvelen, volgens het onderschrift “in het kader van de dialoog tussen Oost en West”. Opnieuw staat de buitenlandse politiek van Roemenië centraal. Op de voorpagina van de krant van 14 oktober staat een foto van de koning in een „Roemeens Bokrijk‟. De lezer krijgt een pittoresk idee van Roemenië. In het onderschrift schrijft men dat het museumdorp herinnert aan het landelijke Roemenië van vroeger. Het artikel in diezelfde krant gaat over het gesprek tussen de twee ministers van Buitenlandse Zaken, Van Elslande en Macovescu. Ook hier betreft het een zakelijk relaas van hun gesprek, met onderwerpen gaande van de bilaterale betrekkingen tussen België en Roemenië en de Europese Gemeenschap tot de bewapeningswedloop. Op vele punten deelden de twee ministers dezelfde mening. Het artikel van 15 oktober behandelt het slotcommuniqué van het bezoek van de Belgische delegatie aan Roemenië. In het artikel worden tal van punten van het communiqué aangehaald. Deze gingen voornamelijk over wederzijdse samenwerking, handelsbetrekkingen en over verdere economische ontwikkelingen. Verder komt de lezer nog te weten dat het koninklijk bezoek aan Suceava op een grote publieke belangstelling kon rekenen. Niets dan mooie bewoordingen dus.

7.15.3 Conclusie De kritische toon, die in de artikels in verband met het ontslag van Maurer werd gebruikt, wordt hier volledig achterwege gelaten. Blijkbaar is het bezoek van onze eigen koning reden genoeg om kwalijke oordelen achterwege te laten. Men houdt het daarom eerder op een nuchter verslag, zonder veel kritische overwegingen. Er wordt getracht een zo mooi mogelijk beeld te geven van Roemenië en Ceausescu. Opnieuw staat de buitenlandse politiek centraal. Daarnaast zijn ook de bilaterale betrekkingen tussen België en Roemenië uiteraard van belang. Waarschijnlijk wil men de stinkende potjes over het Roemeense binnenlandse beleid gedekt houden om de eer te houden aan Boudewijn en Fabiola, die klaarblijkelijk toch goed bevriend zijn met het koppel Ceausescu.

220

“Boudewijn en Fabiola te gast bij Ceausescu.” De Standaard, 13 oktober Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Artikel met grote foto Bron: Belga Oppervlakte: groot “Bokrijk, Roemenië.” De Standaard, 14 oktober Plaats in de krant: pagina 1 Grote foto met onderschrift Bron: PNS Roemenië vraagt voorkeur bij EG. In gesprek Van Elslande-Macovescu.” De Standaard, 14 oktober Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk artikel Bron: Belga Oppervlakte: middelmatig “Slotcommuniqué rondt reis van koninklijk paar af.” De Standaard, 15 oktober Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Bron: Belga Oppervlakte: middelmatig

7.16

Maart 1977: aardbeving treft Roemenië

7.16.1 Historische achtergrond In de avond van 4 maart werd het Zuid-Oosten van Roemenië getroffen door een aardbeving, die in Boekarest doden eiste en materiële schade aanrichtte. Voor het hele grondgebied van

221

Roemenië werd de noodtoestand afgekondigd. De aardbeving werd tot ver buiten Roemenië gevoeld, van Moskou tot Napels en van Wenen tot Istanboel. Het epicentrum van de aardbeving lag op 180 km ten Noorden van Boekarest in de provincie Vrancea. De beving deed zich op de ongebruikelijk grote diepte van 110 km voor en had de kracht van 7,2 op de schaal van Richter. Daarmee was de beving de zwaarste in Europa sinds 1940, toen zich eveneens in Roemenië een beving voordeed met de kracht van 7,4. Op 6 maart werd officieel meegedeeld, dat in Boekarest 746 doden geborgen waren, maar dit was slechts een voorlopig cijfer. Westerse diplomaten schatten, dat alleen in Boekarest het dodencijfer drie- tot vierduizend kon bedragen. Verder werd gezegd, dat in de Roemeense hoofdstad 80 000 mensen dakloos waren en dat 2 900 wooneenheden waren verwoest. Volgens westerse waarnemers waren daarnaast 20 000 wooneenheden zo zwaar beschadigd, dat zij niet meer bewoond konden worden. De daklozen waren voorlopig ondergebracht in studentenhuizen, scholen, onvolledig gebouwde flats en stadions. In ziekenhuizen in de hoofdstad werd gezegd, dat zeker de helft van de meer dan 3 000 gewonden, die waren opgenomen, er zeer ernstig aan toe was. Zware schade was aangericht in het oude centrum van Boekarest, waar diverse hoge gebouwen waren ingestort. Volgens waarnemers was het reddingswerk snel op gang gekomen. Het werk ging dag en nacht door en verliep zeer gedisciplineerd. Het reddingswerk stond onder supervisie van president en partijleider Ceausescu, die in de avond van 4 maart een rondreis door Afrika afgebroken had en naar Roemenië was teruggekeerd. Hij bezocht tal van getroffen wijken in Boekarest. De regering en de leidende organen van de partij waren in vrijwel continue zitting bijeengekomen. Bij het reddingswerk werd gebruik gemaakt van honden, die naar overlevenden zochten. Alle beschikbare vrachtwagens waren bij het ruimen van puin ingeschakeld en taxi's dienden als ambulances. Geborgen huisraad werd op de trottoirs opgestapeld, waarna de bewoners het mochten afhalen. Sommige straten waren wegens het gevaar van instortende gebouwen afgesloten. Terwijl het Roemeense Rode Kruis op 5 maart had laten weten, dat het de eerste dagen voldoende had aan eigen voorraden voor noodsituaties, verzochten de Roemeense autoriteiten op 6 maart officieel om hulp uit het buitenland. Het verzoek werd door het Roemeense ministerie van buitenlandse zaken ingediend bij een vertegenwoordiger van de Verenigde Naties in Roemenië. De Roemeense regering vroeg ook de Verenigde Staten officieel om hulp. Roemenië verzocht antibiotica, medicijnen en ziekenhuisuitrusting, om apparatuur om de stevigheid van gebouwen vast te stellen, om ambulances en om melkpoeder te sturen. 222

De Verenigde Staten stelde via zijn ambassade 25 000 dollar voor directe hulp beschikbaar. De Amerikaanse regering verklaarde zich bereid hulpgoederen per vliegtuig naar Roemenië te zenden. Het Centrale Comité van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie betuigde in een telegram de Roemeense leiders oprecht medeleven met de verwanten van de slachtoffers. Over hulp werd in dit telegram niet gesproken. Ook de Chinese partijvoorzitter Hoea Koeo-feng stuurde een condoleanceboodschap naar Roemenië. Daarin werd gezegd dat het Roemeense volk, gehard door vroegere rampen, zeker de moeilijkheden te boven zou komen.

7.16.2 Analyse De Standaard De koppen in De Standaard schetsen de angst en de chaos van de ramp. Men gebruikt woorden als „verschrikking, angst, doden, daklozen, ruïnes, hel…‟ Één kop zal de lezer doen vermoeden dat het meer dan enkel de ramp op zich gaat. Het opinieartikel van 8 maart kopt namelijk: “Schokken met neveneffect”. De journalist stelt in dit stuk dat de banden met Moskou meer aangehaald zullen worden ten gevolge van de materiële schade die Roemenië leed. Maar daarover hieronder meer. Ook de foto‟s die worden gepubliceerd wijzen op de pijnlijke situatie. Er zijn foto‟s van ingestorte appartementsgebouwen, van lijken die van onder het puin werden gehaald en andere schrijnende beelden van Boekarest. De artikels van 7 maart focussen voornamelijk op de omvang van de aardbeving en gevolgen ervan. Enerzijds legt men de nadruk op de grote schade die er is geleden in de hoofdstad Boekarest en in omgeving, anderzijds beklemtoont men dat de hulpdiensten snel optraden. De reacties van de Roemenen bleken redelijk kalm te zijn, er werd geen paniek veroorzaakt. De houding van sommige toeristen bleek minder moedig. “Sommigen hadden meer belangstelling voor de veiligheid van hun ski‟s dan voor het lot van de Roemenen.” Het artikel verder in de krant focust hier verder op. Op die manier krijgt de lezer een beeld van de Roemenen die kalm en doordacht reageren en de buitenlanders die panikeren en enkel aan zichzelf denken. “Reizigers die uit Roemenië in Athene terugkeerden, voelden zich „alsof ze waren ontsnapt uit de hel‟. Een Londense antiquair die landde op de luchthaven van de Britse hoofdstad vertelde hoe iedereen in paniek en totaal verdwaasd rondrende tijdens en na de beving.” Deze zinsneden staan in contrast met het verslag van de reacties van de Roemenen. “Een Belgische oog223

getuige sprak met de meeste lof over het snelle optreden van de hulpdiensten. Brandweer en Rode Kruis gingen vrijwel onmiddellijk aan het werk. …Op koele en beheerste toon werd over de radio gezegd dat iedereen zich zaterdagmorgen naar zijn werk moest begeven.” Ook in het artikel van 9 maart komt dit opnieuw aan bod. “De autoriteiten leveren flinke inspanningen om het leven opnieuw zijn normale gang te doen gaan. De traditionele namiddagonderbreking van drie uren is voorlopig opgeschort en de zaken blijven open.” In de artikels van 7 maart schatte men het dodenaantal nog relatief laag in, hoewel men zich bewust was van deze vertekening. “Al de ramingen schijnen nogal aan de lage kant te liggen.”(7/3) Op 8 maart is men veel minder optimistisch. “Men denkt dat het dodental wel eens de 2 000 zou kunnen overtreffen.” In de opeenvolgende artikels wordt steeds concreter hoeveel doden en gewonden er juist waren gevallen. Op 9 maart spreekt men over 1 050 doden. Op 11 maart zijn het 1 357 doden, 10 396 gewonden, waarvan 2 236 in het ziekenhuis. De nadruk die men op 7 maart vooral legde op de hoofdstad Boekarest, verschuift nu meer naar de Roemeense provincies. Men blijft wel vraagtekens plaatsen bij het vernoemde aantal doden. Men beklemtoont nogmaals dat de situatie snel en kordaat werd opgevolgd. “De haast is al een paar keer lonend geweest: uit de ruïne van een ineengestort appartementsgebouw van zeven verdiepingen werden levend een zevenjarig jongetje en zijn grootvader gehaald.” Ook hier wordt het relaas van een Belgische ooggetuige verteld. In het artikel van 9 maart verlegt men de focus naar kunstenaars en andere prominente figuren, hoewel men het leed van de gewone burgers niet uit de weg gaat. Een ander belangrijk aspect van de aardbeving is de schade aan de gebouwen. Zowel op 7 maart als op 8 maart doet men het relaas van bepaalde gebouwen die stand hielden tussen de vele andere gebouwen die als kaartenhuisjes in elkaar zakten. “Het post- en telegraafkantoor werd vernield en de muren van het voormalig koninklijk paleis barstten maar het hoofdkwartier van de communistische partij bleef ongedeerd rechtop.”(7/3) “Bijzonder bevreemdend is dat sommige gebouwen totaal instortten terwijl gebouwen vlak ernaast helemaal overeind bleven. Het Intercontinental Hotel vertoont inwendige barsten maar torent met zijn 32 verdiepingen nog schijnbaar onaangetast boven de ruïnes in de omgeving.” Een verklaring tracht de journalist hiervoor niet te zoeken. Een mogelijke verklaring voor selectieve instorten van gebouwen is echter simpel. Sommige gebouwen waren gewoon beter geconstrueerd dan anderen. Opvallend is dat appartementsgebouwen waar gewone burgers in woonden makkelijk waren ingestort. Een belangrijk hotel voor buitenlandse zakenlui en het partijgebouw bleven wel rechtop. We kunnen met andere woorden besluiten dat de huisvesting van de Roemeense bevolking te wensen overliet, terwijl buitenlanders en de partij wel een veilig onder224

komen hadden. Dit roept toch ernstige vragen op, maar hieraan wordt volledig voorbijgegaan. Men was zich in het Westen in die periode echter wel al bewust van het dictatoriale binnenlandse beleid van Ceausescu, die zijn bevolking niet spaarde. Dit zagen we immers in vroegere artikels. De berichten van 7 maart gaan hoofdzakelijk over het Roemeense volk en niet over de reacties van de Roemeense leiders. Er wordt enkel vermeld dat Ceausescu vroegtijdig terugkeerde van Afrika. Vlak na de aardbeving werden er dus geen enkele punten van kritiek op de Roemeense leiding geuit. In het artikel van 11 maart gebeurt dit wel. “Over de krant „Scinteia‟ hebben de Roemenen heel wat kritiek. „We dachten dat onze krant eindelijk wat nieuws zou brengen maar we zien er niets anders in verschijnen dan berichten over de verplaatsingen van president Ceausescu, met foto‟s van hem in sportkledij en pet op de rampplaatsen‟.” De persoon van Ceausescu was voor het blad met andere woorden belangrijker dan de bekommeringen van het volk na het geleden verlies. De kritiek wordt zelfs nog scherper. “Het ergste voor ons is dat we de volgende vijf jaar iedere zaterdag zullen mogen werken en wellicht ook de zondag, met de aardbeving als excuus, zei een bediende.” De gevolgen van de aardbeving zouden dus verder reiken zijn dan enkel de materiële schade. Hier stelt men heel duidelijk dat Ceausescu zijn volk uitbuitte. Tenslotte is er nog het opinieartikel in de krant van 8 maart. Hier gaat de journalist meer in op de politieke gevolgen van de aardbeving. De aardbeving betekent namelijk een teloorgang van de economische inspanningen die men de laatste jaren in het land had geleverd. Door deze ramp zou Roemenië via de Comecon moeten rekenen op de steun van de andere socialistische landen. Zo zouden de banden met Moskou opnieuw worden aangehaald. Behalve de verhouding met Moskou kwam ook de binnenlandse politiek kort ter sprake. “De hervonden vriendschap belet de Roemenen niet hun autonomie om de haverklap te bevestigen. De personencultus rond „conducator‟ Ceausescu en de verheerlijking van prins Dracula maken deel uit van een patriottische campagne.” Al haalt men deze gekende binnenlandse politiek aan, er wordt niet verder nagedacht over de mogelijke nadelige gevolgen voor de Roemeense burgers. De gevolgen van de buitenlandse politiek lijken interessanter. De lezer kan zich wel vragen stellen over de verheerlijking van prins Dracula. Voor een westerling lijkt deze verering eerder luguber. Dit vampierenimago is Roemenië nooit ten goede gekomen. Zeker aan het einde van het regime van Ceausescu wordt er regelmatig verwezen naar Vlad de Spietser en Dracula. Hier hoort toch een woordje uitleg bij. De figuur van Dracula zoals wij die kennen werd gecreëerd door Bram Stoker in 1897. Stoker baseerde dit fictief personage deels op de historische figuur van Vlad III, ook wel Vlad de Spietser genoemd. Deze werd in 1431 in Walachije 225

geboren als zoon van een ridder van de Orde van de Draak. In het Roemeens is draak „dracul‟. De vader van Vlad III had als bijnaam „dracul‟, hijzelf kreeg als bijnaam „dracula‟, wat „zoon van de draak‟ betekent. De voornaamste vijanden van de Orde van de Draak waren de Turken van het Ottomaanse Rijk. Walachije was een vazalstaat van dit Rijk. Vlad III voerde echter een zelfstandige politiek ten opzichte van het Ottomaanse Rijk. In zijn strijd tegen de Turken ging Vlad Dracula geen gruwelijkheden uit de weg. Volgens de overlevering had hij de meest gruwelijke wijzen om zijn tegenstanders te doden. Één daarvan was het „spietsen‟. Een aangespietste houten staak werd bij het slachtoffer tussen de benen in de anus gestoken. Vaak werden twee paarden aan de benen van het slachtoffer vastgebonden die het slachtoffer over de paal heen trokken. Er waren ook heel wat gevallen waarbij de staak er via een andere weg in werd gestoken. Soms werd de staak via de mond ingebracht, zodat het slachtoffer ondersteboven kwam te hangen. De staak mocht niet te scherp zijn, want dan zou het slachtoffer te snel sterven. De kunst was om de staak zo diep in te brengen, dat het slachtoffer niet meteen stierf, maar ook niet van de staak afviel als hij rechtop werd gezet. Als het slachtoffer zo in de lucht hing, werd hij of zij door zijn eigen lichaamsgewicht, langzaam naar beneden getrokken, waarbij de punt van de staak langzaam door de ingewanden heen ging. De dood van de slachtoffers was heel pijnlijk en kon soms enkele dagen duren. Voor de meeste Roemenen is Vlad Dracula ondanks zijn wreedheid een nationale held die de Turken wist tegen te houden. In Roemenië wordt hij zelfs gezien als een heerser met een groot gevoel voor rechtvaardigheid. Hij wordt geëerd omwille van zijn moed en doorzettingsvermogen. Bram Stoker gebruikte zijn roman „Dracula‟ de bijnaam van Vlad. Het verhaal speelde zich echter af in Transsylvanië – dus niet in Walachije. Op de verhalen over de wreedheden van „de Spietser‟ is het boek evenwel niet gebaseerd. De ware inspiratiebron van Stoker was een ouder vampierenverhaal. Latere schrijvers en regisseurs legden de link wel, en betrokken de geschiedenis van Vlad bij de vampierverhalen. De Dracula‟s in films kregen zelfs zijn uiterlijk. Het uiteindelijke resultaat was dat de Roemenen, toen het IJzeren Gordijn viel, tot hun verbazing ontdekten dat hun nationale held door het Westen als een vampier werd gezien. Al lijkt deze verheerlijking van prins Dracula eerder angstaanjagend, dit is absoluut niet hoe de Roemenen het zelf zien. De negativiteit die hiermee gepaard gaat, is onze eigen westerse ingeving.

226

Vooruit De koppen in de Vooruit wijzen op de angst en de chaos van de aardbeving. De kop van 7 maart spreekt reeds over duizenden doden. Ook de andere artikels plaatsen de pijnlijke toestand in de kop, bijvoorbeeld “Roemenen in de rij voor dode familieleden”. Net als in De Standaard worden de artikels geïllustreerd aan de hand van foto‟s van ingestorte gebouwen en dode lichamen. De artikels van de Vooruit focussen grotendeels op het leed van de Roemeense bevolking. Enkel op 9 maart komt Ceausescu aan het woord. In het laatste artikel wordt gefocust op het verhaal van een individu. Inhoudelijk haalt men in het artikel van 7 maart dezelfde aspecten aan als in De Standaard. Ook het ooggetuigenverslag van de Belg komt aan bod, waarin wordt verteld over de snelle reactie van de hulpdiensten en de klachten van de toeristen. Ook de kalmte van de Roemenen wordt benadrukt. Maar men voegt ook nog andere informatie toe: dat deze schok de op één na krachtigste schok van de eeuw was, dat er in Bulgarije 165 gewonden werden geteld en dat ook Italië, Moldavië, Joegoslavië en de Sovjet-Unie, Turkije en Griekenland werden getroffen. Verder komt de lezer ook te weten dat er reeds hulpacties op gang kwamen, ook in België. Anders dan in De Standaard wordt in Vooruit het dodental niet onderschat, maar eerder zwaar overschat. “Verwacht wordt dat het totaal aantal dodelijke slachtoffers zal oplopen tot 3 à 4 000.” Men maakt hierbij niet duidelijk dat dit om een erg ruwe schatting maakt. Dit cijfermateriaal klinkt erg dramatisch. Uiteindelijk zal men in het artikel van 11 maart tot ongeveer dezelfde cijfers komen, al zijn de cijfers van Vooruit nog steeds hoger: 1 387 doden (tegenover 1 357 doden in De Standaard, maar dit kan ook wijzen op een foutieve lezing van de cijfers, namelijk de 5 en de 8 die heel vergelijkbaar zijn), 10 400 gewonden, waarvan 2 280 in het hospitaal. In het algemeen is er duidelijk meer – meer dan in De Standaard – aandacht voor de toestand Bulgarije. Zowel in het artikel van 7 maart, als in de latere artikels tracht men schattingen te maken van het dodental. In het artikel van 9 maart spreekt men van 67 doden. Ook het artikel van 8 maart komt inhoudelijk overeen met dat in De Standaard. In de kop legt men hier eerder de nadruk op de overlevenden die van onder het puin worden gehaald. Men vermeld toch ook de tachtigduizend daklozen in Boekarest. Ook in dit artikel geeft men nog extra informatie. De Roemeense regering trok meer dan zeven miljard dollar uit voor hulp en

227

de wederopbouw van woningen. Ook uit het buitenland stroomde de hulp toe. Net als in het vorige artikel stelt men dat het dodental tot 4 000 zal oplopen. Net als in De Standaard maakt men op 9 maart melding van de dood van enkele prominente Roemenen. In tegenstelling tot in De Standaard plaatst men dit niet centraal. Men vermeldt hierbij echter ook dat er geen politieke figuren gestorven zijn. Ook van de verwoesting van het economisch apparaat maakt men melding, zij het minder uitvoerig als in De Standaard. Het gaat om 195 ondernemingen die werden getroffen, samen met de landbouwsector, waar veel vee stierf. “De president is van oordeel dat onder de bevolking die naar haar woningen terugkeert nodeloos onrust wordt gezaaid door „onbevoegden‟ die elk gebouw zonder meer onveilig verklaren, waardoor de chaos nog groter wordt.” Op deze uitspraken van Ceausescu wordt niet verder ingegaan. Toch zou men van oordeel kunnen zijn dat men in deze situatie niet voorzichtig genoeg kan zijn en dat Ceausescu het niet zo nauw neemt met de veiligheid van zijn volk. Anderzijds zou men deze uitspraak ook positief kunnen beoordelen door te stellen dat Ceausescu zijn volk wil aanmanen tot kalmte. In de Vooruit handelt er een artikel over een mogelijke nieuwe beving. Deze werd voorspeld door Amerikaanse deskundigen. In dit artikel maakt men melding van een aardschok in Servië. In het laatste artikel komen uitspraken van Ceausescu aan bod. De journalist becommentarieert deze echter niet. “Het lopende vijfjarenplan moet volgens de president niet gewijzigd worden. Alleen zal de invoering van de 42-urige in plaats van de 48-urige werkweek met een jaar worden uitgesteld.” Wat dit vijfjarenplan concreet inhoudt, wordt niet vermeld. De lezer zal echter wel begrijpen dat de eisen van de Roemeense president niet menselijk zijn. De schrijver van het artikel stelt zich hier blijkbaar geen verdere vragen bij.

7.16.3 Conclusie In beide kranten wordt voornamelijk het menselijke aspect van de aardbeving benadrukt. Men heeft het over de vernielingen, de angst en de ernstige gevolgen van de situatie. De koppen worden in dat verband nog extra kracht bijgezet met fotomateriaal. Ook het feit dat de Roemeense hulpdiensten snel in actie kwamen wordt positief in de verf gezet in de twee kanten. In beide kranten poneert men dat de Roemenen kalm en verantwoord reageerden. In De Standaard schetst men nog scherper de tegenstelling tussen de serene reactie van de Roemeense burgers en de hysterie die er onder de toeristen heerste. Op die manier worden de Roemenen 228

afgeschilderd als moedige mensen, die hun leed waardig dragen. Over de Roemeense leiding wordt aanvankelijk weinig of niets gezegd. Enkel de laatste artikels wordt een licht geworpen op de uitspraken van de Roemeense president. In de Vooruit wordt er louter zakelijk verslag gedaan over deze uitspraken. In De Standaard is men veel kritischer. Men vertelt over hoe de krant „Scinteia‟ de daden van de president sterk in de kijker zet, terwijl men geen aandacht schenkt aan de noden van de bevolking. Er worden zelfs regelrechte beschuldigingen aan het adres van Ceausescu gepubliceerd. “Het ergste voor ons is dat we de volgende vijf jaar iedere zaterdag zullen mogen werken en wellicht ook de zondag, met de aardbeving als excuus, zei een bediende.” Op andere momenten is men in De Standaard minder opmerkzaam. In verband met de instorting van sommige gebouwen wordt namelijk niet opgemerkt dat het voornamelijk om woningen van Roemeense burgers gaat. Hotel Intercontinental, waar vele buitenlandse zakenlui resideerden en het hoofdkwartier van de partij bleven daarentegen ongeschonden. Hierbij stelt men zich geen verdere vragen. De berichtgeving over het dodental is in beide kranten erg verschillend. Terwijl men in De Standaard voorzichtiger met de cijfergegevens omspringt, wordt het aantal doden in de Vooruit veel te hoog ingeschat. Uiteindelijk zal men ongeveer op hetzelfde aantal uitkomen. Inhoudelijk zijn de artikels in de twee kranten erg vergelijkbaar. De Vooruit belicht echter veel meer aspecten van de aardbeving. Ook andere landen ondervonden schade. Ook de sterkte van de aardbeving en men gaat uitgebreider in op de hulpacties van verschillende landen. De verslagen in de Vooruit zijn veel neutraler. Men is minder kritisch en bekijkt meer de directe gevolgen van de aardbeving, namelijk de vernielingen en de sterfgevallen. De Standaard heeft daarentegen een veel kritischer aanpak. Men heeft ook meer oog voor de gevolgen op lange termijn, zowel op economisch en politiek als om menselijk vlak.

