HET BELANG VAN CORPORATE GOVERNANCE

Financiële Studievereniging Amsterdam

| November 2006 | Veertiende Jaargang

|

Nummer 1

FIDUCIE

HET BELANG VAN CORPORATE GOVERNANCE De actualiteit en toepasbaarheid van de Nederlandse Corporate Governance code HET BELANG VAN CORPORATE GOVERNANCE

1

¥+0-'3TAFFING&ACILITY3ERVICES"6 LIDVAN+0-')NTERNATIONAL EEN:WITSERSECOÚPERATIE!LLERECHTENVOORBEHOUDEN

-EERMENSEN GAAN MINDERDOEN

$USMOETEN MINDERMENSEN MEERGAANDOEN

(ETZWARTESCENARIOVAN DEVERGRIJZING6OORHET .EDERLANDSEBEDRIJFSLEVEN KOMTHETSNELDICHTERBIJ .UALWORDTNAGEDACHTOVER MOGELIJKEOPLOSSINGEN !RBEIDSKRACHTENUITDE NIEUWE%UROPESELIDSTATEN /UTSOURCINGVANARBEID NAARLAGELONENLANDEN ,ANGERDOORWERKEN/F MOETENWEVOORALÉNDERS GAANWERKEN3LIMMER EFlCIÑNTER!LSACCOUNTANT OFADVISEURMOETJEWETEN WATERSPEELT/PINTERESSE BRENGTJEVERDERNLVINDJE EENUITGEBREIDDOSSIEROVER DITONDERWERP COMPLEET METLINKSENOPVATTINGEN VANDESKUNDIGEN/NMIS BAREINFORMATIE ZEKERALS JEEENCARRIÒREBIJ+0-' AMBIEERT +0-'ENARBEID+IJKOP INTERESSEBRENGTJEVERDERNL

! 5 $ ) 4 4! 8 ! $6 ) 3 / 2 9 2

FIDUCIE NOVEMBER 2006 NUMMER 1

Voorwoord Amsterdam, M.Siepman Op 6 december 2004 heeft het kabinet de Monitoring Commissie Corporate Governance Code ingesteld. De Monitoring Commissie, onder voorzitterschap van prof. dr. J.M.G. Frijns, heeft tot taak de actualiteit en bruikbaarheid van de Nederlandse corporate governance code (ook wel de Tabaksblat code) te bevorderen en de naleving ervan door de Nederlandse beursgenoteerde vennootschappen te bewaken. De Monitoring Commissie voert haar taak uit door: ten minste jaarlijks te inventariseren op welke wijze en in welke mate de codevoorschriften door de Nederlandse beursgenoteerde vennootschappen worden nageleefd; zich op de hoogte te stellen van de internationale ontwikkelingen en gebruiken op het terrein van corporate governance; het signaleren van leemtes of onduidelijkheden in de code. Nu is er is de laatste jaren veel gebeurd op het terrein van corporate governance, waarbij vaak de schandalen bij Enron, Worldcom, Parmalat en Ahold als belangrijkste oorzaken worden gezien. Dichter bij huis: de overnames door private equity partijen en het aandeelhoudersactivisme van hedgefondsen bij Stork en Ahold. De aanbevelingen van de commissie Frijns worden gezegd een stap in de goede richting te zijn om opstellers en gebruikers van de verslaglegging over risico’s en risicomanagement in het jaarverslag meer houvast te geven. En hoewel de aanbeveling van Frijns brede navolging vindt in de jaarverslagen 2005 van de AEX- en Midkapfondsen worden belangrijke uitvoeringsvragen nog niet behandeld waardoor nog steeds weinig sprake is van transparantie Deze Fiducie tracht meer duidelijkheid te verschaffen omtrent de gaande discussie en geeft een beeld van de verschillende meningen van de auteurs.

HET BELANG VAN CORPORATE GOVERNANCE

3

Adverteerders ABP www.abp.nl

56

BDO www.bdo.nl

44

Deloitte www.deloitte.nl

23

DNB www.dnb.nl

16

Ernst&Young www.ey.nl

71

FSA www.fsa.nl

42

Redactie M.Siepman

FSA www.fsa.nl

57

Druk Grafiplan Nederland BV

IMC www.imc.nl

49

Bestuur FSA M.Siepman Richard Groothuis Yvan van Dam Maaike van Loenhout Pieter van Diepen Harmjan Oldenbeuving

KPMG www.kpmg.nl

2

Mazars www.mazars.nl

43

NIBC www.nibc.nl

32

Optiver www.optiver.nl

50

PricewaterhouseCoopers www.pwc.nl

72

Shell www.shell.nl

31

Unilever www.unilever.nl

58

COLOFON Fiducie is het vakspecialistisch magazine van de Financiële Studievereniging Amsterdam (FSA). De FSA is de studievereniging voor studenten die verbonden zijn aan de economische faculteit van de Vrije Universiteit te Amsterdam en de Universiteit van Amsterdam. De artikelen in Fiducie hebben betrekking op de vakgebieden Accountancy, Controlling, Treasury en Beleggingsleer. Uitgever Financiële Studievereniging Amsterdam

Advertenties Fiducie verschijnt vier keer per jaar. Voor advertenties kan contact worden opgenomen met het bestuur van de FSA. © 2006 FSA Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd kan voor de aanwezigheid van eventuele (druk)fouten en andersoortige onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever in deze geen aansprakelijkheid. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

4


Inhoudsopgave Corporate Governance: een stakeholder benadering?!

6

mw. ir. V.S.M. Hijl RC en dhr. drs. M. Hage RO CIA

Disciplineer de aandeelhouders maar behoud de disciplinerende invloed van de aandeelhouders

17

prof. dr. ir. H.A. Rijken

Corporate governance, macht en private equity

24

prof. dr. W.A. Boot

Code Tabaksblat: ‘De effectiviteit van bestpracticebepalingen ten aanzien van audit committee, de externe accountant en interne beheersing’

33

Prof. dr. Philip Wallage

Fraude volgens RAC 240: Probleem minder of één erbij?

45

Dick van Onzenoort

‘In control verklaring’: de stand van zaken

51

Auke de Bos, Bart van Beurden en Maurice van der Sanden

De ‘in-control’ good practice van de Commissie Frijns lost slechts een deel van de puzzel op

59

Jos de Groot en Bart Koolstra


5

Corporate Governance: een stakeholder benadering?!

mw. ir. V.S.M. Hijl RC dhr. drs. M. Hage RO CIA De Nederlandsche Bank

Er is de laatste jaren veel gebeurd op het terrein van corporate governance. Vaak worden de schandalen bij Enron, Worldcom, Parmalat en Ahold daarbij als belangrijkste oorzaken gezien. De recente ontwikkelingen hebben niet alleen geleid tot een hevige discussie over het onderwerp, maar ook tot een stortvloed aan regelgeving: Sarbanes-Oxley in de Verenigde Staten, de Combined Code in het Verenigd Koninkrijk, de Lippenscode in België en natuurlijk de code Tabaksblat in Nederland. De Nederlandse corporate governance code kiest in de preambule voor een stakeholder benadering van de onderneming. In dit artikel staat de vraag centraal in hoeverre dat bij de uitwerking van de code is terug te vinden.

6


Beide argumenten leiden tot een derde: indien individuele instellingen in de problemen komen, leidt de onderlinge verwevenheid van financiële instellingen ertoe dat er een kettingreactie kan optreden:

financiële

instellingen

kunnen

hun

verplichtingen aan andere financiële instellingen HET BELANG VAN CORPORATE GOVERNANCE

niet nakomen, het vertrouwen in de financiële sector wordt beschadigd en als resultaat volgt een

Corporate Governance is een thema dat blijvende

bedreiging van de financiële stabiliteit.

aandacht verdient van DNB.Ook voor DNB zijn deze ontwikkelingen belangrijk. Een eerste invalshoek

Tenslotte is er een bredere invalshoek: een

voor het belang van DNB wordt gevormd door het

goede corporate governance in niet-financiële

belang van een goede corporate governance in

ondernemingen is ook van belang voor de financiële

financiële instellingen voor het prudentiële toezicht.

sector. Financiële instellingen zijn immers belangrijke

Adequate besturing en checks and balances leiden

kapitaalverschaffers voor deze ondernemingen.

tot versterking van de risicobeheersing en dus tot

Indien er financiële problemen optreden, leidt

een verkleinde kans dat financiële instellingen in

dit mogelijke tot verliezen bij de instellingen.

de problemen komen en hun verplichtingen niet

Banken krijgen als kredietverschaffers te maken

kunnen nakomen. Een goede corporate governance

met hogere kredietverliezen en verzekeringen

leidt zo tot bescherming van de aanspraken van

en pensioenfondsen zien de waarde van hun

consumenten.

beleggingen dalen. Concluderend is er reden genoeg voor DNB om te streven naar goede corporate

Toezichtdoelstellingen van DNB:

governance in financiële, maar ook in niet-financiële

- Bescherming van de financiële aanspraken van consumenten door

ondernemingen.

erop toe te zien dat financiële instellingen voldoende vermogen hebben om aan hun verplichtingen tegenover consumenten te

De kern van het corporate governance probleem

voldoen.

zit in agency problematiek. De noodzaak voor

- Bewaking van de integriteit van het financiële stelsel.

corporate governance is gelegen in het feit dat er

- Bevordering van de stabiliteit van het financiële stelsel.

een onderscheid gemaakt kan worden tussen het eigendom van ondernemingen en de leiding van

Een andere invalshoek vindt zijn oorsprong in de

ondernemingen. In moderne bedrijven is er zelden

toezichtdoelstelling ten aanzien van de bewaking

sprake

van de integriteit van het financiële stelsel. Naast

die de volledige zeggingskracht heeft binnen de

de directe financiële schade die het gevolg kan

onderneming. Door deze scheiding tussen bezit

zijn van een gebrekkige corporate governance,

van de onderneming door de aandeelhouders en

bestaat er immers ook een relatie met de integriteit

leiding van de onderneming door het management

van instellingen en de sector als geheel. Vooral

ontstaat er informatie-asymmetrie en een risico

de betrouwbaarheid en onafhankelijkheid van

op belangentegenstellingen. De aandeelhouders

bestuurders en interne toezichthouders zijn van

hebben het management de opdracht gegeven

groot belang voor het vertrouwen in een integere

om in hun naam de onderneming te leiden om hun

financiële sector. Ook dient een adequate corporate

belangen te dienen. Maar in de praktijk kunnen de

governance het doel dat instellingen compliant zijn

belangen van het management wel eens haaks staan

met weten regelgeving en met de maatschappelijke

op die van de aandeelhouders. Dit staat bekend als

normen.

de principaal-agent problematiek, omdat de agent

van

een


directeur-grootaandeelhouder

7

de belangen van de principaal moet dienen terwijl

Er bestaan namelijk verschillende definities van

zijn eigen belangen anders zijn.

corporate governance, waaronder de volgende:

Om tegemoet te komen aan de principaal-agent problematiek ontstaan er binnen ondernemingen

• Hampell Committe (1997): The system by which

interne toezichtstructuren, die de handel en wandel

companies are directed and controlled.

van het management moeten monitoren. Er kan

• Shleifer en Vishny (1997): The ways in which suppliers

dus een onderscheid worden gemaakt tussen

of finance to corporations assure themselves of

besturen en toezicht houden. Met behulp van het

getting a return on their investment.

onderscheid tussen ‘decision management’ en

• Van Manen (1998): Het proces van beïnvloeding

‘decision control’ (Fama & Jensen, 1983) kan daarom

door belanghebbenden van de gang van zaken bij

worden verduidelijkt waar nu de hoofdprocessen

ondernemingen zowel ter zake van de besluitvorming

van corporate governance op gericht zijn en wie erbij

als ter zake van de uitvoering.

betrokken zijn: Deze laatste definitie noemt expliciet de belangen 1) Decision Management

van meerdere stakeholders, in tegenstelling tot

• richting geven: het formuleren van de strategische

slechts de belangen van de financiers. Deze invulling

richting voor de toekomst van de onderneming op

van het begrip corporate governance sluit goed

langere termijn;

aan bij de visie van de commissie Tabaksblat, die

• executive action: betrokkenheid bij cruciale

een stakeholder benadering lijkt te ondersteunen.

besluiten van de uitvoerders (managers);

Ze stelt in haar preambule van de Code immers het volgende:

2) Decision Control • toezicht: het zich informeren over en houden van

De code gaat uit van het in Nederland gehanteerde uitgangspunt dat

toezicht op de prestaties van de bestuurders;

de vennootschap een lange termijn samenwerkingsverband is van

• verantwoording: verantwoording afleggen aan

diverse bij de vennootschap betrokken partijen. De belanghebbenden

diegenen die een legitieme eis daartoe hebben.

zijn de groepen en individuen, die direct of indirect het bereiken van de doelstellingen van de vennootschap beïnvloeden of erdoor worden

De taken met betrekking tot decision management

beïnvloed: werknemers, aandeelhouders en andere kapitaalverschaffers,

liggen primair bij diegene die de onderneming

toeleveranciers, afnemers, maar ook de overheid en maatschappelijke

bestuurt, bij grote (Nederlandse) ondernemingen

groeperingen. Het bestuur en de raad van commissarissen hebben een

is dat de Raad van Bestuur. De taken aangaande

integrale verantwoordelijkheid voor de afweging van deze belangen,

decision control zijn primair belegd bij diegenen die

doorgaans gericht op de continuïteit van de onderneming. Daarbij streeft

intern toezicht houden op de onderneming, bij grote

de vennootschap naar het creëren van aandeelhouderswaarde op de

(Nederlandse) ondernemingen is dat de Raad van

lange termijn. Het bestuur en de raad van commissarissen behoren met

Commissarissen. Corporate Governance betreft dus

de belangen van de verschillende belanghebbenden rekening te houden.

het proces tussen directie en intern toezicht in het

Vertrouwen van de belanghebbenden dat hun belangen worden

besturen, beheersen en verantwoording afleggen.

behartigd, is een voorwaarde voor hen om binnen en met de vennootschap samen te werken. Goed ondernemerschap, waaronder inbegrepen

STAKEHOLDERBENADERING

integer en transparant handelen door het bestuur, alsmede goed toezicht

Het is belangrijk om ook stakeholders bij de

hierop, waaronder inbegrepen het afleggen van verantwoording over het

onderneming te betrekken.

uitgeoefende toezicht, zijn essentiële voorwaarden voor het stellen van

De problematiek tussen de aandeelhouders als

vertrouwen in het bestuur en het toezicht door de belanghebbenden. Dit

principalen en het management als agent kan

zijn de twee steunpilaren waarop goede corporate governance rust en

echter verder verbreed worden wanneer meerdere

waarop deze code ziet. (Nederlandse Corporate Governance Code, 2003).

stakeholders als principaal worden gedefinieerd.

8


Ook vanuit het toezichtperspectief van DNB is een

aandeelhouders om rekening te houden met de

stakeholder benadering ten aanzien van corporate

belangen van andere stakeholders. Grofweg is er een

governance

verdeling te maken in drie argumenten:

relevant.

Deze

benadering

staat

namelijk in directe relatie tot de bescherming van

• Ethiek: aandeelhouders zullen in hun gedrag

de financiële aanspraken van de consument en de

gedreven worden door hun eigen ethische normen

bescherming van de financiële stabiliteit van het

en doelstellingen. Deze kunnen ertoe leiden dat

stelsel (een maatschappelijk belang). Tot de relevante

hun gedrag niet alléén gericht is op financieel

stakeholders behoren voor DNB in ieder geval de

rendement.

consument en de financiële instellingen in hun rol als vreemd en eigen vermogen verschaffers. DNB staat

• Reputatierisico: aandeelhouders kunnen beducht

niet alleen in haar acceptatie van een stakeholder

zijn voor het risico dat een slechte reputatie als

benadering. Vanuit verschillende ontwikkelingen

gevolg van het negeren van belangen van andere

zijn er redenen aan te voeren om naast de belangen

stakeholders zich vertaalt in negatieve gevolgen

van de aandeelhouders de belangen van andere

voor de onderneming, bijvoorbeeld afname van

stakeholders een centrale plaats te geven in het

marktaandeel of een moeilijke positie op de

corporate governance debat. Er bestaat een veelheid

arbeidsmarkt.

aan academisch onderzoek, dat de relevantie van een stakeholder benadering aantoont (zie bijvoorbeeld

• Strategische keus: in deze benadering geloven

Wheeler and Silanpää, 1997, Agle, Mitchell and

aandeelhouders dat het gedrag van de onderneming

Sonnenfeld, 1999 and Mitchell, Agle and Wood

richting de diverse stakeholders direct van invloed

1997).

“Vanuit verschillende ontwikkelingen zijn er redenen aan te voeren om naast de belangen van de aandeelhouders de belangen van andere stakeholders een centrale plaats te geven in het corporate governance debat.” De stakeholder benadering is echter niet

is op het succes van de onderneming. Goede

onomstreden. Bovenstaande argumenten pleiten

arbeidsvoorwaarden zullen bijvoorbeeld leiden tot

duidelijk voor een stakeholder benadering van

goede producten, een positief imago in de media zal

corporate governance. Een veel gehoord argument

leiden tot betere afname van producten. Met andere

van de voorstanders van de shareholder benadering

woorden: gedrag van de onderneming wordt in

is echter dat er geen verschil zou moeten zijn tussen

overeenstemming gebracht met de wensen van de

de twee benaderingen. Hun redering is dat het

stakeholders die van belang zijn voor het succes van

uiteindelijk voor alle stakeholders van belang is dat

de onderneming.

een onderneming winstgevend is; winstgevendheid leidt immers tot continuïteit en tot de mogelijkheid

Het eerste argument is van vitaal belang, maar

van groei en investeringen. Het streven naar winst

staat los van corporate governance structuren. Om

(aandeelhoudersrendement) is dus het enige juiste

bepaalde keuzes op ethische gronden af te dwingen,

streven.

zal men zijn toevlucht moeten nemen tot wetgeving.

Om deze redenering te analyseren is het nodig een

Het tweede en derde argument zijn eigenlijk twee

uitstapje te maken naar de mogelijke redenen voor

zijden van dezelfde medaille. Het eerste is negatief


9

geformuleerd: alles wat (via de reputatie) kan leiden

een machtsonevenwichtigheid bestaat (bijvoorbeeld

tot verslechtering van de aandeelhouderswaarde

wet op de arbeidsomstandigheden, ontslagrecht

moet vermeden worden. Het tweede argument

en milieuwetgeving). Via wetgeving moeten deze

heeft een positieve insteek: aandeelhouderswaarde

kaders ingesteld en gehandhaafd worden. Op

wordt verhoogd als we zoveel mogelijk rekening

deze wijze ontstaat er voor ondernemingen een

houden met de belangen van diverse stakeholders.

compliancerisico indien ze niet opereren binnen

Beiden redeneringen leiden echter alleen tot

de gestelde kaders. Juridisch risico, financiële

belangenbehartiging van alle stakeholders indien:

consequenties

en

mogelijke

reputatieschade

vormen in dat geval de mechanismen die zorgen • belangen van aandeelhouders en stakeholders

voor behartiging van belangen van de stakeholders.

inderdaad parallel lopen;

De rol van corporate governance daarbij is dat het

• aandeelhouders voldoende kennis en informatie

compliancerisico beheerst moet worden.

hebben over de belangen van stakeholders om de juiste keuzes te maken.

Wat betreft het tweede punt (kennis en informatie

Indien aan deze voorwaarden niet wordt voldaan zal

van

alleen een ethische invalshoek van aandeelhouders

van

nog

ondernemingsactiviteiten) brengt ons terug bij het

leiden

tot

belangenbehartiging

van

de

aandeelhouders

stakeholders

in

over

de

relatie

belangen tot

de

vertrekpunt van de corporate governance discussie.

stakeholders.

Aandeelhouders en andere stakeholders hebben In de discussie over maatschappelijk verantwoord ondernemen – een

een informatieachterstand; een goede corporate

discussie die parallellen vertoont met de discussie over de stakeholder

governance structuur moet een bijdrage leveren aan

benadering in corporate governance – zegt de SER het volgende:

het herstel hiervan. Deze structuur moet elementen

Maatschappelijk verantwoord ondernemen is in de definitie van de SER

in zich hebben, waardoor gewaarborgd wordt dat de

‘de zorg voor maatschappelijke effecten van het functioneren van een

belangen van andere stakeholders geanalyseerd en

onderneming en het afleggen van verantwoording daarover’. De SER is

afgewogen zijn. De vraag is nu op welke wijze in de

van mening dat maatschappelijk ondernemen de overgang inhoudt van

Nederlandse corporate governance code waarborgen

sturing van buitenaf naar sturing van binnenuit waardoor de externe

zijn opgenomen, die de afweging tussen de belangen

effecten van het ondernemingshandelen geïnternaliseerd kunnen

van de diverse stakeholders van de vennootschap

worden en welvaartseffecten kunnen worden verhoogd (SER 2000).

borgt.

Hierdoor hoeft volgens de SER minder een beroep te worden gedaan op de overheid. Maatschappelijk verantwoord ondernemen is hier een vorm

BIEDT DE CODE TABAKSBLAT EEN

van verlicht eigenbelang.

STAKEHOLDERBENADERING? Zoals aangegeven in de vorige paragraaf kiest de Code

Corporate governance gaat uiteindelijk om

Tabaksblat (Code) voor een stakeholder benadering.

het vinden van de juiste balans. De realiteit is

Wij vragen ons echter af of deze keuze optimaal in

dat de belangen van aandeelhouders en andere

de Code is uitgewerkt. Hieronder behandelen we

stakeholders op korte termijn niet altijd parallel lopen.

per relevant hoofdstuk van de Code (pre-ambule,

Dit pleit voor een juiste balans van zeggenschap in de

bestuur en RvC) de elementen die vóór en tegen een

onderneming. Op de langere termijn zullen belangen

stakeholder benadering spreken.

van aandeelhouders en andere stakeholders echter

10

in veel gevallen wel parallel lopen. Indien een

Visie van de commissie – Preambule van de Code

onderneming onvoldoende winstgevend is, zal de

De pre-ambule (paragraaf 3) spreekt over het streven

continuïteit immers worden bedreigd. Wel dienen er

naar het creëren van aandeelhouderswaarde op de

maatschappelijk kaders te zijn waardoor voorkomen

lange termijn. De preambule stelt daarbij ook dat

wordt dat stakeholders uitgebuit worden ingeval er

het bestuur en de raad van commissarissen rekening


behoren te houden met de belangen van de

van de best practice bepalingen ter verantwoording te

verschillende belanghebbenden, omdat vertrouwen

roepen…….Voor het geval dat de algemene vergadering

van de belanghebbenden dat hun belangen worden

goedkeuring geeft aan de corporate governance

behartigd een voorwaarde is voor hen om binnen

structuur en de afwijkingen van de codebepalingen

en met de vennootschap samen te werken. De

sanctioneert, leeft de betreffende vennootschap de

belanghebbenden zijn de groepen en individuen, die

code ook na (‘uitleggen is naleven na goedkeuring door

direct of indirect het bereiken van de doelstellingen

de algemene vergadering van aandeelhouders’.)

van de vennootschap beïnvloeden of erdoor worden

Hier gaat de stakeholder benadering mank, en wel

beïnvloed: werknemers, aandeelhouders en andere

om twee redenen.

kapitaalverschaffers, toeleveranciers, afnemers, maar ook de overheid en maatschappelijke groeperingen.

• Indien de aandeelhouders zich richten op korte

De veronderstelling is dat het afwegen van de

termijn rendementen, zullen zij zich niet geroepen

belangen van alle stakeholders zal leiden tot

voelen op te treden als bestuur en RvC geen of

optimalisatie van de aandeelhouderswaarde op de

onvoldoende rekening houden met belangen van

lange termijn. De commissie kiest hier dus duidelijk

andere stakeholders.

een stakeholder benadering. • Indien aandeelhouders er niet voor kiezen om Vervolgens gaat de preambule in op het ‘comply

actief toezicht te houden of niet voldoende kennis

or explain’ principe. Afwijkingen van de code zijn

of informatie hebben om dit te doen, is er geen

niet zonder meer verwerpelijk en kunnen door

toezicht op naleving van de Code ten aanzien van de

omstandigheden gerechtvaardigd zijn. Ook dat biedt

belangenbehartiging van andere stakeholders.

ruimte voor een stakeholder benadering. Indien uit de afweging van verschillende belangen blijkt dat

Zo blijkt over 2004 door slechts 4 ondernemingen

afwijkingen te prefereren zijn, kan via een uitleg toch

te zijn gestemd over afwijkingen van de Code.

voldaan worden aan de Code.