“Boekarest verschrikking na zware aardbeving.” De Standaard, 7 maart Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: DPA/UPI/AFP/Reuter Oppervlakte: zeer groot

229

“Paniek na aardbeving grootst bij vreemdelingen. Bioscoop, restaurants, hotels zijn ruïnes, Boekarest „een hel‟.” De Standaard, 7 maart Plaats in de krant: pagina 7 Feitelijk nieuws Bron: UPI/AFP/Reuter Oppervlakte: groot “Roemenië telt doden.” De Standaard, 8 maart Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Middelmatige foto met onderschrift op voorpagina Bron: UPI “Schokken met neveneffect.” (Uitkijk) De Standaard, 8 maart Plaats in de krant: pagina 4 Opinieartikel Bron: UPI Oppervlakte: groot “Ruim tachtigduizend daklozen in Boekarest. Ook duizend doden in Roemeense stad Craiova?” De Standaard, 8 maart Plaats in de krant: pagina 7 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: DPA/Reuter/NYT/UPI Oppervlakte: zeer groot “Roemeens kunstenaars gedood.” De Standaard, 9 maart Plaats in de krant: pagina 9 Feitelijk nieuws

230

Bron: AFP/UPI//Reuter/NYT Oppervlakte: klein “Ceausescu heft noodtoestand op.” De Standaard, 11 maart Plaats in de krant: pagina 8 Feitelijk nieuws Bron: DPA/UPI/NYT Oppervlakte: klein “Ergste aardbeving in Europa sinds 1940: duizenden doden.” Vooruit, 7 maart Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: „van de persbureaus‟ Oppervlakte: groot “Roemenen halen nog overlevenden uit tonnen puin.” Vooruit, 8 maart Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met grote foto Bron: „van de persagentschappen‟ Oppervlakte: middelmatig “Roemeens president valt uit tegen de redders: „Ze maken de chaos nog groter‟.” Vooruit, 9 maart Plaats in de krant: pagina 5 Feitelijk nieuws Bron: „van de persagentschappen‟ Oppervlakte: klein “Roemenen in de rij voor dode familieleden.” Vooruit, 10 maart Plaats in de krant: pagina 1 231

Feitelijk nieuws Grote foto met klein onderschrift op voorpagina Bron: UPI “Jonge Roemeense lag vijf dagen onder puin.” Vooruit, 11 maart Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Bron: DPA Oppervlakte: middelmatig

7.17

December 1985: bezoek Shultz

7.17.1 Historische achtergrond De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken maakte in december 1985 een reis doorheen Europa, waarbij hij Groot-Brittannië, België en West-Duitsland bezocht. Daarna deed hij ook nog drie Oost-Europese landen aan, namelijk Roemenië, Hongarije en Joegoslavië. Op 8 juli 1987 werd er door de mensenrechtenorganisatie Amnesty International een 27 pagina‟s tellend rapport gepubliceerd waarin Roemenië werd beschuldigd van voortdurende ernstige schendingen van de mensenrechten. Volgens Amnesty International schonden de autoriteiten vooral het recht op vrije meningsuiting, het recht het land te verlaten, het recht op een eerlijk proces en het recht gevrijwaard te blijven van foltering of een andere wrede, onmenselijke of vernederende behandeling. Mensen werden volgens het rapport vaak tijdens een voorarrest al zwaar mishandeld.

7.17.2 Analyse Het artikel van 16 december lijkt volgens de titel volledig over Roemenië te gaan. (“Shultz over mensenrechten met Ceausescu. Op bezoek in Boekarest.”) Uit de kop zal de lezer reeds kunnen veronderstellen dat Shultz de Roemeense leider het vuur aan de schenen zal gelegd hebben in verband met de schendingen van de mensenrechten in zijn land. In het artikel zelf wordt dit thema slechts heel kort meer aangehaald. De journalist maakt een voorlopig verslag van de reis van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken. Shultz

232

besprak in de Roemeense hoofdstad de mensenrechten, die volgens Washington voor verbetering vatbaar waren. Aan dit gesprek wordt het feit gekoppeld dat Roemenië de status van „meest begunstigde handelsnatie van de Verenigde Staten‟ had. Blijkbaar stond deze status voor Roemenië op het spel. Dit wou de Verenigde Staten als drukkingmiddel gebruiken om Roemenië de mensenrechten te doen respecteren. Deze status had het land gekregen vanwege zijn open buitenlandse politiek. Op binnenlands vlak verliep het in Roemenië echter helemaal anders. “Volgens steeds talrijker wordende berichten worden de mensenrechten in het land geschonden.” Men gaat niet concreet in op hoe de mensenrechten worden geschonden. Wel maakt de journalist duidelijk dat het voornamelijk de schendingen van de religieuze rechten zijn die leden van het Amerikaans Congres ertoe aanzetten voorstellen in te dienen Roemenië de status van meest begunstigde handelsnatie te ontnemen. In het artikel van 18 december staat de gezondheid van Ceausescu centraal. “Nicolae Ceausescu ziet er de jongste tijd niet al te best uit en aanwijzingen dat de officiële foto‟s worden bijgewerkt, versterken de speculaties dat de Roemeense president-partijleider ernstig ziek is, zo menen westerse diplomaten in Boekarest. …Ceausescu wil momenteel de weg effenen om door iemand van zijn familie te kunnen worden opgevolgd.” De Roemeense leider bedroog zijn volk op verschillende manieren, enerzijds door foto‟s te manipuleren en anderzijds door de eigen familie in het zadel te helpen. In het artikel wordt over geruchten gesproken die zeiden dat Ceausescu een behandeling met acupunctuur kreeg en reeds een operatie onderging. “Het is in het gesloten Roemenië moeilijk te weten te komen wat er echt aan de hand is.” Ondanks het feit dat er geen officiële berichten waren, wordt er toch veel belangstelling aan de geruchten over de zwakke gezondheid van Ceausescu gehecht. Ceausescu zou zijn opvolging voorbereiden ten gunste van zijn zoon Nicu. Ook dit waren slechts geruchten. Deze verhalen echter geloofwaardiger omdat men er op wijst dat reeds verschillende familieleden, waaronder zijn vrouw Elena zeer hoge functies bekleedden. Het laatste artikel in deze reeks gaat over Ceausescu‟s pleidooi voor een nauwere samenwerking van het Warschaupact. Al is de kop redelijk neutraal, sommige lezers zullen snel de breuk met de oorspronkelijke houding van Ceausescu tegenover het Warschaupact opmerken. Deze breuk met het verleden wordt door de journalist duidelijker gesteld in het begin van het artikel. “Ceausescu baarde opzien met een verklaring dat Roemenië militair nauwer wil samenwerken …” De verklaring van de Roemeense leider kwam als een verrassing, omdat deze niet in de lijn lag van zijn vroegere positie. “Tot nog toe stelde Roemenië zich altijd erg zelfstandig op in de schoot van het Warschaupact waarvan het wel lid bleef.” “Olteanu werd maandag na zijn terugkeer uit Moskou uit zijn functie van minister van Defensie ontheven en 233

werd opgevolgd door de stafchef van het leger, Vasile Milea die tot dan toe onderminister was.” De reden voor dit ontslag wordt niet gegeven. Wel zegt men dat het bezoek van generaal Olteanu aan Moskou onverwacht was. Waarschijnlijk heeft zijn ontslag te maken met dit bezoek. Handelde Olteanu te onafhankelijk? Kwam hij te veel in het vaarwater van Ceausescu? Hoewel de kritiek op het regime in Roemenië steeds groter wordt, gaat men erg weinig in op de concrete pijnpunten van Ceausesu‟s beleid. Verder gaat men in op de onafhankelijke koers van Roemenië, zowel op militair, diplomatiek als economisch vlak. De buitenlandse politiek staat dus centraal in het artikel. Slechts éénmaal komt de autocratische manier van regeren aan bod.

7.17.3 Conclusie De schendingen van de mensenrechten in Roemenië is blijkbaar een belangrijk onderwerp geworden. Het wordt namelijk centraal gesteld in de kop van 16 december. Desondanks gaat men niet verder in op deze problematiek. Concrete voorbeelden worden in het artikel over het bezoek van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken niet gegeven. Als men dan toch ingaat op heikele kwesties, zijn deze vaak gebaseerd op geruchten. Ceausescu wordt voorgesteld als een zieke bedrieger, maar echte bewijzen over zijn zwakke gezondheid of over het bedrog zijn er niet. “Het is in het gesloten Roemenië moeilijk te weten te komen wat er echt aan de hand is.” Door dit gebrek aan informatie begeeft men zich als verslaggever al snel op glad ijs. Al geeft men steeds aan dat het om geruchten gaat, stereotiepe beeldvorming wordt door dit tekort aan informatie in de hand gewerkt. Tenslotte blijft het land in het nieuws komen vanwege zijn specifieke buitenlandse politiek. “Shultz over mensenrechten met Ceausescu. Op bezoek in Boekarest.” De Standaard, 16 december Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met grote foto Bron: UPI/Reuter/AFP Oppervlakte: middelmatig “Ceausescu toont tekenen van ziekte.” De Standaard, 18 december Plaats in de krant: pagina 4 234

Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: NYT Oppervlakte: klein “Ceausescu pleit voor nauwer samenwerking met Warschaupact.” De Standaard, 20 december Plaats in de krant: pagina 5 Feitelijk nieuws Bron: Reuter Oppervlakte: groot

7.18

Mei 1987: Gorbatsjov in Roemenië

7.18.1 Historische achtergrond Sovjetleider Michail Gorbatsjov arriveerde op 25 mei 1987 in Roemenië voor een driedaags bezoek aan dit land. In een tafelrede op de eerste avond van zijn verblijf oefende Gorbatsjov voorzichtige kritiek uit op de samenwerking tussen Roemenië en de Sovjet-Unie, die hij op sommige onderdelen „zwak ontwikkeld‟ noemde. Ook merkte hij op dat „kwaliteitscriteria een steeds grotere rol gingen spelen‟ in de economische productie, hetgeen volgens waarnemers een duidelijke toespeling was op de slechte kwaliteit van de Roemeense exportproducten. Ceausescu beperkte zich in zijn antwoord ertoe te wijzen op de diepgaande veranderingen die de Roemeense maatschappij in de voorafgaande 40 jaar had ondergaan. Hij zei dat Roemenië de reorganisatie van de Sovjetmaatschappij met belangstelling volgde en wenste Gorbatsjov steeds grotere successen op die weg. Op 26 mei hield Gorbatsjov in het congrespaleis in Boekarest een rede tot enkele duizenden partijleden, waarbij hij stelde dat democratisering van de maatschappij de enige weg was om de noodzakelijke hervormingen door te voeren. Deze hervormingen moesten diepgaand en radicaal zijn en verder gaan dan louter cosmetische veranderingen. “Het is ons doel de mensen bekend te maken met de democratie en voorwaarden te scheppen die ieder individu de kans geven zijn creatieve vermogens zo goed mogelijk te ontplooien. De mens moet zich niet slechts een radertje in de staatsmachine voelen”, aldus de Sovjetleider in zijn rechtstreeks door de Roemeense radio en televisie uitgezonden toespraak.

235

Hij zei verder dat „open en brede informatie een essentieel deel van democratisering‟ was. Ook zei hij te weten dat Roemenië een aantal ernstige problemen moest zien op te lossen en dat er moeilijkheden bestonden, die hun weerslag hadden op het dagelijkse leven van allen. Maar de Sovjet-Unie was volgens hem van oordeel dat het Roemeense volk er in zou slagen de problemen op te lossen. Ceausescu prees in zijn rede de prestaties van zijn land op economisch en sociaal gebied. Hij legde veel nadruk op de noodzaak van „het respecteren van het recht van elk land te beslissen over zijn eigen ontwikkelingsmodellen, uitgaande van zijn eigen specifieke omstandigheden‟. Ten aanzien van de kwestie van ontwapening waren beide leiders het eens. Gorbatsjov sprak zich uit voor het door Roemenië en Bulgarije ingediende voorstel van de Balkan een kernwapenvrije zone te maken. Zes westerse journalisten, die naar Boekarest waren gereisd om het bezoek van Gorbatsjov te verslaan, kwamen niet verder dan de luchthaven. Hun komst naar Roemenië werd ongewenst genoemd en zij werden gelijk teruggestuurd.

7.18.2 Analyse In verband met dit bezoek verschenen er slechts twee artikels in De Standaard. De koppen van de twee artikels klinken reeds pessimistisch. Ze geven weer dat de relatie tussen de SovjetUnie en Roemenië erg vertroebeld is. Het artikel van 25 mei schetst de situatie in Roemenië en de positie van het land tegenover de Sovjet-Unie. “Roemenië wijkt in zijn beleid weinig af van de politieke en economische modellen zoals die in de jaren ‟50 overal in Oost-Europa in zwang waren.” Hier wordt een erg achterlijk en ouderwets beeld gegeven van Roemenië. Verder wordt Ceausescu afgeschilderd als hardvochtig leider: “Hij wierp zich zelfs op als hoeder van de ideologische zuiverheid.” Hij wijst elke vorm van kapitalisme radicaal van de hand. De journalist duidt ook op de economische problemen van het land, waarvan vooral de Roemeense burgers het slachtoffer zijn. Enerzijds somt de journalist tal van redenen op voor de slechte relatie met de Sovjet-Unie, terwijl er anderzijds ook wordt gewezen op de verbeterde economische betrekkingen met de Sovjet-Unie. Hierdoor kreeg het Kremlin een drukkingsmiddel, dat zijn effect op de Roemeense leider niet leek te missen. “Vorige week liet hij (Ceausescu) zich tijdens een bezoek aan Praag zelfs positief uit over „een politiek van maatschappelijke hervormingen.‟” De sterke leider lijkt tegenover buitenlandse krachten steeds zwakker te staan. Tenslotte spreekt de journalist over het breder wordende verzet in eigen land. 236

In het artikel van 26 mei worden de tegenstellingen nog scherper gesteld. Men vergelijkt de verwelkoming van Gorbatsjov in Roemenië met die in Tsjechoslowakije, waar het minder formeel aan toe ging. Er was dus geen blijk van vriendschappelijkheid te bespeuren tussen de twee leiders. Gorbatsjov ging – anders dan bij bezoeken aan andere landen – de Roemeense omstaanders niet de hand schudden. Ook omgekeerd maakt de journalist duidelijk dat Ceausescu de grootste tegenstander is van Gorbatsjov binnen Oost-Europa. De persoonlijkheidscultus rond de Ceausescu‟s wordt in contrast geplaatst met Gorbatsjovs politiek van vernieuwing en openheid. De twee leiders lijken zo nog sterker elkaars tegenpolen te zijn dan in werkelijkheid was. Het economische beleid van Ceausescu stuit Gorbatsjov eveneens tegen de borst. Hierbij laat de journalist niet onvermeld dat de Roemeense bevolking één van de laagste levensstandaarden van Europa heeft. Er wordt een bijzonder somber beeld geschetst van het land, dat vroeger nog werd geloofd om zijn snelle afbetaling van zijn schulden. De nadruk ligt hier veel meer op de gevolgen voor het Roemeense binnenland van deze afbetalingspolitiek. Ook in dit artikel zet men de hardleersheid van Ceausescu in de verf: “Hij liet in een recente toespraak nog horen dat hij er niet aan denkt een liberaliserend beleid in te voeren, of te experimenteren met beperkte vormen van particulier initiatief.”

7.18.3 Conclusie Het beeld dat van Roemenië wordt geschetst staat heel sterk in contrast met het vroegere oordeel over het land. Toen men vroeger vooral focuste op het buitenlandse beleid van Ceausescu, kreeg het land een progressief aura aangemeten. Nu men de focus meer op de binnenlandse politiek legt, lijkt het vooruitstrevend laagje weggevaagd en komt er een achterhaalde politiek tevoorschijn. Het buitenlandse beleid komt nog steeds aan bod, maar de binnenlandse chaos komt steeds meer op de eerste plaats. Zeer sterk wordt ook de nadruk gelegd op de radicaliteit van de Roemeense president. Toch gaat men er niet aan voorbij dat dit extremisme reeds enkele barsten vertoont. Deze barsten hebben echter eerder te maken met het opportunisme van Ceausescu, dan met oprechte ideologische toegiften. Roemenië is immers erg afhankelijk van zijn economische betrekkingen met de Sovjet-Unie.

237

“Gorbatsjov vandaag de gast van Ceausescu. Roemenië niet gelukkig met hervormingen Moskou.” De Standaard, 25 mei Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Bron: ANP Oppervlakte: groot “Eerder koel onthaal voor Gorbatsjov in Boekarest.” De Standaard, 26 mei Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Bron: UPI Oppervlakte: klein

7.19

November 1987: rellen in Roemenië

7.19.1 Historische achtergrond Op 11 november 1987 werden door de autoriteiten nieuwe beperkingen afgekondigd op het energieverbruik. De bevoorrading van de gezinnen en niet-productieve consumenten als universiteiten, theaters en ministeries, werd vanaf die datum verlaagd met 30 %. Voor het gemiddelde Roemeense huishouden betekenden de nieuwe maatregelen een verlaging van 47 naar 35 kilowatt per maand. In het hele land werden inspecteurs ingezet om het verbruik te controleren. Iedereen die de limiet met meer dan 5 % overschreed, moest de helft van de teveel verbruikte energie als boete betalen; bij een verbruik van meer dan 10 % boven de norm bedroeg de boete 200 %. Wie ook dat niveau overschreed werd geheel van de energievoorziening afgesloten. In de industriestad Brasov werd op 15 november 1987 door arbeiders massaal gedemonstreerd tegen het bewind van Ceausescu en tegen de nieuwe energiebeperkingen. Tijdens de felle onlusten die zich daarbij voordeden, werden twee politieagenten gedood. Laten we de toedracht en de achtergronden van de gebeurtenissen schetsen. Ik neem hier grote delen uit een bijdrage van Harold Muller in NRC Handelsblad over. 238

Het arbeidersprotest van 15 november in Brasov, industriecentrum in de Karpaten, is om meer dan een reden spectaculair: wegens de omvang (10 tot 15 000 demonstranten), het politieke karakter („Doodt Ceausescu‟ en „Weg met de Partij‟ werd er geroepen), en het geweld dat werd gebruikt: de betogers drongen het partijhoofdkwartier en het stadhuis binnen, doodden twee politiemannen, plunderden en stichtten brand. De demonstratie begon in de vrachtwagenfabriek Steagul Rosu (Rode Vlag) waar arbeiders, bijeen om gezamenlijk voor regionale en plaatselijke raden te gaan stemmen, te horen kregen dat er op hun salaris zou worden gekort omdat ze de plancijfers niet hadden gehaald. Na een verhitte discussie wierpen de arbeiders een vrachtauto van de politie omver en vormde zich een stoet die opmarcheerde naar het centrum, voorafgegaan door ongeveer duizend vrouwen en kinderen. Onderweg sloten burgers van Brasov, op weg van of naar stembureaus, zich bij de stoet aan. De leuzen hadden aanvankelijk betrekking op de voedselschaarste en de aangekondigde energiebeperking maar werden geleidelijk meer politiek, gericht tegen Ceausescu en de partij. De politie was in dit stadium van de demonstratie aanwezig maar deed niets. Ze flankeerde de betogers en beperkte zich tot overleg met walkietalkies. Ze greep pas in toen in het centrum de vlam in de pan sloeg en men aan het plunderen ging. Toen verschenen vrachtwagens met soldaten in kaki uniformen en met machine geweren om de betogers te verspreiden. Het protest was niet het eerste, wel het omvangrijkste van deze aard. In februari kwam het tot een protest van vijfduizend studenten in de Moldavische hoofdstad Iasi. Ze hielden een protestbijeenkomst bij het standbeeld van Alexander Ioan Cuza, de eerste vorst van het verenigde Roemenië, en eisten een betere verwarming van hun onderkomen en beter voedsel in hun kantines. Ze kregen prompt hun zin en de rector en wat lokale leiders werden ontslagen. Wie de daling van de levensstandaard in Roemenië in die periode vergelijkt met die in Polen of Joegoslavië komt tot onthutsende conclusies: een vergelijking was nauwelijks mogelijk en overal in Oost-Europa, zelfs in het door crisis en misère geplaagde Polen, zelfs in Albanië, leken de levensomstandigheden paradijselijk vergeleken met die in Roemenië. In Roemenië maakten reizigers melding van hongeroedeem bij kinderen, van mensen die in de winter sterven aan onderkoeling, van ouden van dagen die als ze ziek werden niet meer werden geholpen. In Roemenië werden de levensmiddelenrantsoenen jaar in jaar uit verder teruggebracht tot een peil dat men in een Pools armenhuis ontoereikend zou gevonden hebben: vlees aten de Roemenen vrijwel nooit, melk, eieren en vis zelden, brood was op de bon of helemaal niet meer te krijgen, spijsolie, meel, suiker, zeep en wasmiddelen waren luxeproducten. Volgens

239

het rantsoeneringsprogramma van mei kon de Roemeen maar eens in de 7 en 1/2 jaar een jas en eens in de 6 jaar een broek kopen. Geld was in het Roemenië van nu maar weinig meer waard: men was zelfs overgegaan op ruilhandel. Met de energie die de huishoudens deze winter per maand kregen kon je, „een week lang de ijskast aanhouden en nog twee avonden een lamp‟. Als men al een ijskast had, want de bevoorrading van ijskasten was met een kwart verminderd, die van stofzuigers zelfs met honderd procent: die waren niet meer te koop. In Roemenië kon een krant de lezers vertellen dat in de stallen van de varkensfokkerij een constante temperatuur van 28 graden heerste; voor de Roemeense huiskamer was veertien graden in de winter het officieel vastgestelde maximum. In de meeste woningen kwam het kwik nauwelijks boven de zeven graden. Varkens hadden het anno 1987 in Roemenië warmer dan mensen. En dat terwijl Roemenië het rijkste land van Oost-Europa was. Het had kolen, olie, gas en witte steenkool en de meest vruchtbare grond: dit was de voormalige graanschuur van OostEuropa. De schaarste was dan ook voor alles het gevolg van de verordening van Ceausescu, die in 1980 had besloten de buitenlandse schuld van Roemenië (toen elf miljard dollar) versneld af te betalen door de import te beperken en de export te vergroten. Sindsdien werd alles uitgevoerd wat Roemenië voortbracht, tot en met het voedsel van het volk. De schuld was inmiddels gehalveerd. Voor een belangrijk deel, zo vermoedden waarnemers, werd de schaarste bewust vergroot. Een voorbeeld: in 1985 verbruikten de huishoudens 6,4 procent van de elektriciteitsproductie. De rest was voor de industrie, vooral de energieverslindende chemische en petrochemische industrie die Ceausescu in de jaren zeventig uit de grond had gestampt. In 1987 was dat percentage nog gedaald. Veel waarnemers gingen er zelfs van uit dat Ceausescu, machiavellist bij uitstek, de schaarste vergrootte om de bevolking bezig en bezorgd te houden: wie het – en dat geld voor de meesten – elke dag alleen maar druk had met het bijeenschrapen van een beetje eten en wie elke dag vol angst – de boetes waren fors – zijn elektriciteits- en gasmeter in de gaten moest houden, die kwam niet toe aan protest, laat staan aan georganiseerd protest. Dat de protesten beperkt waren gebleven tot de incidenten van Brasov en lasi – afgezien van individuele uitingen van ongenoegen in de vorm van aanplakbiljetten, protestbrieven en verklaringen – lag aan meerdere redenen. Één daarvan was de angst. De geheime politie, de Securitate, was niet alleen de meest efficiënte geheime dienst van het blok, maar ook de hardhandigste. Het deed er voor de Securitate niet toe of individuen of grote groepen protesteerden: de behandeling was dezelfde.

240

Maar de angst was niet de belangrijkste reden. De belangrijkste was de politieke cultuur, die in Roemenië verschilde van die in andere Oost-Europese landen. De Roemenen hadden eeuwenlang geleerd zich heel weinig aan te trekken van de regimes die over hen regeerden. Of het nu de Turken waren of hun Roemeense zetbazen, de bojaren, hospodaren, de latere koningen of het huidige bewind, de Roemenen, fatalisten en pragmatici bij uitstek, hadden zich eeuwenlang, in de wetenschap dat ze van hun regimes niets goeds te verwachten hadden, geoefend in een vorm van „autonoom‟ gedrag waarin spandienst werd bewezen aan de regeerders maar in het verborgene sluipwegen werden gezocht die een menswaardig bestaan mogelijk konden maken. Dat deden ze toen nog steeds, en daarom overleefden ze niet alleen, ze vonden vaak hun leven niet onverdraaglijk waar andere volken dat wel zouden vinden: een vorm van levenskunst die aan de ene kant corruptie en principeloosheid in de hand werkte maar aan de andere kant mooie staaltjes van inventiviteit en privé-initiatief opleverde. De Roemenen waren afgezien van enkele relatief beperkt boerenopstanden, nooit echt tegen hun heersers opgestaan. En toch hadden ze, eeuwenlang omringd door vijandig gezinde buren en eeuwenlang geregeerd door boze regimes, alle overleefd. Ze zouden ook Ceausescu overleven. De tweede belangrijke reden waardoor de protesten beperkt waren gebleven was daar nauw aan verwant. De Roemenen konden zich in het Roemenië van vandaag autonoom gedragen omdat het land een boerencultuur had en pas sinds een of twee generaties werkelijk was geïndustrialiseerd en geurbaniseerd. Dat betekende dat de stedeling, die het meest te lijden had van Ceausescu‟s schaarstebeleid, veelal nog familie op het platteland had die hem af en toe een kip of wat groenten kon toestoppen, in ruil voor producten die op het platteland schaars waren, zoals brood en olie. Vrienden en connectie waren hier, als enige vehikel bij de verdeling van schaarse goederen, nog onontbeerlijker dan elders. Zo overleefde de Roemeen. Of Roemenië overleefde is nog maar de vraag. Want het exporteer-of-ik-schiet-beleid was rampzalig voor de industrie van het land. Sinds 1980 gold een importbeperking, die de invoer van machines en onderdelen niet ongemoeid had gelaten. Daardoor liep de Roemeense industrie, die al in de jaren zeventig met verouderde apparatuur werkte een steeds grotere technologische achterstand op. Die industrie was nauwelijks nog concurrerend. In 1990, als de schulden afbetaald zouden zijn en de importbeperkingen zouden worden opgeheven, zou van de industrie weinig meer over zijn en was Roemenië verder van huis dan in 1980. Dan zouden de Roemenen eerst moeten beginnen met de invoer op grote schaal van machines, onderdelen en moderne technologie. Met als gevolg dat de met veel leed afbetaalde schulden weer gauw in de miljarden zouden lopen.