Aandeelhouders kunnen ook ‘met de voeten

“Aandeelhouders kunnen ook ‘met de voeten stemmen’. (...) Dit kan leiden tot koersdalingen en daardoor tot benadeling van andere stakeholders.”

Een probleem ontstaat echter als het de naleving en

stemmen’. Ze verkopen hun aandelen als ze het niet

handhaving van de code aan de orde komt:

eens zijn met het beleid, zonder zich te bemoeien met de strategie of bijvoorbeeld de corporate governance

“Zowel aandeelhouders als het bestuur en de raad

structuur. Dit kan leiden tot koersdalingen en

van commissarissen dienen open te staan voor het

daardoor tot benadeling van andere stakeholders.

aangaan van een dialoog over de redengeving voor de

Overigens stelt de Code wel dat aandeelhouders

afwijkingen. (paragraaf 5 Preambule).

zorgvuldig kennis dienen te nemen en een grondige beoordeling dienen te maken van de redengeving van

Andere stakeholders worden dus niet betrokken in

eventuele afwijkingen van de code (hoofdstuk I) en

deze dialoog. Paragraaf 7 bevestigt dit:

geeft ze uitwerking aan de verantwoordelijkheid van

Het is aan de aandeelhouders om het bestuur en de

institutionele beleggers (hoofdstuk IV). Het probleem

raad van commissarissen omtrent de toepassing van de

blijft echter dat niemand de aandeelhouders hierop

principes van de code en de verklaring over de naleving

kan aanspreken, aangezien zijzelf naleving van


11

de Code toetsen. Hoewel de Code dus voldoende

transparantie van het proces en de prestatiecriteria.

mogelijkheden lijkt te bieden, blijkt in veel gevallen

Idealiter zouden de prestatiecriteria in ieder geval

een geringe beïnvloeding van de keuzes ten aanzien

ook aandacht moeten schenken aan de afweging

van corporate governance door de aandeelhouders.

van belangen van de diverse stakeholders. In relatie tot de eisen aan het bestuur kunnen we concluderen

Concluderend is geredeneerd vanuit een stakeholder

dat de basis van een stakeholder benadering wel

benadering naleving en handhaving van de Code

aanwezig is, maar dat deze weinig expliciet wordt

door de aandeelhouders een zwak punt. Zij worden

gemaakt.

niet gedwongen hun verantwoordelijkheid richting De Raad van Commissarissen

andere stakeholders te nemen.

In het hoofdstuk over de RvC zou men vanuit een Het bestuur

stakeholder benadering verwachten dat:

In het hoofdstuk over het bestuur zou men vanuit

• de taakstelling van de RvC een afweging van

een stakeholder benadering verwachten dat:

stakeholder belangen omvat;

• de taakstelling van het bestuur afweging van

• de relatie van de RvC tot de vennootschap en de

stakeholder belangen omvat;

beloning van de leden van de RvC zodanig is dat een

• de beoordeling en beloning van het bestuur zodanig

dergelijke afweging niet negatief beïnvloed wordt

is dat daarvoor de juiste prikkels worden afgegeven.

door financiële prikkels.

Taak en werkwijze

Taak en werkwijze

Ten aanzien van de taak en werkwijze van het

In het principe over de taakstelling van de RvC kiest

bestuur impliceert de Code een stakeholder

de Code expliciet de stakeholder benadering: De

benadering: “Het bestuur richt zich bij de vervulling

raad van commissarissen richt zich bij de vervulling

van zijn taak naar het belang van de vennootschap

van zijn taak naar het belang van de vennootschap

en de met haar verbonden onderneming en weegt

en de met haar verbonden onderneming en weegt

daartoe de in aanmerking komende belangen van

daartoe de in aanmerking komende belangen van bij

bij de vennootschap betrokkenen af”. Hier wordt in

de vennootschap betrokkenen af. Hoe deze afweging

de best practices echter nauwelijks uitwerking aan

plaats zou moeten vinden komt in de uitwerking van

gegeven. De enige aanknopingspunten vormen

de best practice over het toezicht van de RvC niet

de best practices ten aanzien van een gedragscode

terug. Ook zijn er geen aanknopingspunten te vinden

als

risicobeheersing

in het gewenste profiel en de samenstelling van de

en een klokkenluidersregeling om vermeende

RvC. Wel wordt gesteld dat de leden ten opzichte van

onregelmatigheden te rapporteren. Dit vormt een

welk deelbelang dan ook onafhankelijk en kritisch

wel zeer beperkte uitwerking van de stakeholder

moeten kunnen opereren.

instrument

voor

interne

benadering. Onafhankelijkheid en bezoldiging Bezoldiging

De Code gaat uitgebreid in op de onafhankelijkheid

Ook ten aanzien van de bezoldiging geeft de Code

van RvC leden en stelt dat de bezoldiging van

aan dat de (middel)lange termijn belangen van de

een commissaris niet afhankelijk mag zijn van de

vennootschap bevorderd dienen te worden. Dit is

resultaten van de vennootschap. Ten aanzien van

uitgewerkt in de best practice bepalingen ten aanzien

eventueel aandelenbezit wordt aangegeven dat dit

van opties en aandelen. Prestatiecriteria moeten

een belegging op de lange termijn dient te zijn.

beschreven en verantwoord worden. Positieve

12

elementen hierin vormen de nadruk op de lange

In relatie tot de eisen aan de RvC kunnen we

termijn, de relatie tussen beloning en prestatie en de

concluderen dat de stakeholder benadering expliciet


genoemd wordt. Het ontbreekt echter aan een (te

en werkwijze van de RvC moet de toetsing van de

toetsen) praktische uitwerking.

belangenafweging faciliteren.

MOGELIJKE VERBETERINGSRICHTINGEN

Wat betreft de taakstelling van het bestuur zou de

Uit bovenstaande is gebleken dat de stakeholder

taak tot afweging van diverse belangen opgenomen

benadering via een aantal elementen in de Code

kunnen worden in best practice bepaling II.1.2. Deze

terug komt. De praktische uitwerking is echter in veel

bepaling geeft een opsomming van onderwerpen

gevallen afwezig. Via de toetsing of de onderneming

die het bestuur ter goedkeuring moet voorleggen

aan de best practices voldoet, is dan ook geen

aan de RvC. Belangen van relevante stakeholders

oordeel over de belangenafweging van de diverse

behoren tot punt c. de randvoorwaarden die bij de

stakeholders te verwachten. Bijkomend probleem is

strategie worden gehanteerd, bijvoorbeeld ten aanzien

dat de toetsing van naleving van de code een taak

van de financiële ratio’s. In de huidige Code worden

van de aandeelhouders is: als aandeelhouders geen

als voorbeeld van een randvoorwaarde slechts

aandacht besteden aan de toetsing of vinden dat

de financiële ratio’s genoemd. Dit zet de lezer op

er bij afwijking voldoende uitleg is gegeven, is er

het verkeerde been. Bij de randvoorwaarden zou

geen mechanisme dat de belangen van de andere

juist aandacht geschonken moeten worden aan

stakeholders behartigt.

de niet-financiële en vaak kwalitatieve normen die het bestuur zichzelf zou moeten opleggen, vooral

Samengevat zijn er twee aspecten ten aanzien van

ten aanzien van stakeholder belangen. Door het

de Code waardoor een stakeholder benadering

expliciteren van de stakeholder belangen in deze

in corporate governance bevorderd zou kunnen

paragraaf, zijn de overwegingen hierbij automatisch

worden:

onderwerp van gesprek in de RvC, aangezien de

• de inhoud van de Code zou meer expliciete

opgesomde onderwerpen ter goedkeuring moeten

aanbevelingen ten aanzien van de afweging van

worden voorgelegd. Bovendien stelt de bepaling

de belangen van diverse stakeholders moeten

dat de hoofdzaken van deze onderwerpen moeten

bevatten;

worden vastgelegd in het jaarverslag. Zo wordt

• bij de naleving en handhaving van de Code door de

ook de externe transparantie ten aanzien van de

aandeelhouders, zouden de belangen van de diverse

stakeholder benadering vergroot.

stakeholders beter geborgd moeten zijn.

“ Vanuit een stakeholder benadering bevat de huidige code een zwak punt ten aanzien van de naleving en handhaving.” De inhoud van de Code

Ook in de taakstelling van de RvC zou expliciet kunnen

In de Code kunnen de belangen van stakeholders

worden opgenomen dat de belangenafweging van

meer expliciet worden gemaakt. Het is daarbij

de stakeholders onderdeel van het toezicht moet

van belang dat dit consistent in de verschillende

vormen. Principe III.1.6 noemt de onderwerpen

hoofdstukken

zou

van toezicht en zou zich hiervoor dan ook lenen.

bijvoorbeeld de taakstelling van het bestuur expliciet

Daarnaast zou uit de profielschets van de RvC

gericht moeten zijn op een belangenafweging en

(principebepaling III.3.1) moeten blijken dat de RvC

de uitvoering hiervan moet door de RvC getoetst

zodanig is samengesteld dat kennis van en contact

worden. De beloningsstructuur van bestuurders

met de diverse stakeholders gewaarborgd is,

moet de juiste prikkels bevatten en de samenstelling

uiteraard zonder dat commissarissen een specifiek

wordt

doorgevoerd.

Zo


13

niet meer veroorloven de mening van de consument

deelbelang gaan vertegenwoordigen.

en maatschappelijk groeperingen naast zich neer Naleving en handhaving: transparantie!

te leggen. Zij lopen dan immers een aanzienlijk

Vanuit een stakeholder benadering bevat de huidige

reputatierisico. Om zich een oordeel te kunnen

Code een zwak punt ten aanzien van de naleving en

vormen over de afweging van hun belangen, is het

handhaving. Alleen de aandeelhouders kunnen het

essentieel dat de stakeholders informatie hebben over

bestuur en de RvC ter verantwoording roepen over

de strategie en doelstellingen van de onderneming

naleving van de Code. Ook internationaal is dit een

en de mate waarin een belangenafweging heeft

veel gehoorde benadering. Zo stelt het European

plaatsgevonden. Andersom is het van belang dat

Corporate Governance Forum:

bestuur, RvC en aandeelhouders van de onderneming voldoende toegang hebben tot informatie over

“…the Forum believes the corporate governance

de belangen van de stakeholders. Onderneming

statement which explains the areas of compliance

en stakeholders zullen meer met elkaar in debat

as well as the reasons for non-compliance, is the

moeten.

responsibility of the company’s board(s), for review and discussion with the shareholders. It therefore inclines to

Deze transparantie kan bevorderd worden via extra

the view that regulatory authorities should limit their

disclosure-eisen in de Code. De Code stelt in paragraaf

role to checking the existence of the statement, and to

I.1 dat de hoofdlijnen van de corporate governance

reacting to blatant representations of facts. They should

structuur in een apart hoofdstuk in het jaarverslag

not try and second-guess the judgement of the board(s)

uiteengezet moeten worden. Afwijkingen van de

or the value of its/their explanation. This is a matter for

code moeten worden verantwoord. Ons inziens

the company’s shareholder. (Statement of the European

moet ook invulling gegeven worden aan de wijze

Corporate Governance Forum on the comply-or-explain

waarop men aan de verschillende principes en best

principle).

practices voldoet. De Code is immers principle based van opzet en alleen de melding dat men de Code

Belangen van ander stakeholders worden in deze

naleeft, bevat niet voor elk element van de Code

benadering niet vanzelfsprekend meegenomen. In

voldoende informatie voor een beoordeling van de

paragraaf 4 werden twee situaties genoemd waarbij

adequaatheid. In ieder geval voor de bepalingen

stakeholder belangen mogelijk ondergesneeuwd

ten aanzien van de belangen van stakeholders

raken: situaties waarin aandeelhouders zich richten

(zoals voorgesteld in de vorige paragraaf) zouden

op korte termijn rendement en situaties waarin

ondernemingen dan ook moeten beschrijven

aandeelhouders onvoldoende kennis, informatie of

hoe ze daar invulling aan hebben gegeven. De

belangen hebben om tot een goede toetsing van

belangenafweging wordt dan expliciet en daarmee

naleving van de code te komen.

toegankelijk voor andere stakeholders.

Hoe nu, gegeven bovenstaande benadering, te

CONCLUSIE

komen tot een mechanisme dat het bestuur, de RvC

Concluderend blijkt dat de vereisten ten aanzien

en de aandeelhouders dwingt tot een verantwoorde

van de maatschappelijke afwegingen onvoldoende

afweging van stakeholder belangen? Wij denken dat

geborgd

het antwoord te vinden zou moeten zijn in de tucht

regelgeving. Het uitgangspunt van dit artikel is dat

van de markt. Vertegenwoordigers van de diverse

een onderneming geen geïsoleerde actor in de

stakeholders hebben in de huidige maatschappij veel

maatschappij is. De Belgische Code Buijsse

mogelijkheden om het gedrag van de consument en

verwoordt dit als volgt:

zijn

ondernemingen te beïnvloeden, bijvoorbeeld via de media. Ondernemingen kunnen het zich in deze tijd

14


in

de

corporate

governance

“Een onderneming is ingebed in de maatschappij,

and salience, corporate performance and CEO values, in:

waarmee zij zowel sociaal, economisch als ruimtelijk

Academy of Management Journal, Vol. 42, No. 5

verbonden is. In beursgenoteerde ondernemingen wordt de druk vanuit de samenleving mede uitgeoefend

Commissie Corporate Governance (2003), Nederlandse

via de beleggers. Ook in een niet-beursgenoteerde

Corporate Governance Code

onderneming is uiteraard deze relatie met de samenleving aanwezig en wordt externe druk ervaren,

Commissie

zowel in de positieve als in de negatieve zin. Voor een

beursgenoteerde ondernemingen, Code Buysse, Corporate

succesvolle ondernemingsstrategie op lange termijn

Governance, Aanbevelingen voor niet-beursgenoteerde

is het van wezenlijk belang steeds te handelen vanuit

ondernemingen

Corporate

Governance

voor

niet-

respect voor de samenleving en op die manier duurzaam te ondernemen.”

Hampell

Committee,

(1998),

Report

on

corporate

governance, London

Uit de analyse die in dit artikel is weergegeven blijkt, dat de huidige Code Tabaksblat slechts in beperkte

Schrijvers, E.K.(2004), WRR, Lessen uit corporate governance

mate

en

en

vooral

indirect

aanknopingspunten

biedt voor het borgen van de belangen van alle

maatschappelijk

verantwoord

ondernemen,

Webpublicatie nr. 3

belanghebbenden, zoals wel wordt aangekondigd in de preambule van de Code. Om het proces

Fama, E.F. and M.C. Jensen, (1983), Separation of ownership

van stakeholder interactie daadwerkelijk vorm te

and control, in: Journal of Law and Economics, volume 26

geven is een permanente informatie-uitwisseling en structurele betrokkenheid van stakeholders

Manen, van, J. (1999), Monitor in het belang van

bij het beleid van de onderneming nodig. Op die

de vennootschap. Een analyse van de functie van

wijze kan er overeenstemming worden bereikt over

commissarissen, Elsevier

normen, uitgangspunten en wederzijdse rechten en verplichtingen.

Mitchell, R.K., B.R. Agle and D. Wood, (1997), Towards a theory of stakeholder identification and salience, in: The

Hiertoe zal de ondernemingsleiding duidelijker

Adademy of Management Review, volume 22

moeten zijn over de dilemma’s waar zij voor staat. Dit punt zou expliciet in best practice bepalingen II.1

Montoring Commission Corporate Governance (2005),

kunnen worden opgenomen. Verder zou het toetsen

Rapport over de naleving van de Nederlandse corporate

van de belangenafweging ook nadrukkelijker tot

governance code

de taken van de Raad van Commissarissen moeten worden gerekend in de best practice bepaling III.1.6

Shleifer, A. and R. Vishny, (1997), A survey of corporate

en zou er meer aandacht moeten worden besteed

governance, in: Journal of Finance

aan transparante externe verantwoording.

Wheeler, D. and Sillanpää, M., (1997), The Stakeholder Corportation, Pitman Publishing, London

* Dit artikel is geschreven op persoonlijke titel. De meningen die zijn verwoord in het artikel zijn de opinies van de auteurs en niet noodzakelijkerwijze de officiële standpunten van De Nederlandsche Bank.

LITERATUUR Agle,B.R., Mitchell, R.K. and Sonnenfeld, J.A., (1999), Who matters to CEOs? An investigation of stakeholder attributes


15

7ATALS HAARBRIEFJE VAN NIETTEGEN GRADEN KAN !LS ZE GAAT STAPPEN HEEFT ZE NOOIT EEN PORTEMONNEE BIJ ZICH:EHEEFTGEENZINOMMETEENTASTEZEULENENZON DIKKEBULTINJEACHTERZAKZIETERNIETUIT$ANMAARGEWOON WATLOSSEBRIEFJESMEE-AARWATALSZEDATDEVOLGENDEDAG EVENISVERGETEN%NHAARLAATSTEBEETJESTUDIElNANCIERING INDEBONTEWASVERDWIJNT $AAROMZORGTDE.EDERLANDSCHE"ANK$." VOOREEN GOEDEKWALITEITVANONZEBANKBILJETTEN-AAREEUWIGGAAN ZENIETMEE6OOREENZOSOEPELENVEILIGMOGELIJKBETALINGS VERKEERONDERSCHEPPENWEDAGELIJKSDUIZENDENVUILEEN BESCHADIGDEBANKBILJETTEN(ETBETALINGSVERKEERINGOEDE BANENLEIDEN ISNIETDEENIGETAAKVAN$."7EHOUDEN OOKTOEZICHTOPDElNANCIÑLEINSTELLINGENENDRAGENnALS ONDERDEELVANHET%UROPESE3TELSELVAN#ENTRALE"ANKENnBIJ AANEENSOLIDEMONETAIRBELEID:OMAKENWEONSSTERKVOOR DElNANCIÑLESTABILITEITVAN.EDERLAND7ANTVERTROUWENIN ONSlNANCIÑLESTELSELISDEVOORWAARDEVOORWELVAARTENEEN GEZONDEECONOMIE7ILJIJDAARAANMEEWERKEN+IJKDAN OPWWWWERKENBIJDNBNL

7ERKENAANVERTROUWEN 16


Disciplineer de maar behoud Disciplineer aandeelhouders de aandeelhouders maar dedisciplinerende disciplinerendeinvloed invloed van behoud de de aandeelhouders van de aandeelhouders

prof. dr. ir. H.A. Rijken

De code Tabaksblat en de vernieuwde structuurwet hebdr. ir. H.A. Rijken ben deprof. spelregels voor het Nederlandse ondernemingsHoogleraar Ondernemingsfinanciering aan de faculteit der Economische Wetenschappen en bestuur veranderd, voornamelijk voor beursgenoteerde Bedrijfskunde van de Vrije Universiteit in Amsterdam ondernemingen. De recente grote overnames door private equity partijen in Nederland en het aandeelhoudersactivisme van hedgefondsen bij Stork en Ahold hebben de De code Tabaksblat en de vernieuwde structuurwet hebben de spelregels discussie over de invloed van de aandeelhouder doen opvoor het Nederlandse ondernemingsbestuur veranderd, voornamelijk voor laaien. In dit betoog worden de recente ontwikkelingen in beursgenoteerde ondernemingen. De recente grote overnames door private perspectief De katalysator voor toenemende equity partijen in Nederland en hetgeplaatst. aandeelhoudersactivisme vande hedgefondsen drukde opdiscussie ondernemingen de eis van bij Stork en Ahold hebben over deisinvloed vande deaandeelhouders aandeelhouder – waaronder grote Nederlandse institutionele beleggers doen oplaaien. In dit betoog worden de recente ontwikkelingen in perspectief – dat ondernemingen bovengemiddeld moeten presgeplaatst. De katalysator voor de toenemende druk op ondernemingen is de eis van de aandeelhouders – waaronder grote creëren. Nederlandse institutionele teren, ofwel waarde moeten Dit zet de verhoubeleggers – dat ondernemingen bovengemiddeld dingen tussen aandeelhoudersmoeten en de presteren, bestuurdersofwel van waarde moeten creëren. Ditonderneming zet de verhoudingen tussen envan de een op scherp. Nu aandeelhouders de consequenties bestuurders van een onderneming scherp. Nu deduidelijk consequenties van de nieuwe de nieuwe op verhoudingen worden, gaan onder verhoudingen duidelijk worden, gaan onder bestuurders van ondernemingen, bestuurders van ondernemingen, politici en vakbondbepolitici en vakbondbestuurders weer openlijk stemmen op om de invloed van stuurders weer openlijk stemmen op om de invloed van aandeelhouders te beteugelen. aandeelhouders te beteugelen. HET BELANG VAN CORPORATE GOVERNANCE

17

(vervolg inleiding)

De fundamentele aanname in de vermogensstruc-

Beperking van de invloed van de aandeelhouder is echter geen optie. De disciplinerende rol van de aandeelhouders heeft grote invloed op de prestaties van Nederlandse ondernemingen. Wel moeten de regels worden aangescherpt voor de actieve rol van aandeelhouders in het ondernemingsbestuur, net zoals dat gedaan is voor de rol van ondernemingsbestuurders met de code Tabaksblat. Zodra de aandeelhouder actief participeert – en niet passief achteraf controleert – heeft de aandeelhouder een zwaardere verantwoordelijkheid voor goed ondernemingsbestuur en daar valt onder een zwaardere maatschappelijke verantwoordelijkheid.

tuurtheorie voor ondernemingen is de strikte scheiding tussen de uitvoering van de ondernemingsactiviteiten en de wijze waarop een onderneming gefinancierd is. a In dat geval is het risico, rendement en investeringsprofiel van een onderneming een gegeven voor de beleggers. Bestuurders zetten de strategische lijnen uit en zorgen voor de continuïteit van de onderneming. Beleggers leggen zich toe op het portefeuillebeheer en zijn tevreden met een goed en gangbaar rendement. Beleggers en bestuurders hebben ieder een eigen taak. In de structuurwet van 1971 zijn in deze geest de verhoudingen in ondernemingsbestuur vastgelegd. De Raad van Bestuur legt voornamelijk verantwoording af aan de Raad van Commissarissen die zich via een vorm van coöptatie benoemt. Op hun beurt maakt elk lid van de Raad van Commissarissen een evenwichtige afweging van

De disciplinerende invloed van de aandeelhouder is nodig om Nederlandse onderne

de belangen van alle partijen, waarbij de aandeelhouder – weliswaar een belangrijke – maar één van

“Met de aanpassingen in de structuurwet twee jaar geleden zijn de verKRXGLQJHQLQKHW1HGHUODQGVHRQGHUQHPLQJVEHVWXXUÁLQNYHUDQGHUGµ mingen – al dan niet in buitenlandse handen – concurrerend te houden in de wereldeconomie en de werkgelegenheid in Nederland op de langere termijn veilig te stellen. Te veel bescherming van de Nederlandse ondernemingen zal misschien op korte termijn werkgelegenheidsgaranties opleveren maar het langere termijn rendement van deze ondernemingen zal er onder lijden. Een belangrijke taak voor de overheid is te zorgen dat Nederland concurrerend is en blijft met het aantrekken van buitenlands financieringskapitaal door te investeren in een goede infrastructuur. Dit is een faciliterende rol. Actief ingrijpen in ondernemingsbestuur door de overheid verzwakt het Nederlandse bedrijfsleven.

de partijen is. Met de aanpassingen in de structuurwet twee jaar geleden zijn de verhoudingen in het Nederlandse ondernemingsbestuur flink veranderd. Het coöptatiestelsel is vervallen. De Algemene Vergadering van Aandeelhouders benoemt de Raad van Commissarissen en kan deze Raad ontslaan en daarmee in de praktijk ook de Raad van Bestuur. Andere nieuwe rechten van de Algemene Vergadering van Aandeelhouders zijn onder andere de vaststelling van het jaarverslag, de goedkeuring van belangrijke bestuursbesluiten, het vaststellen van de vergoeding voor de bestuurders en een agenderingsrecht. In de kern verschuift deze nieuwe wet een aantal essentiële eindverantwoordelijkheden van de Raad van Commissarissen naar de Vergadering van Aandeelhouders en krijgt de aandeelhouder directe invloed op het bestuur van de onderneming. b Ook de code Tabaksblat herdefinieert de verhoudingen tussen de

18


aandeelhouder en het ondernemingsbestuur met

Ondernemingen creëren waarde door het lange ter-

onder andere de aanbeveling dat materiele beslis-

mijn perspectief van haar ondernemingsactiviteiten

singen van het bestuur worden voorgelegd aan de

transparant te maken of te verbeteren. Dit kan door

aandeelhouders.

herstructureringen of innovaties in de ondernemingsactiviteiten. Korte termijn beleggers –

Financiers hebben voldoende mogelijkheden ge-

ofwel de ongeduldige beleggers – geven in de regel

kregen om zich direct met de gevoerde strategie te

de voorkeur aan operationele of financiële herstruc-

bemoeien. Momenteel besteden de CEO en CFO een

tureringen die het lange termijn perspectief van de

substantiële hoeveelheid tijd aan het management

onderneming verbeteren. Waardecreatie door in-

van investor relations – ongeveer de helft van de tijd

novaties ondernemingsactiviteiten ligt in de regel

c

is geen uitzondering meer. In presentaties aan haar

hoger, maar vergt meestal meer tijd. Structureel on-

beleggers en potentiële beleggers wordt de uitge-

derhoud en verbetering van de ondernemingsactivi-

stippelde strategie uiteengezet. Als de gepresenteer-

teiten staat onder druk door de korte termijn beleg-

de strategie niet enthousiast wordt ontvangen past

ger. d

de onderneming haar strategie aan. Om voldoende toegang tot de vermogensmarkt te verkrijgen of te

Meer macht voor de aandeelhouder is niet alleen

behouden, moet de onderneming in toenemende

onze keuze, maar wordt ons mede opgedrongen

mate haar strategie laten aansluiten op vraag en aan-

door buitenlandse beleggers. Grote Nederlandse in-

bod in de markt van ondernemingsfinanciering. De

stitutionele beleggers spreiden de beleggingen en

scheiding tussen de onderneming en haar financiers

beleggen sinds de invoering van de Euro veel minder

vervaagt.

in Nederland. Nederlandse beursgenoteerde ondernemingen zijn momenteel voor een groot gedeelte

Deze veranderingen zijn gekatalyseerd door een

– of zelfs geheel – aangewezen op buitenlands ver-

verschuiving in de eisen die aandeelhouders stellen

mogen. Aandelen van Nederlandse beursgenoteer-

aan de prestaties van ondernemingen. Deze druk op

de ondernemingen zijn onderdeel geworden van

ondernemingen komt met name van actieve vermo-

een internationale competitie tussen grote instituti-

gensbeheerders die op zoek zijn naar mogelijkheden

onele beleggers en worden verhandeld op markten

om de markt te verslaan. Waar voorheen in de regel

waarbij op jaarbasis de transactiewaardes de bruto

een goed gemiddeld rendement de aandeelhouders

nationale inkomens vele malen overtreffen.

tevreden hield, zijn nu buitengewone prestaties vereist. Ondernemingen moeten waarde creëren, ofte

De zware informatieverplichtingen voor beursgeno-

“De aangepaste structuurwet geeft nog niet duidelijk aan wie uiteindelijk de strategie van een onderneming bepaalt.” wel een hoger rendement realiseren dan gemiddeld

teerde ondernemingen – IFRS en de Amerikaanse

verwacht. Per definitie kan niet iedereen buitenge-

Sarbannes Oxley Act – en de strenge regels tegen

woon presteren, dus een rat race is het gevolg waarbij

handel met voorkennis maken het de belegger moei-

grote belangen op het spel staan. Elke aandeelhou-

lijk om bovengemiddeld te presteren op de beurs.

der heeft bij de waardering van een onderneming

Met de huidige communicatiemiddelen beschikken

niet alleen de huidige rendementscijfers maar ook de

beleggers wereldwijd gelijktijdig over dezelfde infor-

lange termijn winstgevendheid op het oog.

matie met als gevolg een zware concurrentie om te


19

profiteren van inefficiënties in de koersvorming van

aandeelhouder achteraf controleert en besluiten

het aandeel. Om toch een meer dan gemiddeld rendement te halen gaat de aandeelhouder zich meer

van het management toetst. Echter zodra de aandeel-

en meer actief met de strategie van ondernemingen

houder actief deelneemt aan het management van

bemoeien. Waar voorheen een aandeelhouder zich

een onderneming – door vooraf te vertellen wat het

beperkte tot stemmen met de voeten – verkopen van

management moet doen –, ontstaan geheel andere

aandelen – en scherp toezicht, gaat de aandeelhou

verhoudingen. Dit is zelfs niet gebruikelijk bij een An-

der nu meer op de stoel van het management zitten

gelsaksische onderneming. Zodra de aandeelhouder

om de ondernemingstrategie naar zijn hand te zet-

actief participeert – en niet passief achteraf contro-

ten en de waardecreatie prikkel zo effectief mogelijk

leert – heeft de aandeelhouder een zwaardere ver-

te laten zijn.

antwoordelijkheid voor goed ondernemingsbestuur. Duidelijke gedragsregels voor deze bestuursverant-

De aangepaste structuurwet geeft aandeelhouders

woordelijkheid van aandeelhouders ontbreken in de

veel ruimte om in te grijpen wanneer het gevoerde

code Tabaksblat en de nieuwe structuurwet. f

ondernemingsbeleid hen niet bevalt. Momenteel maken enkele hedgefondsen daar dankbaar gebruik

Zo stelde de werkgeversorganisatie VNO-NCW on-

van bij Ahold en Stork. De aangepaste structuurwet

langs voor om aandeelhouders te verplichten tot

geeft nog niet duidelijk aan wie uiteindelijk de stra-

transparantie over hun identiteit en bedoelingen. In

tegie van een onderneming bepaalt. En, indien het

dit kader wil VNO-NCW de meldingsplicht van een

bestuur de strategie uiteindelijk bepaalt, moet het

aandeelhoudersbelang bij de toezichthouder AFM

ondernemingsbestuur dan alleen rekening houden

verlagen van 5% naar 3%. Ook de voorzitter van de

met de belangen van aandeelhouders of ook met de

Monitoring commissie Corporate Governance Code

(soms) tegenstrijdige belangen van andere belang-

Jean Frijns pleitte in het Financieele Dagblad van 12

hebbenden? Ook is niet duidelijk in hoeverre aandeel-

september voor nadere regels over de manier waar-

houders in hun standpunten coalities mogen sluiten

op bestuurders en aandeelhouders met elkaar om-

zonder de wet WMZ te overtreden. Waar liggen de

gaan. Onderdeel van discussie is de status van alle

grenzen wat wel en geen duurzaam gemeenschap-

informele gesprekken tussen aandeelhouders en het

pelijk beleid tussen aandeelhoudersgroepen is?

bestuur. In de structuurwet zijn de rechten gegeven aan de Algemene Vergadering van Aandeelhouders

De huidige wet en regelgeving – aangepaste struc-

en niet aan enkele individuele aandeelhouder daar-

tuurwet den de code Tabaksblat - biedt geen vol-

buiten.

doende houvast bij de zoektocht naar een nieuw evenwicht in de machtsbalans tussen het onderne

Een meer rigoreuze wijze voor aandeelhouders om

“De aangepaste structuurwet geeft aandeelhouders veel ruimte om in te grijpen wanneer het gevoerde ondernemingsbeleid hen niet bevalt ”

20

mingsbestuur en de aandeelhouder. e Deze is voorna-

de ondernemingstrategie naar hun hand te zetten

melijk gericht op disciplinering van het management

is de betreffende onderneming is zijn geheel over

en het vergroten van de transparantie van risico en

te nemen en zelf het management aan te stellen. In

rendement voor de belegger. Dit is prima zolang de

deze relatief intransparante private equity markt lig-


gen veel kansen om waarde te creëren. Dit blijkt on-

het gedrag van enkele aandeelhouders. In hun ogen

der andere uit de hoge bedragen die financiers mo-

veroorzaken deze niet-loyale aandeelhouders teveel

menteel bereid zijn te betalen in de overnamemarkt

onnodige onrust met hun koersspeculatie en korte

van Nederlandse smallcaps en midcaps. Ook het

termijn beïnvloeding die schadelijk is voor de lange

enorme aanbod van geld in de private equity markt

termijn ontwikkeling van een onderneming.

stuwt de prijzen omhoog. Veel institutionele beleggers beleggen momenteel substantiële bedragen in

Deze ongemakkelijke gevoelens over de activistische

de private markt. Voor deze markt speelt een geheel

aandeelhouder hebben de politieke discussie over

andere corporate governance discussie.

de macht van de aandeelhouder in Den Haag doen oplaaien. Een stemming over de wet in de Tweede

Zo worstelt de Nederlandse Bank vanuit haar ver-

Kamer waarin de afbraak van beschermingscon-

antwoordelijkheid voor de stabiliteit van financiële

structies wordt geregeld, is uitgesteld.

markten met de vraag of private equity beleggers

Minister van Economische Zaken misschien niet al te

niet teveel financieringsrisico nemen. Met hoeveel

vriendelijk met zijn kwalificatie voor private equity

risico mogen private equity fondsen hun onderne-

fondsen, maar hij heeft de onvrede die terecht of

mingen financieren? Primaire doelstelling van een

onterecht leefde wel verwoord en de noodzakelijke

private equity fonds is niet de continuïteit van alle

discussie opgestart. Kernpunt in de politieke discus-

g

Zo was de

ondernemingen in de portefeuille maar waardecre-

sie die nu losbreekt, is de afweging van het nationale

atie van de gehele portefeuille. Een subtiel verschil

belang versus het belang van aandeelhouders. Laten

maar wel wezenlijk.

we het nationale economische belang in deze con

“Het belang van de buitenlandse aandeelhouders is eenvoudig. Zij willen beleggen in landen waar voldoende waardecreatie potentie aanwezig is. ” Nederland is op zoek naar een nieuw evenwicht na

text even kort door de bocht en eng definiëren als

de verandering van de spelregels in het onderne-

werkgelegenheid en zeggenschap over onze econo-

mingsbestuur. Een testcasus die momenteel met

mische factoren kapitaal en arbeid. h

argusogen wordt gevolgd is de worsteling van Stork en Ahold bestuurders met het aandeelhoudersacti-

Het belang van buitenlandse aandeelhouders is

visme. In hoeverre moet een bestuur gehoor geven

eenvoudig. Zij willen beleggen in landen waarin vol-

aan een sterke wens van een substantiële minder-

doende waardecreatie potentie aanwezig is. Ook wil-

heidsaandeelhouder die meestal geen loyaliteit kent

len ze niet beperkt worden in de realisatie van deze

en met groot gemak van de ene dag op de andere

waardecreatie door nationale wet en regelgeving.

dag haar aandelen kan verkopen?

Afgezien van de vraag of aandeelhouders zich actief met het management van een onderneming mogen

Moeten deze aandeelhouders worden gemeden

bemoeien of niet, beperking van de macht van de

door trouwe aandeelhouders te belonen met meer

aandeelhouder zal Nederland schaden in haar con-

dividend, zoals voorgesteld door DSM. Alhoewel

currentiestrijd om buitenlands financieringskapitaal.

deze differentiatie misschien niet realistisch is gezien de grootschalige korte termijn praktijk van de aande-

De grote Nederlandse ondernemingen zijn voor het

lenhandel, verwoord dit voorstel wel het ongenoe-

merendeel al in handen van buitenlandse beleggers

gen van veel bestuurders van ondernemingen over

en zij beslissen, bijvoorbeeld, uiteindelijk over de


21

locatie van hoofdkantoren. Teveel tegen de haren

land met de noodzakelijke sociale hervormingen is

van buitenlandse beleggers instrijken is geen optie

een goed voorbeeld. Hoe ver reikt de ambitie van

meer.

een land met een hoog welvaartsniveau en een geindividualiseerde samenleving?

Bovendien gaat een eventuele beperking van de macht van de aandeelhouder voorbij aan het bewezen feit dat waardecreatie bij ondernemingen voornamelijk gestimuleerd wordt door de disciplinerende invloed van de aandeelhouder. Het aandelenrendement van Nederlandse onderneming blijkt sterk negatief te zijn gerelateerd aan het aantal juridische beschermingsconstructies. i Hoe meer juridische beschermingsconstructies des te meer wordt een aandeelhouder op afstand gehouden. De disciplinerende invloed van de aandeelhouder is nodig om Nederlandse ondernemingen – al dan niet in buitenlandse handen – echt concurrerend te maken in de wereldeconomie en de werkgelegenheid in Nederland op de langere termijn veilig te stellen. Te veel bescherming van de Nederlandse ondernemingen zal misschien op korte termijn werkgelegenheidsgaranties opleveren maar het rendement van deze ondernemingen zal er op de langere termijn onder lijden. De taak voor de overheid is te zorgen dat Nederland concurrerend is met het aantrekken van buitenlands financieringskapitaal door te investeren in een goede infrastructuur – dat niet noodzakelijk geprivatiseerd hoeft te worden – , te investeren in goed onderwijs voor de kenniseconomie, te investeren in een aantrekkelijk fiscaal regime, te zorgen voor evenwichtige wet en regelgeving voor ondernemingsbestuur, ruimte in de arbeidswetgeving en een goed leefklimaat. De overheid heeft voornamelijk een faciliterende rol en geen actieve rol in het aantrekken van buitenlands financieringskapitaal. De structurele verschuivingen in de wereldeconomie maken extra investeringen in de infrastructuur noodzakelijk om Nederland concurrerend te houden. j Baten voor de Nederlandse werkgelegenheid zullen op wat langere termijn pas zichtbaar zijn. De afweging

Noten a Eén van de voorwaarden is dat klanten, leveranciers en andere zakenpartners van ondernemingen ongevoelig zijn voor de financiële situatie van de onderneming. Hieraan is in de regel voldaan zolang ondernemingen zich niet in een financiële gevarenzone bevinden. Een andere voorwaarde is dat de benodigde financiering altijd goed aansluit op het aanbod in de financiële markten. b De positie van de ondernemingsraad wordt ook verstekt door het nieuwe recht om een commissaris voor benoeming voor te dragen. In de praktijk kan dit neerkomen op een benoemingsrecht. Toch zijn de aanpassingen in de structuurwet voornamelijk bedoeld om de rol van de aandeelhouder te versterken. c In 2001 gaf de heer Kruimer CFO van de onderneming Crucell in een interview aan dat hij en de heer Valerio CEO ongeveer de helft van de tijd kwijt zijn aan investor relations (Management Control en Accounting 2001, nummer 4, blz 10). d Misschien is het een goed idee dat aandeelhouders en management een lange termijn overeenkomst sluiten met een lock-up periode, op een vergelijkbare wijze als dat nu gebeurt bij exclusieve beleggingsfondsen tussen beleggers en fondsmanagers. Dit kan voor de nodige rust zorgen om waardecreatie door innovaties in ondernemingsactiviteiten een kans te geven. e De interpretatie van de nieuwe spelregels is veelvuldig onderdeel van discussie. De code Tabaksblat is meer geschreven vanuit het perspectief van de Nederlandse institutionele belegger in een “polder cultuur” en niet voor de meer actieve Angelsaksische aandeelhouder. De Nederlandse wet en regelgeving kent een “principle based” benadering waarbij partijen worden geacht naar de geest van de wet te handelen. Angelsaksische aandeelhouders zijn gewend om te handelen naar de letter van de wet op een “rules based” basis. Om aan te sluiten bij de realiteit dat aandeelhouders van grote Nederlandse ondernemingen voornamelijk Angelsaksische partijen zijn en zullen zijn, zal de Nederlandse regelgeving voor ondernemingsbestuur op termijn moeten convergeren naar een “rules based” benadering. Vanzelfsprekend moeten we streven naar een pragmatische balans tussen enerzijds de hoeveelheid regels en uitvoeringskosten en anderzijds de realisatie van de beoogde doelstellingen van de regels. f Deze regels zouden onderscheid moeten maken tussen minderheidsaandeelhouders en grootaandeelhouders. g Een verrassend feit is dat de kans op overnames niet wordt verlaagd met het optuigen van juridische beschermingsconstructies. De verdeling van beschermingsconstructies voor overgenomen beursgenoteerde ondernemingen is dezelfde als de verdeling van beschermingsconstructies in de gehele populatie van beursgenoteerde ondernemingen. (zie H.A. Rijken, "Beschermingsconstructies: de netto balans voor de aandeelhouder", Accounting, november 2004, 4 – 13). h Kennelijk is het nationale belang van werkgelegenheid tot voor kort niet zo belangrijk geweest gezien het feit dat Nederlandse institutionele beleggers na de invoering van de Euro grote delen van het beheerde vermogen hebben verplaatst naar het buitenland. Daarbij hebben ze een ander nationaal belang op het oog: maximalisatie van het rendement op onze pensioen spaarpot bij een passend beleggingsrisicoprofiel. Misschien moeten de Nederlandse institutionele beleggers weer wat meer beleggen in Nederland. Zo slecht zijn de rendementen in ons land niet. Diversificatie en concentratie risico’s kunnen binnen de perken worden gehouden door maar een fractie van het totale vermogen gespreid te beleggen in Nederland Bovendien deinen onze nationale economie en grote Nederlandse internationaal georiënteerde ondernemingen sterk mee met de wereldeconomie. i Nog niet gepubliceerd onderzoek gepresenteerd dit jaar op het seminar ter gelegenheid van het afscheid van prof.dr. H.G. Eijgenhuijsen als hoogleraar Ondernemingsfinanciering aan de Vrije Universiteit. j Hoe de dreiging van een filialisering van Nederland moet worden afgewend is niet duidelijk. Alleen een goede infrastructuur bieden is waarschijnlijk niet voldoende, ook als deze specifiek is gericht op het behoud van hoofdkantoren. Ondernemingen gevestigd in grotere landen hebben met hun relatief grotere kapitaalkracht een grote – zo niet beslissende – voorsprong. De fusie tussen KLM en Air France is een goed voorbeeld van de machtsverhoudingen in een wereld waarin de meeste multinationale ondernemingen sterke nationale banden hebben.

van korte termijn kosten en lange termijn baten zijn uiterst lastig in de politiek. De worsteling van Duits-

22


winners only

Battle of the brains. Deloitte

Intellectuele krachtmetingen, we zijn er dol op bij Deloitte. Een prikkelende stelling, een afwijkende mening: kom maar op. Dat houdt ons scherp. Alleen zo kunnen we ons doel bereiken: de beste zijn. De beste in kennis én in kunde. Een organisatie vol specialisten waarmee je probleemloos de discussie aan kunt gaan. In zo’n omgeving leer je veel en snel. Carrières kunnen hard gaan. Dat betekent dat zich ook steeds nieuwe carrièrekansen voordoen, en we voortdurend op zoek zijn naar nieuw talent. Kijk op www.treasuringtalent.com en lees alles over groei en ontwikkeling bij Deloitte.


23 TreasuringTalent.com

Corporate governance, macht en private equity

prof. dr. W.A. Boot Hoogleraar Corporate Finance en Financiële Markten Universiteit van Amsterdam en adviseur van de Centrale Bank van Zweden

Het leven van de grotere Nederlandse beurvennootschappen was tot voorkort zo eenvoudig: het management tezamen met de Raad van Commissarissen maakte de dienst uit, en ze moesten het wel heel bond maken voordat er rumoer ontstond. Aandeelhouders moesten vooral niet te moeilijk doen. Zelfs in de Amerikaanse praktijk was dit vaak niet eens zo veel anders. Een nogal nostalgische (of misschien naieve), maar zeer succesvolle Amerikaanse bestuursvoorzitter verwoordde het onlangs nog alsvolgt: “If you do not like us, sell your shares”.

24


benarde positie van de beursvennootschappen, en de rol die private equity hierin speelt. Een conclusie is dat Nederland weldegelijk meer gevoelig is voor de druk van private equity investors dan andere landen. Nederlandse ondernemingen hebben relatief open eigendomsverhoudingen die ze hiervoor gevoeliger maakt. De vraag die vervolgens opkomt, is of we hier iets aan moeten doen. Mijn conclusie is dat grote terughoudendheid is geboden. De ontplooiing Het kan verkeren. Nederlandse bedrijven, zoals VNU,

van de markt voor private equity is ten principale een

CSM, TNT, Ahold en zelfs DSM, voelen allemaal de

wenselijke ontwikkeling. Echter inspelen op de fun-

druk van private equity investors. Deze snel zichzelf

damentele onderliggende trends is weldegelijk wen-

mobiliserende groot aandeelhouders hebben in kor-

selijk en suggereert een aantal mogelijke beleidsaan-

te tijd veel macht veroverd. Ondernemingen voelen

passingen.

zich in het nauw gedrukt. Maar ze worden niet alleen met deze wederopstanding van aandeelhouders

Onderneming in spagaat?

geconfronteerd, maar tegelijkertijd ook met aller-

Weinigen zullen ontkennen dat de beursvennoot-

lei extra regels en eisen die voortkomen uit nieuwe

schap zich in zwaar weer bevindt. Aan de ene kant

weten regelgeving, waaronder de Amerikaanse

is er inderdaad de toenemende regeldruk, aan de

Sarbanes Oxley Act aangenomen in de slipstream

ander kant het ontstaan van machtige aandeelhou-

van de schandalen van afgelopen jaren. Door alle

ders. Om eerlijk te zijn, verwacht ik aan het weten

regels die hierin en in de Europese varianten daarop

regelgevende front niet veel verlichting: de legitieme

voorkomen (vergelijk ook de Code Takaksblat) lijkt de

zorgen over het beschermen van anonieme aandeel-

speelruimte van ondernemingen – beursgenoteerde

houders in de openbare kapitaalmarkten zullen het

vennootschappen wel te verstaan – zeer beperkt.

winnen van de bestuurders die zorgen hebben over

Compliance lijkt centraal te staan. ‘Box ticking’, het

de negatieve kanten van deze ontwikkeling. Dus on-

letterlijk proberen te voldoen aan de best practice

dernemen zal er niet gemakkelijker op worden. Ver-

bepalingen in de Code Tabaksblat, wordt het devies

antwoording afleggen en in de achteruitkijkspiegel

ondanks de principes die deze code probeert cen-

kijken zullen blijvend van belang zijn in het nieuwe

traal te stellen. Zware verantwoordingseisen over het

speelveld van de beursvennootschap.

verleden lijken deze ondernemingen van het ‘ondernemen’ af te houden, en dat terwijl je als ondernemer

Tegelijkertijd lijkt er ook aan de kant van de machtige

met de toekomst bezig bent.

aandeelhouders – de private equity investors in het bijzonder – geen verlichting in zicht. Voor Nederland-

Hoe om te gaan met de compliance, regeldruk en

se bedrijven hangt deze samen met een andere be-

ook nog eens de private equity beleggers die in je

langrijke wetgevende ontwikkeling, de ontmanteling

oor blazen lijkt zowaar geen gemakkelijke opgaaf.

van juridische beschermingsconstructies. Nederland

Maar is het echt zo erg? En wat betekent het naar de

kende traditioneel een zware juridische bescherming,

toekomst toe? Ik zal aangeven dat de ontwikkelingen

die door de EU zwaar op de proef wordt gesteld.

weldegelijk niet van problemen zijn ontbloot, maar

Het principe one-share-one-vote krijgt op Europees

dat het vooral ook een overgangsprobleem is. Een

niveau een zwaar gewicht, en juridische bescher-

fundamentele herschikking is gaande in onderne-

mingsconstructies zijn hier veelal mee in strijd. Juist

mingsland, en veel van de ontwikkelingen zijn een

Nederland wordt hierdoor buitengewoon gevoelig

symptoom van deze onderliggende veranderingen.

voor private equity partijen, en voor de mobilisatie

Maar allereerst zal ik nader ingaan op de geschetste

van grootaandeelhouders in het algemeen.