241

In welingelichte kringen in Boekarest werd op 29 november 1987 vernomen, dat de Staatsplancommissie had besloten meer levensmiddelen beschikbaar te stellen voor de grote industriële centra van het land. Daarbij zou Brasov, de stad waar op 15 november duizenden arbeiders betoogden tegen de grote tekorten en tegen het bewind, een voorkeursbehandeling krijgen. Reizigers, die een week na de onlusten in Brasov waren geweest, bevestigden dat op 22 november honderden studenten in deze stad een protestbijeenkomst hadden gehouden uit solidariteit met de arbeiders. Een aantal van hen was gearresteerd. Van de op 15 november gearresteerde arbeiders zouden er nog velen vastzitten; de schattingen liepen uiteen van 40 tot 200. Volgens reizigers werd door politiemannen gepatrouilleerd bij de universiteit en bij de belangrijkste openbare gebouwen in de stad, zoals het stadhuis en het partijhoofdkwartier. Het persbureau Agerpress maakte op 2 december voor het eerst melding van de onlusten in de stad Brasov, zonder dat daarbij werd ingegaan op de omvang en de oorzaak van de ongeregeldheden. Ook werd geen datum genoemd. Agerpress schreef dat de managers van de vrachtwagenfabriek waar de onlusten begonnen, waren ontslagen, dat een aantal arbeiders juridisch werd vervolgd en dat „elementen‟, die betrokken waren geweest bij de „wanorde‟ in Brasov, werden overgeplaatst naar andere delen van Roemenië. Het persbureau meldde niet om hoeveel mensen het ging. De directeur, zijn plaatsvervangers en andere leidinggevende kaders van de fabriek waren door het arbeiderscollectief ontslagen wegens ernstige tekortkomingen en zouden eveneens juridisch worden vervolgd. Volgens Agerpress had de fabriek plan- en exportcijfers niet gerealiseerd, liet de kwaliteit van de afgeleverde vrachtwagens te wensen over, werd er te weinig aandacht besteed aan de discipline en had de leiding de wet overtreden met betrekking tot de uitbetaling van salarissen. Verdere protestacties deden zich voor op 2 en 3 december 1987 in de stad Timisoara, waar enkele honderden studenten van de universiteit naar het stadscentrum liepen, onder het roepen van leuzen tegen het bewind van Ceausescu. Ook eisten zij brood en vlees en riepen „lang leve Brasov‟. Westerse diplomaten in Boekarest bevestigden op 12 december 1987 een incident dat zich begin december in die stad had voorgedaan. Rond het standbeeld van Lenin op de Piata Scinteia, niet ver van het centrum, waren autobanden in brand gestoken en op de sokkel waren de woorden „Geef ons ons land terug‟ geschilderd. Na een bijeenkomst van het Uitvoerend Politiek Comité van de communistische partij op 11 december 1987 kregen alle bedrijven de opdracht hun werknemers een extra uitkering toe 242

te kennen. Als gevolg daarvan zouden de laagstbetaalden in december 15 % meer loon krijgen en de beter betaalden 10 %. Op 7 december 1987 begon in Boekarest een driedaags nationale conferentie van de communistische partij. De conferentie, die in de regel elke vijf jaar werd gehouden was twee keer uitgesteld, de laatste keer volgens waarnemers in verband met de onlusten in Brasov. In zijn 4 uur durende openingsrede achtte partijleider Ceausescu het uitgesloten dat in Roemenië economische en politieke hervormingen zouden moeten plaatsvinden zoals die van Sovjetleider Michail Gorbatsjov. “Het is moeilijk te begrijpen hoe de problemen van economische ontwikkelingen kunnen worden overgelaten aan de grillen van vraag en aanbod, hoe projecten kunnen worden waargemaakt door zogenaamd marktsocialisme”, merkte Ceausescu op. Hij gaf toe dat de productie- en handelsstreefcijfers in de eerste twee jaar van het vijfjarenplan 1986-1990 niet waren gehaald en schreef dat toe aan de opeenhoping van een aantal zeer ernstige tekortkomingen in het regelmatige productieproces. Hij kritiseerde de „verzwakking van de geest van verantwoordelijkheid, strijdbaarheid, goede organisatie, van de revolutionaire houding tegenover arbeid‟. De partij moest daarom antwoorden en nieuwe richtingen vinden voor de oplossing van nationale en internationale problemen. De partijleider beloofde de arbeiders dat zij in de twee jaar vanaf 1988 10 % loonsverhoging zouden krijgen. In zijn slottoespraak tot de circa 4000 afgevaardigden op de conferentie gaf Ceausescu toe dat Roemenië te kampen had met een „gecompliceerde‟ binnenlandse situatie. Dit was echter geen reden om de koers te verleggen. Op de partijconferentie was volgens hem de „juistheid van het plan 1986-1990 unaniem erkend‟. Ceausescu verklaarde verder dat de 22 miljoen Roemenen in 1988 1 miljoen runderen zouden consumeren, 8 miljoen schapen, 7,5 miljoen varkens van staatsboerderijen en 5 miljoen varkens uit het bezit van particulieren. Daarbij kwam nog een „onbegrensde hoeveelheid gevogelte‟. Volgens waarnemers in Boekarest waren uit de cijfers geen conclusies te trekken, omdat Roemeense statistieken vrijwel altijd gemanipuleerd werden. Zelfs als deze hoeveelheden ter beschikking van de bevolking werden gesteld was het, volgens de waarnemers, altijd nog de vraag welk deel van de bevolking daarvan profiteerde: de nomenklatoera of de gewone burgers. Niettemin hielden de cijfers naar hun idee een vergroting van de vleesproductie voor de bevolking in. Volgens officiële cijfers consumeerden de Roemenen in 1987 34 kilo vlees per hoofd van de bevolking. In de praktijk was vlees echter vrijwel niet te koop en als het er als was ging het meestal om varkenskoppen en -poten en om vet. 243

Het Uitvoerend Politiek Comité van de communistische partij gaf op 21 december 1987 een communiqué uit waarin beloofd werd de voedselsituatie te verbeteren. In 1988 zouden de bevolking per hoofd 70 kilo vlees en 15 kilo vis ter beschikking worden gesteld. Ook werden in het communiqué beloften gedaan ten aanzien van een verbetering van de bevoorrading met andere schaarse consumptiegoederen, als melk en melkproducten, aardappelen, groenten en fruit. Het Uitvoerend Politiek Comité bekrachtigde op 21 december ook een eerdere beslissing van partijleider Ceausescu om de provinciale autoriteiten verantwoordelijk te stellen voor de voedselbevoorrading in hun gebied en om ze de bevoegdheid te geven de bestemming van eventuele overschotten te bepalen. Volgens het communiqué was in 1987 in Roemenië 31,7 miljoen ton graan geoogst. westerse waarnemers twijfelden sterk aan dit cijfer, mede vanwege de grote droogte in Roemenië dat jaar. Silviu Brucan, een hooggeplaatst lid van de communistische partij, overhandigde op 27 november 1987 een verklaring aan het Amerikaanse persbureau UPI, waarin hij stelde dat de arbeidersonlusten in Brasov duidden op een crisis in de betrekkingen tussen de communistische partij en de arbeidersklasse. “De arbeidersklasse accepteert het niet langer als een gehoorzame dienaar te worden behandeld. Het onlangs uitgevaardigde decreet over het energieverbruik vraagt de arbeiders in feite zelfmoord te plegen door in hun slaapkamers dood te vriezen.” Volgens Brucan hadden de autoriteiten nu de keuze tussen een massale onderdrukking en een eerlijke poging met de gelegitimeerde klachten van de arbeiders in het reine te komen. Een keuze voor onderdrukking zou kunnen leiden tot een totaal isolement, niet alleen van het Westen, maar ook van de Oost-Europese landen, aldus Brucan. Hij vergeleek de toestand in zijn land met die in Polen begin jaren tachtig, waar massale stakingen van arbeiders hadden geleid tot de opkomst van het vakverbond Solidarnosc. Silviu Brucan was in de jaren vijftig ambassadeur van Roemenië in de Verenigde Staten en bij de Verenigde Naties geweest, en daarna hoofdredacteur van het partijblad Scinteia en hoofd van de televisie. Sindsdien was hij werkzaam als hoogleraar sociale wetenschappen aan de universiteit van Boekarest. Uit brieven van een vriend van Brucan werd in januari 1988 bekend dat Brucans huis 24 uur per dag werd bewaakt door vier militairen, dat de straat waar hij woonde was afgezet, en dat

244

sinds het verschijnen van zijn verklaring geen bezoekers, zelfs geen familieleden, bij hem werden toegelaten.

7.19.2 Analyse De Standaard De koppen in verband met de betoging van 15 november in Brasov zijn betrekkelijk neutraal. De krantenkop van 20 november (“Roemenen betogen tegen Ceausescu. Wegens nieuwe beperkingen op energieverbruik.”) stelt de gebeurtenis in de grote kop en de aanleiding in de subtitel. Op die manier geeft men samengevat de inhoud van het artikel weer. De kop van 23 november (“Rellen in Roemenië eisten doden. Volgens West-Duitse krant”) wordt in de context geplaatst aan de hand van de subkop, die de bron van het nieuws weergeeft. Door deze bron reeds in de kop te melden, geeft men aan dat men voorzichtig omgaat met de informatie. De titel van 28 november is al iets gekleurder. Uit deze spreekt immers een zekere hoop op verandering: “Roemenië op keerpunt na betoging. Toestand volgens communistische topman „van kwaad naar erger‟.” Via de uitspraak van de „communistische topman‟ (= Brucan) uit de journalist ook zijn hoop op een koerswijziging van Ceausescu. Uit de titel van 22 december over Brucan spreekt een bepaalde sympathie jegens de Roemeense politicus: “Ceausescu-criticus zoekt heil bij ambassades. Roemeens KP-lid Brucan neemt geen blad voor de mond.” De twee overige artikels, van 28 november en 16 december hebben een uitgesproken negatieve toon: “De troon belaagd” en “Roemeense betogers mishandeld”. Hoewel Roemenië geen monarchie is heeft men het over „de troon‟. De journalist wil duidelijk maken dat het regime van Ceausescu monarchistische vormen heeft gekregen en dat de Roemeense president eigenlijk een ware dictator is. In het artikel van 20 november tracht de journalist een feitelijk verslag te brengen over de betogingen. Hierbij wordt duidelijk gesteld dat men de informatie niet uit Roemeense bronnen had verkregen, maar uit tweede hand, namelijk uit Oostenrijkse bronnen. Aan de hand van deze bronvermelding, wijst de journalist op een mogelijke vertekening van de informatie. Verschillende malen wordt de bron vermeld: “… zo werd in Wenen vernomen”, “Volgens in Oostenrijk ontvangen berichten…”, “Volgens waarnemers…” Vooreerst beschrijft men de demonstratie tegen Ceausescu aan de hand van de gebruikte slagzinnen en de aanwezige massa. Men spreekt over „duizenden arbeiders‟ en „duizenden mensen‟ die zich bij de manifestatie aansloten. Dit zijn uiteraard erg vage termen en waarschijnlijk zijn ze ook erg overdreven. Toch tracht men de uitzonderlijkheid van de manifestatie te relativeren. Op het einde van het 245

artikel meldt de schrijver namelijk vroegere onbevestigde geruchten over andere minder grote protestacties. “De manifestatie in Brasov volgde op de bekendmaking van nieuwe scherpe beperkingen op het energieverbruik.” De journalist zegt hier niet letterlijk dat deze nieuwe beperkingen de oorzaak zijn. Wel ziet hij aan de hand van de chronologie van de feiten in deze nieuwe energiebeperkingen een erg waarschijnlijke aanleiding voor het protest. Er waren dus ook andere oorzaken voor het ongenoegen. De energiepolitiek van Ceausescu wordt nader toegelicht met tal van voorbeelden over het beperkte gasverbruik, over verlichting en andere elektriciteitsvoorzieningen. Er wordt ook een ander probleem belicht, namelijk de slechte voedselvoorziening. Om de buitenlandse schulden af te betalen werd er door Ceausescu een ware exportpolitiek ingesteld, ten nadele van de eigen bevolking. Het artikel van 23 november stelt een andere bron centraal, namelijk het West-Duitse blad, „Bild am Sonntag‟. Reeds in de kop wordt duidelijk gemaakt dat het niet over eigen gegevens gaat. Men gaat dus nog steeds erg voorzichtig om met de nieuwe informatie. Volgens dit West-Duitse blad was de situatie bij de betoging zeer ernstig. Er vielen zelfs twee doden. Ook andere voorbeelden onderstrepen de heftigheid van het protest: er waren 20 000 arbeiders bij de betoging aanwezig, auto‟s en overheidsgebouwen werden in brand gestoken en ruiten werden ingegooid. Het relaas van de feiten wordt gegeven zonder een absolute zekerheid uit te drukken. Men gebruikt namelijk de voorwaardelijke wijs om een zekere waarschijnlijkheid weer te geven. Ook in het artikel van 16 december wijst men er op dat men informatie overneemt van een bron, waar men blijkbaar minder vertrouwen aan kan schenken. Ditmaal gaat het om een blad van de Hongaarse minderheid. De Hongaarse minderheid is uiteraard erg gekant tegen Ceausescu. Het is duidelijk dat men tegenover zulke bron toch iets kritischer moet staan. Er wordt in dat blad geschreven dat de betogers van 15 november zwaar mishandeld werden door de autoriteiten. Het blad spreekt over 400 arrestanten, maar De Standaard meldt hierbij dat de autoriteiten slechts 24 arrestanten telden. In het artikel van 28 november wordt voor het eerst de betoging van 15 november bevestigd. Dit gebeurt via het persbureau UPI en de BBC aan de hand van de uitspraken van het prominent Roemeens partijlid Silviu Brucan. Blijkbaar acht men deze berichten dus veel betrouwbaarder dat de berichten via de Oostenrijkse en de West-Duitse pers. De persoon Brucan wordt eerst geschetst, waardoor zijn uitlatingen aan geloofwaardigheid toenemen. Hij was immers lange tijd redacteur van het Roemeense partijblad, hij was ook ambassadeur bij de Verenigde Naties en in de Verenigde Staten. In die periode gold hij tevens als een vooraan246

staand intellectueel. De Roemeense politicus wordt heel vaak geciteerd, waardoor de journalist zijn eigen mening kan kanaliseren. Brucan sprak over de „gerechtvaardigde eisen van de arbeiders‟, „de situatie die van kwaad naar erger is geëvolueerd‟ en „een keerpunt in de Roemeense politieke geschiedenis‟. “Verwacht wordt dat het grote invloed zal hebben op de partijhiërarchie, waarbinnen naar verluidt vele ambtenaren privé een gelijkaardige mening vertolken.” Uit deze zin spreekt veeleer de wens van de journalist, meer dan dat dit werkelijkheid zou zijn. Dit kan men ook opmerken in de volgende zin. “In zijn verklaring onderstreept Brucan dat de in het Westen heersende opvatting volgens welke het regime zijn overleving aan repressie dankt, verkeerd is.” Het is vreemd dat Brucan zo‟n uitspraak deed, terwijl hijzelf één van de uitzonderingen is die de regel bevestigen. Op die manier wordt nogmaals de hoop uitgedrukt dat de oppositie groot genoeg was om een ommekeer te weeg te kunnen brengen. De toon die men in het opinieartikel van 28 november aanhoudt is erg negatief tegenover de Roemeense president. Enkele voorbeelden: „harde inleveringspolitiek‟, „personencultus‟, „megalomanie‟, „nutteloze prestigeprojecten‟, „nepotisme‟, „aanslepende malaise‟ … De schrijver deelt de mening van Silviu Brucan, die stelt dat Ceausescu nu slechts twee mogelijkheden heeft, namelijk harde repressie of dialoog met de arbeiders. “In elk geval is nu reeds overduidelijk dat de legitimiteit van de „ongekroonde monarch‟ van Roemenië in twijfel is getrokken, niet alleen door de bevolking, maar ook tot in de hoogste regionen van de partij.” Hieruit spreekt een duidelijke hoop dat er een ernstige wijziging zou plaatsvinden in het land. Toch waren er nog geen andere geluiden van protest op te merken noch beschikte men over nieuwe informatie over het wankelen van de partijtop. Anderzijds belicht de journalist ook het positieve imago van de Roemeense president in het Westen, dat toch nog enkele jaren had standgehouden. Het laatste artikel in deze reeks, dat van 22 december gaat verder in op de situatie van Silviu Brucan, die naar aanleiding van de protesten in Brasov kritiek uitte jegens het regime van Ceausescu. Men herhaalt hier zijn meest grove uitspraken, die men een ware „oorlogsverklaring‟ noemt. Men schrijft de man hier een grote dosis moed toe. De journalist slaagt er echter ook in de uitspraken van de prominente Roemeen te relativeren. Er wordt namelijk melding gemaakt van enkele punten van kritiek jegens Brucan. Hij plaatst de mening van GrootBrittannië tegenover die van enkele uitgeweken Roemenen. “In Londen is men geneigd Brucan als een moedige dissident te zien die steun verdient. Sommige uitgeweken Roemenen zijn eerder sceptisch. Zij menen dat Brucan misschien wel ageert voor rekening van een groep binnen de Roemeense veiligheidsdiensten of zelfs voor de Sovjet-Unie. Zij wijzen erop dat hij in een verklaring de Securitate probeerde vrij te pleiten van alle schuld in de repressie.” De247

ze kritiek staat in contrast met de aanhef van het artikel waar men toch een erg positief beeld geeft van Silviu Brucan en hem een „felle criticus‟ van het beleid van Ceausescu noemt. Vooruit/De Morgen De krantenkoppen in Vooruit/De Morgen zijn kort en betrekkelijk neutraal: “Duizenden Roemenen op straat”, “Roemenië ontslaat stakingsleiders”, “Roemenië wil geen Duits voedsel”. Deze titels geven heel feitelijk de gebeurtenissen weer. „Duizenden‟ is echter een vaag begrip, waar de lezer zich makkelijk een verkeerde voorstelling van kan maken. De kop van 17 december is heel wat minder neutraal. (“Ceausescu belooft biefstukkensocialisme.”) Aanvankelijk is niet volledig duidelijk wat er bedoeld wordt. Als men het artikel verder leest, komt de lezer te weten dat Ceausescu letterlijk „meer vlees‟ belooft. Of de Roemeense president deze belofte zal nakomen wordt sterk in vraag gesteld. In de kop wordt er duidelijk smalend gedaan over deze beloftes van Ceausescu. Op die manier stelt men ook de vraag in welke mate men het regime van Ceausescu nog „socialistisch‟ kan noemen. Het artikel van 19 november wijst eerst op de erbarmelijke toestand in verband met het energiebeleid in Roemenië. “De Roemeense bevolking ziet met zeer veel bezorgdheid de komende winter tegemoet nu de regering nieuwe besparingen in het energieverbruik heeft aangekondigd. De huidige normen aanvaardt zij al als het absolute minimum.” De journalist spreekt hier uit naam van het volk, waardoor de lezer meer geloofwaardigheid zal hechten aan zijn uitspraken. De schrijver maakt gebruik van de vox populi-techniek. “Gisteren is ook bekend geworden dat in de stad Brasov dit weekeinde arbeiders hebben gedemonstreerd tegen het bewind van Ceausescu.” Deze demonstratie schuift de journalist als een tweede feit naar voor, onafhankelijk van het eerste. Hier wordt dus geen rechtstreeks verband gelegd met het energiebeleid, wat in De Standaard wel gebeurde. Verder beschrijft men de betoging door te vertellen dat rode vlaggen en portretten van Ceausescu in brand werden gestoken. Ook geeft men enkele voorbeelden van de heftige slogans die werden geschreeuwd. Terloops wordt vermeld dat men deze informatie in Parijs verkreeg van „een organisatie die opkomt voor de mensenrechten in Roemenië‟. Toch schuift men deze informatie als een zekerheid naar voor en legt men weinig voorzichtigheid aan de dag. Dit in tegenstelling tot de artikels in De Standaard, waar men steeds de voorwaardelijke wijs gebruikte. Het artikel van 4 december geeft ons informatie die we in De Standaard niet kregen, namelijk dat de stakingsleiders werden ontslagen. Dit werd gemeld door het Roemeense persbureau Agerpress. “Drie weken geleden kwamen duizenden arbeiders van het bedrijf in opstand nadat zij te horen hadden gekregen dat hun salaris verlaagd zou worden wegens het niet beha248

len van de gestelde productienormen.” Hier wordt een veel concretere reden voor het protest gegeven. Nog verder geeft men citaten van Agerpress. Men maakt de lezer heel duidelijk dat het om uitspraken van Agerpress gaat en men plaatst de letterlijke bewoordingen tussen aanhalingstekens. Men heeft het over „ernstige organisatiefouten‟ en „gebrek aan discipline en overtredingen van de wet‟. Bij deze uitspraken worden echter geen verdere kanttekeningen maken. In dit artikel heeft men het ook over Silviu Brucan. “Toen verslaggevers woensdag geen contact met Brucan konden leggen, werd eventjes voor hem gevreesd – gisterenavond dook hij opnieuw op in Boekarest.” Blijkbaar vreesde men dat er ernstige represailles tegenover hem waren genomen, of dat hij zelfs vermoord was. Het feit dat men dit had gedacht, wijst erop dat zulke situaties niet vreemd zijn in Roemenië. In het artikel wordt nog een derde thema aangesneden, namelijk de financiële toestand in het land. De financiële commissie van het parlement had aanbevolen de terugbetaling aan de Wereldbank voorlopig stop te zetten. Volgens Agerpress zou de Wereldbank namelijk met de voorwaarden die zij stelt blijk geven van vooroordelen jegens Roemenië. Over welke voorwaarden het gaat wordt niet vermeld. De kwestie tussen Roemenië en de Wereldbank wordt dus niet volledig duidelijk. Verder wordt nog gesteld dat Roemenië erin geslaagd is zijn buitenlandse schuld te halveren, maar dat daardoor tekorten aan voedsel en energie veel groter zijn geworden. De schuldenaflossing ging dus ten koste van de eigen bevolking. “De Roemeense president probeert zich te handhaven met uitbreiding van de repressie en met beloften over loonsverhogingen en „meer vlees‟.” (“Ceausescu belooft biefstukkensocialisme.”) Hiermee opent het artikel en het wordt meteen duidelijk dat de situatie ernstig is. Doorheen het hele artikel worden bewoordingen gebruikt die op de dramatische toestand van het land wijzen: „uitzichtloze crisis‟, “vrijwel alle levensmiddelen zijn gerantsoeneerd”, „ongekende onrust‟ en „volstrekt ontoereikende contingenten‟. De antwoorden van Ceausescu zijn radicaal: „arbeidsdiscipline‟ en „strakkere financiële tucht‟. Anderzijds is Ceausescu zelfs optimistisch: „realistische plannen‟ en „wonderbaarlijke vooruitgang‟. De beschrijving van de toestand in Roemenië en de visie van de Roemeense president staan lijnrecht tegenover elkaar. De journalist gaat meer uitgebreid in op de bekommernissen van het volk, waardoor de uitspraken van Ceausescu nog ridiculer lijken. Het laatste korte artikel in Vooruit/De Morgen gaat in op het bezoek van de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Genscher aan Roemenië. Dit korte artikel heeft een neutrale toon. Er wordt weinig kritisch geoordeeld over de situatie. Twee thema‟s staan in het artikel centraal, namelijk de Duitse voedselhulp aan het land en de Duitse emigratie uit Roemenië. Men schrijft dat de gesprekken tussen Genscher en Ceausescu naar verluidt „zeer open maar kort249

af‟ waren. Toch werden er vanuit Duits oogpunt geen resultaten geboekt. Ceausescu zegt geen nood te hebben aan buitenlandse hulp. De berichten van de vorige dagen deden echter anders vermoeden, maar daar wordt niet meer verwezen. Ook ten aanzien van de emigratie van etnische Duitsers uit Roemenië kon Genscher geen toegevingen verkrijgen. De lezer komt in dit verband te weten dat Bonn per geëmigreerde Duitser 167 000 frank aan Roemenië betaalde. Over deze dubieuze transacties worden verder geen vragen gesteld.