25

Voor Nederland geldt dit zwaarder dan voor het bui-

In vergelijking met de dreiging van ‘private equity’

tenland. Continentaal Europa heeft cross-holdings

in Nederland lijkt dit enige overeenkomsten te bie-

en andere vormen van economische bescherming

den. Private equity partijen zijn er immers ook vaak

via specifieke eigendomsverhoudingen, bijvoor-

op uit om een onderneming over te nemen. Toch lijkt

beeld piramide structuren. Dit laatste is misschien

er een verschil. De dreiging die momenteel in Ne-

verrassend maar zowel in de Scandinavische landen,

derland uitgaat van private equity lijkt groter. Naast

Duitsland als Latijns Europa (dat al bij de Nederlands-

minder bescherming, zou een reden hiervoor kun-

Belgische grens begint…) zijn dergelijke eigendoms-

nen zijn dat Nederlandse bedrijven door een gewen-

verhoudingen de regel. Nederland daarentegen

ningsproces gaan en nog) niet zijn ingespeeld op een

heeft een veel transparantere eigendomsstructuur

actievere rol van de aandeelhouder.

waarbij ondernemingen veelal direct in handen zijn Tussen de VS en Nederland bestaat nog een ander

van (eind)beleggers.

verschil. De wijzigingen in corporate governance Ook de Verenigde Staten kent meer bescherming. Ten

hebben aandeelhouders in Nederland veel grotere

onrechte denken we dat aandeelhouders het daar

zeggenschap gegeven over ondernemingsbeslui-

zo maar voor het zeggen hebben. Wie de film ‘Wall

ten, zie bijvoorbeeld de eis in de Tabaksblat code dat

Street’ met Michael Douglas voor zich ziet herinnert

materiële beslissingen worden voorgelegd aan de

zich een agressieve raider die een mooi familiebedrijf

aandeelhouders. Een dergelijke inspraak vooraf staat

probeert op te kopen om het vervolgens in stukjes

haaks op de Amerikaanse praktijk die veeleer contro

“Macht voor aandeelhouders lijkt in de VS een vanzelfsprekendheid toch was en is dat niet de Amerikaanse praktijk, althans niet in die mate die vaak wordt gedacht.” te hakken omdat dat meer geld oplevert. Macht voor

lerend achteraf is. Voor Nederlandse beursgenoteer-

aandeelhouders lijkt in de VS een vanzelfsprekend-

de ondernemingen zou dit kunnen betekenen dat er

heid toch was en is dat niet de Amerikaanse praktijk,

nauwelijks meer sprake is van een mandaat voor de

althans niet in die mate die vaak wordt gedacht. De

ondernemingsleiding. Zij wordt immers zowel vooraf

ondernemingsleiding van een Amerikaans beurs-

als achteraf aan banden gelegd. Hoewel dit wat ex-

fonds is nadrukkelijk beschermd tegen aandeelhou-

treem is geformuleerd, is er weldegelijk een zorg. Als

ders. Zo kunnen bestuurders en/of commissarissen

inderdaad het aan een mandaat ontbreekt dan ver-

niet zo maar worden weggestuurd.

oorzaakt dit mogelijk een grote aanslag op het ondernemende karakter van de onderneming.

De bekende Amerikaanse econoom Galbraith sprak dan ook niet ten onrechte van managerial capita-

Is er echt een probleem?

lism: het management had en heeft veel macht. De

Voordat U concludeert dat ik de macht van aandeel-

invloed van aandeelhouders is meer achteraf. Ach-

houders wil terugdringen, laat ik snel een belangrijke

terblijvende ondernemingen in de Verenigde Staten

nuancering plaatsen. Veel Nederlandse bedrijven die

zullen vroeg of laat worden overgenomen, dit is de

in het nieuws kwamen door een opstand onder aan-

zogenaamde ‘market for control’.

deelhouders hadden dit vooral aan zichzelf te wijten. VNU presteerde onvoldoende, was er niet ingeslaagd

26


´,VKHWZHUNHOLMN]RGDWGHWRHQHPHQGHUHJHOJHYLQJOHLGWWRWPLQGHUÁH[Lbiliteit en haaks staat op ondernemerschap? een aantal overnames tot een goed einde te brengen,

Overgangsproblemen zijn er echter weldegelijk. Hoe

en kon dan ook niet verwachten dat aandeelhouders

te communiceren bijvoorbeeld naar aandeelhou-

zouden instemmen met (weer) een grote overname.

ders? Kan een onderneming in gesprek treden met

Een vlucht naar voren is zelden optimaal. De snel ge-

private equity partijen? En hoe wordt dan een gelijke

mobiliseerde aandeelhouders voorkwamen dit. Ik zie

informatievoorziening bewaakt aan alle andere aan-

dit dus positief.

deelhouders. Dit is lastig, maar toch denk ik dat we hier uit zullen komen en met bepaalde gedragsregels

Wel is het zo dat door de macht van de aandeelhou-

en procedures dit in goede banen kunnen leiden.

ders ondernemingen sneller in een verdomhoekje terecht komen. Als aangeschoten wild gaan ze dan

Minder makkelijk ligt het met corporate governance

door het leven, en ze kunnen niets meer goed doen.

regels die meer intern zijn gericht (ondernemings-

Dit is een duidelijke verharding van het speelveld.

recht, zie ook Tabaksblat code). Hier zit volgens mij

Het is een beetje alles of niets geworden. Je bent een

een groter probleem. Dit is waar het gaat over bij-

held of je bent afgebrand. Het lijkt wel iets op een

voorbeeld boxticking in plaats van sturing op ba-

voetbaltrainer van een topploeg. Je doet het goed

sis van principes. Regels die direct ingrijpen op het

en iedereen loopt weg met je, maar o wee als er iets

ondernemingsbestuur, bijvoorbeeld maxima stellen

misgaat laten ze je vallen als een baksteen. Wat niet

aan het aantal commissariaten per persoon, of een

helpt is dat de financiële markt vaak momentum is

verbod op het opnemen van voormalige bestuur-

gedreven. Meevallers en tegenvallers worden dan

ders in de RvC. Deze regels zijn vaak optimaal maar

nog eens extra uitvergroot.

lang niet altijd. Een vraag is ook of de aandeelhoudersvergadering (AvA) hier niet over moet gaan. Ook

Inderdaad beursgenoteerde ondernemingen zijn in

speelt het genoemde gebrek aan mandaat. Hoe dit

een veelsoortige spagaat terecht gekomen: regels

op te lossen is verre van vanzelfsprekend. Hier zie ik

aan de ene kant, agressieve aandeelhouders aan de

dus weldegelijk een probleem, en is de vraag volgens

andere kant. Het is niet alleen maar positief zoals ik

mij terecht of we wel op de goede weg zijn.

al aangaf. Een paar opmerkingen – hopelijk wat richNaar nieuwe eigendomsverhoudingen?

tinggevend.

Het corporate governance vraagstuk, en met name Is het werkelijk zo dat de toenemende regelgeving

het ingrijpen met codes en regels in het interne

leidt tot minder flexibiliteit en haaks staat op onder-

ondernemingsproces vraagt om een meer funda-

nemerschap? Ik denk dat dit het geval is, maar een

mentele analyse. Een fundamentele vraag is of de

nauwkeurige afbakening van regelgeving, en de

eigendomsverhoudingen aan het veranderen zijn.

wenselijkheid ervan, is nodig. Als het gaat om de fi-

De private equity revolutie zal volgens mij zeker tot

nanciële markt, dan hebben we het over regels die

een herschikking leiden van ondernemingen tussen

bijvoorbeeld gelijke informatievoorziening aan alle

beursnotering en niet-beursnotering. Deze herschik-

partijen in de markt bewaken; regels met betrekking

king zal de vraag oproepen voor welke ondernemin-

tot handel met voorkennis, etc. Dit reken ik tot de ge-

gen en in welke stadia van hun ontwikkeling een

wenningsregels. Ik geloof niet dat deze regels uitein-

beursnotering optimaal is. Het belang van het hebben

delijk echt belemmerend zijn.

van een beursnotering kan er zeker zijn, maar met de sterke toename aan private equity fondsen, heeft het


27

hebben van een beursnotering zeker niet aan belang

de private equity revolutie en de ‘wederopstanding’

gewonnen. Of er minder bedrijven in de toekomst op

van grootaandeelhouders opgevuld.

de beurs genoteerd zijn is goed mogelijk, maar zeker weten kan ik dat niet. Wat wel te verwachten is

Wenselijkheid en governance van private equity

dat het hebben van wel of geen beursnotering een

zelf

meer dynamisch proces zal worden. Ondernemin-

We kunnen lang discussiëren over de mogelijk onge-

gen zullen vaker de beurs betreden en weer verlaten,

wenste bijwerkingen van de private equity revolutie

en later mogelijk weer betreden, afhankelijk van de

(korte termijn gedrag?), maar ik zie deze ontwikkeling

specifieke omstandigheden en levensfase waarin de

als een onomkeerbare realiteit.

onderneming zich bevindt. Ik maak me overigens geen zorgen over de vermeenSarbanes Oxley en Code Tabaksblat zijn van toepas-

de korte termijn focus van private equity investeer-

sing op een onderneming met een wijdverspreid

ders. Ik zie niet in waarom zij als korte termijn moeten

aandelenbezit waar aandeelhouders door de mate

worden gekarakteriseerd. Zij gaan voor maximalisa-

van spreiding een te klein belang hebben om de

tie van de aandeelhouderswaarde, en dat lijkt me in

onderneming voldoende in de gaten te kunnen hou-

principe goed. Probleem zit veelal bij de response

den, en daarmee tevens zelf bescherming nodig heb-

van management als er druk van private equity be-

ben. De code en de monitoring op naleving (inclusief

leggers komt. In een poging om ze van het lijf te hou-

sancties) vult dan dit vacuum op.

den komt het management met mogelijk allerlei op de korte termijn gerichte acties…. plotselinge aan-

De private equity revolutie laat echter zien dat de

deleninkoop, plotseling besluiten om toch bepaal-

markt weinig vertrouwen heeft in dit ‘door hogere

de activiteit af te stoten, etc. etc. Dit paniekvoetbal

hand’ bedachte controle mechanisme, en hier een

wordt gedeeltelijk in de hand gewerkt door de wel

ander alternatief voor heeft bedacht. Overigens moe-

erg open eigendomsstructuur in Nederland. Enige

ten we private equity en de ‘wederopstanding’ van

tijd voor reflectie moet er zijn.

grootaandeelhouders niet zien als iets totaal nieuws. Integendeel, directe invloed via grootaandeelhou-

Een vraag die bij sommigen opkomt is of de corpo-

ders is altijd van groot belang geweest.

rate governance van private equity partijen en grootaandeelhouders in het algemeen niet beter moet

Hoogstens zouden we kunnen zeggen dat er in de

worden geregeld. Bijvoorbeeld, aan wie leggen zij

praktijk een te groot vertrouwen is geweest in de fi-

verantwoording af? Het antwoord hierop is eenvou-

nanciële markten. Met name is veronachtzaamd dat

dig. Voorzover zij louter met eigen geld beleggen (cq.

de spreiding van eigendom over een groot aantal

investeren) is het ten principale hun eigen ‘probleem’.

(vaak anonieme) aandeelhouders een groot machts-

Voorzover zij geld aantrekken van derden is de vraag

vacuüm heeft doen ontstaan. Dit vacuüm wordt door

of dit professionele partijen zijn. Is het antwoord ja,

“Probleem zit veelal bij de response van management als er druk van private equity beleggers komt. In een poging om ze van het lijf te houden komt het management met mogelijk allerlei op korte termijn gerichte acties...”

28


dan mag er vanuit gegaan worden dat deze profes-

macht voor de factor kapitaal dreigt weldegelijk op

sionele partijen voor zichzelf kunnen opkomen. Trek-

gespannen voet te staan met de gewenste zorgvul-

ken zij echter gelden aan van particulieren dan gaan

digheid naar alle stakeholders.

“Het is buitengewoon lastig om een onderneming te leiden als de eigen positie van het management en haar mandaat steeds ter discussie staat.” zij in de richting van beleggingsfondsen en daarvoor

Dit spanningsveld behoeft aandacht. De uitdaging is

bestaan allerlei eisen.

dit vorm te geven op een manier die aandeelhouders niet (weer) monddood maakt. Ook voor het manage-

Daarnaast bestaan er allerlei regels om te voorkomen

ment van beursgenoteerde ondernemingen is het

dat grootaandeelhouders acties kunnen nemen die

niet eenvoudiger geworden. Ik verwacht niet dat de

ten kosten gaan van kleine aandeelhouders. Ook zijn

code en allerlei reguleringen en beperkingen die zijn

er regels die bepalen dat onder bepaalde omstandig-

ontwikkeld in de ‘slipstream’ van de Sarbanes-Oxley

heden grootaandeelhouders kleine aandeelhouders

Act zullen worden afgebouwd. Neen, deze blijven

tegen een realistische prijs moeten uitkopen. Zoals

en zullen volgens mij zelfs nog verder worden uit-

eerder is aangegeven zijn er wel maatregelen nodig

gebreid in de toekomst. Het publieke belang van de

die de mogelijke preferentiële toegang van private

bescherming van de kleine aandeelhouder zal vanuit

equity partijen tot relevante ondernemingsinforma-

de politiek bezien altijd voor nadere bescherming in

tie in goede banen leiden. Mogelijke maatregelen zijn

aanmerking komen.

bijvoorbeeld het opleggen van verdere transparantieverplichtingen aan de onderneming, bijvoorbeeld

Hoewel dit een knellend perspectief is, beschouw ik

de onderneming verplichten onmiddellijk publiek te

dit toch van minder belang dan de veranderingen in

maken wat is besproken met private equity partijen,

corporate governance en eigendomsverhoudingen

inclusief door deze partijen ingebrachte suggesties,

die worden afgedwongen door de private equity

cq. vragen. Maar ook kunnen aan private equity par-

revolutie. Private equity partijen zullen volgens mij

tijen verplichtingen worden opgelegd.

het ‘first-order’ effect hebben in het corporate governance speelveld. Ondernemingen zullen hierop

Een mogelijkheid is dat het deze partijen wordt ver-

moeten inspelen, en met name voorzover ze een

boden te handelen in de aandelen van de betreffende

beursnotering ambiëren zich moeten afvragen hoe

onderneming als ze er mee in gesprek zijn. Een com-

hier mee om te gaan. Dit is lastig omdat private equi-

binatie van openheid met betrekking tot hetgeen is

ty partijen zorgen voor een snelle mobilisatie van

besproken en beperkingen op gelijktijdige handel

een bijna onmogelijk te negeren tegenkracht juist als

door deze partijen in het betreffende aandeel (met

het even wat minder gaat met een onderneming. Het

transparantie-eisen) zou al heel wat orde creëren.

is evident dat er (veel) omstandigheden te bedenken dat dit wenselijk is; in de meest letterlijke zin wordt

Toekomst

hiermee de passiviteit (en free-riding) onder gesprei-

Mijn op zich positieve grondhouding ten opzichte

de aandeelhouders opgelost. Tegelijkertijd kan het

van private equity neemt niet weg dat zorgvuldig-

grote gevolgen hebben voor het mandaat van de on-

heid geboden is, juist ook om de onderneming als

dernemingsleiding.

samenwerkingsverband van vele stakeholders enige stabiliteit te bieden. De volgens mij terechte grotere


29

Het is buitengewoon lastig om een onderneming

voor grootaandeelhouders – het attractiever moet

te leiden als de eigen positie van het management

maken om wel voor langere tijd in een onderneming

en haar mandaat steeds ter discussie staat. Enige

te beleggen. Juist dan kan de invloed echt worden

speelruimte is nodig. Beschermingsconstructies zijn

geëffectueerd, en worden omgezet in beter beleid.

uit de mode, maar hoe dan enige lucht te scheppen? Er is geen absolute waarheid, dus ook geen

Voor het management van beursgenoteerde ven-

perfect antwoord. Optimale communicatie met de

nootschappen zijn de uitdagingen enorm. Een code

aandeelhouder(s), het opbouwen van reputatie en het

en regelgeving die haar bewegingsruimte sterk be-

inbouwen van legitieme verantwoordingsmechanis-

perkt, en tegelijkertijd een private equity revolutie

men zouden voor enige “lucht” moeten zorgen. Het

die haar mandaat telkens maar weer ter discussie

beter grip krijgen op de eigen aandeelhouders, ook

stelt. De toekomst zal uitwijzen welk effect deze

in een beursgenoteerde vennootschap, zal volgens

krachten hebben op de organisatie van de onderne-

mij op enigerlei wijze noodzakelijk zijn. Het bewerk-

mingsactiviteit. Ik zie deze ontwikkelingen als zeer

stelligen van een grotere stabiliteit en continuïteit in

fundamenteel, en zonder overdrijven van aanzienlij-

de geleding van aandeelhouders is wenselijk. Maar

ke betekenis voor de inrichting van de maatschappij.

hoe aandeelhouders te binden? Op voorhandben ik

Het zoeken is naar een nieuw evenwicht, en dit kan

niet voor dwang, noch enthousiast

wel even op zich laten wachten.

“Er is geen absolute waarheid, dus ook geen perfect antwoord. Optimale communicatie met de aandeelhouder(s), het opbouwen van reputatie en het inbouwen van legitieme verantwoordingsmechanismen zouden voor enige “lucht” moeten zorgen.” voor maatregelen die aandeelhouders ‘belonen’ (extra dividend bijvoorbeeld) voor het langer vasthouden aan hun aandelenbezit in een onderneming. Een beursnotering wordt ten principale gekozen om een grotere liquiditeit in het aandeel te krijgen. Het introduceren van ‘beloningsmaatregelen’ voor het vasthouden aan de aandelen staan hiermee op gespannen voet. Maar het is ook precies deze liquiditeit die zorgt voor een gebrek aan stabiliteit in de aandeelhoudersgeleding. Voor ondernemingen is het echter weldegelijk van belang dat ze een aantal grootaandeelhouders voor een langere tijd aan zich kunnen binden. Hoe valt dit te bewerkstelligen? Eenvoudige oplossingen bestaan niet. Toch zou ik verwachten dat de grotere invloed van aandeelhouders – die met name geldt

30


Dates:

THE SHELL GOURAMI BUSINESS CHALLENGE

16th - 21st December 2006 4th - 9th January 2007 Location: Europe If you want to test your potential in the international energy business, go to Gourami. This fictional country is the setting for Shell’s Gourami Business Challenge – a five-day residential event that gives you a chance to gain a real insight into our business. Working with an international team of students you’ll develop and present a viable business

plan for Shell in Gourami – facing realistic challenges and demanding timescales in everything from exploration and production to marketing. It’s also a great chance to meet and build relationships with like-minded people who may become your colleagues. Because, if you perform well and show the qualities we’re looking for, we may offer you a full-time job to take up when you graduate. If you will be in your final year when Gourami takes place, please visit our website for full details and an online application form. Closing date: Please see website for details Shell is an Equal Opportunity Employer www.shell.com/careers

Cut it

Do you have what it takes to get ahead?


31

8CTGCUNPMDCQQGML?JGQK?QRFCNPMBSARMDCVACJJCLR ?@GJGRGCQ?LBCVCASRGML8CNPGBCMSPQCJTCQMLGRGLCTCPWRFGLE UCBM#CGLENPMDCQQGML?JGQ?@MSRQCRRGLERFCFGEFCQR QR?LB?PBQMDNCPDMPK?LAC?LBU?LRGLERMCVACJ*DWMSF?TC RFCQ?KCQR?LB?PBQ UCUMSJBJGICRMFC?PDPMKWMS 'MPMSP"L?JWQR1PMEP?K /*#$GQJMMIGLEDMPSLGTCPQGRW EP?BS?RCQUFMQF?PCMSPNSPQSGRMDNPMDCQQGML?JGQK1CPQML?J ?LBNPMDCQQGML?JBCTCJMNKCLR?PCRFCICWCJCKCLRQMD RFC1PMEP?KGLAMKN?LWRP?GLGLEGLAMMNCP?RGMLUGRF RFC"KQRCPB?K*LQRGRSRCMD'GL?LACUMPIGLEQGBC@WQGBC UGRFNPMDCQQGML?JQ?R?JJJCTCJQ?LBGLCTCPWgL?LAG?JBGQAGNJGLC GQN?PRMDJC?PLGLEMLRFCHM@ 8CCKNJMWRMNR?JCLRDPMKBGTCPQCSLGTCPQGRW@?AIEPMSLBQ P?LEGLEDPMKCAMLMKGAQ?LB@SQGLCQQ?BKGLGQRP?RGML RM J?U?LBRCAFLMJMEW*DWMSF?TCHSQREP?BS?RCB UGRF ?@MTC?TCP?ECEP?BCQ ?LBRFGLIWMS@CJMLERMRF?R CVACNRGML?JAJ?QQMDRMNR?JCLR ?NNJWRMB?W+MGLGLE/*#$fQ "L?JWQR1PMEP?KKGEFR@CRFCKMQRGKNMPR?LRA?PCCP BCAGQGMLWMSCTCPK?IC 8CMDDCP?FGEFJWAMKNCRGRGTCAMKNCLQ?RGMLN?AI?EC UGRF?QGELGgA?LRT?PG?@JCAMKNMLCLR"BBGRGML?JJW WMS ?JQM@CLCgRGLRFCAMKN?LWfQDSRSPCEPMURF@WN?PRGAGN?RGLE GL?JMLERCPKGLACLRGTCNJ?L8?LRRMILMUKMPC 4SPDRMUUUA?PCCP?RLG@AAMK

THE MERCHANT BANK OF CHOICE

Interested? Please contact us: NIBC Human Resources, Fleur Groeneveld, +31 ( 0 )70 342 55 52 , [email protected]. For further information see www.careeratnibc.com. NIBC is a North West European Merchant Bank of Dutch origins with worldwide activities. We are entrepreneurial in a way that is always in keeping with our clients’ best interests. We believe ambition, teamwork, and professionalism are important assets in everything we do. NIBC N.V. Carnegieplein 4 , 2517 KJ Den Haag. T H E

H A G U 32 E

•

L O N D O N

•

B R U S S E L S

•

F RFIDUCIE A N K F U RT • 2006 N E W Y O R1K NOVEMBER NUMMER

•

S I N G A P O R E

•

W W W. N I B C . C O M

Code Tabaksblat ‘De effectiviteit van bestpracticebepalingen ten aanzien van audit committee, de externe accountant en interne beheersing’ Prof. dr. Philip Wallage Partner bij KPMG en hoogleraar Accountantscontrole aan de Universiteit van Amsterdam

Het was eind december 2003 toen de Code Tabaksblat werd uitgebracht na een uitgebreide maatschappelijke sondering. Op het concept kwamen destijds 257 reacties binnen (NICG/NCGS, 2004) en de pers besteedde veel aandacht aan heikele punten zoals remuneratie, onafhankelijkheid van toezichthouders en de rol en invulling van de aandeelhoudersvergadering. Over 2005 is vervolgens door de Monitoring Commissie onder voorzitterschap van Frijns een eerste evaluatie van de naleving gehouden. Hieruit bleek dat op een aantal punten de code niet werd toegepast en dit niet altijd duidelijk werd gemotiveerd en/of uitgelegd. Tevens deed de Monitoring Commissie enkele aanbevelingen ter verduidelijking van de naleving van de code op het terrein van remuneratie en interne risicobeheersings- en controlesystemen. Gegeven de aard van deze aanbevelingen mag verwacht worden dat de naleving van de code over 2006 ten minste gelijk zal zijn aan de naleving over 2005 en dat de aanbevelingen van de Commissie Frijns in hoofdlijnen zijn gevolgd. 1


33

2. De audit committee

(vervolg inleiding) Het is momenteel niet bekend wanneer de rapportage van de Commissie Frijns over 2006 openbaar

2.1 Taken en verantwoordelijkheden

zal worden gemaakt, maar mogelijk dat de rappor-

Het is inmiddels wereldwijd gemeengoed dat de au-

tage minder aandacht krijgt van de media en finan-

dit committee toezicht houdt op de externe financi-

ciële markten dan de afgelopen jaren het geval is

ele rapportage en het financiële rapportageproces

geweest. Belangrijke reden is dat de discussie over

(risico’s en beheersingsmaatregelen) en aanspreek-

corporate governance gedurende 2006 grotendeels

punt is voor accountants 3 .

is bepaald door de luider wordende stem van specifieke groepen vermogenverschaffers als hedge funds

Wel bestaat er een verschil in positionering van de

en private-equityhuizen. Een stem die uiting geeft

audit committee als we kijken naar de Angelsaksische

aan een toenemende macht van aandeelhouders en

zogenaamde one-tier boardstructuur en de conti-

betrokkenheid bij het uitzetten van strategie ter ver-

nentale two-tier boardstructuur. De one-tier board

krijging van maximaal rendement. Hiermee lijkt een

kenmerkt zich door een bestuur dat wordt gevormd

belangrijke doelstelling van de Nederlandse corpora-

door executive en non-executive directors. Samen

tegovernancediscussie (sinds de Code van de Com-

vormen zij de ‘board’ en zij dragen dus gezamenlijk

missie Peters uit 1997), te weten het verkrijgen van

verantwoordelijkheid voor de activiteiten van de ge-

meer zeggenschap voor de aandeelhouders, bereikt.

hele board. In de one-tierstructuur bestaat de audit

Sterker nog, bestuurders in zwaar weer (zoals bij

committee uit non-executive bestuurders. De audit

2

Stork, ASMI en VNU) en de politiek wijzen op het ge-

committee heeft als orgaan specifieke taken en ver-

vaar van ‘te veel zeggenschap’ van aandeelhouders.

antwoordelijkheden en kan daarop worden aange-

(Groepen van) aandeelhouders zouden zich kunnen

sproken. In de two-tierstructuur, waarbij toezicht en

gaan richten op het strippen van de onderneming

bestuur verdergaand zijn gesplitst heeft de raad van

met het doel om op een zo kort mogelijke termijn

commissarissen de taak toezicht te houden op het

het rendement van hun investering te maximeren,

bestuur. De audit committee is in deze structuur for-

wat ten koste zou kunnen gaan van het belang van

meel geen afzonderlijk orgaan, maar vormt een sub-

de onderneming en haar overige stakeholders. Van-

commissie van de raad van commissarissen.

uit economisch perspectief blijkt in ieder geval dat de ‘invisible hand van de (financiële) markt’ als van-

Is er in de two-tierstructuur geen afzonderlijk audit

ouds reageert op ontwikkelingen in de corporate go-

committee ingesteld, dan liggen de taken volgens

vernance arena.

de Code Tabaksblat onverkort bij de voltallige raad van commissarissen. Maar zoals gezegd, de taken van

In het vervolg van dit artikel ga ik in op een aantal

de audit committee zijn in een one-tier- en two-tier-

waarnemingen die betrekking hebben op de effecti-

structuur vrijwel gelijk. Deze harmonisatie van taken

viteit van een aantal bepalingen uit de Code Tabaks-

en verantwoordelijkheden is opmerkelijk vanwege

blat. De waarnemingen zijn gebaseerd op uitgevoerd

de bestaande internationale verschillen in governan-

onderzoek of vloeien voort uit eigen ervaring.

cestructuren, culturen en weten regelgeving 4. Zo is

Ik beperk mij daarbij tot de drie volgende thema’s die

de Amerikaanse Sarbanes-Oxleywet een voorbeeld

bijdragen aan ‘checks en balances’ in de governance

van gedetailleerde wetgeving waarbij overtredingen

arena:

strafrechtelijk zwaar worden gestraft. Het Europese,

• de audit committee;

meer principegebaseerde systeem van comply or ex-

• de accountant;

plain, kent meer elementen van zelfregulering.

• het interne risicobeheersings- en controlesysteem. De raad van commissarissen kent in de Nederlandse structuur zowel een adviserende als een toezichthou-

34


dende taak. Echter, als kennis wordt genomen van de

III.5.8

taken van de audit committee, dan blijken deze zich

De auditcommissie bepaalt of en wanneer de voorzitter van het bestuur

primair te richten op de ‘toezichthoudende’ taak.

(of: chief executive officer), de bestuurder verantwoordelijk voor financiële

Deze focus is begrijpelijk omdat deze taak voort-

zaken (of: chief financial officer), de externe accountant en de interne ac-

vloeit uit de wettelijke eis “toezicht te houden ten be-

countant bij haar vergaderingen aanwezig zijn.

hoeve van alle bij de vennootschap betrokkenen”. Ter illustratie volgen onderstaand een aantal bepalingen

III.5.9

die in de Code Tabaksblat zijn opgenomen:

De auditcommissie overlegt zo vaak als zij dit noodzakelijk acht, doch ten minste éénmaal per jaar buiten aanwezigheid van het bestuur met de

III.5.4

externe accountant.

De auditcommissie richt zich in ieder geval op het toezicht op het bestuur ten aanzien van:

2.2 De effectiviteit van de audit committee

a De werking van de interne risicobeheersings- en controlesystemen,

Omdat de taken van de audit committee internatio-

waaronder het toezicht op de naleving van de relevante weten regelge-

naal sterk vergelijkbaar zijn, is het interessant kennis

ving en het toezicht op de werking van gedragscodes.

te nemen van recent onderzoek naar de invulling van

b De financiële informatieverschaffing door de vennootschap (keuze van

de taken van de audit committees in verschillende

accounting policies, toepassing en beoordeling van effecten van nieuwe

landen. Het onderzoek is tussen 1 november 2005

regels, inzicht in de behandeling van ‘schattingsposten’ in de jaarreke-

en 31 januari 2006 uitgevoerd door het KPMG Au-

ning, prognoses, werk van in- en externe accountants terzake, etc.).

dit Committee Institute. Aan het survey-onderzoek

c De naleving van aanbevelingen en opvolging van opmerkingen van in-

is door 1231 leden van audit committees uit 17 ver-

en externe accountants.

schillende landen 5 , waaronder Nederland, deelge-

d De rol en het functioneren van de interne accountantsdienst.

nomen.

e Het beleid van de vennootschap met betrekking tot tax planning. f De relatie met de externe accountant, waaronder in het bijzonder zijn

Een van de uitkomsten luidt dat 72% van de Ameri-

onafhankelijkheid, de bezoldiging en eventuele niet-controlewerkzaam-

kaanse leden van audit committees (AC) van mening

heden voor de vennootschap.

is dat zij effectief functioneren. In het VK bedraagt dit

g De financiering van de vennootschap.

percentage 52%, in Nederland 48% en in Frankrijk

h De toepassingen van de informatie- en communicatietechnologie

22%. Mogelijke verklaring van de verschillen tussen

(ICT).

de VS enerzijds en het VK en Nederland anderzijds, zijn de strenge Amerikaanse Sarbanes-Oxleywet en

III.5.5

het feit dat AC’s hun oorsprong in de VS vinden. Ook

De auditcommissie is het eerste aanspreekpunt van de externe accoun-

cultuurverschillen verklaren mogelijk het verschil

tant, wanneer deze onregelmatigheden constateert in de inhoud van de

tussen de VS en het VK. Zo zijn Britse toezichthou-

financiële berichten.

ders vaak wat terughoudender als gevraagd wordt naar hoe zij zelf functioneren. De Franse score valt uit

III.5.6

de toon. Dit kan komen doordat de taken en verant-

Het voorzitterschap van de auditcommissie wordt niet vervuld door de

woordelijkheden die Franse AC’s gedelegeerd krij-

voorzitter van de Raad van Commissarissen, noch door een voormalig

gen, nog onvoldoende zijn uitgekristalliseerd. Moge-

bestuurder van de vennootschap.

lijk speelt ook de relatief dominante rol van de CEO of van de gehele board hierbij een rol 6.

III.5.7 Van de auditcommissie maakt ten minste een financieel expert in de zin

Een van de bepalingen van de Code Tabaksblat

van best practice bepaling III.3.2 deel uit.

(III.5.7) stelt dat ten minste één financieel expert deel van de AC dient uit te maken. Het belang hiervan wordt internationaal onderschreven. Variërend


35

van 73% (Frankrijk) tot 97% (Canada en Zuid-Afrika)

in deze directe melding hebben. Een relatief groot

wordt dit zonder uitzondering als zeer belangrijk

vertrouwen hebben AC-leden in Frankrijk (84%), de

ervaren. Als het gaat om de gewenste persoonlijke

VS (77%), Canada (75%), Nederland (69%) en het VK

kenmerken van leden van de AC, dan blijkt integriteit

(68%). Relatief weinig vertrouwen hebben leden in

in alle landen hoger te scoren dan de variabelen be-

Maleisië(47%), Zwitserland (59%) en Brazilië (60%).

schikbare tijd, intelligentie, communicatieve vaardig-

Cultuurverschillen hebben een mogelijk verklarende

heden, persoonlijk profiel en imago en de kwaliteit

waarde voor de afwijkende visies.

van het persoonlijk netwerk. Een erg belangrijke be-

Om goed te kunnen functioneren is de AC sterk af-

vinding omdat bij de geruchtmakende calamiteiten

hankelijk van de interactie met en ondersteuning van

tijdens het laatste decennium de ‘tone at the top’ en

andere spelers in de governance-arena. Te noemen

cultuur van de organisatie vrijwel unaniem mede ver-

zijn de CEO, de CFO, de gehele board, de interne en

klarend te zijn voor fraude respectievelijk onethische

externe accountant, de interne en externe jurist en

gedragingen. Integriteit van de toezichthoudende

de vennootschapssecretaris. In het onderzoek is aan

AC is een voorwaarde om een goede ‘tone at the top’

AC-leden gevraagd in hoeverre zij tevreden zijn met

te borgen.

deze interactie en ondersteuning.

“Volgens goede corporate governance dient de AC bij te dragen aan de RQDIKDQNHOLMNKHLGYDQGHH[WHUQHDFFRXQWDQWµ Volgens goede corporate governance dient de AC bij

Uit de antwoorden blijkt dat respondenten in alle

te dragen aan de onafhankelijkheid van de externe

deelnemende landen het minst tevreden zijn met

accountant. Uit het onderzoek blijken Europese AC-

de bijdrage van de ‘external legal counsel’ (extern

leden vrijwel dezelfde visie te hebben. In het alge-

juridisch adviseur) en de ‘in-house general counsel’

meen zijn zij namelijk van mening dat deze bijdrage

(interne jurist). In Frankrijk en België is men eveneens

groot is (tussen de 60 en 70%)7 . Dit percentage is het

relatief ontevreden met de bijdrage van de vennoot-

hoogste in de VS (84%). Dit kan worden verklaard

schapssecretaris.

door de eisen die de Sarbanes-Oxleywet stelt. Deze

36

wet vereist dat de audit committee moet toezien op

Maar uit het onderzoek blijkt eveneens dat ruim 75%

de onafhankelijkheid van de externe accountant, on-

van de respondenten in enigerlei mate angst heeft

der meer doordat de AC vooraf toestemming dient te

om persoonlijk aansprakelijk te worden gesteld.

verlenen voor het uitvoeren van non-auditdiensten.

Deze angst zou wel eens mede verklarend kunnen

Een afwijking van Sarbanes-Oxley kan strafrechtelijk

zijn voor de ontevredenheid met de kwaliteit van de

worden vervolgd.

juridische ondersteuning.

Ook is gevraagd naar de relatie tussen de interne

2.3 Bijdrage Code Tabaksblat

accountant en de audit committee in het geval con-

Een opsteker voor de Nederlandse corporategover-

troversiële zaken zijn geconstateerd waarbij het ma-

nance-arena is de constatering dat 75% van de Ne-

nagement betrokken is. Volgens goede corporate

derlandse respondenten van mening is dat de audit

governance moet het hoofd van de interne accoun-

committee ten opzichte van het voorafgaande jaar

tantsdienst een dergelijke constatering rechtstreeks

beter heeft gefunctioneerd antwoord. Canada , de VS,

rapporteren aan de AC. In het onderzoek is daarom

het VK en Australië en Frankrijk volgen met respectie-

gevraagd naar het vertrouwen dat respondenten

velijk 70%, 68%, 65% en 60% van de respondenten.


Aan de gepercipieerde verbetering van de effectivi-

woord te voeren.

teit van de Nederlandse audit committee, heeft de

V.2.2

code Tabaksblat ongetwijfeld een positieve bijdrage

Het bestuur en de auditcommissie rapporteren jaarlijks aan de

geleverd. Op basis van mijn eigen waarnemingen en

raad van commissarissen over de ontwikkelingen in de relatie

ervaringen met leden van Nederlandse audit com-

met de externe accountant, waaronder in het bijzonder zijn on-

mittees kan ik deze verbetering onderschrijven. In-

afhankelijkheid (met inbegrip van de wenselijkheid van rotatie

derdaad professionaliseert de audit committee. Wel

van verantwoordelijke partners binnen een kantoor van externe

is de effectiviteit sterk afhankelijk van persoonlijke

accountants dat met de controle is belast en van het verrichten

kenmerken, ervaringen en deskundigheden van de

van niet-controlewerkzaamheden voor de vennootschap verricht

individuele leden. De kwaliteit wordt bepaald door

door hetzelfde kantoor). Mede op grond hiervan bepaalt de raad

de som der delen en de sterkte van de keten wordt

van commissarissen zijn voordracht aan de algemene vergade-

bepaald door de zwakste schakel!

ring van aandeelhouders tot benoeming van een externe accountant.

3. De accountant

V.2.3 Het bestuur en de auditcommissie maken ten minste éénmaal in

3.1 Inleiding

de vier jaar een grondige beoordeling van het functioneren van de

Evenals de taken van de audit committee zijn de ta-

externe accountant in de diverse entiteiten en capaciteiten waarin

ken van de externe accountant internationaal sterk

de externe accountant fungeert. De belangrijkste conclusies hier-

geharmoniseerd. Vooral als het gaat om de controle

van worden aan de algemene vergadering van aandeelhouders

van de jaarrekening, een fenomeen dat moet bijdra-

medegedeeld ten behoeve van de beoordeling van de voordracht

gen in het vertrouwen dat gebruikers in de jaarreke-

tot benoeming van de externe accountant.

ning hebben. Door de Enron- en Worldcom-crises is het vertrouwen in de externe accountant rond 2001

3.2 De accountant op de aandeelhoudersvergade-

wereldwijd afgenomen. Een van de gevolgen van de

ring

crises is het wegvallen van ‘big 5’ accountantskantoor

De Code Tabaksblat stelt dat de accountant op de

Andersen. In de Verenigde Staten is de wetgeving met

aandeelhoudersvergadering kan worden bevraagd

betrekking tot het optreden van de externe accoun-

over zijn controle en de uitkomsten hiervan. De ge-

tant vervolgens flink aangescherpt. Voorbeelden zijn

dachte hierachter is dat de accountant verantwoor-

de in de wet opgenomen onafhankelijkheidsregels

ding verschuldigd is aan de aandeelhoudersvergade-

en het onafhankelijk toezicht op de accountant. Ook

ring, als zijn formele opdrachtgever. Deze bepaling is

in de EU is de achtste richtlijn, die de statutaire con-

overgenomen uit het Verenigd Koninkrijk. Het is daar

trole van de jaarrekening regelt, gemoderniseerd.

de gewoonte dat de accountant op de aandeelhou-

Tevens wordt in de meeste corporategovernanceco-

dersvergadering aanwezig is. In de praktijk beperkt

des aandacht besteed aan de taken en verantwoor-

de Britse accountant zich meestal tot het voorlezen

delijkheden van de externe accountant. De Code

van zijn accountantsverklaring. Het is namelijk de

Tabaksblat kent de onderstaande bestpracticebepa-

voorzitter van de audit committee die volgens de

lingen. In het vervolg van deze paragraaf schets ik

bestpracticebepalingen op de aandeelhoudersver-

kort enkele persoonlijke waarnemingen:

gadering beschikbaar moet zijn om vragen te beantwoorden (C.2.3 van de Britse Combined Code).

V.2.1

In Nederland is de rol van de voorzitter van de AC

De externe accountant kan over zijn verklaring omtrent de ge-

niet expliciet geformuleerd, zodat de neiging kan

trouwheid van de jaarrekening worden bevraagd door de alge-

ontstaan vragen die bedoeld zijn voor de RvC/AC te

mene vergadering van aandeelhouders. De externe accountant

richten aan de externe accountant. Hierdoor bestaat

woont derhalve deze vergadering bij en is daarin bevoegd het

het risico dat taken en verantwoordelijkheden door


37

elkaar gaan lopen, immers de AC houdt toezicht op

bare informatie niet eenvoudig vast te stellen. Wel

het bestuur als het gaat om de verslaggeving en in-

blijkt dat vooral grote AEX-beursfondsen in navol-

terne beheersing en dergelijke, terwijl de accountant

ging van de Amerikaanse praktijk, reglementen heb-

verantwoordelijk is voor de door hem uitgevoerde

ben opgesteld waarin de ‘non-audit’-diensten van de

controle. De voorzitter van de vergadering heeft dan

externe accountant zijn vermeld die al dan niet mo-

ook de complexe taak om de vragen van aandeelhou-

gen worden afgenomen9 .

ders aan de juiste partijen door te leiden. Daar komt

Tot op heden zijn ‘gemotiveerde’ conclusies over het

bij dat de accountant, zich beperkend tot het beant-

functioneren van de externe accountant in verband

woorden van vragen over zijn controle en verklaring

met (her)benoemingen niet openbaar gemaakt. Be-

zich doorlopend bewust moet zijn geen antwoord te

stuur en commissarissen beperken zich voornamelijk

geven op vragen die betrekking hebben op de taken

tot het uitspreken van hun vertrouwen en maken

en verantwoordelijkheid van het bestuur (de jaarre-

melding van de goede ervaringen in voorgaande ja-

kening aangaande).

ren.

Het gaat hier wat mij betreft ook om eventuele pun-

3.4 Communicatie van de externe accountant met

ten die de accountant in zijn adviesbrief (manage-

de audit committee

8

ment letter) aan bestuur en commissarissen meldt .

De corporategovernancecode leidt ertoe dat de

Dergelijke vragen behoren primair door het bestuur

communicatie tussen audit committee en accoun-

te worden beantwoord. Tevens dient de accountant

tant wordt geïntensiveerd. Zo blijkt uit het eerderge-

zich te houden aan geheimhoudingsregels en bij het

noemde KPMG-onderzoek dat auditcommitteeleden

beantwoorden van

in het algemeen tevreden zijn over de interactie en

“Concluderend kan worden gesteld dat door de ontwikkelingen in corpoUDWHJRYHUQDQFHGHUHODWLHYDQGHH[WHUQHDFFRXQWDQWPHWKHWEHVWXXULV verzakelijkt, terwijl de contacten met de AC intensiever zijn geworden.” vragen moeten de belangen van alle betrokkenen in

ondersteuning die zij van de externe accountant ont-

het oog worden gehouden (NIVRA, 2006).

vangen. Hoge satisfactie varieert van 44% in België en Maleisië tot 78% in Australië. In Nederland is 57%

38

De ervaringen met het optreden van de accountant

van de respondenten zeer tevreden (gemiddelde

op de aandeelhoudersvergadering tot dusver leiden

score van alle 1231 ondervraagden bedraagt 65%).

tot de vraag of dit optreden voldoende toegevoegde

Uit het monitoringonderzoek over 2005 blijkt dat het

waarde heeft. Naar mijn mening een relevant vraag-

usance is geworden dat ten minste één keer per jaar

stuk. Voor een evenwichtige beantwoording is nader

door de externe accountant zonder aanwezigheid

onderzoek gewenst, waarbij de visie van alle actoren

van het bestuur met de AC wordt gesproken (RuG,

worden betrokken.

2005).

3.3 Beoordeling van de externe accountant


In hoeverre de audit committee daadwerkelijk de on-

Concluderend kan worden gesteld dat door de ont-

afhankelijkheid van de externe accountant bewaakt

wikkelingen in corporate governance de relatie van

(bestpracticebepaling V.2.2) valt uit publiek beschik-

de externe accountant met het bestuur is verzakelijkt,


terwijl de contacten met de AC intensiever zijn geworden. Deze intensivering is vanuit het perspectief

Het opzetten en evalueren van een intern beheer-

van de ‘agency’-theorie goed verklaarbaar. Het is ten-

singssysteem is een van de grootste uitdagingen

slotte het spanningsveld tussen principaal (aandeel-

waarvoor ondernemingen zich geplaatst zien. Een

houder) en agent (bestuur), veroorzaakt door moge-

van de redenen hiervan is het ontbreken van een al-

lijk tegengestelde belangen, informatie asymmetrie

gemeen aanvaard instrumentarium om een dergelij-

en moral hazard, waaraan de externe accountant zijn

ke evaluatie uit te voeren. Tevens is een normenstel-

bestaansrecht als onafhankelijke, deskundige, moni-

sel om te komen tot een gemotiveerd oordeel over

tor ontleent. De Code Tabaksblat draagt ongetwijfeld

de opzet en werking van een intern beheersingssy-

bij aan het versterken van de rol van de accountant.

steem tot op heden niet voorhanden.

Met name de communicatielijnen zijn verbeterd en transparanter geworden. Of het optreden van de ac-

Zowel nationaal als internationaal wordt in de jaar-

countant op de aandeelhoudersvergadering relevant

verslagen voornamelijk verwezen naar het zogehe-

is, valt te bezien.

ten COSO-rapport uit 1992. Dit rapport bevat een raamwerk dat gebruikt kan worden bij het evalueren

4. Het interne risicobeheersings- en controlesy-

van het interne beheersingssysteem. Ook in de Code

steem

Tabaksblat wordt dit raamwerk aanbevolen.

4.1 Inleiding

4.2 Toepassing van bestpracticebepaling met be-

De Code Tabaksblat formuleert de volgende best-

trekking tot interne beheersing

practicebepalingen met betrekking tot het interne

Uit het onderzoek van de Monitoring Commissie over

risicobeheersings- en controlesysteem:

2005 blijkt dat bij circa eenderdedeel van de onderzochte beursvennootschappen een expliciete verkla-

II.1.3

ring van het bestuur dat het systeem adequaat en

In de vennootschap is een op de vennootschap toegesneden intern risi-

effectief is ontbreekt. Een minderheid daarvan leeft

cobeheersings- en controlesysteem aanwezig. Als instrumenten van het

de Code Tabaksblat op dit punt na door uit te leg-

interne risicobeheersings- en controlesysteem hanteert de vennootschap

gen waarom deze bestpracticebepaling niet wordt

in ieder geval:

toegepast. De uitleg betreft in bijna alle gevallen

a. risicoanalyses van de operationele en financiële doelstellingen van de

dat de vennootschap hiermee bezig is en verwacht

vennootschap;

een en ander in 2006 (over boekjaar 2005) te kunnen

b. een gedragscode die in ieder geval op de website van de vennootschap

rapporteren. Tweederdedeel van de onderzochte

wordt geplaatst;

vennootschappen geeft wel een verklaring af, zij het

c. handleidingen voor de inrichting van de financiële verslaggeving en de

sterk geclausuleerd.

voor de opstelling daarvan te volgen procedures;

Bijna 25% van de vennootschappen geeft geen uit-

d. een systeem van monitoring en rapportering.

leg voor afwijking van de code en leeft daarmee de II.1.4

bepaling niet na. Ondernemingen en beleggersor-

In het jaarverslag verklaart het bestuur dat de interne risicobeheersings-

ganisaties hebben behoefte aan meer guidance ten

en controlesystemen adequaat en effectief zijn en geeft hij een duidelijke

aanzien van de verklaring van adequaatheid en ef-

onderbouwing hiervan. Het bestuur rapporteert in het jaarverslag over

fectiviteit (Monitoring Commissie, 2005).

de werking van het interne risicobeheersings- en controlesysteem in het boekjaar. Het bestuur geeft daarbij tevens aan welke eventuele signifi-

Bij ondernemingen bestaat vanwege de aansprake-

cante wijzigingen zijn aangebracht, welke eventuele belangrijke verbete-

lijkheden (hoge kosten, reputatierisico) grote aarze-

ringen zijn gepland en dat één en ander met de auditcommissie en de

ling bij toepassing van II.1.4. De centrale vraag is wat

raad van commissarissen is besproken.

deze bepaling (aan de beleggers) belooft 10 en welke


39

waarde hieraan wordt ontleend.

verslagjaar respectievelijk het lopende jaar zijn geconstateerd worden gemeld, waarbij tevens aangebrachte of geplande verbeteringen worden

De aansprakelijkheidsrisico’s nemen sterk toe indien

aangegeven.

de begrippen ‘adequaat’ en ‘effectief’ als een abso-

e ten aanzien van andere risico’s (operationele/strategische risico’s en

lute verplichting zouden worden uitgelegd. Een der-

weten regelgevingrisico’s).

gelijke uitleg vloeit volgens de Monitoring Commissie echter niet noodzakelijk voort uit bepaling II.1.4.

2 Ten aanzien van andere risico’s (operationele/strategische risi-

Want gesteld wordt dat dezelfde bepaling vereist dat

co’s en weten regelgevingrisico’s):

het bestuur aangeeft welke significante wijzigingen

a een beschrijving van de risicobeheersings- en controlesystemen op basis

zijn aangebracht en welke eventuele verbeteringen

van de geïdentificeerde belangrijke risico’s wordt gegeven.

zijn gepland. Dit kan geinterpreteerd worden als een

b indien van toepassing, belangrijke tekortkomingen die in het verslag-

relativering van de norm. Deze benadering spoort

jaar zijn geconstateerd worden gemeld, waarbij tevens aangebrachte of

volgens de commissie met de internationaal gang-

geplande verbeteringen worden aangegeven. Voor wat betreft de inhoud

bare normstelling. Inhoudelijk lijkt mij dat een juiste

van een ‘redelijke mate van zekerheid’ dient uitgegaan te worden van wat

interpretatie, maar het is de vraag of deze conclusie

als zodanig geldt voor een zorgvuldig handelend bestuurder in de gege-

gedurende 2006 voldoende is gecommuniceerd en

ven omstandigheden 11 .

bestuurders hierdoor het aansprakelijkheidsrisico lager percipiëren.