7.19.3 Conclusie In beide kranten zijn de krantenkoppen redelijk neutraal. De koppen geven een korte inhoud van het artikel. Er zijn ook enkele koppen die een ronduit negatieve beoordeling jegens Ceausescu en Roemenië weergeven. Over het algemeen kan men stellen dat de Standaard aan meer kritischer journalistiek doet. Op de eerste plaats gaat men in De Standaard iets voorzichtiger om met onbekende bronnen. Men gebruikt in die gevallen steevast de voorwaardelijke wijs. In de Vooruit/De Morgen beschrijft men nieuwe informatie makkelijker als werkelijkheid. De Standaard beschrijft de zaken wel met een zekere waarschijnlijkheid, maar wekt bij de lezer niet de indruk dat men volledig op de hoogte is van de situatie. De gebruikte bronnen worden door De Standaard meer kritisch beoordeeld. Wanneer men in een anti-Ceausescublad melding maakt van 400 arrestanten, wijst de journalist van De Standaard erop dat de autoriteiten slechts over 24 arrestanten spraken. Ten tweede relativeert De Standaard de uitzonderlijkheid van de manifestatie. Men vermeldt namelijk vroegere onbevestigde geruchten over andere minder grote protestacties. De Vooruit/De Morgen maakt geen melding van vroegere acties. Tenslotte krijgt Silviu Brucan in de twee kranten een betrekkelijk positief imago aangemeten, hoewel hij toch ook lange tijd aan de zijde van Ceausescu stond. Zijn nieuwe houding lijkt belangrijker te zijn. Aanvankelijk worden er in de twee kranten geen vragen gesteld over waarom hij de Roemeense president de rug toekeert. Verder gebeurt dit wel in De Standaard, maar niet in de Vooruit/De Morgen. Toch is ook de Vooruit/De Morgen op bepaalde vlakken voorzichtiger. In tegenstelling tot in De Standaard wordt in de Vooruit/De Morgen niet direct een verband gelegd tussen de nieuwe beperkingen op het energieverbruik en de demonstratie. In een later artikel meldt de Vooruit/De Morgen dat de eigenlijke aanleiding van het protest de loonsverlaging was.

250

Ook komen we ondanks de meer beknopte verslagen in de Vooruit/De Morgen veel meer te weten over de Roemeense toestand. Dat de stakingsleiders werden ontslagen en dat de WestDuitse minister van Buitenlandse Zaken in Boekarest op bezoek was rond die periode, wordt in De Standaard niet gemeld. De Standaard lijkt ook meer emotioneel betrokken te zijn. Vooral in De Standaard is er hoop op een ommekeer in de Roemeense politiek, zowel in het opinieartikel van 28 november als in de andere artikels. Men kopt zelfs: “Roemenië op keerpunt” en “De troon belaagd”. In de Vooruit/De Morgen lijkt men dan toch meer afstand te kunnen bewaren. Er zijn ook een aantal overeenkomsten op te merken. De twee kranten zijn aanvankelijk erg vaag over het aantal demonstranten dat kwam deelnam aan de betoging van 15 november. In beide kranten spreekt men over duizenden Roemenen. Dit is een erg duister begrip en geeft al snel de indruk te overdrijven. Beide kranten gaan diep in op de beslommeringen van het Roemeense volk. Er is niet enkel het energieprobleem, er is ook een voedselprobleem. In de Vooruit/De Morgen maakt men gebruik van de vox populi-techniek om de ernst van de situatie kracht bij te zetten; De heftigheid van de demonstratie komt in beide kranten aan bod. Men beschrijft de grimmigheid van de toestand en citeert de gebruikte slogans. Ook de kritiek tegenover Ceausescu is zowel in De Standaard als in de Vooruit/De Morgen erg scherp. Tal van negatieve bewoordingen worden met de Roemeense dictator geassocieerd.

“Roemenen betogen tegen Ceausescu. Wegens nieuwe beperkingen op energieverbruik.” De Standaard, 20 november Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Bron: Reuter Oppervlakte: groot “Rellen in Roemenië eisten doden. Volgens West-Duitse krant.” De Standaard, 23 november Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Bron: Reuter Oppervlakte: klein

251

“Roemenië op keerpunt na betoging. Toestand volgens communistische topman „van kwaad naar erger‟.” De Standaard, 28 november Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: UPI Oppervlakte: middelmatig “De troon belaagd. (Uitkijk)” De Standaard, 28 november Plaats in de krant: pagina 4 Opinieartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: groot “Roemeense betogers mishandeld.” De Standaard, 16 december Plaats in de krant: pagina 6 Feitelijk nieuws Bron: UPI Oppervlakte: klein “Ceausescu-criticus zoekt heil bij ambassades. Roemeens KP-lid Brucan neemt geen blad voor de mond.” De Standaard, 22 december Plaats in de krant: pagina 5 Feitelijk nieuws Bron: OFNS Oppervlakte: middelmatig “Duizenden Roemenen op straat.” Vooruit/De Morgen, 19 november Plaats in de krant: pagina 21 Feitelijk nieuws Bron: Reuter Oppervlakte: zeer klein 252

“Roemenië ontslaat stakingsleiders.” Vooruit/De Morgen, 4 december Plaats in de krant: pagina 20 Feitelijk nieuws Bron: „van de persagentschappen‟ Oppervlakte: groot “Ceausescu belooft biefstukkensocialisme.” Vooruit/De Morgen, 17 december Plaats in de krant: pagina 20 Feitelijk nieuws Bron: „van de persagentschappen‟ Oppervlakte: middelmatig “Roemenië wil geen Duits voedsel.” Vooruit/De Morgen, 19 december Plaats in de krant: pagina 18 Feitelijk nieuws Bron: Reuter Oppervlakte: zeer klein

7.20

26 januari 1988: Ceausescu wordt 70

7.20.1 Historische achtergrond Op 26 januari 1988 werd Ceausescu zeventig. Dit ging gepaard met een grote festiviteiten ter ere van de Conducator. Ter gelegenheid van de 70e verjaardag van Nicolae Ceausescu werd ook een omvangrijke amnestie afgekondigd, waarvan naar schatting 20 000 gevangenen zouden profiteren. Het Centraal Comité van de communistische partij kwam in Boekarest bijeen ter gelegenheid van de 70ste verjaardag van president en partijleider Nicolae Ceausescu. De Roemeense leider werd daarbij veel lof toegezwaaid en onder meer „de meest prominente persoonlijkheid in de Roemeense geschiedenis‟ en „de held onder de helden van de natie‟ genoemd. In zijn antwoord op die lof gaf Ceausescu toe dat er „fouten‟ waren gemaakt, die ech-

253

ter niet te wijten waren aan zijn beleid, maar aan het falen van zekere partijkaders die dat beleid ten uitvoer moesten brengen. Hij sprak zijn vertrouwen uit in de mogelijkheid „een moderne industriële samenleving‟ op te bouwen en de onafhankelijkheid van zijn land te bewaren. Ceausescu kreeg van een aantal Oost-Europese landen onderscheidingen, die traditioneel worden toegekend aan leiders die een kroonjaar te vieren hebben. De Sovjet-Unie verleende hem de Orde van Lenin, Tsjechoslowakije kwam met de Orde van de Witte Leeuw en de Bulgaren vereerden hem met de Orde van Dertien Eeuwen Bulgarije. De Roemeense pers stond al een tijdje in het teken van de verjaardag van de Conducator en die van zijn vrouw Elena, die begin januari jarig was. De vele felicitaties aan het echtpaar werden als elk jaar uitgebreid in de pers afgedrukt. Lumea, een weekblad van het Roemeense ministerie van buitenlandse zaken, publiceerde een verzonnen gelukwens van de Britse koningin Elizabeth II, die onder meer als volgt luidde: “Wij in Groot-Brittannië zijn onder de indruk van de vastbeslotenheid waarmee u uw onafhankelijkheid kracht bijzet en over de consequente manier waarop Roemenië een duidelijke positie heeft gehandhaafd en een belangrijke rol in internationale zaken speelt. U persoonlijk, meneer de president, bent een staatsman van wereldniveau met alom erkende bekwaamheid, ervaring en invloed”. De Roemeense ambassadeur in Londen, Stan Soare, werd op 22 januari op het matje geroepen. Hij kreeg op het Britse ministerie van buitenlandse zaken te horen dat Groot-Brittannië de zogenaamde verjaardagswens als „een belediging voor hare majesteit‟ beschouwde. Ook een telegram van de Zweedse koning Carl Gustaf werd vervalst in het blad Lumea afgedrukt. Volgens de tekst van het telegram prees de Zweedse koning Ceausescu als „het symbool van de vooruitgang van Roemenië in de laatste decennia‟ en loofde hij „de spectaculaire economische ontwikkeling‟ van het land. Volgens een woordvoerder van het Zweedse ministerie van buitenlandse zaken waren deze opmerkingen geleend uit een toespraak die Carl Gustaf in 1980 had gehouden. De koning had Ceausescu wel een ander telegram gestuurd, waarvan de tekst luidde: “Aanvaardt mijn hartelijke felicitaties en gelukwensen voor uw 70e verjaardag”. Ook Spanje en België protesteerden bij Roemenië vanwege het vervalsen van gelukwensen aan de jarige president.

254

7.20.2 Analyse De Standaard De krantenkop over de verjaardag van de Conducator zegt reeds zeer veel. (“Ceausescu wordt 70 in Roemenië vol ontbering. Forceerde zijn land industrietijdperk binnen.”) Men zegt dat de leider verjaart terwijl het volk eigenlijk in nood is. De tegenstelling wordt erg scherp gesteld. In het artikel zelf wijst de journalist op de tegenstrijdige meningen over de Conducator. “Zijn aanhangers roemen hem als schepper van het moderne Roemenië, zijn tegenstanders houden het op een feodale koning in het communisme.” De journalist gebruikt „zijn tegenstanders houden het op‟. Hij sluit zich dus aan bij deze groep, zij lijken de leider op de meest realistische manier te benaderen. Het werkwoord „roemen‟ klinkt in deze context eerder cynisch. En ook verder in het artikel komt dit cynisme terug. “De „Conducator‟ laat niet na de successen van zijn politiek te roemen.” Hierna volgt een opsomming van cijfergegevens over de economie door Ceausescu. De journalist eindigt de zin met „zo zei hij trots‟. De Roemeense leider wordt afgeschilderd als een kind met een misplaatste zelfvoldaanheid. Het cijfermateriaal van Ceausescu confronteert de journalist direct hierna met wat critici zeggen. De mening van deze critici geeft de journalist op een meer neutrale toon, waardoor de lezer hieraan meer geloof zal hechten. De critici gooien niet met cijfers, maar baseren zich op de dagdagelijkse realiteit van het Roemeense volk. “Maar het economische en politieke beleid kan zelfs geen genade meer vinden in de ogen van de bondgenoten van het Warschaupact.” Het woord „zelfs‟ wijst de lezer erop dat het ook in die landen niet al te best gaat, maar dat de ellende in Roemenië nog veel erger is. Als reactie op de onlusten van vorig jaar stelde Ceausescu enkele verbeteringen in het vooruitzicht. “Diplomaten in Boekarest reageerden op deze beloften met scepsis.” Door de paragraaf hiermee te eindigen, lijkt de journalist het besluit van de diplomaten te volgen. Een deel van het artikel is gewijd aan de „familieclan‟. Deze term heeft reeds een negatieve bijklank. Er wordt geschetst hoe de familie van Ceausescu en zijn vrouw hoge functies bekleedden. De schrijver van het artikel besluit: “Ceausescu zou zelfs denken aan de stichting van een dynastie.” Zo wordt de absurditeit van het Roemeense regime nogmaals onderstreept. Op het einde gaat de journalist in op de persoonsverering van de Roemeense leider, die “bizarre vormen” heeft aangenomen. “Dat daarbij de grove middelen niet worden geschuwd, bleek ook bij deze verjaardag van de president. In Lumea, een officieel blad dat Roemenië in 255

het buitenland verspreidt, verscheen een lofzang die de Britse koningin op Ceausescu zou hebben gezongen in een telegram ter gelegenheid van zijn 70ste verjaardag. Tot grote verontwaardiging van Londen, dat niet gediend was met zulke vervalsingen.” Door met dit relaas te besluiten, bewijst de journalist dat de problemen zich niet enkel in het binnenland voordoen. Ceausescu wordt niet langer internationaal geprezen, wat vroeger wel het geval was. Vooruit/De Morgen In de Vooruit/De Morgen krijgen we in de kop dezelfde tegenstelling die in De Standaard wordt gebruikt. Hier wordt ze zelfs nog scherper gesteld, door letterlijk te zeggen dat Ceausescu feest viert. In tegenstelling tot in De Standaard heeft de Vooruit/De Morgen het over de bevolking zelf die honger lijdt. De boodschap is verpersoonlijkt en maakt deze nog krachtiger dan de tegenstelling, die De Standaard kopt. Op het eerste zicht lijkt ook de inhoud van het artikel identiek te zijn aan De Standaard. Het is in ieder geval duidelijk dat in beide kranten hetzelfde persbericht wordt gebruikt. Het begin van het artikel is vrijwel identiek. In verband met de ontbering van de bevolking somt de Vooruit/De Morgen echter nog meer zaken op. Hierna volgt: “In die sfeer houdt de „conducator‟ wel een feest waar het aan weinig zal ontbreken.” De confrontatie tussen hoe het Roemeense volk het stelt en het feest ter ere Ceausescu is hier nog groter dan in De Standaard. Ook het gedeelte over de familie Ceausescu is nagenoeg identiek als in De Standaard. Over de persoonsverering van Ceausescu bericht de Vooruit/De Morgen dan weer veel uitgebreider. De journalist geeft meer absurde voorbeelden van deze persoonsverheerlijking. Met deze opsomming van absurditeiten besluit de journalist het artikel. Het incident met de vervalste felicitaties van de Britse koningin komt hier niet aan bod.

7.20.3 Conclusie De verjaardag van Ceausescu doet de twee kranten een samenvatting van het beleid van de Roemeense leider publiceren. Deze samevatting is doorspekt met kwade formuleringen. De twee kranten leunen dicht bij elkaar aan. De Vooruit/De Morgen stelt de tegenstelling tussen Ceausescu en zijn volk echter veel scherper. De Standaard lijkt dan weer over meer informatie te beschikken. “Ceausescu wordt 70 in Roemenië vol ontbering. Forceerde zijn land industrietijdperk binnen.” 256

De Standaard, 26 januari Plaats in de krant: pagina 5 Feitelijk nieuws Bron: Reuter/DPA Oppervlakte: middelmatig “Nicolae Ceausescu viert feest, bevolking lijdt honger.” Vooruit/De Morgen, 26 januari Plaats in de krant: pagina 22 Feitelijk nieuws Bron: niet vermeld Oppervlakte: middelmatig

7.21

December 1989: val van Ceausescu

Voor de historische achtergrond van de val van Ceausescu verwijs ik naar hoofdstuk 4, waar de chronologie van de feiten uitvoerig werd beschreven. In dit verband publiceerden zowel De Standaard als de Vooruit/De Morgen een groot aantal artikels. Ik bekeek de artikels van midden december 1989 tot eind januari 1990. De eerste artikels verschenen op 19 december en gingen over de betoging van zondag 17 december. Op deze „zwarte zondag‟ was er groot protest ontstaan bij grote delen van de bevolking. Dit protest werd echter brutaal neergeslagen. Tot het einde van december waren er dagelijks berichten over de chaotische toestand in Roemenië. De artikels van januari 1990 handelen voornamelijk over het aantreden van nieuwe politici, over de toestromende hulp uit het buitenland, over de afwikkeling van situatie en over de toekomst van Roemenië. In totaal verschenen er bijna 400 artikels. In verband met onderzoek over internationale berichtgeving biedt deze periode in Roemenië een erg interessante casus. In het hoofdstuk „geschiedenis‟ werd reeds de grote rol van de media in deze kwestie nader verklaard. Deze thesis richt zich echter enkel op de berichtgeving in de Vlaamse geschreven pers, en dan nog slechts in twee kranten. Voor dit onderwerp lijkt mij een onderzoek aan de hand van twee Vlaamse kranten ontoereikend. Veel interessanter wordt het wanneer men ook andere media, en zelfs buitenlandse media, kan betrekken. Vooral een analyse van de berichtgeving op televisie kan voor een andere invalshoek zorgen. Het ligt dus absoluut niet in het bestek van deze thesis dit onderzoek uitgebreid te voeren.

257

Toch wil ik niet volledig voorbijgaan aan dit belangrijke moment. Aangezien ik een grondige analyse van dit onderwerp niet in het kader van deze thesis plaats, moet ik een andere manier van benaderen uitwerken. Zo kan ik enkele artikels selecteren om nader te bekijken. Als ik me focus op de meest concrete berichtgeving over Ceausescu, kan ik reeds een degelijke selectie maken. Berichten over de toekomst van Roemenië en over de hulpverlening kunnen dan geschift worden. De meeste artikels uit januari 1990 spitsen zicht daarop toe. Uit deze reeks kan ik dus reeds een groot aantal artikels laten vallen. De overige artikels van januari 1990 zijn vaak ook minder interessant omdat het nabeschouwingen zijn en werden ingegeven met de kennis van het moment. Ze geven dus geen inzage in de directe beoordeling van de feiten. De artikels van december 1989 kunnen we op die manier volledig aan de kant schuiven. Ook een groot aantal artikels van december kunnen geselecteerd worden als we de berichtgeving over de hulpverlening en de toekomst van Roemenië laten vallen. Er werden ook tal van artikels gepubliceerd in verband met reacties uit het buitenland op de chaos in Roemenië. In De Standaard en de Vooruit/De Morgen zijn dit op de eerste plaats artikels over reacties van Vlaamse en Belgische prominenten. Ook deze kunnen leiden tot boeiende inzichten. Maar opnieuw – het wordt pas echt interessant als we deze kunnen vergelijken met andere buitenlandse reacties. En de beschouwing van buitenlandse media ligt niet in het bestek van deze thesis. Vandaar dat we ook deze artikels kunnen elimineren voor mijn analyse van deze periode. Tenslotte is er nog één specifiek aspect voor Vlaanderen. Tijdens de gevechten in Roemenië kwamen er ook tal van journalisten om. Één van deze journalisten was Danny Huwé. Deze journalist van VTM kwam om op kerstdag na getroffen te zijn door een kogel van een sluipschutter. Hij werd geraakt in het hoofd en stierf ter plaatse. Pas enkele dagen later zou men zijn lichaam terugvinden. De gruwel van die kerstperiode reikt op die manier tot in België. Ook dit specifieke voorval laat ik vallen voor mijn analyse. Zo houd ik de focus op de Roemeense context en niet op specifieke individuele voorvallen, hoe veelbetekenend deze ook zijn in de Vlaamse context. Na deze selectieprocedure blijven er nog steeds tal van artikels over. Een tweede selectie is moeilijk aangezien de resterende artikels heel nauw met elkaar verband houden. Bovendien zouden er door een tweede selectieronde een te eng aantal artikels overblijven. Ik zou een te nauw beeld verkrijgen van de berichtgeving. Daarom kies ik ervoor alle artikels, die mijn eerste selectie doorstonden, in rekening brengen. Ik zal hierbij echter minder ingaan op details om zo een eerder algemene beschrijving te creëren.

258

7.21.1 Analyse De Standaard Ondanks de situatie blijven de krantenkoppen in De Standaard behoorlijk neutraal. Men tracht zo zakelijk mogelijk de omstandigheden te schetsen. Uiteraard zijn er ook tal van pessimistische koppen, zeker naarmate de toestand vordert. Bij de eerste artikels meldt men bijvoorbeeld nog betrekkelijk droog dat er „opnieuw geweld is in Timisoara‟ (20/12). Enkele dagen later kopt men: “Ceausescu slachtoffer van zijn mythomanie.” Deze kop geeft al een veel pessimistischer inzage in de Roemeense problematiek. Verder heeft De Standaard het nog over een “grimmige kerstnacht in Timisoara” (26/12) en kopt men: “Roemenen leven op hun zenuwen.” Toch blijft het bij een minderheid negatieve koppen tegenover het overwicht van relatief zakelijke titels. In het algemeen kunnen we ook stellen dat in de artikels zelf De Standaard een stuk neutraler te werk gaat dan de Vooruit/De Morgen. Bij de berichtgeving over de betogingen vanaf 17 december geeft De Standaard steeds duidelijk aan waar men hun informatie vandaan haalt. Men springt veel omzichtiger om met gegevens die niet rechtstreeks van Roemenië komen. Bovendien plaatst men verschillende bronnen naast elkaar. “Radio Bremen interviewde een Duits-Roemeense schrijver, William Totok, die zei dat er 300 tot 400 doden zouden gevallen zijn. Andere bronnen spraken voorlopig van twee tot zes doden.”(19/12) In verband met deze uiteenlopende bronnen gebruikt men in De Standaard de voorwaardelijke wijs. Op die manier wijst men de lezer op de onzekerheid van de informatie. Zeker met betrekking tot de dodentallen bij de betogingen is deze voorzichtigheid niet overbodig. De wilde geruchten die aanvankelijk de ronde doen, zullen achteraf zeer sterk gerelativeerd worden. De Standaard behield echter steeds een zekere behoedzaamheid tegenover de verwarring in verband met deze dodencijfers. Bij deze neutrale benadering hoort ook het oog voor de keerzijde van de medaille. De verbolgenheid jegens Ceausescu laait in december 1989 in heel de wereld hoog op. De Standaard gaat echter niet voorbij aan het feit dat het Westen Ceausescu nog lange tijd in de armen gesloten heeft. Men verwijst in het opinieartikel van 19 december naar de Amerikaanse president Bush, die hem in 1983 nog „één van Europa‟s goede communisten‟ noemde. Ook verder heeft men het over de vriendschap tussen Roemenië en de Verenigde Staten, over het bezoek van Nixon in 1969 en van Ford in 1975. (23/12, “Ceausescu slachtoffer van zijn mythomanie”) Ook op 30 december gaat het over dit aanvankelijk positieve oordeel van Ceausescu van het Westen: “Toen Ceausescu nog in de gunst stond.” Dit artikel gaat specifiek in op de hou259

ding van de Belgische politici en hoe deze in de loop van de jaren ook veranderd. Zo schreef Willy De Clercq het voorwoord voor het boek „Nicolae Ceausescu – Un combat pour le désarmenent et la paix‟. “Een aandachtig waarnemer van de internationale politiek is niet verbaasd dat een Oost-Europees staatshoofd een boek over ontwapening schrijft „want Nicolae Ceausescu is reeds jaar en dag een pacifist‟.” Aan de hand van andere voorbeelden bewijst de journalist dat deze lofbetuiging aan het adres van de Roemeense president niet enig in zijn soort was. Tegenover dit positivisme staat de huidige positie van enkele Belgische prominenten. Tegenover deze neutrale aanpak staat af en toe ook een meer pessimistische noot. Zowel in De Standaard als in de Vooruit/De Morgen maakt men de vergelijking met wat er op het Tienanmenplein gebeurde. De protestacties tegen het regime in China die in juni 1989 plaatsvonden op dit plein, werden bloedig neergeslagen. Tal van demonstraten vonden er de dood. In dat opzicht is de vergelijking met Timisoara treffend. Maar ook in verband met de verwarring over het dodental zijn er gelijkenissen met de toestand in Roemenië. Ook in dat geval deden er op bepaalde momenten de meest gruwelijke getallen de ronde. Over het dodental van het protest op het Plein van de Hemelse Vrede wordt nog steeds gediscussieerd. Maar dat zijn uiteraard beschouwingen die wij nu kunnen maken. Toen gold vooral de gelijkenis in het bloedige optreden van de autoriteiten. De Standaard maakte de vergelijking op 20 december. “Tienanmen is niets vergelijken met Timisoara. Dit is een uitspraak van een westerse getuige. De getuigen zijn schaars maar vertellen via diverse kanalen gelijklopende verhalen.” Men geeft hier toe dat er zeer weinig informatie is. Toch hecht men er belang aan aangezien hun verhalen. Het relaas van deze getuigen brengt een zeer schrijnende realiteit naar boven. Het blijft uiteraard wel de vraag in welke mate we geloof kunnen hechten aan zulke verhalen. Deze vraag wordt echter niet geopperd door de journalist van De Standaard. Zeer scherpe uitlatingen vinden we ook in een artikel van 23 december. De titel zet reeds de toon: “De laatste, lelijkste kamer van Stalins Europees huis.” “Het regime was er nog meer dictatoriaal, incompetent, corrupt, repressief en achterlijk dan de andere staten ten oosten van de Elbe.” Men voert in dit artikel ook erg pijnlijke tegenstellingen op. “In de winter vallen duizenden en duizenden kinderen en oude mensen ten prooi aan de bittere koude. Daarnaast bestaat een ongehoorde luxe en weelde, worden paleizen opgericht die zelfs de mees extravagante monarchen zouden doen opkijken…” Dit zijn echter geen uitspraken van de journalist zelf, maar van Dimitru Mazilu, een voormalig topfiguur van het regime die via smokkelwegen een rapport verzond naar de VN-commissie voor Mensenrechten. Mazilu doet tal van heftige uitspraken over het regime van de Conducator. Via zijn uitspraken laat de journalist ook zijn eigen me260