Over 2006 mag daarom worden verwacht dat een aantal ondernemingen ervoor heeft gekozen de na-

Om zo veel mogelijk aan te sluiten bij internationaal

dere duiding die de Monitoring Commissie heeft ge-

gangbare best practices en heersende opvattingen

geven te volgen. Echter, de ondernemingen die een

ligt het naar het oordeel van de Monitoring Commis-

verklaring hebben afgegeven bij de brede scope van

sie in de rede om in de verklaring van het manage-

interne beheersing, dus interne beheersing gericht

ment uit hoofde van II.1.4 te differentiëren naar soort

op financiële, operationele en compliancerisico’s over

risico in die zin dat ten aanzien van financiële verslag-

2005, hebben naar mijn mening weinig argumenten

gevingsrisico’s het management met een ‘redelijke

om de scope voor 2006 te beperken tot interne be-

mate van zekerheid’ verklaart dat de beheersingssy-

heersing van financiële risico’s.

stemen adequaat en effectief zijn, terwijl ten aanzien van operationele en compliancerisico’s de beheer-

De toelichting van de Monitoring Commissie heeft

singssystemen op hoofdlijnen worden beschreven.

mogelijk de angst voor aansprakelijkheid enigszins verminderd. Maar dat neemt niet weg dat zowel aan

De Monitoring Commissie is daarom van mening

instrumentarium als aan normering ten behoeve van

dat aan bestpracticebepaling II.1.4 wordt voldaan in-

het vormen van een oordeel door het management

dien:

geen invulling is gegeven. Het COSO-raamwerk definieert slechts het begrip interne beheersing en be-

1 Ten aanzien van financiële verslaggevingsrisico’s:

schrijft de criteria die bij het evalueren van de effec-

a wordt verklaard dat de risicobeheersings- en

tiviteit van het interne beheersingssysteem kunnen

controlesystemen een

redelijke mate van zekerheid geven dat de financiële verslaggeving geen

worden gebruikt.

onjuistheden van materieel belang bevat.

40

b wordt verklaard dat de risicobeheersings- en controlesystemen in het


verslagjaar naar behoren hebben gewerkt.

Naar mijn mening kan de oplossing worden gevon-

c wordt verklaard dat er geen indicaties zijn dat de risicobeheersings- en

den door nader aan te sluiten op de Britse code. Vol-

controlesystemen in het lopende jaar niet naar behoren zullen werken.

gens deze code moet het bestuur in het jaarverslag

d eventuele tekortkomingen die mogelijkerwijs materiële gevolgen kun-

- te verklaren dat ze eindverantwoordelijk zijn voor

nen hebben en in het

de interne beheersing,


- beschrijven wat de ‘key controls’ zijn,

Ondanks het feit dat de aandeelhoudersvergadering

- verwoorden dat interne beheersing slechts een re-

de formele opdrachtgever van de accountant is, kan

delijke zekerheid biedt en

worden getwijfeld aan de relevantie van het figure-

- ‘last but not least’ verklaren dat het bestuur de ef-

ren van de accountant in de aandeelhoudersverga-

fectiviteit van het interne beheersingssysteem heeft

dering. Nader onderzoek is wenselijk.

beoordeeld. - beschrijven van eventueel geconstateerde leemten

Ten slotte is stilgestaan bij de codebepalingen be-

in het systeem van interne beheersing onder vermel-

treffende het evalueren van de effectiviteit van het

ding van de nodige actie om de leemten weg te ne-

interne beheersingssysteem. De Monitoring Com-

men.

missie onder leiding van Frijns heeft nadere invulling verschaft. Of hiermee het gewenste effect wordt be12

. Een ver-

reikt, valt te bezien. Het is verstandig bij een eerstvol-

klaring dat men ‘in control’ is, behoeft dus niet te

gende herijking van de code te overwegen de hui-

worden afgegeven. Ervan uitgaande dat ook de in-

dige Britse bestpracticebepalingen over te nemen.

ternationale ontwikkeling in deze richting beweegt,

Dit zou betekenen dat ondernemingen het interne

kan een dergelijke aanpassing in een volgende code

beheersingssysteem evalueren. In het jaarverslag

plaatsvinden.

moeten het systeem zelf, eventuele leemten die zijn

Het gaat daarbij om risico’s in brede zin

geconstateerd en de maatregelen ter verbetering, Mocht er verdergaande behoefte ontstaan aan de

worden beschreven.

ontwikkeling van instrumentarium en normen om het interne beheersingssysteem te evalueren, dan

Literatuur

zullen deze vast en zeker door diverse marktpartijen

Corporate Governance in Nederland, Een onderzoek naar

13

worden ontwikkeld .

de stand van zaken in het boekjaar 2004, alsmede naar de verklaring van verschillen tussen beursgenoteerde ven-

5. Samenvatting

nootschappen, Onderzoeksgroep RuG, November 2005.

De Code Tabaksblat is na drie jaar nog zeer actueel en heeft het nodige bijgedragen aan een verbete-

Maandblad voor Accountancy en Bedrijfseconomie (MAB),

ring van de corporate governance van Nederlandse

Thema: Corporate Governance toekomstbestendig? Mei

ondernemingen. Een primaire doelstelling van de

2006.

Nederlandse code was het vergroten van de zeggenschap van aandeelhouders van beursfondsen.

Monitoring Commissie Corporate Governance Code (Com-

Daar lijkt invulling aan te worden gegeven. Niet pri-

missie Frijns), Rapport over de naleving van de Nederland-

mair vanuit de codebepalingen afgedwongen, maar

se Corporate Governance Code, december 2005.

vanuit de financiële markten ingezet. Het zijn hedge funds en private-equityhuizen die de trom roeren en

International Survey of Audit Committee Members, KPMG

zeggenschap eisen.

Audit Committee Institute, 2006.

Als het gaat om de effectiviteit van audit commit-

NICG/NCGS, Corporate Governance in Nederland 2004, De

tees kan worden geconcludeerd dat deze sterk aan

opvolging van de code geïnventariseerd, zie www.com-

het professionaliseren zijn en in belangrijke mate aan

missiecorporategovernance.nl/2004.

de bepalingen van Tabaksblat voldoen. De accountant draagt bij aan het goed functioneren van de

NIVRA, Richtlijn voor de Accountantscontrole 780N, Het

audit committee, terwijl de audit committee in toe-

optreden van de accountant in de AvA, 2006.

nemende mate opdrachtgever en bewaker van de

The KPMG Review, The Combined Code: A Practical Guide,

onafhankelijkheid van de externe accountant wordt.

KPMG January 1999.


41

ter verbetering van het interne beheersingssysteem. De verant-

Noten

woordelijkheid hiervoor ligt exclusief bij de raad van bestuur en is uitdien hoofde het orgaan dat hier verantwoording over behoort

1. De Monitoring Commissie was voornemens om voor 2006 spe-

af te leggen.

ciale aandacht te besteden aan: - naleving van de code door lokale en in het buitenland geno-

9. Zie bijvoorbeeld de ‘auditor policy’ van AKZO, Philips, Rand-

teerde fondsen;

stad, TNT en Vedior op de respectievelijke websites.

- codebepalingen die betrekking hebben op (het functioneren van de raad van) commissarissen;

10. Strikwerda is van mening dat deze verklaring beleggers moge-

- beloningenbeleid;

lijk misleidt. De verklaring impliceert volgens Strikwerda ten on-

- beschermingsconstructies en de governance van administratie-

rechte dat de ondernemingsleiding verklaart dat de strategische

kantoren;

ondernemingsdoelstellingen zullen worden behaald (Het Financi-

- aandeelhoudersvergaderingen (voorbereiding en effectiviteit);

eele Dagblad, 9 augustus 2006).

- en interne risicobeheersings- en controlesystemen. 11. De Commissie tekent aan dat nog slechts één jaar ervaring met 2. Minister Joop Wijn van Economische Zaken heeft 25 september

bestpracticebepaling II.1.4 is opgedaan. Behoeften en ervaringen

2006 voorstellen gedaan om te voorkomen dat ondernemingen

ontwikkelen zich in de loop van de tijd, evenals wat op dit gebied

zich onder druk van aandeelhouders te veel richten op de korte

als ‘good practice’ wordt beschouwd. Monitoring door de Commis-

termijn of zich te zwaar in de schulden steken. De aandeelhou-

sie in de komende jaren kan de behoefte aan verdere verheldering

ders moeten open kaart spelen over hun bedoelingen en door

en/of bijstelling van II.1.4. aan het licht brengen. De Commissie zal

een code meer rekening houden met belangen van anderen,

daarom op dit terrein de komende tijd de vinger aan de pols hou-

vindt de CDA-bewindsman.

den.

3. De achtste EU Richtlijn vereist dat zogenaamde ‘public interest

12. De beperking tot het interne beheersingssysteem met betrek-

entities’ een AC hebben. Ten minste één lid van het AC moet on-

king tot financiële risico’s is ook niet ingegeven vanuit de behoefte

afhankelijk zijn en kennis hebben van verslaggeving en of con-

van de markt. Ook interne beheersing van operationele en weten

trole.

regelgevingrisico’s, wordt door beursvennootschappen en beleggersorganisaties positief beoordeeld, zo blijkt uit de rapportage

4. Zie www.ecgi.org voor een actueel overzicht van verschillende

van de Monitoring Commissie over 2005.

governance codes en weten regelgeving 13. In een persbericht van 17 mei 2006 heeft de SEC aangekondigd 5. Australië, België, Brazilië,Canada, Denemarken, Duitsland,

te komen met nadere guidance voor het management om te ko-

Frankrijk, Ierland, India, Maleisië, Mexico, Nederland, Singapore,

men tot een ‘top-down, risk-based assessment of internal control

Verenigd Koninkrijk, Zuid-Afrika, Zwitserland

over financial reporting’.

6. Zie voor een anekdotisch overzicht ‘De Franse Slag’, Mischa van de Woestijne, Quote nummer 10, 2006, pp98-104.

7. pvallend is het relatief hoge percentage Belgische auditcommitteeleden (10%) dat van mening is dat deze bijdrage van de AC moet worden verhoogd.

8. Aandeelhouders zijn van mening dat de inhoud van deze brief in de aandeelhoudersvergadering openbaar moet worden gemaakt. Het gaat hier voornamelijk om bevindingen en adviezen

42


Mazars is ontstaan uit een fusie tussen Mazars en Paardekooper&Hoffman

Ga verder met Mazars. HET BELANG VAN CORPORATE GOVERNANCE

43

44


Fraude volgens RAC 240: Probleem minder of één erbij?

Dick van Onzenoort D.W.S. (Dick) van Onzenoort RA, senior accountant bij het Bureau Praktijkontwikkeling & Vaktechniek van BDO CampsObers Accountants & Adviseurs.

De regels rond fraudemelding worden aangescherpt. Met name overde werkzaamheden rondom de risico-identificatie en hoe de accountant hier in zijn controle mee om moet gaan. Het onderscheid tussen ‘gewone’ risico’s en ‘belangrijke’ risico’s is van belang evenals het adagium ‘niet gedocumenteerd is niet gecontroleerd’. Maar, daarmee zijn we er nog niet met de RAC-bundel 2005. RAC 240 (de verantwoordelijkheid van de accountant in verband met fraude) is óók aanzienlijk gewijzigd en wordt er meer verwacht van de accountant in het kader van fraude. Dit artikel sluit aan op de artikelen hierover in Accountancynieuws 19 en 20. Hierin staat uiteengezet wat de belangrijkste wijzigingen zijn in RAC 2005.


45

FRAUDE BESTAAT NIET! Althans niet in het Wetboek

dus sprake van verhulling/versluiering van de wer-

van Strafrecht. Hierin zijn wel begrippen opgeno-

kelijkheid. Bijvoorbeeld door het doorvoeren van ge-

men als oplichting, valsheid in geschrift, diefstal, om-

fingeerde journaalposten, het buiten de administra-

koping, witwassen en flessentrekkerij. Maar fraude

tie laten van bepaalde transacties of door het maken

staat an sich niet als strafbaar feit in het Wetboek. Na-

van fictieve of aangepaste documenten (valsheid in

tuurlijk weet wel iedereen zo’n beetje wat er wordt

geschrift!). Voorts is bij vele fraudegevallen sprake

bedoeld als sprake is van fraude. Maar juist bij een

van samenspanning. Dit kan zowel binnen de onder-

zodanig gevoelig onder-werp is het van belang dat

neming als met derden van buiten de onderneming

de juiste definitie wordt gebruikt. Fraude is wél ge-

plaatsvinden. En dat maakt het voor een accountant

definieerd in de (accountants!) regelgeving van RAC

nu net zo moeilijk om fraude te ontdekken.

240. Met andere woorden: de richtlijnen geven ons

´)UDXGXOHX]HÀQDQFLsOHYHUVODJJHYLQJKHHIWPHWQDPHEHWUHNNLQJRSRS]HWtelijke afwijkingen, (...), om gebruikers van de jaarrekening te misleiden.” een definitie die overigens niet in het Wetboek voor-

Verantwoordelijkheid van de accountant

komt. Lastig dus! Deze definitie luidt (RAC 240.6): ‘On-

De controlerende accountant is primair verantwoor-

der ‘fraude’ wordt verstaan een opzettelijke hande-

delijk voor het dusdanig uitvoeren van zijn werk-

ling door één of meer personen uit de kring van de

zaamheden dat de jaarrekening geen afwijkingen

leiding, de organen belast met governance, het per-

van materieel belang bevat. Dat verandert, ook on-

soneel of derden, waarbij misleiding wordt gebruikt

der RAC 240, niet. Maar die afwijkingen behelzen dus

om een onrechtmatig of onwettig voordeel te beha-

ook af-wijkingen als gevolg van fraude. We hebben

len.’ Er worden twee vormen van fraude onderschei-

echter net gezien dat, als gevolg van die misleidende

den: frauduleuze financiële verslaggeving en het

en verhullende acties, de accountant een eventuele

wederrechtelijk onttrekken of doen toevloeien van

fraude veel lastiger zal ontdekken.

waarden aan de huishouding. Frauduleuze financiële verslaggeving heeft met name betrekking op opzet-

De accountant zal dus eerder een beroep moeten

telijke afwijkingen, met inbegrip van het weglaten

doen de inherente beperkingen van een controle, of-

van bedragen of toelichtingen in de jaarrekening, om

wel het aloude axiomatische voorbehoud komt hier

gebruikers van de jaarrekening te misleiden. Bij deze

weer om de hoek kijken. Op zich is dit helder, want

vorm van fraude is vaak sprake van het doorbreken

als de accountant is voorgelogen of bedonderd dan

van interne beheersingsmaatregelen die in andere

moet hem dit niet aan te rekenen zijn. Maar, vanwege

opzichten goed lijken te werken. In veel gevallen kan

de uitbreidingen in RAC 240 en de vele eisen die op

bij deze fraudevorm dus sprake zijn van betrokken-

fraudegebied aan de controlerende accountant ge-

heid van de leiding. Wederrechtelijk onttrekken of

steld worden, kan een dergelijk beroep slechts in uit-

doen toevloeien van waarden aan de huishouding

zonderingssituaties succesvol plaatsvinden. RAC 240

betreft met name diefstal van activa door zowel

brengt namelijk dusdanige controlevereisten met

werknemers als leidinggevenden.

zich mee, dat het steeds moeilijker te bepleiten is dat je als accountant iets over het hoofd kan hebben ge-

Misleiding

zien. Een lastig dilemma en de verwachtingskloof in

Belangrijk aspect in de fraudedefinitie (die geldt voor

optima forma.

beide fraudevormen) is het woord ‘misleiding’. Er is

46


ieder intern beheersingsrisico vanzelf tot een zogeWat moet de accountant doen?

heten frauderisicofactor. Stel nu, dat dit ingeschatte

Allereerst: kritisch zijn en kritisch blijven. Gedurende

risico ook nog een afwijking van materieel belang tot

de gehele controle moet een ‘professioneel-kritische

gevolg kan hebben, dan is eveneens sprake van een

houding’ worden gehandhaafd, waarbij de accoun-

zogeheten ‘belangrijk’ risico en dient de accountant

tant zich voortdurend moet afvragen of zich een af-

altijd opzet en bestaan van de met het risico verband

wijking (van materieel belang) als gevolg van fraude

houdende IB-maatregelen vast te stellen.

kan voordoen, ongeacht zijn eerdere ervaringen met de klant voor wat betreft de integriteit van de leiding

Evaluatie van de risico’s

en toezichthouders. Daarbij hoeft de accountant de

Als de accountant een frauderisico heeft onderkend,

authenticiteit van de hem aangeboden documenten

dan dient de accountant zijn ‘tactiek’ te bepalen, na

en registraties niet na te gaan, tenzij er aanwijzingen

te denken over hoe hij met deze indicaties omgaat.

zijn dat mogelijk sprake is van vervalsingen.

Met andere woorden: wat is de respons van de accountant? Te denken valt aan: aanvullende gegevens-

Ten tweede: mogelijke frauderisico’s bespreken bin-

gerichte werkzaamheden, inschakeling specialisten

nen het controleteam. In concreto betekent dit dat in

(forensisch, automatisering), gebruik auditsoftware,

de preauditmeeting, naast alle praktische zaken, ook

waarnemingen ter plaatse, inbouwen verrassings-

moet worden gebrain-stormd over de kwetsbaarheid

elementen in de controleaanpak, externe bevesti-

van de betreffende klant voor fraude en op welke ge-

gingen et cetera. Specifiek dient aandacht te worden

bieden dit dan kan plaatsvinden. RAC 240 vereist dat

besteed aan frauderisico’s rond financiele verslag-

óók de eind-verantwoordelijke accountant aan dit

geving en de rol van de lei-ding hierin. Dus dient de

overleg deelneemt. Overigens dient ook na de eerste

accountant schattingen inzake jaarrekeningposten

bespreking, tijdens verschillende momenten in de

te beoordelen, journaalposten en correcties in de

controle, te worden nagedacht over de frauderisico’s

afsluitende periode te onderzoeken op juistheid en

bij de betreffende klant. Dit voortschrijdende inzicht,

eventuele ongebruikelijke transacties op zakelijkheid

mede als gevolg van controlebevindingen, kan uiter-

te onderzoeken.

aard impact hebben op de risico-inschattingen. Ook bij de afsluitende werkzaamheden (evaluatie Ten derde: informatie inwinnen over mogelijke frau-

overallbevindingen, afsluitende cijferbeoordeling

derisico’s en interne beheersingsmaatregelen, het

et cete-ra) dient de accountant (nogmaals) te be-

be-oordelen van deze frauderisico’s en het beoorde-

oordelen of er een niet eerder onderkend frauderi-

len van ongebruikelijke of onverwachte verbanden

sico bestaat. De relatie tot andere onderdelen van de

die op een mogelijke fraude zouden kunnen wijzen.

controle dient te worden beoordeeld, waarbij de be-

Met deze categorie zitten we heel erg op de lijn zoals

trouwbaarheid van de mededelingen van de leiding

door mij beschreven in AN 19 en 20. Want ook hier

in het bijzonder van belang is.

is sprake van risicoidentificatie, het in kaart brengen van mitigerende IB-maatregelen en de reactie van de

Maak fraude bespreekbaar!

accountant hierop.

Ai, een gevoelig onderwerp. Want hoe breng ik nu de frauderisico’s onder de aandacht van mijn klant?

Is ieder onderkend risico in potentie ook niet een

Uiter-aard niet pas via de bevestiging van de jaarre-

frauderisico? Jazeker, sterker nog: ineffectieve interne

kening. De passages over fraude die in de voorbeeld-

beheersing kan gelegenheid bieden tot het plegen

bevestiging uit deel 2 van de RAC-bundel staan zijn,

van fraude! Wanneer er dan ook nog aanwijzingen

naar mijn mening, bijzonder klantonvriendelijk ver-

zijn voor een prikkel, druk of gelegenheid om te frau-

woord. Nee, de com-municatie rondom fraude, inclu-

deren (de zoge-heten fraudedriehoek), dan verwordt

sief de afbakening van verantwoordelijkheden, moet


47

reeds bij aanvang van de opdracht op gang komen.

maatregelen worden genomen ten aanzien van de geconstateerde fraude of als er ernstige twijfel is om-

Nagevraagd kan worden:

trent de integriteit van de leiding. Met andere woorden; er is sprake van een vertrou-wensbreuk. De ac-

• hoe zijn de frauderisicoinschattingen van de leiding?

countant heeft dan uiteraard het recht zijn opdracht

• zijn er de afgelopen periode concrete voorbeelden of

op te zeggen, maar een prettig gesprek zal dit zeker

aanwijzingen van fraude geweest?

niet worden!

• hoe is hier dan op ingespeeld? Welke maatregelen zijn getroffen?

Dossiervorming

• hoe vindt communicatie plaats met toezichthouders

Ook bij RAC 240 geldt ‘niet gedocu-menteerd is niet

en werknemers over dit onderwerp?

gecontroleerd’. Dus ook de frauderisicoinschattingen

• hoe is de visie van de leiding op integriteit en ‘be-

dienen te worden vastgelegd in het dossier. Dit bete-

drijfsethiek’?

kent dus dat de evaluatie van frauderisico’s moet zijn

hoe wordt die visie kenbaar gemaakt aan werknemers?

vastgelegd in het besprekingsverslag alsmede dat de

• wat doet de ondernemingsleiding er zelf aan om inte-

ingeschatte frauderisico’s uit het dossier moeten blij-

griteit uit te stralen? Wat is de tone at the top?

ken, inclusief de wijze van afwerking (respons van de

• hoe stimuleert men integer gedrag?

accountant). Moeten we nu ook zo ver gaan dat, als

• hoe is de personeelstevredenheid? Is dit recent onder-

bijvoorbeeld een IB-risico níet als frauderisico wordt

zocht?

be-schouwd, dit expliciet moet worden vastgelegd?

• zijn er procedures (die voor iedereen gelden) ten aan-

Dat gaat erg ver, maar vastleggen waarom iets níet

zien van declaraties, nevenfuncties, gebruik bedrijfsei-

als frauderisi-co wordt beschouwd, lijkt nodig onder

gendommen et cetera?

het adagium ‘niet gedocumenteerd is niet gecontro-

U ziet, het betreft een scala van meer globale tot

leerd’.

vrij concrete vragen. Heb geen koudwatervrees! Stel deze vragen aan uw klanten! De ervaring leert dat

Tot slot

klanten het in het algemeen juist op prijs stellen als

In deze bijdrage is een uiteenzetting gegeven over

hun accountant het F-woord ter sprake brengt!

de wijzigingen in de frauderichtlijn RAC 240. Alhoewel fraude niet is gedefinieerd in het Wetboek van

Vragenlijst aan management

Strafrecht, wordt fraude wel gedefinieerd in RAC 240.

Bij eventueel gesignaleerde fraude moet deze zo snel

Maken we het onszelf daar gemakkelijker mee? Nee,

mogelijk met personen op het juiste bevoegdheids-

ik denk het niet. RAC 240 stelt vele zaken voor die

niveau worden gecommuniceerd. Dit ongeacht de

de accountant moet doen op het gebied van fraude

omvang van de mogelijke fraude. Als het vermoeden

en frauderisico’s. Het maatschappelijke verkeer ver-

bestaat dat de fraude plaatsvindt door of met mede-

wacht dat ook van de accountant. Maar feit blijft dat

weten van de leiding van de klant, dan dient de ac-

accountants, tijdens hun reguliere controle, moeite

countant dit te communiceren met de toezichthou-

zullen hebben om fraude te ontdekken. Dit als ge-

der. In dgasituaties levert dit wellicht een probleem

volg van de door fraudeurs gebruikte verhullende

op. Maar waarschijnlijk zijn daar de frauderisico’s an-

technieken, samenspanning et cetera. Gezien de ei-

ders, aangezien de dga dan een dief wordt van zijn

sen uit RAC 240 zal het voor de accountant steeds

eigen portemonnee.

moeilijker uit te leggen zijn dat hij iets over het hoofd gezien heeft.

Opdracht teruggeven?

48

In bijzondere omstandigheden kan het voorkomen

* Dit artikel is geschreven op persoonlijke titel.

dat de accountant niet langer in staat is de contro-

uit: Accountancynieuws, 23 december 2005, nr 24. Gepubliceerd met toe-

le voort te zetten. Bijvoorbeeld als geen passende

stemming van de uitgever.