ning doorsijpelen. Mazilu‟s mening is immers ongezouten en wordt breedvoerig uitgesponnen. Maar ook in andere artikels komen we een negatieve toon tegen. In het artikel van 27 december over Elena Ceausescu (“Elena Ceausescu, de ongekroonde koningin”) maakt men een heel scherp contrast tussen wat officieel over haar werd gezegd en wat de Roemenen werkelijk van haar dachten. “Elena werd vroeger officieel beschreven als „de beste moeder van Roemenië‟ en „een wetenschapsvrouw met wereldfaam‟. Maar Roemenen zeggen dat ze niet veel opvoeding had genoten, arrogant was, gebrand op pelsmantels, dure juwelen en dat ze gewone burgers als „wormen‟ bestempelde.” Deze tegenstelling is erg fel, en wordt met behulp van de vox populi-techniek (“de Roemenen zeggen”) nog meer opgevoerd. In de rest van het artikel wordt er een erg negatief beeld van haar geschetst als nepwetenschapper en veeleisende „koningin‟. De Standaard brengt ook enkele achtergrondartikels die de lezer een groter inzicht kunnen verschaffen in de situatie in Roemenië. Het eerste achtergrondartikel handelt over de bakermat van de oppositie: “Transsylvanië en Moldavië leiden verzet in Roemenië”. (22/12) Het geeft een historische bijdrage over de verschillende delen van Roemenië, waarbij men op zoek gaat naar een verklaring waarom net in Transsylvanië en Moldavië voortrekkers zijn in het protest. Om de situatie nog duidelijker te schetsen plaatste men bij dit artikel ook een kaartje. Een ander artikel dat meer achtergrond biedt gaat over Corneliu Manescu. Hij is de leider van het Nationaal Front ter Redding van het Vaderland. Vroeger was hij minister van Buitenlandse Zaken onder Ceausescu. De titel luidt: “Manescu: trouw partijlid werd dissident.” Men beschrijft Manescu echter vooral als dissident. Het feit dat hij vroeger „trouw partijlid‟ was, betekent dat hij Ceausescu steun verleende. Toch wordt er geen enkel punt van kritiek gegeven op Manescu. Het feit dat een goede medewerker nu opnieuw als topfiguur in de revolutie naar voren geschoven wordt, werpt toch vragen op. Dit was voor De Standaard zeker een gemiste kans om enkele gevoelige punten aan te stippen. Er is niet alleen een tegenstelling op te merken tussen de meer neutrale en de meer negatieve artikels. Op sommige plaatsen is De Standaard kritischer dan op andere. Hierboven stelde ik reeds dat men weinig kritisch stond tegenover Manescu. Wanneer men op 23 december het levensverhaal van Ceausescu uit de doeken doet, begin dit verhaal toch erg klassiek. Men vertelt over zijn gevangenschap als communist tijdens de Tweede Wereldoorlog. Men meet hem een eerder heldhaftig allure aan. Men heeft het ook over zijn liberale beleid dat hij voerde in de beginperiode van zijn ambt. De journalist beschrijft met betrekking tot de beginjaren van zijn regime enkel de houding van Ceausescu naar het buitenland toe, maar vergeet daarbij dat zijn binnenlandse beleid van in het begin reeds erg autoritair was. De Standaard bleef daaren261

tegen erg kritisch tegenover de uiteenlopende berichten over het aantal doden dat gevallen was bij het neerslaan van de betogingen. Op 29 december blijkt deze voorzichtigheid terecht: “Dodencijfer in Roemenië „veel lager‟ dan gezegd.” Men blijft nog steeds een zekere behoedzaamheid behouden tot men officiële bevestiging krijgt. “Hoewel men tot nog toe sprake was van zo‟n 60 000 doden, bevestigde het ministerie van Gezondheid de dood van 746 personen. Dat maakte de Franse minister Kouchner bekend na een bezoek aan Boekarest.” Het is duidelijk dat er nog een zekere twijfel is, maar dat er 60 000 doden zouden zijn is zeker overdreven. In de opinieartikels plaatst men de „revolutie‟ in Roemenië in een groter geheel. Enerzijds ziet men in Roemenië een land behorende tot de andere stalinistische landen, die de laatste maanden ten val kwamen. (“De grootste domino‟s”, 27/12) Men spreekt zelfs van een grote opruiming van het stalinisme in Oost-Europa. Anderzijds blijft men nog steeds voorzichtig: “Want het stalinisme kreeg in 1989 onbetwistbaar een zware klap, waarvan het zich wellicht nooit meer hersteld.” Men is erg optimistisch, maar het woord „wellicht‟ wijst toch op een bepaalde onzekerheid. De val van Ceausescu in Roemenië maakt de journalist hoopvol, maar hij twijfelt eraan of er een snel einde zal komen aan het stalinisme in de Sovjet-Unie en in China. Men ziet ook gevolgen voor de communistische partijen van West-Europa. (“Meegesleurde kameraden”, 28/12) Communistische politici van de harde lijn zien hoe in de socialistische Oost-Europese moederlanden het stalinisme met de grond gelijk wordt gemaakt. op die manier zet het ook West-Europese communistische partijen aan het denken. De journalist koestert duidelijk de hoop dat ook in deze rangen een ommekeer wordt veroorzaakt. Een ander opinieartikel werpt vragen op over de positie van het Roemeense leger. (Reïntegratie, 26/12) “De plotse gedaanteverwisseling van het Roemeense leger – een tiental dagen geleden nog een instrument van volksonderdrukking, thans hoofdmacht in de strijd voor de volksbevrijding – laat veel vragen open.” De journalist staat erg kritische ten opzichte van de gebeurtenissen in Roemenië. Hij wil niet zomaar blind optimistisch zijn. Bovendien tast hij ook als westerling in eigen boezem. “Die nieuwe Europese geestdrift mag ons een gewetensonderzoek niet laten ontwijken. Waarom hebben wij al die jaren in die scheiding zozeer berust dat onze contacten met de Oost-Europese konden verkillen tot betrekkingen tussen staatsapparaten? Angst voor welvaartsverlies kan zich verkleden als bezonnenheid die weet dat geduld meer vermag dan geweld. Konden de Roemenen alleen met geduld hun vrijheid veroveren?” Dit is een sneer naar de westerse landen, die gelaten toekeken. De journalist rechtvaardigt – of brengt begrip op? – hier het geweld dat het einde van het Ceausescu-regime 262

inluidde. De journalisten van De Standaard laten zich in deze opinieartikels van een zeer kritisch en wijze kant zien. Het aantal illustraties bij De Standaard is eerder karig en zijn vaak eerder functioneel. Bij het eerste artikel naar aanleiding van de betogingen plaatst men een kaartje om het land met zijn steden te kunnen situeren. Zulke afbeeldingen zijn voor de lezer zeker handig. Daarnaast worden ook foto‟s gepubliceerd van betrokken personen, zowel van het koppel Ceausescu en hun kinderen als van opponenten. In verband met de gevechten in de Roemeense steden zetten huiveringwekkende beelden de artikels kracht bij. Vele tegengestelde beelden worden naast elkaar geplaatst. Op de voorpagina van 26 december staat een foto van twee kussende vrouwelijke soldaten op een tank in contrast met een beeld van de megalomane Ceausescu tijdens zijn laatste redevoering. Ook beelden van betogingen, voedselbedelingen, Roemenen die rouwen om verloren familieleden, maar ook kerst vieren, kapotgeschoten gebouwen enzovoort worden in de krant geplaatst. Vooruit/De Morgen In de Vooruit/De Morgen verschijnen er opmerkelijk meer artikels in deze periode. De verscheidenheid van de artikels is ook erg groot. Er wordt niet enkel feitelijk nieuws gepubliceerd, ook tal van achtergrondartikels en opiniestukken krijgen een plaats in de krant. Deze uitgebreide belangstelling wijst erop dat de Roemeense revolutie een heet hangijzer is voor de redactie van de Vooruit/De Morgen. In deze periode wordt regelmatig een hele voorpagina gewijd aan de Roemeense kwestie. Een grote kop met een foto, tekening of cartoon (ont)siert de eerste bladzijde van de krant. Op 20 december publiceert men een tekening van Ceausescu met scepter. Het is het soort afbeelding dat in Roemenië vaker werd gemaakt ter verering van de Conducator. De kop sluit echter niet aan bij deze tekening: “Tanks reden over betogers.” Een andere opvallende voorpagina is die van 22 december. Hier sluiten afbeelding en kop wel bij elkaar aan. De titel luidt: “Boekarest bloedt.” Daaronder worden staat een cartoon van omvallende domino‟s. De laatste domino in de rij bloedt. Deze domino moet het regime van Ceausescu voorstellen dat als laatste in de rij van Oost-Europese communistische regeringen op het punt staat te vallen. Een grote foto van het koppel Ceausescu vult de voorpagina van 23 december. De kop luidt met een woordspeling: “Ciao Sescu.” Een laatst opvallende voorpagina die ik wil melden is die van 26 december, de dag nadat de Ceausescu‟s werden geëxecuteerd. De kop zegt: “De antichrist is op kerstdag overleden.” Op de foto is een jongen te zien met de vuist in de lucht. De Roemenen hebben overwonnen, is de boodschap. Het beeld is erg optimistisch. De kop is dan weer erg 263

negatief. De uitspraak is echter niet van de Vooruit/De Morgen zelf, maar is afkomstig van een Roemeense bron. De krantenkoppen in de Vooruit/De Morgen zijn heel wat scherper dan in De Standaard. De koppen vatten de situatie echter niet samen. Het doel van de koppen lijkt eerder te liggen in het confronteren van de lezer met een pijnlijke realiteit. De krant van 19 december titelt: “Leger mitrailleerde vanuit helikopter. Getuigen spreken van honderden doden in Roemenië.” Een sterke term als „mitrailleren‟ trekt direct de aandacht van de lezer. Men weet echter pas uit de subtitel waarover men het heeft. Ook verder vallen de zeer negatieve koppen op. Men spreekt in de titels over „tientallen doden‟, „hongeropstand‟, „ongeneeslijke woede‟ en 'een bloedige orgie van geweld‟. Ook de bewoordingen over Ceausescu zijn niet mals. Men noemt hem de antichrist, een stalinistische farao en de gehate dictator. Vaak zijn deze benamingen overgenomen van anderen, maar door deze in de kop te vermelden, geven ook de journalisten duidelijk hun mening te kennen. Andere erg pessimistische koppen zijn: “Tanks reden over betogers”, “Boekarest bloedt”, “Wij wilden hem laten leven, maar dan zoals wij. Alleen maar varkenspoten om te eten.(27/12) ” Dezelfde trend in negativisme zien we ook in de artikels zelf. In het eerste artikel over de betogingen op 19 december worden getuigen aangehaald die hun – vaak verschrikkelijk – verhaal vertellen. Hoewel men er duidelijk op wijst dat de gegeven informatie afkomstig is van onafhankelijke getuigen, krijgt de lezer de indruk dat men wordt meegesleurd in het verhaal alsof het de volledige waarheid betreft. “Daarop is de politie gearriveerd met tankwagens en waterkanonnen en met soldaten met de bajonet op het geweer en vlogen helikopters over de stad. Dan werden schoten gehoord en ziekenwagens, die door de stad reden. Met talrijke machinegeweren zou vanuit de helikopters met scherp in de betoging geschoten zijn.” Het is pas op het einde van het relaas dat men gebruik maakt van de voorwaardelijke wijs. De Standaard paste daarentegen de voorwaardelijk wijs veel consequenter toe, waardoor er een voorzichtiger toon werd aangehouden. Reeds in dit eerste artikel wordt de vergelijking gemaakt met de gebeurtenissen op het Tienanmenplein. “Gisteren staken speculaties de kop op dat Nicolae Ceausescu helemaal niet zou terugkeren naar Roemenië nu hij de slachting op het Plein van de Hemelse Vrede in Peking heeft laten overdoen.” Al maakt men duidelijk dat het slechts om speculaties gaat, toch krijgt de situatie een nog ernstiger perspectief. Op 22 december is er een artikel waarin Ceausescu vergeleken wordt met Dracula en Vlad de Spietser.196 (“Ceausescu,

196

Over de vergelijking van Ceausescu en Vlad de Spietser had ik het al in het gedeelte over de aardbeving van 1977.

264

Dracula en Vlad de Spietser”) De kop van dit artikel geeft reeds een gruwelijke indruk op de lezer. Ceausescu hoort blijkbaar thuis in het rijtje van wrede persoonlijkheden. In het artikel zelf wordt echter verklaard vanwaar deze link vandaan komt. Behalve deze negatieve berichten, tracht de Vooruit/De Morgen ook objectief naar oorzaken voor de opstand op zoek te gaan. “Volgens westerse analisten wordt het bewind van Ceausescu door twee ernstige bedreigingen geconfronteerd. In de eerste plaats is dat het economisch soberheidsprogramma… De andere bedreiging is het bestaan van een ontevreden Hongaarse minderheid …” (“Van dominee tot domino.”19/12) Deze twee bedreigingen worden verder uitgelegd. Op die manier zal de lezer een groter inzicht krijgen in het Roemeense verhaal. Meer dan eens verlaat de Vooruit/De Morgen het beschrijvende pad en tracht de krant diepgaande analyses te maken. Dit zien we voornamelijk in de achtergrondartikels. Een eerste serie achtergrondartikels laat verschillende personen aan het woord. In de krant van 19 december wordt Julien Weverbergh als specialist ter zake opgevoerd. Weverbergh beweert dat de Roemeense opstand voornamelijk zijn oorsprong vindt in armoede en honger. “Al bij al is de weerstand in Roemenië niet echt krachtig. Een bevolking van 23 miljoen mensen die nagenoeg ondervoed is, mist daartoe eigenlijk de energie.” De lezer krijgt hier enkele nieuwe beschouwingen voorgeschoteld. Ook andere achtergrondartikels kunnen nieuwe visies aanreiken. Men laat zeer verscheiden personen aan het woord. Veelal gaat het om Roemenen. Hierdoor krijgt de lezer rechtstreeks inzage in de Roemeense problematiek. Er worden gesprekken gevoerd met vier dissidenten, de bekende schrijver Paul Goma, de vervolgde dichter Mircea Dinescu, een Roemeense vluchteling en een Roemeense ex-gevangene. Hun getuigenissen bieden een zeer persoonlijke inkijk in de samenleving onder het regime van Ceausescu. De verklaringen van de Roemeense vluchteling zijn gegoten in een lange reportage. Deze reportage is zeer emotioneel verhaal, dat de lezer doet meeleven en dus ook meevoelen. Qua objectiviteit gaat men hier ver over de schreef, maar zulke artikels kunnen de interesse wekken van de lezer. De sympathie jegens de Roemenen zal bij de lezer danig toenemen. Toch heeft dit soort artikels een journalistieke waarde, omdat men op die manier de politieke situatie op een zeer menselijk niveau vertaalt, een niveau dat herkenbaar is voor iedere lezer. De visie van deze Roemeen is daarenboven erg kritisch. “Ik moet altijd lachen als ik hoor dat mensen hun hoop vestigen op Gorbatsjov: „Hij zal Ceausescu bekeren!‟ Onzin, de Sovjetleider is bang.” In het artikel over de schrijver Paul Goma in de krant van 20 december staat een zeer scherpe opmerking van de toneelauteur Ionescu: “Ceausescu is gek, net als zijn naar macht hongerende vrouw en zijn zoon. Die drie individuen is het kennelijk toegestaan om zonder belemmering 23 miljoen mensen te martelen.” 265

Een tweede reeks achtergrondartikels handelt over andere facetten van het Ceausescu-regime. In de krant van 20 december gaat het bijvoorbeeld over het paleis dat de Conducator voor zichzelf liet bouwen. Op diezelfde pagina gaat het over hoe Ceausescu zijn familieleden goede functies – en zo ook erg veel luxe – bezorgde. Zo wordt niet enkel de gruwel die hij zijn onderdanen aandeed belicht, maar ook de voordelen, de pracht en praal waarmee hij zichzelf en zijn naasten bevoorrechtte. In andere artikels komen we zaken te weten over het geld van Ceausescu en over de macht van de Securitate. De tegenstelling met de situatie van de Roemeense bevolking wordt op die manier nog scherper. In contrast hiermee staat bijvoorbeeld een artikel van 22 december: “Honger en kou zijn minder erg dan voortdurende angst.‟ Het dagelijkse leven in Roemenië.” Nog veel later, op 30 december, komen we zo‟n uiterst negatief artikel tegen: “Roemeense kinderen jarenlang ondervoed. De situatie was al rampzalig vóór Timisoara.” Dit stuk gaat in op de vrijwilligers van Artsen Zonder Grenzen die sinds enkele dagen waren teruggekeerd uit Roemenië. Hun acties bleken een succes te zijn. De artsen beschrijven de situatie van het land en loven hun collega‟s uit Roemenië. Het beeld van de Roemeense gezondheidszorg is schrijnend. Ook dit artikel is uiterst persoonlijk en subjectief. Roemenië wordt alweer vanuit een ander perspectief getekend. Een ander achtergrondartikel van 21 december geeft een beeld van Elena Ceausescu. Met een citaat van haar besluit de journalist zijn stuk: “Ik ben niet de vrouw van de president. ik ben na de Roemeense leider de tweede in het land. is dat duidelijk?” Dit citaat wijst op haar machtshonger en autoritarisme. Andere aspecten van haar komen nagenoeg niet aan bod in het artikel. Aan de hand van deze achtergrondartikels wordt de waarheid van de Roemeense dictatuur meer en meer ontsluiert. De krant biedt echter te vaak enkele een uitgebreid forum voor negatieve berichtgeving, die weinig neutraal is. Een laatste reeks achtergrondartikels belicht verschillende aspecten van de „revolutie‟ zelf. Een artikel in de krant van 21 december handelt over de rol van de Hongaarse radio in de berichtgeving over Roemenië: “Radio Boedapest, bron van Roemenië-nieuws.” Ook verder komt deze belangrijke rol van het buurland aan bod. Een opinieartikel van 22 december kopt: “Hongarije geeft weer het voorbeeld.” Een ander aspect is de rol van de televisie. Op 26 december verschijnt hierover een artikel. “Een uniek, en relatief nieuw aspect, is bovendien dat de volksopstand werd geleid vanuit de televisiestudio‟s van de nationale Roemeense omroep in Boekarest. Het belang van het televisiestation kan nauwelijks onderschat (!) worden.” Enerzijds benadrukt men de voordelen van dit medium. Anderzijds wijst men er ook op dat chaos en verwarring ontstond over heel de wereld werd verspreid.

266

Opmerkelijk is het artikel van 26 december dat kopt: “Ceausescu geëxecuteerd. Volkerenmoord op 60 000 Roemenen.” In deze kop lijkt men de executie te rechtvaardigen. Het is niet volledig duidelijk dat de term „volkerenmoord‟ door de rechters was opgevoerd. Over de term „volkerenmoord‟ bestaat in deze context een hele hetze. Deze controverse verklaarde ik in het hoofdstuk „geschiedenis‟. Dat de Vooruit/De Morgen deze term ook gebruikt in zijn subtitel getuigt van een weinig kritische houding tegen het proces van de Ceausescu‟s. Ook in het artikel zelf blijft men slechts afstandelijk bericht geven over dit proces. Een totaal ander soort artikel vinden we op 22 december: “Vice-premier Gheorghe Oprea: „Een groot aantal doden? Niets van waar‟!” Hier horen we een heel andere mening over de zogenaamde slachtpartij in Timisoara. Toch lijkt men niet erg veel waarde te hechten aan zijn uitspraken. Men citeert namelijk een totaal absurde uitspraak: “Nog geen tien mensen zijn omgekomen, laat staan duizenden!” Anderzijds laat men deze ene keer toch een andere stem aan het woord. Net als in De Standaard wordt ook hier het andere gezicht van Ceausescu belicht. Terwijl men in De Standaard ook in eigen boezem tast, wordt de situatie hier anders voorgesteld. De kop van een artikel van 27 december luidt: “Hoe Ceausescu het Westen van zijn goede bedoelingen overtuigde.” Het is dus niet het Westen dat blind bleef voor tirannie van Ceausescu, het was Ceausescu zelf die het Westen om de tuin leidde. Dit klink heel anders dan het in De Standaard wordt vorgesteld. In dit artikel gebruikt men het boek van Ion Pacepa (zie ook hoofdstuk 4: geschiedenis), zonder zich echt kritisch op te stellen tegenover zijn informatie. De Vooruit/De Morgen haalt verschillende keren zijn informatie of uitspraken uit andere kranten. In een artikel van 19 december verwijst men naar de „Sunday Correspondent‟. Men schreef in deze Britse krant dat de „laatste domino‟ nu zou kunnen kantelen: “Het initiatief kan de katalysator die de geïsoleerde haarden van verzet kan omvormen in het soort van massabeweging dat geleid heeft tot het in elkaar storten van regimes elders in Oost-Europa.” Dit soort bronvermelding doet de krant in geloofwaardigheid toenemen. Men neemt deze uitspraak over omdat ook de Vooruit/De Morgen van mening dat het einde van het regime van Ceausescu in zicht is. In een opinieartikel van 20 december verwijst men naar een buitenlandse krant: “Ceausescu, die gisteren nog door de Britse Times werd vergeleken met de bloeddorstige Romeinse keizer Caligula …” De Vooruit/De Morgen maakt niet enkel dit soort verwijzingen naar andere media, maar neemt vaak ook hele artikels over van andere kranten of schrijvers. Van Gyorgy Konrad wordt tweemaal een artikel gepubliceerd. Deze joods-Hongaarse schrijver is als Hongaar uiteraard niet onpartijdig. Hij beleefde het Roemenië onder Ceausescu als 267

(half) betrokken partij van veel dichterbij. In zijn eerste artikel (“Ook het doden van een tiran is moord.” 23/12) plaatst hij de toestand van Roemenië in de ruimere geschiedenis van de 21ste eeuw. Hij benadert de hele kwestie op een filosofische manier. Dit doet de lezer zeker aan het denken zetten. De kop van zijn andere artikel luidt:“De welkome revoluties in onze buurlanden.” (26/12) Dit is een erg hoopvol artikel. Het opent met de zin: “De feiten bewijzen thans dat de utopist meer gelijk had dan de scepticus.” Opnieuw behandelt hij de Roemeense kwestie met veel zin voor historisch inzicht en filosofie. Het aantal opinieartikels in de Vooruit/De Morgen zijn iets groter in aantal. Afgaande op de koppen, zijn ze ook erg kritisch. Een goed voorbeeld van een erg kritisch opiniestuk is dat van 29 december: “Standpunt: Mensenrechten zijn een kwestie van breedtegraad.” Hier durft de journalist een beschuldigende vinger uitsteken naar de westerse landen, die Roemenië pas ter hulp kwamen als het regime al stevig aan het wankelen was. “Er is bijzonder weinig moed voor nodig om een ambassadeur op het matje te roepen van een regime dat zijn laatste adem uitblaast.” Ook nu het regime gevallen is, begint men plots allerhande hulpacties op touw te zetten. En ook dat is de pijnlijke waarheid van de Roemeense „revolutie‟. De illustraties in de Vooruit/De Morgen zijn veel talrijker dan in De Standaard. Opvallend is dat men tot zeven keer toe een hele voorpagina wijdt aan Roemenië, vanaf de eerste betoging over de dood van Ceausescu tot de hulpacties van België en andere landen. Zeer grote foto‟s omvatten de totale eerste pagina. Qua fotomateriaal in het algemeen heeft de Vooruit/De Morgen een voorsprong op De Standaard. Foto‟s betekenen niet onvoorwaardelijk een meerwaarde. In dit geval is het nog een extra bewijs voor de immense aandacht die de krant aan de Roemeense kwestie schenkt. De foto‟s geven erg uiteenlopende beelden. Er worden vele foto‟s van de Conducator en zijn vrouw gepubliceerd. Daarnaast zijn er de erg gruwelijke beelden van de zogenaamde massagraven, kapotgeschoten gebouwen en mensenmassa‟s, maar ook foto‟s van vreugdevolle Roemenen en het dagdagelijkse leven van de Roemenen. In de krant van 27 december is er een ganse fotoreportage van Timisoara. In deze reportage zien we dezelfde verscheidenheid van thema‟s. In tegenstelling tot in De Standaard staan er in de Vooruit/De Morgen enkele cartoons. Twee cartoons zijn van de Vlaamse cartoonist ZAK, maar er is ook een cartoon van een Roemeense tekenaar. Cartoons bieden een andere, vaak sarcastische kijk op de dingen. In dat opzicht is de Vooruit/De Morgen veel verfrissender dan De Standaard.

268

Deze cartoon is van de beroemdste cartoonist van Roemenië, Mihai Stanescu. Hij won tweemaal het cartoonfestival van Knokke-Heist. De publicatie van deze cartoon kan gelden als een eerbewijs aan Stanescu en aan de Roemenen in het algemeen. De cartoon schetst het beeld van hoe de Roemenen louter als middelen worden gebruikt. Zij worden letterlijk de kop ingedrukt om wegen voor het „Genie van de Karpaten‟ te plaveien.

Deze twee cartoons van ZAK zijn vervuld van zwarte humor. In de eerste cartoon verwijst ZAK naar de beslissing de grenzen te sluiten na de gewelddadige betogingen in Timisoara. Hier wordt echter geen link gelegd met de betoging, maar wel met de ondervoeding van de bevolking. Het risico dat men ten gevolge van hun lage gewicht weg kunnen waaien geeft ZAK aan als de eigenlijke reden voor het sluiten van de grenzen. De tweede cartoon combineert de kerstsfeer met het gruwelijke neerslaan van de protesten. Bij kerst worden gewoonlijk de kalkoenen geslacht om gezellig te tafelen. Dit keer wordt de Roemeense bevolking geslacht. De kalkoenen voelen zich ronduit gediscrimineerd. 269

7.21.2 Conclusie In vergelijking met de Vooruit/De Morgen blijft De Standaard in zijn berichtgeving over de Roemeense kwestie nog behoorlijk neutraal. In verband met het dodental van de betoging van 17 december blijft De Standaard erg voorzichtig. Dit spreekt zeer in het voordeel van de journalistieke geloofwaardigheid van de krant. Men geeft steeds zijn bronnen weer en gebruikt vaak de voorwaardelijke wijs. Ook zijn de journalisten van De Standaard niet vergeten dat het Westen Ceausescu aanvankelijk steeds met open armen ontving. Uiteraard zien we in deze situatie ook erg pessimistische krantenkoppen en berichten in De Standaard. De negatieve koppen blijven in De Standaard duidelijk in de minderheid tegenover een overwicht van eerder zakelijke koppen. De meeste slechte uitspraken komen echter meestal van Roemenen zelf. Slechts één artikel is werkelijk heel negatief geladen, maar ook hier is een Roemeen aan het woord. Enkele achtergrondartikels zorgen voor een groter inzicht bij de lezer. Qua achtergrond blijft de lezer zeker op zijn honger. Kritische noten blijven echter te vaak uit. Slechts een paar keer raakt men een pijnlijk punt aan. De opinieartikels slagen erin om af en toe een ander licht te werpen, maar blijven veelal meer aan de oppervlakte. Op het vlak van illustraties blijft De Standaard erg functioneel. Er worden informatieve kaartjes en foto‟s van betrokkenen gepubliceerd. In verband met de gevechten in de Roemeense steden zetten huiveringwekkende beelden de artikels kracht bij. In de Vooruit/De Morgen verschijnen er opmerkelijk meer artikels in deze periode. De verscheidenheid van de artikels is ook veel groter. Feitelijk nieuws staat er naast tal van achtergrondartikels en opiniestukken. Deze uitgebreide belangstelling wijst erop dat de Roemeense revolutie een heet hangijzer is voor de redactie van de Vooruit/De Morgen. Dit is bovendien ook af te leiden uit de vele voorpagina‟s die volledig aan de Roemeense kwestie worden gewijd. Het meest zichtbare verschil met De Standaard is dat er in de Vooruit/De Morgen veel meer foto‟s verschijnen. Er worden ook enkele cartoons afgebeeld. Deze geven zeer kernachtig een scherpe mening weer aan de hand van een humoristische noot. Dit is een alternatieve zienswijze die De Standaard niet gebruikt. De berichtgeving van de Vooruit/De Morgen is veel kritischer. Niet enkel in de opinieartikels, maar ook in de feitelijke berichtgeving geeft men meer dan eens ongezouten commentaar. Reeds in koppen straalt het negativisme van de pagina‟s. Het doel van de koppen ligt eerder in de rechtstreekse confrontatie van de lezer. De Vooruit/De Morgen laat zich erg negatief uit

270

over de gebeurtenissen in Roemenië. Toch gaat de krant – meer dan De Standaard – geen kritiek uit de weg die onze eigen politieke leiders aangaat. Anders dan in De Standaard geeft de Vooruit/De Morgen veel meer diepgravende achtergrondinformatie. Men gaat op zoek naar de oorzaken van de opstand en legt verschillende aspecten van de „revolutie‟ bloot. Andere artikels belichten tal van aspecten van het Ceausescuregime zelf. Op die manier worden er veel meer thema‟s aangesneden dan in De standaard. Ook worden gevarieerde personen aan het woord gelaten. Toch wijzen de neuzen van deze getuigen steeds in dezelfde richting. Er is amper plaats voor een meer genuanceerde mening. Deze onomwonden berichtgeving heeft enkele belangrijke minpunten. In verband met het dodencijfer is de Vooruit/De Morgen absoluut niet kritisch en laat zich meeslepen door de hysterie die alle media lijkt in te palmen. Een andere negatief gevolg is het tekort van andere meningen. Toch gaat ook de Vooruit/De Morgen niet voorbij aan de optimistische houding van het Westen in het begin van Ceausescu‟s ambtstermijn. Een pluspunt van de Vooruit/De Morgen is dan weer dat men geregeld stukken overneemt van andere kranten. Men stelt de eigen mening niet voorop en toont interesse voor vernieuwende inzichten. Dit geeft de lezer een meer open blik. “Roemenië sluit zijn grenzen na massaal protest. Begint Stalinistisch bolwerk te wankelen?” De Standaard, 19 december Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met kaart Bron: AP/Reuter Oppervlakte: groot “Stalins museum” De Standaard, 19 december Plaats in de krant: pagina 4 Opinieartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: groot “Opnieuw geweld in Timisoara.” De Standaard, 20 december Plaats in de krant: pagina 1 271

Feitelijk nieuws Bron: AP/Reuter Oppervlakte: middelmatig “Schaarse getuigen over Ceausescu Tienanmen.” De Standaard, 20 december Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Bron: AP/Reuter Oppervlakte: middelmatig “Ceausescu wijt onrust aan groepen fascisten.” De Standaard, 21 december Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: AP Oppervlakte: middelmatig “Onrust breidt zich uit bij terugkeer Ceausescu.” De Standaard, 21 december Plaats in de krant: pagina 6 Feitelijk nieuws Bron: AFP/AP Oppervlakte: middelmatig “Veiligheidstroepen openen vuur op betogers in woelig Boekarest.” De Standaard, 22 december Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: AFP/AP/DPA/Reuter Oppervlakte: groot “Transsylvanië en Moldavië leiden verzet in Roemenië.” De Standaard, 22 december Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws 272

Artikel met kaart Bron: AP Oppervlakte: middelmatig “Tegenaanval kan Ceausescu niet redden. Sovjetleider Gorbastjov steunt „rechtvaardige zaak van Roemeense volk‟.” De Standaard, 23 december Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: AP/DPA/Reuter Oppervlakte: middelmatig “Ceausescu slachtoffer van zijn mythomanie.” De Standaard, 23 december Plaats in de krant: pagina 4 Achtergrond Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: groot “Uitkijk: Door ongeloof bevangen.” De Standaard, 23 december Plaats in de krant: pagina 4 Opinieartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Manescu: trouw partijlid werd dissident.” De Standaard, 23 december Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: AP Oppervlakte: middelmatig

273

“De laatste, lelijkste kamer van Stalins Europees huis.” De Standaard, 23 december Plaats in de krant: pagina 4 Achtergrondartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: groot “Ceausescu na geheim proces geëxecuteerd.” De Standaard, 26 december Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met foto‟s Bron: AP/Reuter Oppervlakte: groot “Grimmige kerstnacht in Timisoara.” De Standaard, 26 december Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Reïntegratie.” De Standaard, 26 december Plaats in de krant: pagina 1 Opinieartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: groot “Gorbatsjov wijst westerse vrijbrief voor invasie af.” De Standaard, 26 december Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Bron: AP/NYT Oppervlakte: middelmatig

274

“Securitate was sterker dan gewantrouwd leger.” De Standaard, 26 december Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: AP/NYT Oppervlakte: middelmatig “Waar en wanneer werd Ceausescu gearresteerd?” De Standaard, 26 december Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Bron: AFP/Reuter Oppervlakte: middelmatig “Roemenen leven op hun zenuwen.” De Standaard, 27 december Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Roemenië heeft nieuwe regering en ziet laatste momenten Ceausescu.” De Standaard, 27 december Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met foto‟s Bron: AP Oppervlakte: middelmatig “De tiran is dood maar alles is nog niet voorbij.” De Standaard, 27 december Plaats in de krant: pagina 5 Feitelijk nieuws Artikel met foto

275

Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Elena Ceausescu, de ongekroonde koningin.” De Standaard, 27 december Plaats in de krant: pagina 5 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: AP Oppervlakte: groot “Securitate-saboteur gevat op sneltrein.” De Standaard, 27 december Plaats in de krant: pagina 5 Feitelijk nieuws Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: zeer klein “Uitkijk: de grootste domino‟s.” De Standaard, 27 december Plaats in de krant: pagina 5 Opinieartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig

276

“Boekarest ruimt puin van burgeroorlog.” De Standaard, 28 december Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Artikel met foto‟s Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Roemenië wordt nooit meer communistisch.” De Standaard, 28 december Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: AP/AFP/Reuter Oppervlakte: middelmatig “Ceausescu‟s flater: een ooggetuigenverslag.” De Standaard, 28 december Plaats in de krant: pagina 4 Achtergrondartikel Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: groot “Vier jaar moeilijkheden om één brief.” De Standaard, 28 december Plaats in de krant: pagina 4 Achtergrondartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: groot “Uitkijk: meegesleurde kameraden” De Standaard, 28 december Plaats in de krant: pagina 4 Opinieartikel

277

Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Dodencijfer in Roemenië veel lager dan gezegd.” De Standaard, 29 december Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Bron: AP/UPI Oppervlakte: middelmatig “Uitkijk: Boedapest-Boekarest.” De Standaard, 30 december Plaats in de krant: pagina 4 Opinieartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Toen Ceausescu nog in de gunst stond.” De Standaard, 30 december Plaats in de krant: pagina 4 Achtergrondartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Kinderen zijn erg ondervoed.” De Standaard, 30 december Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Leger mitrailleerde vanuit helikopter. Getuigen spreken van honderden doden in Roemenië.” Vooruit/De Morgen, 19 december Plaats in de krant: pagina 1 Enkel kop

278

“Tientallen doden onder Roemeense betogers. Ceausescu op staatsbezoek in Iran.” Vooruit/De Morgen, 19 december Plaats in de krant: pagina 8 Feitelijk nieuws Artikel met kaart en foto Bron: „persagentschappen‟ Oppervlakte: zeer groot “Standpunt: Welke legitimiteit heeft een stalinistische farao?” Vooruit/De Morgen, 19 december Plaats in de krant: pagina 8 Opinieartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Van dominee naar domino. Iedereen heeft wel een grief tegen Ceausescu.” Vooruit/De Morgen, 19 december Plaats in de krant: pagina 9 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: Reuter Oppervlakte: groot “Weverbergh: „Eigenlijk is dit een hongeropstand.‟” Vooruit/De Morgen, 19 december Plaats in de krant: pagina 9 Achtergrondartikel Artikel met cartoon Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Een parasiet spreekt. De ongeneeslijke woede van een Roemeense vluchteling.” Vooruit/De Morgen, 19 december Plaats in de krant: pagina 28-29 (Sluitstuk) Achtergrondartikel

279

Artikel met foto‟s Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: zeer groot (2 pagina‟s) “„Tanks reden over betogers‟. Hongaarse radio bevestigt honderden doden.” Vooruit/De Morgen, 20 december Volledige voorpagina Kop met grote tekening van Ceausescu “„Het was een bloedige orgie van geweld.‟ Meer details over Roemeensbloedbad.” Vooruit/De Morgen, 20 december Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Artikel met grote foto Bron: niet vermeld Oppervlakte: zeer groot “Geen georganiseerde oppositie.” Vooruit/De Morgen, 20 december Plaats in de krant: pagina 4 Opinieartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Goma: „Er bestaan twee personen die geen angst hebben van de geheime politie, Ceausescu en ik.‟” Vooruit/De Morgen, 20 december Plaats in de krant: pagina 4 Achtergrondartikel Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “„Levenswerk‟ Ceausescu nadert voltooiing. Paleis van 296 miljard.” Vooruit/De Morgen, 20 december Plaats in de krant: pagina 5 280

Feitelijk nieuws Artikel met grote foto Bron: niet vermeld Oppervlakte: middelmatig “Het familiebedrijf van de Ceausescu‟s.” Vooruit/De Morgen, 20 december Plaats in de krant: pagina 5 Feitelijk nieuws Artikel met cartoon Bron: niet vermeld Oppervlakte: middelmatig “Ceausescu geeft optreden van Roemeens leger toe.” Vooruit/De Morgen, 21 december Plaats in de krant: pagina 1 Feitelijk nieuws Grote foto met onderschrift Bron: niet vermeld “Ceausescu verbiedt betogingen. Noodtoestand uitgeroepen in district Timis.” Vooruit/De Morgen, 21 december Plaats in de krant: pagina 6 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: persagentschappen Oppervlakte: zeer groot “Dominee Tökes door Securitate opgepakt en verbannen.” Vooruit/De Morgen, 21 december Plaats in de krant: pagina 7 Feitelijk nieuws Bron: niet vermeld Oppervlakte: middelmatig

281

“Elena, de „Iron Lady‟ naast de Conducator.” Vooruit/De Morgen, 21 december Plaats in de krant: pagina 7 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: niet vermeld Oppervlakte: middelmatig “Radio Boedapest bron van Roemenië-nieuws.” Vooruit/De Morgen, 21 december Plaats in de krant: pagina 7 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Boekarest bloedt. Ceausescu spreken belet.” Vooruit/De Morgen, 22 december Volledige voorpagina Kop met cartoon “Opnieuw tanks en soldaten. Hongaarse televisie meldt bloedbad in de stad Arad.” Vooruit/De Morgen, 22 december Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: niet vermeld Oppervlakte: zeer groot “Ceausescu: „Verdedigen met alles wat in onze macht ligt.‟ Tweede rede in 24 uur onderbroken.” Vooruit/De Morgen, 22 december Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Artikel met foto

282

Bron: niet vermeld Oppervlakte: middelmatig “Hongarije geeft weer het voorbeeld.” Vooruit/De Morgen, 22 december Plaats in de krant: pagina 4 Opinieartikel Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “„Groot aantal doden? Niets van waar!‟ Vice-premier Gheorge Oprea.” Vooruit/De Morgen, 22 december Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Bron: niet vermeld Oppervlakte: middelmatig “Ceausescu, Dracula en Vlad de Spietser.” Vooruit/De Morgen, 22 december Plaats in de krant: pagina 5 Achtergrondartikel Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “„Honger en kou zijn minder erg dan voortdurende angst.‟ Het dagelijkse leven in Roemenië.” Vooruit/De Morgen, 22 december Plaats in de krant: pagina 5 Feitelijk nieuws Artikel met foto en cartoon Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: zeer groot

283

“Ciao Sescu.” Vooruit/De Morgen, 23 december Volledige voorpagina Kop met foto “Het einde van een tiran.” Vooruit/De Morgen, 23 december Volledig pagina 3 Kop met foto en onderschrift “Burgeroorlog in Boekarest.” Vooruit/De Morgen, 23 december Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: niet vermeld Oppervlakte: zeer groot “Het laatste bastion is nu ook gevallen.” Vooruit/De Morgen, 23 december Plaats in de krant: pagina 4 Opinieartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Ook het doden van een tiran is moord.” Vooruit/De Morgen, 23 december Plaats in de krant: pagina 5 Opinieartikel Artikel met foto Bron: Gyorgy Konrad Oppervlakte: groot

284

“Eerste massagraven ontdekt.” Vooruit/De Morgen, 23 december Plaats in de krant: pagina 5 Feitelijk nieuws Bron: niet vermeld Oppervlakte: middelmatig “Van bewogen boer tot gevaarlijke grijsaard. De levensloop van de heer Nicolae C.” Vooruit/De Morgen, 23 december Plaats in de krant: pagina 6 Achtergrondartikel Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: groot “Regisseur Nicolae Caranfil: „Een rode kerstmis, maar toch een kerstmis.‟” Vooruit/De Morgen, 23 december Plaats in de krant: pagina 6 Achtergrondartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: groot “De hel van de „Popa Sapka‟. Het getuigenis van een Roemeense ex-gevangene.” Vooruit/De Morgen, 23 december Plaats in de krant: pagina 7 Achtergrondartikel Artikel met foto Bron: De Volkskrant Oppervlakte: zeer groot “De antichrist is op kerstdag overleden.” Vooruit/De Morgen, 26 december Volledig voorpagina Kop met foto

285

“Ceausescu geëxecuteerd. „Volkerenmoord op 60 000 Roemenen.‟” Vooruit/De Morgen, 26 december Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: niet vermeld Oppervlakte: zeer groot “Zwarte kerst in Timisoara.” Vooruit/De Morgen, 26 december Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Artikel met foto‟s Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: zeer groot "De televisiestudio als wapen." Vooruit/De Morgen, 26 december Plaats in de krant: pagina 5 Feitelijk nieuws Bron: niet vermeld Oppervlakte: middelmatig “Standpunt: Na Auschwitz, Oradour en The Killing Fields is er nu Timisoara.” Vooruit/De Morgen, 26 december Plaats in de krant: pagina 6 Opinieartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Wie is wie in het nieuwe Roemenië. Dichters, dissidenten en KP-leden in een front.” Vooruit/De Morgen, 26 december Plaats in de krant: pagina 7 Feitelijk nieuws

286

Bron: niet vermeld Oppervlakte: groot “Ceausescu-fortuin geblokkeerd. Ruim 15 miljard frank in Zwitserse kluizen.” Vooruit/De Morgen, 26 december Plaats in de krant: pagina 8 Feitelijk nieuws Bron: niet vermeld Oppervlakte: middelmatig “De Pretoriaanse wacht van Ceausescu. Elke Roemeen werd afgeluisterd door de Securitate.” Vooruit/De Morgen, 26 december Plaats in de krant: pagina 9 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: groot “Maak geen helden en geen martelaren.” Vooruit/De Morgen, 26 december Plaats in de krant: pagina 9 Achtergrondartikel Artikel met foto Bron: niet vermeld Oppervlakte: groot “„Behoed mij, Heer, voor hen die het goed met me voorhebben.‟ Portret van de vervolgde Roemeense dichter Mircea Dinescu.” Vooruit/De Morgen, 26 december Plaats in de krant: pagina 10 Achtergrondartikel Bron: De Volkskrant Oppervlakte: groot

287

“De welkome revoluties in onze buurlanden.” Vooruit/De Morgen, 26 december Plaats in de krant: pagina 11 Opinieartikel Bron: Gyorgy Konrad Oppervlakte: zeer groot “We zijn nu een deel van de wereld.” Vooruit/De Morgen, 27 december Volledige voorpagina Kop met foto “Roemenië heeft nieuwe regering. Bevolking op straat: „Geen communisten meer.‟” Vooruit/De Morgen, 27 december Plaats in de krant: pagina 3 Feitelijk nieuws Artikel met foto‟s Bron: niet vermeld Oppervlakte: zeer groot “Executie en proces op video. Voltrekking vonnis op geheime basis.” Vooruit/De Morgen, 27 december Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: niet vermeld Oppervlakte: groot “Wij wilden hem laten leven, maar dan zoals wij. Alleen maar varkenspoten om te eten.” Vooruit/De Morgen, 27 december Plaats in de krant: pagina 5 Achtergrondartikel Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig 288

“Roemeense pers krijgt nieuw gezicht.” Vooruit/De Morgen, 27 december Plaats in de krant: pagina 6 Feitelijk nieuws Bron: niet vermeld Oppervlakte: klein “Standpunt: Het snelle einde van een gehate dictator.” Vooruit/De Morgen, 27 december Plaats in de krant: pagina 6 Opinieartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Hoe Ceausescu het Westen van zijn goede bedoelingen overtuigde.” Vooruit/De Morgen, 27 december Plaats in de krant: pagina 7 Achtergrondartikel Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: zeer groot “Het mysterie van de Roemeense tunnels.” Vooruit/De Morgen, 27 december Plaats in de krant: pagina 11 Feitelijk nieuws Bron: niet vermeld Oppervlakte: klein “Onderzoek naar Ceausescu‟s geld.” Vooruit/De Morgen, 27 december Plaats in de krant: pagina 11 Feitelijk nieuws Bron: niet vermeld Oppervlakte: klein

289

“De Roemeense kerst: van uur tot uur.” Vooruit/De Morgen, 27 december Plaats in de krant: pagina 14 Feitelijk nieuws Bron: niet vermeld Oppervlakte: groot “„Wij weigeren dialoog met de oude KP.‟ Interview met Valentin Gurel Van de voorlopige regering.” Vooruit/De Morgen, 28 december Plaats in de krant: pagina 4 Interview Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Het einde van Ceausescu‟s wetten. Abortus wordt gelegaliseerd.” Vooruit/De Morgen, 28 december Plaats in de krant: pagina 4 Feitelijk nieuws Bron: niet vermeld Oppervlakte: middelmatig “Securitate was Ceausescu‟s meest doeltreffende moordwapen.” Vooruit/De Morgen, 28 december Plaats in de krant: pagina 5 Achtergrondartikel Artikel met foto Bron: niet vermeld Oppervlakte: groot “Ceausescu: „De bevolking had alles wat ze nodig had.‟ Proces uitgezonden op televisie.” Vooruit/De Morgen, 28 december Plaats in de krant: pagina 6 Feitelijk nieuws

290

Artikel met foto Bron: niet vermeld Oppervlakte: zeer groot “Roemeense tv toont nieuwe beelden van lijk Ceausescu.” Vooruit/De Morgen, 28 december Plaats in de krant: pagina 6 Feitelijk nieuws Bron: niet vermeld Oppervlakte: klein “Standpunt: Mensenrechten zijn een kwestie van breedtegraad.” Vooruit/De Morgen, 29 december Plaats in de krant: pagina 6 Opinieartikel Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Securitate-terreur kan nog jaren blijven duren.” Vooruit/De Morgen, 29 december Plaats in de krant: pagina 9 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: persagentschappen Oppervlakte: middelmatig “Securitate biedt nog steeds weerstand.” Vooruit/De Morgen, 30 december Plaats in de krant: pagina 10 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: persagentschappen Oppervlakte: groot

291

“Van Tienanmen naar Timisoara en terug. Li Peng kondigt strijd voor socialisme aan.” Vooruit/De Morgen, 30 december Plaats in de krant: pagina 11 Feitelijk nieuws Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: middelmatig “Roemeense kinderen jarenlang ondervoed. „De situatie was al rampzalig vóór Timisoara.‟” Vooruit/De Morgen, 30 december Plaats in de krant: pagina 13 Achtergrondartikel Artikel met foto Bron: eigen berichtgeving Oppervlakte: zeer groot

292

8

Kwantitatieve analyse

Grafiek 1 toont duidelijk aan dat in het totaal veel meer artikels verschenen zijn in De Standaard. We kunnen De Standaard en de Vooruit/De Morgen echter moeilijk kwantitatief vergelijken. Wanneer we in grafiek 2 kijken naar het aantal artikels per gekozen moment, valt op dat er in De Standaard op elk moment meer artikels verschenen, behalve in maart 1965 en in december 1989. Tegen het einde van de jaren ‟80 is de Vooruit/De Morgen sterk gewijzigd. Bij de eerste gekozen momenten in de jaren ‟60 bestond de krant slechts uit een aantal pagina‟s. Een groot deel hiervan werd besteed aan sportberichtgeving. Daarnaast nam ook regionaal nieuws een hap uit de Vooruit. Politieke, economische, sociale en buitenlandse berichtgeving bleef dus erg beperkt. Vanaf het einde van de jaren ‟70 en het begin van de jaren ‟80 verandert de krant aanzienlijk. Vanaf 1978 verscheen de Vooruit/De Morgen over heel Vlaanderen. Het is pas vanaf dan dat de twee kranten kwantitatief echt vergelijkbaar zijn. Aantal artikels (grafiek 1) 140 120 100 80 60 40 20 0 De Standaard

Vooruit/DM

In grafiek 2 zien we voor De Standaard de grootste pieken in het aantal artikels in 1967, 1968, 1969, 1971 en 1977. Vooral het bezoek van de Amerikaanse president Nixon in 1969 deed blijkbaar veel stof opwaaien. Daarna volgt de crisis rond de Praagse Lente. Ceausescu nam in die kwestie immers een non-conformistische positie in. Deze alternatieve houding druiste in tegen de Sovjets maar leverde hem veel sympathie op in het Westen. In 1967 was Roemenië het eerste land dat contacten aanknoopte met West-Duitsland. Ook dit feit werd door De Standaard erg belangrijk geacht. Ook het bezoek van Ceausescu aan China volgde men op de

293

voet. Het zijn dus voornamelijk de relaties met het buitenland die Ceausescu internationale pers opleveren. Een totaal ander soort gebeurtenis was de enorme aardbeving van 1977. Dit was het laatste onderwerp waarover uitgebreid bericht werd. Totaal aantal artikels (grafiek 2) 16

aantal artikels

14 12 10 De Standaard

8

Vooruit/DM

6 4 2

m ja rt/ n+ 65 au g/ 6 fe 7 b/ 6 ap 7 r/6 m 8 to ei/6 ts 8 ep /6 se 8 p ju l+ /68 au g/ 69 ju l/7 0 fe jun b+ /7 m 1 rt/ 72 ok t/7 m 2 rt/ 74 ok t/7 m 6 rt/ 7 de 7 c/ 8 m 5 ei /8 no 7 v/ 87 ja n/ 88

0

periode

Aantal artikels dec '89 (grafiek 3)

60

50

40

30

20

10

0 De Standaard

Vooruit/DM

Om de overzichtelijkheid te bewaren, plaatste ik de gegevens van december 1989 niet in grafiek 2, maar maakte ik de aparte grafiek 3. We zouden in grafiek 2 immers een te grote piek verkrijgen, waardoor de gegevens van de andere jaren zouden vervagen. Aangezien de twee kranten tot en met de jaren ‟70 kwantitatief amper met elkaar te vergelijken zijn, moest ik op zoek gaan naar meer bruikbare momenten. De gekozen momenten uit de jaren ‟80 zijn het meest geschikt voor een kwantitatief onderzoek. Aangezien er in decem294

ber 1985 en in mei 1987 geen artikels werden gepubliceerd in de Vooruit/De Morgen kunnen we pas goed beginnen vergelijken vanaf november 1987. Dit moment levert ons echter slechts 10 artikels in totaal: 6 artikels voor De Standaard en 4 voor de Vooruit/De Morgen. Om een behoorlijke kwantitatieve analyse op poten te zetten is dit eigenlijk te weinig. Vandaar dat ik enkel de artikels van december 1989 zal aanwenden. Dit wil zeker niet zeggen dat december 1989 representatief is voor de kwantitatieve verhouding tussen De Standaard en de Vooruit/De Morgen. Integendeel zelfs! De Vooruit/De Morgen kende immers nog maar pas een grote redactionele omschakeling. Misschien zou dit voor de jaren ‟90 wel representatief kunnen zijn, maar daar kunnen we slechts naar gissen. Dit is anderzijds tamelijk waarschijnlijk. De twee kranten worden vandaag immers beschouwd als de twee grootste kwaliteitskranten van Vlaanderen. Maar één zwaluw maakt de lente niet en een kwantitatief onderzoek van twee kranten over een tijdspanne van één maand is inderdaad ook erg mager. In december 1989 verschenen er in de Vooruit/De Morgen een pak meer artikels. De aanloop naar de val van Ceausescu en de ondergang van zijn regime zelf was voor de Vooruit/De Morgen duidelijk een heet hangijzer. In De Standaard verschenen – volgens mijn criteria (zie 7.21) – 34 artikels, terwijl er in de Vooruit/De Morgen 57 verschenen, dat is ruim twee derden meer. Er zijn een vijftal aspecten die ik in dit kwantitatieve onderzoek wil betrekken. 1

Ten eerste is dat de plaats die de artikels in de krant innemen. Gaat het voornamelijk om voorpaginanieuws? Hoe is de verhouding tussen het aantal artikels op de voorpagina en de artikels elders in de krant?