Geloof het of niet, maar bij ons begint je dag met het lezen van de krant. De kleinste gebeurtenis aan de andere kant van de wereld kan de grootste gevolgen hebben op jouw werk. Je moet op alles voorbereid zijn. Daarom begint je dag met het lezen van de krant. IMC is gespecialiseerd in aandelen- en derivatenhandel voor eigen rekening. Naast Trading zijn we toonaangevend in Brokerage, Consultancy in derivaten en Asset Management. De ruim 350 medewerkers zijn verdeeld over het hoofdkantoor in het financiële centrum van Amsterdam - Zuid WTC - en vestigingen in Chicago, Sydney, Zug en Hong Kong. We bestaan sinds 1989 en zijn een niet-hiërarchische, dynamische en jonge organisatie, waar innovatie en ondernemerschap voorop staan. Onze cultuur kenmerkt zich door professionaliteit, gedrevenheid en teamspirit. Vanwege de groei zijn we voortdurend op zoek naar

Traders / Strategisten Na een traineeship van een jaar – dat bestaat uit een theoretisch, praktisch en strategisch gedeelte - kijken we welke richting het beste bij je past. Verder stimuleren we dat je in één van onze buitenlandse vestigingen kennis en ervaring opdoet. Je profiel: een afgeronde academische studie, uitmuntende rekenkundige en analytische vaardigheden en 0 tot 3 jaar werkervaring. Goede IT-skills zijn een pré. Je bent van nature een teamplayer, innovatief, resultaatgericht en je wilt graag winnen. Kijk op onze site www.imc.nl of stuur direct je cv en motivatie naar [email protected].

Trading globally IMC (International Marketmakers Combination), Strawinskylaan 377, 1077 XX Amsterdam, www.imc.nl HET BELANG VAN CORPORATE GOVERNANCE

49

3""$1 5$0*2 2,

*2'$25$0*4 -$$-, 0*$2, *$020 #$0-3

-12$*$+()* 2$&$-.4$0 /2(4$0!($#2)$#$* -1.,)$8$+%2$

8.(-1/(0$0$-# )$.4$0+$&2 #$$+2)$*$--(1$-+$$024 -

.-2/+..($-!(--$- $$-/0.%$11(.-$+$ (-2$0- 2(.- +$

)$".++$& 91 -# 2)$#

' -#$+1.0& -(1 2($

0!()&$5..-)$8$+%!+()%24(-#$-

5$ '$$+!$+ -&0()* .$)$13""$14.+./$0$$02 +1

$!)()$$-12$0*$#0(4$.,2$5(--$-$-!$-)$

, 0*$2, *$0+$$0)$2()#$-1#$(-2$0-$./+$(#(-&4 -

-($2 ! -&.,4$0 -25..0#$+()*'$(#2$#0 &$-

2.2 5$*$-

2330# -$$- ,.2(4 2($,$2"300("3+3,4(2 $-

0-

12,.$2)$$$-

-2 +$(&$-

1"' //$-'$!!$-#($-($2

-2$+$0$-8()- $$-".,

/$2(2($4$&$$12 $$-0$13+2

2&$0("'2$(-12$++(-&$-$$-

0

5.0*./2(4$0".,

'$$+&.$# - +72(1"'(-8("'2

/2(4$0' -#$+2(-#$0(4 2$-

()8.$*$-, 0*$2, *$0120 #$01 ).-&$ (-(2( 2($%0()*$

4 -3(2'$2,12$0# ,1$'..%#* -2..0$-4 -3(2#$

" #$,("(+($%128.-#$00$+$4 -2$5$0*$04 0(-& ,$2$$-$6"$++$-2"()%$0, 2(&(-8("'2 $4$05 "'2$$$-&0.2$8$+%5$0*8 0$-#$)$+../!

-#$+$-$-.!+(& 2($1

%(+( +$-(-'(" &.$-7#-$7 ()*4..0,$$0(-%.0, 2($./555./2(4$0".,

,'$(#5 -2)$!+()%2+$0$-&$#3

-!(--$-/2(4$0 $,.$2'($08$+%

4$$+2()#$-$-$0&($(-12$*$-,

0$012

2..*4$$+

/2(4$0 '$, 0 4 -#$-$34$+$"03(2$00 #(-& $372$0* #$ ,12$0# ,

/2(4$08.$*2, 0*$2, *$0120 #$01 50


Acquisitie n.a.v. deze advertentie wordt niet op prijs gesteld.

‘IN CONTROL’ VERKLARING: de stand van zaken Auke de Bos, Bart van Beurden en Maurice van der Sanden Ernst & Young

Ook al voordat de nieuwe Nederlandse corporate governance code, de Code Tabaksblat, in 2004 in werking trad, waren bestuurders verantwoordelijk voor het onderhouden van adequate en effectieve interne risicobeheersings- en controlesystemen. Nieuw is dat de Code Tabaksblat in best practice bepaling II.1.4 vereist dat de raad van bestuur in het jaarverslag verklaart in welke mate de interne risicobeheersings- en controlesystemen van de onderneming adequaat en effectief zijn. Op 20 december 2005 heeft de Monitoring Commissie, die toezicht houdt op de toepassing en naleving van de Code Tabaksblat, haar eerste verslag gepubliceerd. De Monitoring Commissie heeft hierin aanbevelingen gedaan over de toepassing van de best practice bepaling. In deze bijdrage wordt ingegaan op de vraag wat de invloed is geweest van deze aanbevelingen op de jaarverslagen van 2005. HET BELANG VAN CORPORATE GOVERNANCE

51

1. Wat dient er te worden verklaard?

“redelijke mate van zekerheid“ dat de beheersingssy-

Met ingang van het jaar 2004 diende het bestuur in

stemen adequaat en effectief zijn, terwijl ten aanzien

het jaarverslag te verklaren in hoeverre de interne ri-

van strategische, operationele en compliance risico’s

sicobeheersings- en controlesystemen adequaat en

de beheersingssystemen op hoofdlijnen worden be-

effectief zijn. Deze verklaring dient te worden onder-

schreven.

bouwd. Daarnaast dient het bestuur te rapporteren over de werking van het interne risicobeheersings-

Het is daarom een mengvorm van SOX 404 en Turn-

en controlesysteem in het boekjaar. Het bestuur

bull geworden waarbij de vraag ontstaat of daarmee

geeft daarbij tevens aan welke eventuele significante

nog wel aan de oorspronkelijke eis van de Code Ta-

wijzigingen zijn aangebracht, welke eventuele be-

baksblat wordt voldaan.

langrijke verbeteringen zijn gepland en dat één en ander met de auditcommissie en de raad van com-

3. Wat is de stand van zaken in de jaarverslagen

missarissen is besproken (best practice II.1.4).

2005? In het door ons uitgevoerde onderzoek zijn de jaar-

2. Monitoring Commissie

verslagen van 61 vennootschappen (24 AEX-fondsen,

Uit onderzoek van de Monitoring Commissie komt

18 AMX-fondsen en 19 AMS-fondsen) over het boek-

naar voren dat er nog veel onduidelijkheid bestaat

jaar 2005 van onderzocht. Eenderde van deze on-

over deze verklaring en rapportage. Uit bestudering

dernemingen is onderworpen aan de Amerikaanse

van de jaarverslagen 2004 door de Monitoring Com-

beursregels vanwege hun notering in de Verenigde

missie komt onder meer naar voren dat bij nog circa

Staten (SOX 404). Deze worden aangeduid als dual

33% van de vennootschappen een expliciete verkla-

listers. Wij zijn in het onderzoek het volgende nage-

ring van het bestuur ontbreekt.

gaan: • de naleving van de best practice bepaling volgens

Aangezien de best practice bepaling II.1.4 behoort

de ondernemingen

tot de categorie veelvuldig uitgelegde en niet-nage-

• de inhoud van de ‘in control’ verklaringen

leefde best practice bepalingen heeft de Monitoring

• de relatie van de Nederlandse verklaringen met

een aanbeveling gedaan in de vorm van een zoge-

SOX

naamde ‘good practice’. Hierbij is aangesloten bij

• de onderbouwing van de ‘in control’ verklaringen

internationaal gangbare weten regelgeving, zoals

• Gerapporteerde tekortkomingen

de Sarbanes-Oxley Act par. 404 (kortweg SOX 404) en de Revised Turnbull Guidance on internal control

De naleving van de best practice bepaling vol-

(kortweg Turnbull). SOX404 vraagt van de raad van

gens de ondernemingen

bestuur een verklaring dat de internal controls inzake

In het onderzoek is nagegaan wat ondernemingen

de financiële rapportage adequaat en effectief zijn.

zelf concluderen voor wat betreft de naleving van

Daarentegen vraagt Turnbull om een beschrijving

best practice bepaling II.1.4.

van de kenmerken van het internal control systeem inzake alle risicogebieden, namelijk financiële rapportage, operationele en compliance risico’s. Het management hoeft alleen te verklaren dat zij hiervoor verantwoordelijk is en dat een review naar de effectiviteit is uitgevoerd. De Monitoring Commissie stelt een differentiatie naar soort risico voor. Ten aanzien van financiële verslaggevingrisico’s verklaart het management met een

52


Aantal dat zegt volledig aan de eisen van bepaling II.1.4 te voldoen Aantal dat aangeeft gedeeltelijk te voldoen Aantal dat geen uitspraak doet maar zegt bezig te zijn Aantal dat zegt niet te voldoen aan de bepaling II.1.4 Totaal

Dual listers 13

Single listers 36

2 5 0 20

Totaal 49

Percentage 80%

3 6 3 61

5% 10% 5% 100%

1 1 3 41

Uit bovenstaande tabel kan geconcludeerd worden

veau dat ondernemingen geven onderzocht. Er zijn

dat 80% van de ondernemingen zegt volledig te

twee varianten aangetroffen namelijk een redelijke

voldoen aan best practice bepaling II.1.4. Dit is een

mate van zekerheid (door het geven van een positief

verbetering ten opzichte van 2004. Drie onderne-

geformuleerd oordeel) en een beperkte mate van

mingen zeggen best practice bepaling gedeeltelijk

zekerheid (door het geven van een negatief gefor-

toe te passen aangezien men nog niets kan verklaren

muleerd oordeel). Dit laatste geformuleerd als “wij

over de werking van de systemen omdat de SOX404

hebben niet vastgesteld dat het niet goed was”. In

werkzaamheden nog niet afgerond zijn. Van de zes

onderstaande tabel volgen de resultaten uit het on-

ondernemingen die geen uitspraak doen, verwijzen

derzoek:

de vijf dual listers naar hun lopende SOX 404 werkzaamheden. Drie ondernemingen zeggen niet te vol-

Uit onderstaande tabel blijkt dat 80% van de onder-

doen en pas in 2006 voor het eerst een verklaring te

nemingen een verklaring geeft die zich beperkt tot

zullen afgeven.

de financiële verslaggevingsrisico’s, slechts 12% van

Werking: positief geformuleerd Werking: negatief geformuleerd Opzet/bestaan: positief geformuleerd Opzet/bestaan: negatief geformuleerd Sub totaal Geen conclusie over opzet, bestaan en/of werking Rechtstreekse verwijzing naar SOX Totaal

Financiële Percenta Financiële Percen verslaggevingsge verslaggevings- tage risico’s en overige risico’s 32 52% 4 7% 3 5% 0 0% 8 13% 2 3% 1 2% 1 2% 44 72% 7 12% 0 0% 5 8% 5 49

8% 80%

0 12

0% 20%

Totaal

Totaal Relatief

36 3 10 2 51 5

59% 5% 17% 3% 84% 8%

5 61

8% 100%

De inhoud van de ‘in control’ verklaringen

de ondernemingen rapporteert over de volle breed-

Voor wat betreft de inhoud van de ‘in control’ ver-

te van het risico spectrum. Hieruit valt te concluderen

klaringen is onderzocht in hoeverre ondernemingen

dat 8% van de door ons onderzochte ondernemin-

de oplossing van de Commissie hebben gevolgd en

gen helemaal geen conclusies opneemt in het jaar-

een gedifferentieerd oordeel geven of vast hebben

verslag. Door 59% van de ondernemingen wordt met

gehouden aan een verklaring over de volle breedte

een positieve formulering de werking van de risico-

van het risico spectrum.

beheersings- en controlesystemen bevestigd.

Hierbij is bekeken of de verklaringen betrekking had-

De invloed van SOX 404 op de ‘in control’ verkla-

den op uitsluitend de opzet en het bestaan van de

ringen

interne risicobeheersing- en controlesystemen of dat

In Nederland heerst consensus dat wij niet de rigide

ook de werking ervan werd betrokken in de verkla-

“rules based” Amerikaanse weg op willen gaan en

ring. Verder is voor beide varianten het zekerheidsni

voorkeur hebben voor een meer “principle based” benadering van de ‘in control’ verklaring. Aangezien


53

de Commissie voor wat betreft de bewoordingen

geldt derhalve dat zij de door SOX vereiste documen-

van de verklaring aansluiting heeft gezocht bij SOX

tatie en test activiteiten (zullen) uitvoeren ter onder-

is in het onderzoek aandacht besteedt aan de impact

bouwing van de ‘in control’ verklaring.

die dit heeft op de afgegeven verklaringen. Uit het onderzoek blijkt dat eenderde van de onderzochte

De diepgang en breedte van de werkzaamheden die

ondernemingen onderkend heeft dat er een relatie

verricht zullen worden voor de Nederlandse verkla-

bestaat tussen SOX 404 en de door de Monitoring

ring hangt nauw samen met de invulling van het be-

Commissie geformuleerde tekst.

grip “redelijke mate van zekerheid” door het bestuur van de onderneming. De door de Monitoring Com-

Acht procent van de ondernemingen verwijst nu

missie aangereikte definitie biedt veel ruimte.. In het

rechtstreeks naar de verklaring die men afgeeft in

COSO (Committee of Sponsoring Organisations) ERM

het kader van de beursregels uit de Verenigde Sta-

(Entreprise Risk Management) raamwerk dat veel-

ten. Deze ondernemingen leggen uit dat zij pas een

vuldig wordt gehanteerd als normmodel voor het

Nederlandse ‘in control’ verklaring af kunnen geven

beoordelen van de beheersing van de onderneming

wanneer zij volledig voldoen aan de eisen van SOX

wordt aangegeven dat nooit absolute zekerheid te

404. 26% van de ondernemingen die een verklaring

verkrijgen valt. Redelijke mate van zekerheid erkent

hebben afgegeven ten behoeve van naleving van de

dat menselijke oordeelsvorming bij het nemen van

Nederlandse Code merkt gelijktijdig op dat deze niet

beslissingen onvolledig of onjuist kan zijn, dat bij

gelezen mag worden als een verklaring zoals vereist

beslissingen als reactie op risico en te kiezen be-

onder SOX404.

heersingsmaatregelen de kosten in verhouding tot de baten moeten worden afgewogen, dat defecten

De onderbouwing van de in control verklaring

kunnen voorkomen door menselijk falen zoals sim-

De Code Tabaksblat schrijft niet voor op welke wijze

pele fouten of vergissingen, dat beheersingsmaate-

het bestuur tot een onderbouwing van de afgegeven

gelen kunnen worden omzeild door samenspanning

verklaring moet komen. Uit de beschrijvingen in de

van twee of meer mensen en het management de

jaarverslagen blijkt dat men zich baseert op diverse

mogelijkheid heeft beslissingen genomen in het ka-

bronnen zoals internal audit reviews, letters of re-

der van ondernemingsriscomanagement ter zijde te

presentation vanuit de diverse managementlagen,

schuiven.

monitoring door een commissie, Control Risk Self Assessments (CRSA), en management letters van de

COSO ERM geeft het belang aan van de persoonlijke

externe accountant.

visie op interne beheersing. Daarom is het gewenst

“De onderzoeksresultaten tonen aan dat de Nederlandse beursvennootschappen bereid zijn om de door commissie Frijns voorgestelde weg in te slaan. Echter, in 2005, heeft dit nog niet geleid tot eenduidigheid (...)” Uit de vorige paragraaf bleek dat 8% van de onder-

in het jaarverslag uitdrukkelijk de risicomanagement

nemingen van mening is dat slechts een ‘in control’

filosofie en “risk appetite” te expliciteren.

verklaring ten behoeve van bepaling II.1.4 afgegeven kan worden wanneer men volledig voldoet aan de eisen van SOX 404. Alleen voor deze ondernemingen

54


Gerapporteerde tekortkomingen

Frijns verklaring in relatie tot SOX 404 te elimineren.

De door de Commissie Frijns gegeven invulling ten

De gekozen oplossing om een beschrijving van de

aanzien van tekortkomingen en verbeteringen van

overige risico’s te geven vinden wij niet in lijn met

de risicobeheersings- en controlesystemen lijkt ge-

de Code Tabaksblat. De in de best practice bepaling

baseerd te zijn op de vereisten onder SOX 404. Uit

gevraagde verklaring gaat over alle risico’s. Het inter-

ons onderzoek is gebleken dat voor de financiële

nationaal geaccepteerde model voor interne beheer-

verslaggevingsrisico’s 27% van de ondernemingen

sing van COSO kan hiervoor als uitgangspunt dienen.

tekortkomingen rapporteert. 20% vermeldt dat er

Volgens COSO is het risicobeheersingsysteem ade-

tekortkomingen zijn gesignaleerd, maar beschrijft

quaat en effectief als met een redelijke mate van ze-

deze vaak zeer summier. De helft van deze onderne-

kerheid kan worden verklaard:

mingen vallen onder het SOX 404 regime. De overige 7% vermeldt expliciet dat er geen tekortkomingen

• dat men op de hoogte is van de mate waarin de

zijn gesignaleerd. Opvallend is dat door de onderne-

strategische en operationele doelstellingen worden

mingen die tevens onder het SOX regime vallen de

bereikt,

beschrijving van de tekortkomingen veel specifieker is dan bij de overige ondernemingen.

• dat de financiële rapportages betrouwbaar zijn en

4. Conclusies en aanbevelingen

• dat de organisatie zich houdt aan de van toepassing

De onderzoeksresultaten tonen aan dat de Neder-

zijnde wetten en regels.

landse beursvennootschappen bereid zijn om de door de commissie Frijns voorgestelde weg in te

Ter afsluiting kan worden opgemerkt dat de onder-

slaan. Echter, in 2005 heeft dit nog niet geleid tot

bouwing in het jaarverslag van de ‘in control’ verkla-

eenduidigheid voor wat betreft de totstandkoming

ring nog de nodige aandacht verdienen. Door COSO

van de ‘in control’ verklaring. De vragen waar men in

volledig te volgen wordt eveneens recht gedaan aan

de praktijk tegen aanloopt zijn:

de transparantie over de zo belangrijke goede beheersing van de overige risico’s.

• Welke mate van testwerkzaamheden dient het bestuur uit te voeren om een gefundeerde uitspraak te doen? • Welke verklaring zou er moeten komen als het interne risicobeheersings- en controlesysteem deels of slechts een bepaalde periode heeft gewerkt? • Hoe worden eventuele tekortkomingen in opzet en/ of werking van interne beheersing gewogen, en hoe daarover intern en extern te rapporteren? De commissie Frijns heeft aangegeven dat behoeften en ervaringen zich in de loop van de tijd ontwikkelen evenals wat als good practice beschouwd wordt. De huidige good practice is een goed startpunt gezien het draagvlak onder de ondernemingen. Echter, wij achten het wenselijk de uit het onderzoek gebleken verwarring voor wat betreft de interpretatie van de


55

Wil jij werken aan de financiële toekomst van 2,6 miljoen mensen?

Vermogensbeheer

Voor o.a. de afdelingen Fixed Income, Equities, Operations, Alternative Investments en Allocation & Research zijn wij regelmatig op zoek naar junior professionals. Naast junior posities hebben wij ook ruimte voor (afstudeer)stages. Wil je meer informatie over carrièremogelijkheden bij ABP Vermogensbeheer? Ga dan naar www.abp.nl. Klik op Vermogensbeheer, Werken bij ons, Vacatures. Of neem contact op met Ursula Doorduyn, HRM, telefoon: 020 405 44 26, e-mail: [email protected].

Grote speler

Het beste voor je carrière

ABP is het grootste pensioenfonds van Europa, het tweede

Topprestaties kunnen alleen geleverd worden door toptalent. Daarom zijn wij continu op zoek naar junior en senior professionals. Wij bieden een uitdagende en op persoonlijke ontwikkeling gerichte werkomgeving in de top van de wereld van vermogensbeheer. Daarbij horen uiteraard passende faciliteiten en competitieve arbeidsvoorwaarden.

van de wereld. Het regelt de pensioenen voor alle werknemers binnen overheid en onderwijs. De 400 professionals van ABP Vermogensbeheer opereren vanuit locaties in de financiële centra van Amsterdam, New York, Heerlen en vanaf 2007 vanuit Hongkong. Hun opdracht is eenvoudig: een zo hoog mogelijk rendement halen met beheersing van de risico’s. Om zo de pensioenregeling, ook op langere termijn goed en betaalbaar te houden. Innovatie kenmerkt het in-house beleggingsbedrijf van ABP.

Koploper in innovatie • ambitieuze beleggingsstrategie, state-of-the-art risicomanagement Grootste van Europa, tweede wereldwijd • 200 miljard euro belegd vermogen Internationaal werkterrein • vestigingen in New York, Amsterdam, Heerlen en vanaf 2007 in Hongkong, partnership met 26.0015.06/19

State Street en toegang tot de beste partijen wereldwijd

Volop rugwind voor je carrière • competence driven hr-beleid 56 FIDUCIE NOVEMBER 2006 NUMMER 1

Agenda 29 & 30 november Beroependagen deadline: 17 november www.beroependagen.nl 6 nov. - 15 dec. 2006 Landelijke BeleggingsCompetitie www.beleggingscompetitie.nl Juli & augustus 2007 Research Project South Africa deadline: 8 december www.researchproject.org Interesse in actief lidmaatschap? Stuur een mail naar [email protected].

w w w. f sa . nl HET BELANG VAN CORPORATE GOVERNANCE

The urge to improve is what makes the difference

57

%*!#"+ #"$! !"'&+! ! &!+#! ###!"!#'

$"#!!%(!#!##%!%!&" !" !&(!""$##%!! #%$! ##&!%#" !!#!&&##%!!!)!

!#"#! $& &&&$%!&!"!

58


De ‘in-control’ good practice van de Commissie Frijns lost slechts een deel van de puzzel op Jos de Groot en Bart Koolstra Drs. Jos de Groot RA CIA is senior manager in de Assurance praktijk van PricewaterhouseCoopers Accountants N.V., met als focusgebied corporate governance, internal control en business risk management. B. Koolstra RA is partner in de Assurance praktijk van PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. en verantwoordelijk voor Quality Assurance.

De aanbevelingen van de Monitoring Commissie Corporate Governance (Commissie Frijns) (2005) over risicobeheer-sings- en controlesystemen zijn een belangrijke stap in de goede richting om de risicoparagraaf in het jaarverslag de noodzakelijke inhoud te geven. Deze commissie evalueert de toepassing van de code Tabaksblat (Commissie Corporate Governance, 2003), inclusief Best Practice bepaling II.1.4 inzake de risicoparagraaf in het jaarverslag. De invloeg van Frijn is duidelijk zichtbaar in de jaarverslagen 2005 die in vergelijking tot 2004 meer inzicht verschaffen op het gebied van risicobeheersing; zo’n 89% van de AEX- en Midkap-fondsen heeft in het jaarverslag een ín-control’ verklaring opgenomen.

Maar de commissie Frijns laat nog steeds een aantal cruciale uitvoeringsvragen onbeantwoord. Er wordt onvoldoende richting gegeven aan het hanteren van normen bij de oordeelsvorming over het effectief zijn van de risicobeheersingssystemen, over de interpretatie van het begrip tekortkoming, over de diepgang van de risicoparagraaf en over de methoden en technieken voor het testen van de werking van systemen. In de praktijk zal dit blijven leiden tot onzekerheden en ongewenste misvattingen bij de opstellers van de risicoparagraaf en de gebruikers in de markt.