2

Ten tweede wil onderzoeken welk soort nieuws er in de kranten het meest wordt gepubliceerd. Daarbij wil ik ook de verhouding tussen deze verschillende soorten artikels onder de loep nemen. Welke krant hecht het meeste belang aan welk genre van artikels?

3

Een derde aspect zijn de bronnen van de kranten. Worden deze steeds vermeld? Hoe is de verhouding tussen eigen berichtgeving en nieuws verkregen via de persagentschappen? En gebruikt men soms stukken uit andere kranten?

4

Een vierde punt waar we naar op zoek gaan is de eventuele verschillen is de oppervlakte van de artikels. Publiceert de ene krant meer „zeer grote‟ artikels dan de andere krant?

295

5

Tenslotte zijn er de illustraties bij de artikels. Hier wordt niet enkel een onderscheid gemaakt in het aantal illustraties, maar ook in de soort illustraties. Tot de verschillende soorten horen foto‟s, kaartjes, cartoons en tot slot voorpagina-illustraties. Deze laatste soort illustraties zijn illustraties die een ganse voorpagina inpalmen. Ik acht deze van belang omdat zij niet als gewone foto‟s of cartoons kunnen beschouwd worden. Deze afbeeldingen bepalen immers klaarblijkelijk de hele inhoud van de krant.

8.1

Plaats in de krant

In december 1989 verschenen er pas artikels vanaf de negentiende. Tot het einde van de maand zullen er dagelijks artikels verschijnen. Van 19 tot 30 december verschenen er 10 kranten. Onderstaande grafiek toont het aantal artikels, verdeeld over de voorpagina en over plaatsen elders in de krant. Bij grafiek 4 moeten we enkele dingen in rekening brengen.  Ten eerste zien we dat het aantal aangegeven door de staaf van de Vooruit/De Morgen groter is dan het totaal aantal artikels. Op de staaf zijn er immers 7 subjecten op de voorpagina en 59 elders in de krant. Er zijn dus enkele zaken die ik hier wel in rekening bracht maar die niet in rekening gebracht waren bij het totaal aantal artikels. Ik rekende de zogenaamde „voorpagina-illustraties‟ (zie hierboven), die eigenlijk geen artikels zijn, mee bij items op de voorpagina. Daarnaast is er één krant waar er louter een kop zonder artikel verscheen op de voorpagina. Ook deze telde ik mee. We komen dan aan 7 items op de voorpagina. Elders in de krant vinden we 59 subjecten. Dit zijn op de eerste plaats de 57 gewone artikels. Daarbij komt nog een fotoreportage, die ik niet meetelde bij de artikels. Plus verscheen er op 23 december op pagina 3 van de krant een paginagrote foto met kop. Ook deze rekende ik niet mee bij het totaal aantal artikels.  We mogen ons niet laten misleiden door deze grafiek. Op enkele voorpagina‟s verschenen er namelijk meerdere artikels. Op andere voorpagina‟s waren er dan weer geen artikels te vinden. In De Standaard van 30 december was er bijvoorbeeld geen artikel op de voorpagina. De Vooruit/De Morgen had geen artikels op de voorpagina in de kranten van 28, 29 en 30 december. De Vooruit/De Morgen publiceerde dus nooit volledige artikels op de voorpagina. Ofwel plaatste men enkel een grote kop op de voorpagina, ofwel publiceerde men een paginagrote illustratie op de voorpagina.

296

Plaats in de krant (grafiek 4) 70 60 50 40

verder in krant voorpagina

30 20 10 0 De Standaard

Vooruit/DM

Wat kunnen we nu besluiten uit grafiek 4?  In grafiek 4 zien we voor De Standaard duidelijk een totaal andere verhouding tussen de artikels op de voorpagina en de artikels elders in de krant dan voor de Vooruit/De Morgen.  Binnenin de Vooruit/De Morgen verschenen veel meer artikels. Enerzijds trekt de krant veel aandacht door het gebruik van paginagrote afbeeldingen op de voorpagina, maar anderzijds besteed de krant ook elders in de krant zeer veel aandacht een de Roemeense „revolutie‟.  De Standaard gebruikt in verhouding veel vaker de voorpagina om artikels over de crisis in Roemenië te publiceren. In verhouding trekt de krant dus veel meer aandacht van de geïnteresseerde lezer, terwijl er in de krant zelf veel minder artikels staan.

8.2

Soort nieuws

Laten we de verschillen in de evenredigheden in het soort nieuws van de twee kranten bekijken. Uit grafiek 5 kunnen we besluiten dat De Standaard in verhouding meer feitelijk nieuws brengt. Ook qua opinieartikels heeft De Standaard een kleine voorsprong. Voor De Standaard ligt nadruk het meest op feitelijk nieuws. De Vooruit/De Morgen publiceerde in verhouding heel wat meer achtergrondartikels. De krant hecht er blijkbaar belang aan zijn lezers een grondige context mee te geven en meer te schrijven dan enkel louter feitelijk nieuws. De informatie die gegeven wordt in de achtergrondartikels kunnen zeker een meerwaarde voor de lezer bieden. In de Vooruit/De Morgen is er ook één enkel interview. De verscheidenheid in de Vooruit/De Morgen is opmerkelijk groter dan in De Standaard.

297

Soort nieuws (grafiek 5) 100,0%

80,0%

interview

60,0%

achtergrond opinieartikel 40,0%

feitelijk nieuws

20,0%

0,0% De Standaard

8.3

Vooruit/DM

Bron

Bij grafiek 6 hoort een korte opmerking. We zien dat de kolom van De Standaard boven de 100 % uitkomt. Dit komt omdat er twee artikels waren die zowel gebaseerd waren op gegevens van de persagentschappen als op de New York Times. De persagentschappen waarvan beide kranten informatie gebruiken zijn AP, Reuter, UPI en AFP. De Vooruit/De Morgen geeft niet altijd duidelijk aan op welke persagentschappen men zich baseert en vermeldt vaak enkel „van de persagentschappen‟. Bron (grafiek 6) 120,0%

100,0%

80,0% niet vermeld andere kranten

60,0%

persagentschappen eigen berichtgeving

40,0%

20,0%

0,0% De Standaard

Vooruit/DM

298

Grafiek 6 toont aan dat de verhouding tussen de eigen berichtgeving en de artikels op basis van informatie van de persagentschappen in De Standaard evenredig is. De Vooruit/De Morgen heeft een zeer groot deel artikels waarbij men de bron niet vermeldt. Het aandeel eigen berichtgeving is een pak kleiner dan in De Standaard. De twee kranten maken ook gebruik van de artikels van andere kranten. De Standaard wendt deze aan in de feitelijke artikels naast de informatie van de persagentschappen. De Vooruit/De Morgen vertaalt volledige opinieartikels neemt hen over. De Standaard Op die manier biedt de Vooruit/De Morgen meer inzage in de alternatieve opinies. De Vooruit/De Morgen hinkt qua bronvermelding zeker achterop op De Standaard.

8.4

Oppervlakte Grootte (grafiek 7) 100,0%

80,0%

zeer groot

60,0%

groot middelmatig klein

40,0%

zeer klein

20,0%

0,0% De Standaard

Vooruit/DM

Uit grafiek 7 kunnen we besluiten dat de Vooruit/De Morgen in verhouding veel meer plaats besteedt aan de crisis van 1989 in Roemenië. Meer dan 25 % van de artikels zijn zelfs zeer groot. Vaak gaat het hier om uitgebreide achtergrondartikels. De ingenomen plaats zegt niets over de kwaliteit van de berichtgeving. We kunnen wel stellen dat lezer veel meer afwisselende informatie verkrijgt en dat de lezer ook veel meer ideeën en opinies op zich afgevuurd krijgt. Het overgrote deel in De Standaard bestaat uit middelmatig grote berichten. Toch is de aandacht in De Standaard zeker niet ondermaats. Bijna dertig procent van de artikels zijn immers groot. We kunnen besluiten dat de Vooruit/De Morgen erg veel waarde hecht aan de berichtgeving over de Roemeense „revolutie‟. 299

8.5

Illustraties

In grafiek 8 werkte ik de gegevens niet relatief, maar absoluut uit. Dit zou ons namelijk een te vertekend beeld opleveren. Het zou dan lijken alsof De Standaard in verhouding vijfmaal zoveel kaartjes gebruikt dan de Vooruit/De Morgen, terwijl het verschil tussen de twee kranten slechts één enkel kaartje is. Bovendien kunnen we dit ook moeilijk in verhouding tot het aantal artikels beschouwen, aangezien ook dan een wanverhouding zou ontstaan. Het voordeel van deze grafiek is dat hier heel duidelijk de grote aandacht opvalt die de Vooruit/De Morgen spendeert aan illustraties. Illustraties (grafiek 8) 60

50

40

voorpaginaillustratie kaart

30

cartoon foto

20

10

0 De Standaard

Vooruit/DM

De Vooruit/De Morgen publiceerde meer dan drie keer zoveel illustraties dan De Standaard. (17 in De Standaard en 58 in de Vooruit/De Morgen). Afbeeldingen bieden niet zonder voorwaarde een meerwaarde. Ze horen de artikels te ondersteunen en aan de lezer meer inzicht te verschaffen. Een fotoreportage over Timisoara, zoals er in de Vooruit/De Morgen verscheen, kan de lezer een nieuwe indruk geven van de toestand in Roemenië zelf. De verscheidenheid van de illustraties is ook groter bij de Vooruit/De Standaard. Voorpaginaillustraties dienen voornamelijk om de aandacht van de lezers te trekken en om het belang van 300

de berichtgeving in de verf te zetten. Cartoons kunnen een kritische en humoristische visie op de feiten geven en bieden dus zeker een meerwaarde. Deze meerwaarde krijgen we niet in De Standaard. De Standaard houdt het eerder op een feitelijke benadering van de nieuws en publiceert daarom voornamelijk foto‟s die de inhoud van de artikels ondersteunen. Daarnaast maakt men de lezer ook aan de hand van kaartjes duidelijk waar zich de genoemde steden bevinden.

8.6

Conclusie

In december 1989 zijn de kwantitatieve verschilpunten tussen de twee kranten opvallend. De Standaard houdt zijn berichtgeving eerder kort en zakelijk, met daarbij ook enkele opinieartikels. Afbeeldingen zijn louter functioneel en dienen de inhoud van de artikels te benadrukken. De Vooruit/De Morgen verlaat veel vaker de weg van de pure feitelijke verslaggeving en bewandelt meer de wegen van de meer grondige onderzoeksjournalistiek. De Vooruit/De Morgen wil de lezer meer achtergrond en duiding meegeven. De illustraties zijn niet louter functioneel

301

9

Besluit

In dit besluitende hoofdstuk grijp ik terug naar de centrale vraag over de beeldvorming van Ceausescu. Eerst wil ik een kanttekening maken bij de term „beeldvorming‟. Deze term heeft een erg negatieve connotatie, in die zin dat men vaak spreekt over een „foute‟ of „verkeerde‟ voorstelling van personen. Het gaat echter niet om foutieve ideeën, maar wel om onvolledige en verwrongen voorstellingen van de realiteit. De oorzaken van deze verwrongen ideeën liggen in het focussen op één enkele invalshoek, waardoor men misvormde feiten voor werkelijkheid aanneemt. Het is de kunst van de historicus deze verwrongen beelden in een nieuw licht te plaatsen en weer in zijn juiste verhoudingen te herstellen. De historicus zal bij zijn bevindingen niet steeds op applaus getrakteerd worden. Integendeel zelfs, vaak zijn zulke onvolledige beelden bruikbare middelen in haatcampagnes. Het hedendaagse voorbeeld van de beeldvorming rond de tweespalt tussen Israëli‟s en Palestijnen is gekend. Ook wordt er graag vastgeklampt aan vertekende beelden van historische zaken en personen. Toen de film „Der Untergang‟ uitkwam, schreeuwden sommigen moord en brand omdat er een „te menselijk‟ beeld werd opgevoerd van de Führer, terwijl de film historisch voortreffelijk onderbouwd was. Bekijk het aantal studenten middeleeuwen en zie hoe velen zich laten leiden door het imago van de „donkere middeleeuwen‟. (De uitdrukking „middeleeuwen‟ verklaart al veel!) Vandaar dus het belang van onze functie als historicus. In verband met de beeldvorming van Ceausescu stelde ik enkele vragen voorop. Ten eerste, wat is de algemene beeldvorming doorheen de tijd? De tweede vraag was of er in deze beeldvorming een evolutie op te merken was. Tenslotte is er ook de vraag naar de verschillen tussen de twee onderzochte kranten. Ik kan de resultaten van mijn onderzoek in een aantal punten uiteenzetten. De meer algemene beeldvorming baseer ik voornamelijk op de berichtgeving in de Standaard. Op de verschilpunten tussen de twee kranten kom ik verder in dit besluit terug. Rond de persoon van Ceausescu was er reeds van in het begin een duidelijke beeldvorming. Bij het aantreden van Ceausescu in 1965 kwamen we over de nieuwe leider niets te weten, maar de Roemeense leiders werden toen al geroemd vanwege de onafhankelijke houding ten opzichte van de Sovjet-Unie. Men focuste zich voornamelijk op de internationale positie van het land en deze focus zou de eerste jaren geen wending nemen. In 1967 vonden er de eerste contacten plaats tussen een Oostblokland en West-Duitsland. Roemenië wierp zich op als 302

baanbreker tussen Oost en West. Dit leverde Ceausescu algemene positieve ruchtbaarheid op. De sfeer rond deze contacten was erg optimistisch en Ceausescu werd naar voor geschoven als een invloedrijk internationaal figuur. Ook toen de Roemeense minister van Buitenlandse Zaken Manescu in februari 1967 naar België kwam, had men veel positieve bewoordingen voor de Roemeense leider. (Een opvallend artikel in De Standaard in deze periode ging over de introductie van de pil in Oost-Europa. Enkel in Roemenië vond de pil geen ingang. Deze kennisgeving bood de journalisten een eerste kans om het land in een nieuw daglicht te stellen. Er werden echter geen kritische vragen gesteld en de journalist slaagde erin het relaas zo te weer te geven dat het positieve beeld over Roemenië stand hield.) Het jaar 1968 zou het fatsoenlijke imago van Roemenië en Ceausescu geen windeieren leggen. Voornamelijk tijdens de crisis rond de Praagse Lente kon Ceausescu zich op het internationale toneel profileren. Zijn weigering deel te nemen aan de inval in Tsjechoslowakije en zijn radicale veroordeling van die beslissing door de andere Warschaupactlanden, bepaalden dat jaar het beeld van Ceausescu als rechtvaardig leider. De contacten met de Franse president De Gaulle en de Belgische minister van Buitenlandse Zaken Harmel bekrachtigden nogmaals deze goede indruk. Nochtans waren er dat jaar ook gelegenheden om de Roemeense leider met andere ogen te bekijken. Tijdens een zitting van het Centrale Comité van de Roemeense Communistische Partij in het begin van 1968 werd de Roemeense vice-premier Draghici ontslagen. Bovendien oefende Ceausescu kritiek uit op zijn voorganger Gheorghiu-Dej. De reden hiervoor was dat de twee ervoor hadden gezorgd dat twee politici – vroeger, toen Ceausescu nog geen invloedrijke plaats had binnen de partij – onterecht waren geëxecuteerd. Op die manier slaagde Ceausescu erin zichzelf te legitimeren en de sterke figuur van Draghici uit te schakelen. Deze zaak zou bij de journalisten toch enkele kritische vragen hebben moeten doen rijzen. Over de kwestie bleef men echter kritiekloos bericht geven. De Praagse Lente zelf had ook aanleiding kunnen geven tot kritische bespiegelingen over de binnenlandse politiek van Ceausescu. Er was na de inval in Tsjechoslowakije angst ontstaan dat men ook Roemenië zou binnenvallen. Als men de vergelijking zou gemaakt hebben tussen Tsjechoslowakije en Roemenië zou men tot de constatering gekomen zijn dat Roemenië geen binnenlandse experimenten opzette, dat het land integendeel uiterst orthodox was en dat de dreiging van de SovjetUnie dus nihil was. Minister van Buitenlandse Zaken Harmel poneerde wel dat “Het communistische systeem in Roemenië niet veranderd was, noch de communistische overtuiging van ‟s lands leiders”, maar concrete vragen over het binnenlandse beleid bleven uit.

303

Het jaar nadien, in augustus 1969, kwam de Amerikaanse president Nixon op bezoek in Roemenië. Dit wakkerde het enthousiasme nog meer aan. Men plaatste de gemoedelijke en open sfeer van de contacten tussen de twee leiders voorop. Ceausescu werd afgeschilderd als een verstandig leider, die een diplomatieke spil kon vormen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. In 1970 werd er een nieuw vriendschapsverdrag met Sovjet-Unie getekend. Ook hier werd vooral het buitenlandse beleid van Ceausescu in rekening gebracht. Men benadrukte zeer sterk de scheefgetrokken verhoudingen tussen de Sovjet-Unie en Roemenië, waarbij de Roemeense leider een erg eigenzinnige persoonlijkheid werd toebedeeld. Tijdens het bezoek van Ceausescu aan China in 1971 maakte men gebruik van soortgelijke tegenstelling. Men schetste de dichotomie tussen de twee uitzonderingen Roemenië en China en de twee supermogendheden, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Met de twee grootmachten werd „machtspolitiek‟, „tirannie‟ en „imperialisme‟ geassocieerd. Met betrekking tot Roemenië gebruikte men termen als „vrede‟, „verzet‟ en „diplomatieke vaardigheden‟. Ook hier was het opvallende hoe hoog men de internationale rol van Ceausescu inschatte. Al die jaren werd het binnenlandse beleid van Ceausescu amper aangehaald. In 1972 kon men de greep van Ceausescu op de infomarmatiestroom vanuit Roemenië opmerken. In dat jaar werden er namelijk op vraag van de Roemeense leider geruchten verspreid dat een generaal zou zijn geëxecuteerd naar aanleiding van contraspionage aan de Sovjet-Unie. Op het moment dat er artikels verschenen in De Standaard wist men reeds dat het slechts om geruchten ging. Ondanks dit vreemde verhaal, dat Ceausescu toch in een ander daglicht stelde, bleven kritische bedenkingen eigenaardig genoeg nog steeds uit. Voor de komst van Ceausescu naar België in 1972 werden enkele cruciale pijnpunten van Ceausescu‟s beleid aangehaald, zoals bijvoorbeeld het minderhedenprobleem. Desondanks bleef het positieve beeld van Ceausescu overeind. Er leek op dat ogenblik meer kennis boven te komen over het Roemeense binnenlandse beleid, maar de Roemeense leider had blijkbaar de touwtjes van de media nog sterk in handen. Hij bleef erin slagen dissidente stemmen in de kiem te smoren. De eerste breuk in de aanhoudende positieve berichtgeving over het Roemenië onder Ceausescu, kwam er met het aftreden van premier Maurer in 1974. De toon leek zelfs helemaal om te slaan. Er werd een beeld van Ceausescu geschetst als dictator die iedereen uit de weg ruimt, zijn eigen idee wil doordrukken en geen enkele kritiek duldt. Het geloof in de bekwaamheid van de Roemeense leider maakt plaats voor wantrouwen. Bij het bezoek van het koningspaar aan Roemenië in 1976 verdwenen de kritische geluiden echter weer. 304

De aardbeving in Roemenië in 1977 deed de kritische geluiden weer opleven. In die periode werd vooral een tegenstelling opgevoerd tussen het dappere en arme Roemeense volk en de machtige Ceausescu. Toch bleven deze stemmen nog betrekkelijk gedeisd. Bij zulke rampen stond uiteraard het menselijke leed op de eerste plaats. In de jaren tachtig zullen de kritische geluiden hand over hand toenemen. De schendingen van de mensenrechten in Roemenië werden een belangrijk onderwerp. Het gebrek aan betrouwbare informatie bleef de journalisten parten spelen, al kwamen er barsten in de muur die Ceausescu om Roemenië had opgeworpen. Men was nog steeds gedwongen hun bijdragen te baseren op geruchten. In ieder geval was de focus verlegd naar het binnenlandse beleid. Het vooruitstrevende laagje werd langzamerhand weggevaagd en de chaos in Roemenië zelf kwam meer en meer naar boven. De Roemeense president verloor zijn gezicht en zijn radicale stalinisme werd breed uitgesmeerd. Bij de rellen in 1987 ging men nog relatief bedaard te werk in de verslaggeving. Men ging echter niet voorbij aan de heftigheid van de betogingen. De kritiek op Ceausescu werd steeds scherper. Toch bleef er ruimte voor positieve hoop op een definitieve ondergang van het regime van de Conducator. Tussen de politieke consequenties van de situatie door gaf men ook de dagdagelijkse beslommeringen van het volk een plaats in de berichtgeving. Op de verjaardag van Ceausescu in 1988 scherpte men de kritiek nog aan. Uiteindelijk ging het einde van het koppel Ceausescu in 1989 gepaard met een extreem negatieve beeldvorming. Hierboven schetste ik een algemeen beeld van de beeldvorming van Ceausescu. Hieruit is duidelijk een evolutie af te leiden. Tot ongeveer de helft van de jaren ‟70 bleef men focussen op de buitenlandse politiek van Ceausescu. Het eenzijdige beeld dat in die tijd gangbaar was, was het beeld van de unieke, open, vooruitstrevende en verstandige Oost-Europese leider, die rechtvaardigheid en vrije meningsuiting hoog in het vaandel draagt. Deze schijn zal Ceausescu – dankzij de gebrekkige informatiestromen vanuit Roemenië – lang in stand kunnen houden. Een eerste echte barst in dit imago krijgt hij in 1974. De ommekeer in de berichtgeving is niet radicaal. Men blijft nog steeds voorzichtig. De rellen in 1987 zullen een definitieve breuk betekenen in de beeldvorming. Van dan af neemt het slechte imago van Ceausescu een hoge vlucht. Allerlei kwalijke berichten over Roemenië en zijn leiders werden gepubliceerd: Ceausescu werd vergeleken met Dracula, de Roemeense bevolking was ondervoed en Ceausescu was een machtswellusteling die zijn familie in het zadel hielp en zijn bevolking liet creperen. De deksels van de smerige potjes werden geopend en de kentering was onomkeerbaar. 305

Een laatste centrale vraag was hoe de twee kranten van elkaar verschillen. Zoals gezegd bij de kwantitatieve analyse zijn de kranten in het begin moeilijk met elkaar te vergelijken. Over de hele lijn verschenen er meer artikels in De Standaard. Toch is het interessant om de berichten van beide kranten naast elkaar te leggen, al is het aantal artikels van de Vooruit veel kleiner. Voor beide kranten is het centrale thema tot midden jaren „70 de buitenlandse politiek van Ceausescu. Het is opvallend welke neutrale en afstandelijke stijl de Vooruit in de jaren zestig en zeventig hanteerde. Anderzijds ging deze stijl ook gepaard met een weinig kritische beoordeling van de feiten. De informatie blijft behoorlijk vlak. De Standaard daarentegen getuigde vaak wel van een bepaalde visie. Men trachtte deze opinies amper te verhullen. De Standaard had ook meer de neiging de zaken te overdrijven. Vaak schilderde men Ceausescu af als een figuur die de split tussen Oost en West zou kunnen helpen beëindigen. Opmerkelijk is hoe De Standaard in verband met het bezoek van Manescu aan België op een zeker ogenblik de zakelijke stijl volledig achter zich liet en uitgebreid bericht ging geven over de kledij en het uiterlijk van mevrouw Manescu. De sympathie van de journalist voor de Roemeense leiding viel niet te loochenen. Ook in het artikel over de introductie van de pil bleef De Standaard een erg positieve waardering uiten jegens de beslissingen van de Roemeense leiding. De hierboven genoemde kansen tot kritiek worden niet aangegrepen. In 1968 bleven de verschillen tussen De Standaard en de Vooruit hetzelfde. De Standaard koos voor radicaal positieve verslagen met een meer grondige achtergrond, terwijl de Vooruit veel voorzichtiger bleef, hoewel ook de Vooruit het zeker niet liet zijn appreciatie jegens Ceausescu uit te drukken. In verband met de Praagse Lente waren de koppen in de Vooruit zelfs veel meer uitgesproken. De berichtgeving met betrekking tot het bezoek van Nixon liep overeenkomstig. De Standaard schetste een beeld van de Roemeense leider met grote diplomatieke inzichten. Hier werden ook voor het eerst meldingen gemaakt over de binnenlandse politiek van Ceausescu, al bleven deze eerder kritiekloos. In beide kranten hield de nadruk op het buitenlandse beleid van de Conducator stand. Met betrekking tot het hernieuwde vriendschapsverdrag met de Sovjet-Unie en het bezoek aan China behield De Standaard dezelfde stijl. Roemenië werd als klein dapper land in contrast geplaatst met de grote machtige broer, de Sovjet-Unie. Ceausescu werd geassocieerd met „vrede‟, „verzet‟, „moed‟ en „diplomatieke vaardigheden‟. In het begin van de jaren ‟70 noemde De Standaard af en toe aspecten van het binnenlandse beleid van Ceausescu. Deze aspecten werden slechts kort aangeraakt, zonder dat er enige kritiek mee gepaard ging. De Vooruit maakte amper opmerkingen met betrekking tot Ceausescu‟s binnenlandse politiek. In de reeks artikels van de Vooruit is er één erg frappant. Journalist Gust De Muynck toonde hierin zijn tomeloze bewondering voor Ceausescu en zijn beleid. 306

Hij is zelfs lyrisch over de Conducator. “Hij is vis, vogel en landdier tegelijk. Hij moet tenminste tien zintuigen hebben.” Anderzijds kende hij de dictatoriale trekjes van de Roemeense nummer één, hij schreef hem zelfs machtsmisbruik toe. Desondanks bleef De Muynck Ceausescu‟s bewind steunen en worden de tirannieke eigenschappen van de Roemeense leider voor de Muynck ruimschoots gecompenseerd door zijn zogenaamde goede intenties. Het machiavellisme werd gerechtvaardigd. In De Standaard kwam er een kentering in 1974, bij het aftreden van premier Maurer. Het geloof in de Roemeense leider nam af en men beschreef hem als een dictator. De toon in De Standaard was totaal omgeslagen. De Vooruit gebruikte nog steeds een eerder afstandelijke en zakelijke toon. Vreemd genoeg verdween de meer kritische blik van De Standaard in oktober 1976. De kennelijk definitieve knak in 1974 maakte plaats voor afstandelijke beleefdheid. Toen het Belgische koningspaar in 1976 naar Roemenië reisde, keerde men terug naar het oude discours. Blijkbaar was het bezoek van onze eigen koning reden genoeg om kwalijke oordelen achterwege te laten. Men hield het daarom eerder op een nuchter verslag, zonder veel kritische overwegingen. Opnieuw stelde men de buitenlandse politiek van Ceausescu centraal. Waarschijnlijk wou men de stinkende potjes over het Roemeense binnenlandse beleid gedekt houden om de eer te houden aan Boudewijn en Fabiola, die klaarblijkelijk toch goed bevriend waren met het koppel Ceausescu. In de Vooruit verschenen over dit bezoek geen artikels. Bij de aardbeving van 1977 werd de nadruk voornamelijk op het menselijke aspect gelegd. Als er iets werd gezegd over de Roemeense leiding, ging dit in De Standaard gepaard met zeer kritische bedenkingen. De Standaard belichtte veel minder aspecten van deze aardbeving, maar kijkt verder dan de directe gevolgen van de ramp. Zowel de economische en menselijke gevolgen als de politieke gevolgen kwamen aan bod. De Vooruit gaf veel objectiever verslag, maar had minder oog voor de lange termijn gevolgen op politiek en sociaal vlak. De positieve berichtgeving kende dus eerder een ommekeer in De Standaard dan in de Vooruit. De krant greep in 1976 even terug naar een meer zakelijke stijl, maar in de berichtgeving over de aardbeving in 1977 gaf men Ceausescu meermaals een veeg uit de pan. De Vooruit hield een meer neutrale toon nog steeds aan. Pas in 1987 zagen we een heftige wending in het discours in de Vooruit/De morgen. In De Standaard verschenen in 1984 nog enkele negatieve artikels, maar deze bleven voornamelijk gebaseerd op geruchten. De klemtoon lag nu niet langer op de internationale positie van Ceausescu. De ware aard van de Roemeense leider kwam mettertijd naar boven, maar het land bleef te gesloten om de verhalen stellig te kunnen verdedigen. 307

Bij de rellen in 1987 veranderde de Vooruit/De Morgen in zijn berichtgeving over de Roemeense kwestie slechts weinig en de artikels bleven tamelijk feitelijk. Ook De Standaard bleef redelijk zakelijk, hoewel men meer emotioneel betrokken leek dan de Vooruit/De Morgen. De Standaaard ging anderzijds veel voorzichtiger om met onbekende bronnen. In de Vooruit/De Morgen kwamen we ondanks de meer beknopte berichtgeving meer te weten over de situatie in november en december van dat jaar. Beide kranten gingen diep in op de beslommeringen van het Roemeense volk. Ook de heftigheid van de demonstratie kwam in beide kranten aan bod. De kritiek tegenover Ceausescu was zowel in De Standaard als in de Vooruit/De Morgen erg scherp. Tal van negatieve bewoordingen worden met de Roemeense dictator geassocieerd. De verhouding tussen de twee kranten leken in verband met Ceausescu‟s zeventigste verjaardag omgekeerd te zijn. Beide kranten gebruikten harde woorden, maar De Vooruit/De Morgen stelde de tegenstelling tussen het leven van het Roemeense volk en de weelde van Ceausescu veel scherper. In december 1989 werd het onderscheid tussen de twee kranten nog frappanter. Beide kranten zijn tijdens de Roemeense „revolutie‟ uiterst pessimistisch. Laten we de verschillen nog eens kort op een rijtje zetten. Ten eerste verschenen er in de Vooruit/De Morgen veel meer artikels dan in De Standaard. Er werd meer achtergrond gegeven en de artikels zelf waren veel diepgaander en kritischer. Ook qua illustratiemateriaal stak de Vooruit/De Morgen er bovenuit. Deze illustraties waren niet louter illustratief, maar gaven ook meer inzicht en vaak ook kritiek. Daar hoorde ook een gezonde dosis zelfkritiek en kritiek op de westerse leiding bij. Door deze kritische opstelling liet de krant zich echter ook vaak meeslepen in een spiraal van negativiteit. In verband met het dodental was de Vooruit/De Morgen bijvoorbeeld absoluut niet kritisch. De Standaard daarentegen vermeldde steeds de gebruikte bronnen en ging veel voorzichtiger om met de verkregen informatie. Qua achtergrond bleef de lezer in De Standaard zeker op zijn honger en ook de opinieartikels bleven in verhouding met de Vooruit/De Morgen oppervlakkiger, hoewel toch ook enkele keren scherp uithaalde. De chaos in Roemenië in december 1989 biedt een erg interessante casus voor een breder onderzoek. Zeker op het vlak van kwantitatief onderzoek zijn er meerdere mogelijkheden. Bovendien kan een vergelijking met de verslaggeving in het buitenland meer inzichten geven. Ook de nasleep in 1990 is zeker voor onderzoek vatbaar. Wie was die nieuwe Roemeense leiding? Welke banden bestonden er nog met de communistische kompanen van Ceausescu?

308

Waren de meningen hierover verschillend in Oost- en West-Europa? Hoe kritisch stond men tegenover Iliescu en de zijnen? Dit onderzoek zou men zelfs tot vandaag kunnen doortrekken. Met betrekking tot de val van Ceausescu kan een onderzoek van de audiovisuele media erg boeiend zijn. Zoals gezegd in het hoofdstuk over de geschiedenis van Roemenië waren het vooral televisiebeelden die op dat ogenblik de loop van de „revolutie‟ zullen bepalen. Stof genoeg dus voor toekomstige scripties…

309

10 Bibliografie AGTEN Bram, De berichtgeving over de eerste Palestijnse Intifada in De Morgen en De Standaard, licentiaatverhandeling Nieuwste Tijden, UGent, 2004, 287 p. ALLEYNE M., International power and international communication, Basingstoke, Macmillan, 1995, XII, 181 p. ALLEYNE M. en WAGNER J., Stability and change at the „big four‟ news agencies, in: Journalism Quarterly, vol. 70, 1993, p. 40-50 ARENDT H., Over geweld, Antwerpen, Atlas, 2004, 156 p. BALTHAZAR Herman, Eigentijdse geschiedenis, Gent, Academia Press, 2003, 164 p. BELL A., GARRETT P., “Media and discourse: a critical overview”, in: BELL A., GARRETT P., Approaches to media discourse, Oxford, Blackwell, 1998, p. 11. BERELSON B., Content Analysis in Communications Research, Hafner, New York, 1971, 220 p. BERELSON B. en LAZARSFELD P.F., The Analysis of Communication Content, Columbia University, N.Y., 1948, s.p. BILTEREYST D., Internationale communicatie, Gent, Academia Press, 2001, s.p. BLOMMAERT J. en VERSCHUEREN J., Debating diversity. Analysing the discourse of tolerance, London, Routledge, 1998, XIV, 233 p. BLOMMAERT J., „De panoptische media en 11 september‟, in: Samenleving en politiek, IX, 2002, 4, p. 26 BLOMMAERT J., Ik stel vast : politiek taalgebruik, politieke vernieuwing en verrechtsing, Berchem, EPO, 2001. 187 p. BLOMMAERT J., VERSCHUEREN J., Het Belgische migrantendebat. De pragmatiek van het migrantendebat, Antwerpen, IPrA research center, 1992, 250 p. 310

BLOMMAERT J., Kanttekeningen. Methodologische suggesties voor taalonderzoek in de studie van mentaliteiten, in: Tijdschrift voor sociale wetenschappen, XXXVII, 1992, 3, pp. 238-291 BLOMMAERT J., VERSCHUEREN J., “Taal en groepsverhouding. De pragmatiek van het migrantendebat”, in: Tijdschrift voor Sociale Wetenschappen, LX, 1995, 1, p. 1-2. BOONE L., “De politieke profielen van uitgevers en journalisten” in: DE BENS E. (ed.), Massamedia en politiek. Liber memorialis Theo Luykx, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1982 BOS Jan Willem, Roemenië: mensen, politiek, economie, cultuur, milieu, Amsterdam, Koninklijk Instituut voor de Tropen, 2001, 77 p. BOURDIEU, Over televisie, Amsterdam, Boom, 1998, 99 p. BOYD-BARRETT O., The international news agencies, London, Constable, 1980. 284 p. BOYD-BARRETT O. en THUSSU D.K., Contra flow in global news: international and regional news exchange mechanisms, London, Lobbey, 1992, V, 150 p. BRAECKMAN C., CHORUS B., DE HAES I., De medialeugen.,Berchem, EPO, 1994, 168 p. CASTELLAN Georges, Geschiedenis van Roemenië, 's Hertogenbosch, Voltaire, 2001, 127 p. CASTEX Michel, Un mensonge gros comme le siècle: Roumanie: histoire d'une manipulation, Paris, Albin Michel,1990, 190 p. COMBES Michel, CORNEA Doïna, Liberté?: entretiens avec Michel Combes suivis de lettres ouvertes adressées à Nicolae Ceausescu, Ion Iliescu, Petre Roman, Paris, Criterion, 1990, 272 p. COUPLAND N., JAWORSKI A., “Introduction: perspectives on discourse analysis”, in: COUPLAND, N., JAWORSKI, A., The discourse reader. 1999, p. 7

311

COUSSEE Dieter, “Ontloken en ontwaakt”: Beeldvorming over Roemenië en Bulgarije in drie Belgische kranten De Standaard, De Morgen en La Libre Belgique 1989-2004, Leuven, Universiteit Leuven, 2005, 155 p. CIRINO R., Don‟t blame the people, how the news media use bias, distortion and censorship to manipulate public opinion, New York, Vintage Books, 1971, VII, 339 p. DE BACKER Natalie, De Belgische publieke opinie ten opzichte van de Sovjet-Unie tijdens de Koude Oorlog: 1960-1978, Gent, Licentiaatverhandeling UGent, 2003, 196 p. DE BENS E., De pers in België. Het verhaal van de Belgische dagbladpers, gisteren, vandaag en morgen, Tielt, Lannoo, 1997, 480 p. DE BENS E. (ed.), Massamedia en politiek. Liber memorialis Theo Luykx, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1982, 308 p. DEN BOER D.J., BOUWMAN H., FRISSEN V., HOUBEN M., Methodologie en statistiek voor communicatie-onderzoek, Houten, Diegem, 1994, 319 p. DENECKERE Gita, Historische kritiek van woord en beeld in de massamedia, Gent, Academia Press, 2003, 182 p. DE SAUSSURE F., Cours de linguistique générale, Parijs, Payot, 2001, XVIII, 520 p. DEVOS Carl, Ménage à trois. De verhouding tussen pers, politiek en politicologie, Gent, Academie Press, 2004, 212 p. DEZILLIE (N.), Het migrantendiscours doorgelicht. Een analyse van de Vlaamse dagen weekbladpers (1986-1995). De Standaard, De Morgen, Het Laatste Nieuws, 't Pallieterke, Solidair, Gent, onuitgegeven licentiaatverhandeling RUG, 1997, 206 p. DURANDIN Cathérine, Nicolae Ceauşescu. Vérités et mensonges d‟une roi communiste, Paris, Albin Michel, 1990, 260 p. EL SGHIAR Hatim, De Marokkaanse binnenlandse politiek onder Koning Hassan II van Marokko (1961-1999), in de Vlaamse dagbladpers. Een comparatieve analyse van "De Stan-

312

daard", "Vooruit / De Morgen" en "Het Laatste Nieuws", Gent, onuitgegeven licentiaatverhandeling, 2002, s.p. FAIRCLOUGH N., Critical discourse analysis: the critical study of language, London, Longman, 1995, XIII, 265 p. FAIRCLOUGH N., Discourse and social change, Cambridge, Polity Press, 1992, 259 p. FAIRCLOUGH N., Media discourse, London, Edward Arnold, 1995, VIII, 214 p. FAIRCLOUGH, N., “Linguistic and intertextual analysis within discourse analysis”, in: COUPLAND N., JAWORSKI A., The discourse reader, London, Routledge, 1999, p. 184. FAIRCLOUGH N., “Political discourse in the media: an analytical framework”, in: BELL A., GARRETT P., Approaches to media discourse, Oxford, Blackwell, 1998, p. 144. FISCHER, Harold A. en MERILL, John C., The World‟s Great Dailies. Profiles of Fifty Newspapers, Hasting House Publishers, New York , 1980, 339 p. FOUCAULT M., Surveiller et punir: naissance de la prison, Parijs, Gallimard, 1975, 318 p. FOWLER Roger, Language in the news : discourse and ideology in the press, London, Routledge, 1993, 254 p. FRANCOIS, L. Algemene inleiding tot de geschiedbeoefening, Gent (RUG), 2000 (syllabus eerste kandidatuur geschiedenis) FRANCOIS, L., e.a. De vele gezichten van de nieuwste geschiedenis. II. Bibliografie van de licenciaats- en doctoraatsverhandelingen betreffende de Belgische nieuwste geschiedenis, tot stand gebracht aan de afdelingen geschiedenis van de Belgische universiteiten, 1975-1994, Gent, 1995, XVI, 325 p. FRANKLIN B., Newszak and news media, London, Arnold, 1997, X, 307 p. FRITEL Jérôme, Libertate Roumanie 1990, Paris, Denoël, 1990, 135 p. FROMM E., De angst voor de vrijheid, Utrecht, Bijleveld, 1999, 270 p.

313

GALTUNG J. en RUGE H., „The structure of foreign news‟, in: The journal of peace research, 1965, p. 64-90 GALTUNG J. en VINCENT A., Global glasnost: toward a new world information and communication order?, Cresskill, Hampton Press, 1995, XI, 271 p. GANS H.J., Deciding what‟s news: a study of CBS evening news, NBC nightly news, Newsweek and Time, New York, Pantheon Books, 1979, XVII, 393 p. GOL J., Le monde de la presse en Belgique. Brussel, CRISP, 1970, 239 p. GOMA Paul, Met het woord tegen de muur: Roemeens dissident getuigt, Antwerpen, Elsevier Manteau, 1980, 260 p. GUNTER B., Media research methods: measuring audiences, reactions and impact, London, Sage, 2000, 314 p. HACHTEN W.A., The World news prism; changing media of international communication, Ames, Iowa State University Press, 1996, XIX, 215 p. HALL Stewart, “The work of representation” in Hall S. (ed.), Representation : cultural representations and signifying practices, London : Sage, 1997, p. 49 HASELHOFF F, VAN CUILENBERG J. en VAN HAAREN H., Tussen krantenbedrijf en mediaconcern: een beleidsessay over pers en persbedrijf, Amsterdam, Cramwinckel, 1992, 172 p. HENAU S.H., OPDEBEECK H en VAN DE VOORDE M., De fakkel in het oor. Media, democratie en commercie, Leuven, Davidsfonds, 1998, 104 p. HESS S., International news and foreign correspondents, Washington D.C., Bookings Institution, 1995, XI, 209 p. HOBSBAWM Eric, Een eeuw van uitersten. De twintigste eeuw, 1914-1991, Amstelveen, Het Spectrum, 2000, 723 p.

314

HOOGEWIJS Suzanne, De Golfoorlog van Het Laatste Nieuws, De Standaard en De Morgen 1990-1991, licentiaatverhandeling Nieuwste Tijden, UGent, 2003, s.p. HÜTTNER H., RENCKSTORF K., en WESTER W., Onderzoekstypen in de communicatiewetenschap, Houten/Diegem, Bohn Stafleu Van Loghum, 1995, 695 p. IOANID Radu, The Holocaust in Romania. The destruction of Jews and Gypsies Under the Antonescu Regime 1940-1944, Chicago, Ivan R. Dee, 2000, xxiv, 352 p. KLAPPER J.T., The effects of mass communication, New York, Free Press, 1960, XVIII, 302 p. KLIGMAN Gail, The politics of duplicity : controlling reproduction in Ceausescu's Romania, Berkeley (Calif.), University of California, 1998, XV, 358 p. Libertate! : de Roemeense revolutie, Amsterdam, Buijten en Schipperheijn, 1990, 111 p. KRIPPENDORFF K., Content Analysis: An Introduction to Its methodology, Sage Publications, Beverly Hills, London, 1980, 191 p. LORENZ C., De constructie van het verleden. Een inleiding in de theorie van de geschiedenis, Amsterdam, Boom, 2002, 399 p. MILLS S., Discourse, London, Routledge, 1997, VIII, 177 p. MOWLANA H., Global communication in transition, California, Thousand Oaks, Sage, 1996, XIV, 233 p. PACEPA Ion; VISSER Frank; KOESEN Jan, Het duivelsrijk van Ceausescu : onthullingen over de misdaden, levensstijl en corruptie van Nicolae en Elena Ceausescu, Houten, Wereldvenster, 1990, 316 p. PACEPA Ion Mihai, Red Horizons: the True Story of Nicolae and Elena Ceausescu's crimes, lifestyle and corruption, Washington D.C., Regnery Gateway, 1987, 325 p. PARENTI M., Inventing reality. The politics of news media, Belmont, Wordsworth Group, 1993, 274 p.

315

PIGEAT H., Les agences de presse: institutions du passé ou médias d‟avenir Paris, Documentation française, 1997, 130 p. PORTER David en TÖKES Laszio, De vonk in de Roemeense revolutie: een autobiografie, Leiden, Groen, 1991, 178 p. PREVENIER Walter, HOWELL Martha en BOONE Marc, Uit goede bron. Introductie tot de historische kritiek, Leuven, Garant, 2000, 208 p. REIJNDERS A.D., STAPPERS J.G. en MÖLLER W.A.J., De werking van de massamedia: een overzicht van inzichten, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1997, 320 p. REYNOLDS David, One world divisible. A global history since 1945, London, Penguin Books, 2000, 859 p. SAFRANSKI R., Hoeveel waarheid heeft een mens nodig?, Antwerpen, Atlas, 2004, 208 p. SERVAES J., De nieuwsmakers : informatie in de media, Antwerpen, Nederlandsche Boekhandel, 1983, 128 p. SERVAES J. en TONNAER C., De nieuwsmarkt. Vorm en inhoud van de internationale berichtgeving, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1992, 146 p. SKOPLJANAC BRUNNER N., GREDELJ S., HODZIC A. en KRISTOFIC B. (ed.), Media & War, Zagreb, Centre for transition and civil society research; and Belgrade, Agency Argument, 2000, 304 p. STEVENSON R.L., Global communication in the 21th century, New York Longman, 1994, XVI 381 p. THOMPSON J.B., Ideology and modern culture: critical social theory in the era of mass communication, Cambridge, Polity Press, 1990,VIII, 362 p. TUCHMAN Gaye, Objectivity as strategic ritual: an examination of newsmen‟s notions of objectivity, in: News. A reader, Oxford, Oxford University Press, 1999, XIX, p. 298 TUMBER H., News. A reader, Oxford, Oxford University Press, 1999, XIX, 408 p.

316

VAN BEVER Stijn, Het beeld van Mobutu Sese Seko in de Belgische pers: De Standaard, Vooruit, De Morgen, La Libre Belgique, Le Peuple, 1965-1997, licentiaatverhandeling Nieuwste Tijden, UGent, 2005, 286 p. VANDEN BERGHE Yvan, De Koude Oorlog 1917-1991, Leuven, Acco, 2002, 391 p. VAN DEN EECKHOUT, P., VANTEMSCHE, G. (red.) Bronnen voor de studie van het hedendaagse België, 19de en 20ste eeuw, Brussel, 1999, 1 439 p. VAN DEN WIJNGAERT Mark en BEULLENS Lieve, Oost West, West Best. België onder de Koude Oorlog (1947-1989), Tielt, Lannoo, 1997, 286 p. VAN DER SPIEGEL Wouter, De houding van de Belgische dagbladpers tegenover de Arabisch-Israëlische oorlog van 1984, licentiaatverhandeling Nieuwste Tijden, KUL, 1983, 187 p. VAN DIJK T., Discourse and communication, Berlin, De Gruyter, 1985, 367 p. VAN DIJK T., Discourse studies: a multidisciplinary introduction, London, Thousand Oaks, 1997, XII, 324 p. VAN DIJK Teun, Elite discourse and racism. Newbury Park California, Sage publications, 1993, XII, 320 p. VAN DIJK T., Handbook of discourse analysis, London, Academic Press, 1985, 4-delig VAN DIJK Teun., Minderheden in de media. Een analyse van de berichtgeving over etnische minderheden in de dagbladpers, Amsterdam, SUA, 1983, 168 p. VAN DIJK Teun, News analysis. Case of international and national news in the press. Hillsdale, Erlbaum, 1988, XVI, 325 p. VAN DIJK T., News as discourse, Hillsdale, Erlbaum, 1988, VIII, 200 p. VAN DIJK Teun, “Opinions and ideologies in the press”, in: BELL A., GARRETT P., Approaches to media discourse, Oxford, Blackwell, 1998, p. 34

317

VAN GINNEKEN Jaap, De Schepping van de Wereld in het Nieuws. De 101 vertekeningen die elk 1 procent verschil maken, Diegem, Bohn Stafleu Van Loghum, 1996, 191 p. VANSPAUWEN G., Multi media oorlog : een partijdige pers als wapen in de BRT(N)-VTMconcurrentiestrijd, Brussel, VUBPress, 1992. 304 p. VAN VOOREN Tineke, De berichtgeving over de Poolse crisis van 1980-1981 in Le Monde en The Times: een comparatief onderzoek, licentiaatverhandeling Nieuwste Tijden, UGent, 2001, s.p. VOS C., Bewegend verleden: inleiding in de analyse van films en televisieprogramma's, Amsterdam, Boom, 2004, 232 p. VERSCHUEREN J., “The pragmatic perspective”, in: VERSCHUEREN J., ÖSTMAN J.-O., BLOMMAERT J., Handbook of Pragmatics. Manual, Amsterdam, Benjamins, 1995, p. 13-14 VERSTRAETEN H., Pers en macht. Een dossier over de geschreven pers in België, Leuven, Kritak, 1980, p. 7 VERSTRAETE Pieter, „Wat doen de Amerikanen eigenlijk in Vietnam?‟: discoursanalytische benadering van de Actueel-berichtgeving over het Vietnamconflict 1966-1975, licentiaatverhandeling Nieuwste Tijden, UGent, 2004, 269 p. WEVERBERGH Julien, Nacht in Roemenië, Baarn, De Prom, 1989, 256 p. WEVERBERGH Julien, Terug naar Roemenië: relaas van een manipulatie, Baarn, De Prom, 1990, 261 p. WITTE E., Media en politiek: een inleiding tot de literatuur, Brussel, VUBPress, 2002, 247 p. ZOON Cees, Het laatste bal van de vampier, Amsterdam, Nijgh en Van Ditmar, 1990, 207 p. Andere CD-rom Keesings Historische Archief (KHA) www.ceausescu.org www.wikipedia.org

318

Het Genie van de Karpaten

Recommend Documents