Dit artikel gaat in op deze onduidelijkheden en misvattingen en houdt tevens een advies in om te komen tot een werkbare oplossing die rekening houdt met het feit dat de meeste ondernemingen nog maar net begonnen zijn met het formaliseren en het verder professionaliseren van organisatiebrede risicobeheersingssystemen. Dit betekent ons inziens dat terughoudendheid moet worden betracht met regelgeving over het extern publiceren van het oordeel over de effectieve werking van de risicobeheersingssystemen. De vlag dekt immer de lading (nog) niet en mist de internationale aansluiting. HET BELANG VAN CORPORATE GOVERNANCE

59

1. Inleiding

uiteenzetting van geconstateerde tekortkomingen.

De best practice II.1.4 in de Nederlandse code Cor-

Het Verenigd Koninkrijk kent dus geen effectiviteits-

porate Governance (‘code Tabaksblat’) (Commissie

conclusie in de externe verslaglegging. Deze voor-

Corporate Governance, 2003) vraagt om een zoge

schriften dateren uit de negentiger jaren en zijn in de

naamde ‘in-control’ verklaring van de ondernemings

loop der jaren aangepast en hebben aan pragmatiek

leiding. Deze best practice luidt: ‘In het jaarverslag

gewonnen. Nadien heeft de Verenigde Staten een

verklaart het Bestuur dat de interne risicobeheersings-

belangrijke ontwikkeling laten zien met de Sarbanes-

en controlesystemen adequaat en effectief zijn en geeft

Oxley wet (‘SOx 404’)1, waarbij de bestuursverklaring

hij een duidelijke onderbouwing hiervan. Het Bestuur

(en de daarbij behorende accountantsverklaring) al-

rapporteert in het jaarverslag over de werking van de

leen ‘assurance’ geeft over een beperkt deel van het

interne risicobeheersings- en controlesystemen in het

risicogebied, namelijk de betrouwbaarheid van de fi-

boekjaar. Het Bestuur geeft daarbij tevens aan welke

nanciële verslaglegging en toelichtingen daarop. De

eventuele significante wijzigingen zijn aangebracht,

gedetailleerde voorschriften in de Verenigde Staten,

welke eventuele belangrijke verbeteringen zijn gepland

waaronder die van de Public Company Accounting

en dat een en ander met de audit commissie van de raad

Oversight Board (PCAOB) in Auditing Standard nr 2,

van commissarissen is besproken.’ (Commissie Corpo-

roepen (nog steeds) veel weerstanden op. Th ans stu-

rate Governance, 2003).

deert de Securities and Exchange Commission (SEC) op voorstellen om voor kleine beursfondsen naar een

Deze verklaring omvat een oordeel over de effectieve

verlicht regime te gaan.

werking van de systemen (een zogenaamde ‘effectiviteitsconclusie’) die in de volle breedte de bedrijfs-

Uit de reacties op het discussierapport van de FEE

risico’s afdekken, te weten de financiële, de opera-

over rapporteren over risicomanagement (FEE, 2006),

tionele, de ‘compliance’ en de strategische risi co’s.

blijkt dat er volgens de respondenten in Europa geen

Oordeelsvorming gaat over de gehele duur van het

behoefte bestaat aan een ‘in-control’ verklaring, wel

verslagjaar. Daarmee is de Nederlandse code Corpo-

aan een uiteenzetting van de bedrijfsrisico’s en risico-

rate Governance vernieuwend en gaat de code ver-

managementsystemen. En er wordt toch vooral be-

der dan thans internationaal gebruikelijk is (zie ook

nadrukt dat eventuele regelgeving en guidance ‘prin-

Fédération des Experts Comptables Européens; FEE,

ciple-based’ moet zijn. In Nederland zitten wij aan het

2005).

begin van de ontwikkelingen om op dit gebied

“Oordeelvorming gaat over de gehele duur van het verslagjaar. Daarmee is de Nederlandse code Corporate Governance vernieuwend en gaat de code verder dan thans internationaal gebruikelijk is.”

60

Wij verwijzen naar bijvoorbeeld Engeland waar

theorie en praktijk in een juiste balans te brengen. De

ook onder de in 2005 geëvalueerde en beperkt bij-

aanbevelingen van de commissie Frijns zijn daarbij

gestelde Turnbull-guidance (Financial Reporting

een volgende stap. De Nederlandse regelgeving heeft

Council, 2005) extern alleen een beschrijving van

zich wat geïsoleerd ontwikkeld, zowel ten opzichte

het risicobeheersingssysteem behoeft te worden

van de markt als vergeleken met de regelgeving in

gepubliceerd tezamen met de vermelding dat de ef-

het buitenland. De code Tabaksblat gaat op dit ter-

fectieve werking intern geëvalueerd is, alsmede een

rein voorbij aan de ervaringen in de VS en Engeland


en gaat ook verder dan de recent aangepaste Vierde

te lossen zijn. Dat komt naar voren uit twee rondeta-

en Zevende EU-Richtlijn. In die EU richtlijn wordt ex-

fel sessies met 24 CFO’s in oktober 2005 en 46 indivi-

tern alleen een beschrijving van de risicobeheersings-

duele gesprekken die wij in de periode oktober 2005

systemen en interne controles met betrekking tot het

– januari 2006 met CFO’s, risk managers en internal

2

proces van financiële verslaglegging verlangd.

auditors van voornamelijk beursgenoteerde ondernemingen over dit onderwerp hebben gevoerd.

3

Gezien deze unieke internationale positie doet zich

Daaruit zijn de volgende opvattingen te destilleren:

de vraag voor hoe praktisch invulling te geven aan de

• CFO’s staan niet negatief tegenover transparantie in

‘in-control’ verklaring zoals opgenomen in best prac-

het jaarverslag over risicobeheersing, en ervaren de re-

tice bepaling II.1.4. Twee onderzoeksvragen staan

gelgeving zelfs als steun om binnen de onderneming

centraal in dit artikel:

het onderwerp interne beheersing hoger op de agenda te zetten;

• Wat zijn de knelpunten in de praktijk en theorie voor

• de ondernemingen worstelen met de vaagheid van de

het afgeven van een ‘in-control’ verklaring volgens

best practice bepaling II.1.4, hoewel een te ver doorge-

best practice II.1.4? (paragraaf 2 en 3).

voerde regelgeving op dit punt afgewezen werd. Er bestaat een voorkeur voor een ‘principle-based approach’,

• Welke vragen laat ‘good practice’ aanbeveling (be-

dit mede om een te ver doorgevoerde regelgeving zoals

tref-fende de best practice II.1.4) van de commissie

Sarbanes-Oxley te voorkomen;

Frijns van december 2005 nog onbeantwoord? (pa-

• er wordt gewezen op het gevaar van verschillen en te-

ragraaf 4 en 5).

genstellingen in voorschriften voor ondernemingen die

“CFO’s staan niet negatief tegenover transparantie in het jaarverslag over risicobeheersing, en ervaren de regelgeving zelfs als steun (...).” Tevens wordt er een oplossingsrichting aangegeven

onder meerdere regelgevende instanties hun jaarver-

om te komen tot antwoorden op de nog openstaan-

slagen moeten uitbrengen, zoals de Nederlandse onder-

de vragen (paragraaf 6). De antwoorden op deze

nemingen die ook een beursnotering hebben in de VS;

onderzoeksvragen worden vooral geformuleerd op

• het ‘pas toe of leg uit’-principe van de code Tabaksblat

grond van kwalitatief praktijkonderzoek bestaande

legt juridisch niet al te veel verplichtingen op (‘je kunt er

uit gesprekken met CFO’s, risk managers en internal

alle kanten mee op’), alhoewel in de praktijk een grote

auditors van beursgenoteerde Nederlandse onder-

wens bestaat om de code zoveel als mogelijk te volgen

nemingen (paragraaf 2). Dit aan de hand van een

(wellicht speelt hier de angst voor een mogelijke be-

conceptueel model voor rappor-teren over internal

stuursaansprakelijkheid in de toekomst).

control (paragraaf 2) en de beoor-deling van de risicoparagraaf in de jaarverslagen 2004 en 2005 (para-

Bovengenoemde uitvoeringsproblemen in de prak-

graaf 5). In paragraaf 7 wordt ingegaan op de moge-

tijk verrassen ons niet wanneer wij deze plaatsen in

lijke rol van de interne en externe auditor.

een conceptueel raamwerk voor een ‘incontrol’ verklaring (De Groot, 1996). Vanuit die optiek constate-

2. Te hoog ambitieniveau van best practice II.1.4

ren wij de volgende knelpunten:

De ambitie van best practice II.1.4 is dus helder, maar de uitwerking van deze codebepaling laat een aantal

a Allereerst moet genoemd worden de breedte van

belangrijke knelpunten zien die niet gemakkelijk op

de ‘in-control’ verklaring. Het gaat om zowel opzet,


61

bestaan als effectieve werking van de risicobeheer-

d In de code en de toelichting daarop is niet aange-

singssystemen, de werking gedurende het gehele

geven met welke methoden en technieken de eff ec-

boekjaar - en dus niet op enig moment zoals in SOx

tieve werking van een systeem van risicobeheersing

sectie 302 en 404 - en over de bedrijfsrisico’s in de

vastgesteld kan worden. Voor de interne beheersing

volle breedte, dus zowel de operationele, financiële,

ten aanzien van de financiële verslaglegging en voor

compliance en strategische risico’s en controls. Weinig

deelsystemen rondom de operationele en complian-

ondernemingen hebben reeds een dergelijk veelom-

ce risico’s zijn dat soort methoden – in verschillende

vattend systeem geformaliseerd en reeds volledig

varianten - wel beschikbaar (zoals bijvoorbeeld voor

geïntegreerd in hun rapportage- en planningscyclus.

specifieke kwaliteitsaudits gebaseerd op ISO stan-

Het merendeel van de ondernemingen bevindt zich

daarden, compliance audits op het terrein van health

4

& safety, Arbo audits etc.). Wij betwijfelen echter of

op een groeipad.

toetsingscriteria beschikbaar zijn of op korte termijn b Een ander fundamenteler punt is het ontbreken

beschikbaar komen om in de volle breedte een uit-

van wat nu precies onder risicobeheersing wordt ver-

spraak te doen over de effectieve werking van de

staan en het ontbreken van een referentiekader met

systemen voor de beheersing van de strategische en

duidelijk uitgewerkte principes waarmee een organi-

operationele risico’s.

satie zich kan meten. Weliswaar wordt COSO (1992) genoemd (de Code vermeldt dit als voorbeeld en

e Veel organisaties kennen op enig moment één of

is dus niet verplichtend), maar de toepassing ervan

meerdere tekortkomingen in hun interne beheer-

vraagt om nader uitgewerkte guidance, defi nities

singssysteem. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de tekort-

en principes. Wel zijn standaarden voor accountants

komingen die Amerikaanse ondernemingen rappor-

beschikbaar, zoals de door de International Auditing

teren in het kader van SOx (zie bijvoorbeeld www.

and Assurance Standards Board (IAASB) van de Inter-

complianceweek.com): circa 15%6 van de onderne-

national Federation of Accountants (IFAC) uitgegeven

mingen rapporteerde over 2004 één of meerdere

standaard IASAE30005 en de door Public Company

materiële tekortkomingen (‘material weakenesses’).

Accounting Oversight Board (PCAOB, 2004) uitgege-

Opvallend is dat het aantal Nederlandse beursonder-

ven Auditing Standard nr. 2 in de VS. Maar Tabaksblat

nemingen dat tekortkomingen meldde in de jaarver-

wordt toegepast door ondernemingen en niet door

slagen 2004 ver onder de 15% ligt. Het waren vooral

hun accountants!

de ondernemingen die door interne beheersings-

“Wij betwijfelen echter of toetsingscriteria beschikbaar zijn of op korte termijn beschikbaar komen om in de volle breedte een uitspraak te doen over de effectieve werking van de systemen (...)”

62

c Daarnaast is niet uitgewerkt wat de diepgang moet

problemen reeds media-aandacht hadden (zoals TNT,

zijn van de beoordeling door het bestuur. Kan wor-

Shell, KPN en Ahold). Wij hebben niet de illusie dat

den volstaan met een high-level overview op corpo-

Nederlandse beursfondsen, in vergelijking met hun

rate niveau of dient er net zoals voorgeschreven in

Amerikaanse collega’s, een perfect systeem van in-

SOx sectie 404 afgedaald te worden tot op het niveau

terne controle erop na houden. Immers de meeste

van significante bedrijfseenheden en daarbinnen van

ondernemingen zijn druk doende systemen verder

significante bedrijfsprocessen?

op te tuigen en te implementeren (PwC-RUG, 2005).


Er is behoeft e aan een nadere uitwerking van het be-

ting en anderzijds een aanscherping.

grip tekortkomingen, de wijze waarop gerapporteerd dient te worden en hoe tekortkomingen te evalue-

De Commissie Frijns herhaalt het belang dat Tabaks-

ren. Ook dient uitgewerkt te worden wat het effect

blat stelt, namelijk dat good practice vraagt om een

is van een belangrijke of materiële tekortkoming op

brede beschrijving van de risico’s en risico-beheer-

de eff ecti-viteitsconclusie. Dit is essentieel om zo bij

singssystemen: de operationele, strategische, compli-

gebruikers van de ‘in-control’ rapportage het juiste

ance en financiële verslagleggingrisico’s. Ook dienen

beeld op te roepen.

belangrijke tekortkomingen, en voor de financiële verslaglegging de materiële tekortkomingen, en de

f Tot slot is er de onzekerheid en onduidelijkheid wat

genomen of geplande ‘remedial actions’ opgenomen

de juridische consequenties zijn - inclusief bestuur-

te worden in de rapportage. Hiermee volgt de com-

dersaansprakelijkheid - van een brede ‘in-control’

missie Frijns de in het Verenigd Koninkrijk gehanteer-

verklaring. In de steeds juridischer wordende interna-

de en recent geactualiseerde Turnbull guidance (FRC,

tionale omgeving een niet te onderschatten element.

2005).

Het artikel van Bier (2005) met de treffende titel “Het risico van de risicobeheersings- en interne controlesyste-

De belangrijkste verlichting betreft de scope van de

men: de ‘in-control’ verklaring van de Code Tabaksblat”

‘in-control’ verklaring. De good practice van Frijns

beschrijft dit heel helder. Meer duidelijk-heid op dit

beperkt de scope van de ‘in-control’ verklaring tot de

punt zal waarschijnlijk alleen een procedure voor

interne risicobeheersingssystemen voor de financiële

de Ondernemingskamer brengen op grond van het

verslagleggingsrisico’s. Er moet worden verklaard dat

Enquêterecht. De AFM heeft overigens op basis van

die interne risicobeheersingssystemen gedurende

de voorliggende wetsvoorstellen bij haar toezicht-

het verslagjaar met een redelijke mate van zekerheid

houdende rol op jaarverslagen geen rechten om de

naar behoren hebben gewerkt en dat de doelstelling

risicoparagraaf op inhoud te beoordelen.

van die bedoelde systemen, namelijk dat de financiele verslaglegging geen onjuistheden van materieel

Er is ook onduidelijkheid hoe de ‘in-control’ verkla-

belang bevat (‘betrouwbaar is’), wordt bereikt. Met

ring juridisch kan samengaan met verantwoordingen

de beperking van de scope van de ‘in-control’ verkla-

over internal control, zoals vereist onder SOx sectie

ring tot de financiële verslagleggingsrisico’s, de intro-

302 en 404. Vooral relevant voor die ondernemingen

ductie en definitie van begrippen als ‘redelijke mate

met zowel een notering in de Verenigde Staten als in

van zekerheid’, ‘materieel belang’, en ‘naar behoren

Nederland. Veel van dit soort ondernemingen neemt

functioneren’ geeft de good practice van Frijns meer

in de risicoparagraaf een oordeelsonthouding op dat

houvast aan de opstellers, beoordelaars en gebrui-

de Tababsblat ‘in-control’ verklaring geen ‘complian-

kers van de risicoparagraaf in het jaarverslag.

ce’ met SOx sectie 404 inhoudt. Opvallend is echter de in de good practice van Frijns In de volgende paragrafen zal worden nagegaan in

opgenomen uitbreiding van de ‘in-control’ verklaring

welke mate de commissie Frijns is ingegaan op deze

met het afgeven van een verklaring met ‘negatieve

knelpunten.

assurance’ ten aanzien van de toekomstige werking van de interne risicobeheersingssystemen over fi-

3. Aanbevelingen van Frijns zijn een stap in de goe-

nanciële verslaglegging. Er dient namelijk verklaard

de richting

te worden dat er geen indicaties zijn dat die systemen

De in december 2005 door de commissie Frijns uit-

in het lopende verslagjaar niet naar behoren zullen

gebrachte aanbevelingen over risicobeheersings- en

werken. Dit is des te opvallender want in bijvoorbeeld

controlesystemen zijn zeker een stap in de goede

de VS-context is het eerder gebruikelijk juist een oor-

richting. De aanbevelingen zijn enerzijds een verlich-

deelsonthouding (inherente beperking) op te nemen


63

dat de uitspraak over de eff ectieve werking een mo-

ele verslagleggingsrisico’s? Frijns vraagt een ‘in-con-

mentopname is en niets zegt over de toekomst (vrij

trol’ verklaring betrekking hebbend op de gehele ver-

vertaald: ‘in het verleden behaalde resultaten zijn

slagperiode, terwijl SOx 404 dit beperkt tot een ‘point

geen garantie voor de toekomst’).

in time’ statement (ultimo balansdatum). De vraag is dan ook of er sprake is van ‘comply’ met de Neder-

De eisen aan de interne verslaglegging over risicobe-

landse code indien de onderneming voldoet aan SOx

heersing zijn ongewijzigd gebleven. De commissie

404 en/of SOx 302?

Frijns besteedt geen specifieke aandacht aan best practice III.1.8 waarin van bestuurders wordt verlangd

b Welk referentiekader met nader uitgewerkte gui-

de uitkomsten van de evaluatie van de opzet en wer-

dance, definities en uitgewerkte principes is er voor-

king van de interne risicobeheersingssystemen te

handen? De aanbeveling van Frijns geeft geen oplos-

bespreken met de Raad van Commissarissen dan wel

sing voor het genoemde knelpunt en beantwoordt

het Audit Committee. In de interne verslaglegging

dus niet de vraag wat te verstaan onder risicobeheer-

wordt dus nog wel steeds een ‘in-control’ verklaring

sing. Evenmin is er een referentiekader met duidelijk

over alle risicogebieden verwacht. Dit is overigens

uitgewerkte principes, definities e.d. opgesteld voor

ook goed mogelijk aangezien in het interne, besloten

het inrichten en evalueren van en rapporteren over

verkeer de in paragraaf 2 genoemde knelpunten op-

risicomanagement.

gelost kunnen worden door specifi eke op de onderneming gerichte normen en evaluatiemethoden af te

c Wat is de benodigde breedte en diepgang van de

spreken zonder dat men deze behoeft te verantwoor-

beoordeling van de opzet en werking? Hoe diep dient

den in de wijde kring van externe gebruikers.

afgedaald te worden in de organisatie; kan volstaan worden met een beoordeling op hoofdkantoorni-

4. Commissie Frijns laat een aantal belangrijke vra-

veau of dient ook te worden afgedaald op business

gen onbeantwoord

unit/reporting entiteit en/of business proces niveau?

De commissie Frijns zet het evalueren van de nale-

Hoe om te gaan met scoping en materi-aliteit? Kun-

ving van de Code en de best practice bepalingen

nen bepaalde entiteiten, bijvoorbeeld nieuwe acqui-

voort (Frijns en Poesiat, 2006). Uitgaande van de in

sities, al dan niet tijdelijk, buiten de scope worden

paragraaf 2 genoemde knelpunten zijn de volgende

geplaatst? Hoe om te gaan met de aan de beurson-

vragen door de commissie Frijns nog niet beant-

derneming gelieerde joint ventures, (minderheids)d

woord:

eelnemingen, bedrijfspensioenfondsen, outsourcing, etc.?

a Scope van de ‘in-control’ verklaring is gereduceerd, maar wat wordt precies verstaan onder onder finan-

d Hoe de effectieve werking van het systeem van ri-

ciële verslaglegging? Door de reductie in scope (zie

sico-management te beoordelen? Best practice II.1.4

paragraaf 3) is een belangrijk deel van het scoping

– maar ook best practice III.1.8 – vragen om een be-

knelpunt opgelost. Evenwel is het de vraag wat onder

spreking door de Raad van Bestuur met de Raad van

financiële verslaglegging moet worden begrepen.

Commissarissen van de uitkomsten van de beoorde-

Wordt er gedoeld op de jaarrekening (zoals onder SOx

ling van de effectiviteit van het systeem van interne

404 het geval is), het gehele jaarverslag en/of ook de

risicobeheersing en interne controle in zijn volle

tussentijdse berichtgeving, analistenbijeenkomsten

breedte. Hoe daaraan invulling te geven? Welke vra-

en informatie op de websites, etc.?

gen dienen commissarissen te beantwoorden? Welke evaluatiemethoden en technieken zouden ingezet

64

Daarbij komt ook de vraag op of een SOx 404 verkla-

kunnen worden? Welke testingmethoden zijn voor-

ring kan worden gehanteerd als invulling voor de

handen? Met welke diepgang dient getest te wor-

good practice van Frijns ten aanzien van de financi-

den? Dezelfde vragen gelden ook voor de ‘in-control’


verklaring ten aanzien van de financiële verslagleg-

heid op: elke onderneming heeft scope, normen en

gingsrisico’s zoals bedoeld door Frijns.

bewoordingen op zijn eigen wijze ingevuld waardoor duiding en interpretatie van hetgeen op papier staat

e Op welke wijze kunnen materiële en belangrijke te-

moeilijk is. Transparantie over wat men werkelijk zegt

kortkomingen gedefinieerd worden, hoe deze te eva-

is ver te zoeken. De risicohouding (‘risk appetite’)

lueren en hoe hierover te rapporten? Tekortkomin-

waaruit blijkt welke risico’s bewust wel of niet geno-

gen dienen gerapporteerd te worden volgens Frijns,

men worden, en die bepalend is voor de risicores-

echter de vraag is wat tekortkomingen zijn. SOx de-

ponse (accepteren, beheersen, verzekeren, afstoten)

finieert het begrip en maakt gradaties (defi ciënties,

wordt slechts bij uitzondering toegelicht in de jaar-

signifi cant deficiënties, material weak-nesses).7 Een

verslagen 2004.

andere hiermee samenhangende vraag is welk effect de tekortkomingen hebben op de overall conclusie

Gebruikers van het jaarverslag reageren nauwelijks

‘naar behoren functioneren’.

op dit eerste jaar Tabaksblat. Een door Motivaction (2005) uitgevoerd kwalitatief onderzoek (telefonische

f Is een uitspraak over de werking gedurende de

diepte-interviews) in oktober 2005 naar de beleving

gehele verslagperiode juridisch wenselijk? Met de

over rapportages over risico’s en risicomanagement

beperking van de scope zijn de aansprakelijkheids-

in Nederland onder 12 analisten en vermogensbe-

risico’s van de ‘in-control’ statement gereduceerd. Al

heerders bij banken en pensioenfondsen, 1 belangen

blijven ook aan een ‘in-control’ statement ten aanzien

organisatie, 5 journalisten en 17 investor relation-

van de interne beheersing rondom de financiële ver-

shipoffi cers van beurgenoteerde ondernemingen,

slag-legging juridische risico’s verbonden (zie Bier,

toont aan dat de ‘in-control’ verklaring geen directe

2005), waaronder het aspect van een verantwoor-

rol speelt bij investeringsbeslissingen. In geval van

ding over een periode (‘period of time’) versus een

incidenten zal wel worden teruggegrepen op de ‘in-

verantwoording over de situatie op enig moment

control’ verklaring. Overigens is aan de informatie

(‘point in time’). De vraag die opkomt is in hoeverre

(beschrijving) over de bedrijfsrisico’s en de risicoma-

een uitspraak over de werking gedurende het gehele

nagementsystemen wel behoefte. Deze bevindingen

verslagjaar vanuit juri-disch/aansprakelijkheidsper-

liggen in lijn met de uitkomsten van de evaluatie van

spectief wenselijk is (zie ook Committee on Law and

Turnbull (zie FRC, 2005) in Engeland. Wetenschappe-

Accounting, 1996).

lijk onderzoek naar de behoeft e bij gebruikers aan ‘in-control’ verklaringen is overigens ook nog steeds

5. De oogst van Frijns in de jaarverslagen van 2005

schaars (zie ook FEE, 2006).

Voordat wij op de risicoparagraaf in de jaarverslagen van 2005 ingaan, vermelden wij kort de problematiek

De Commissie Frijns stelt in haar rapport eind 2005

zoals deze in de jaarverslagen over 2004 werd aan-

zelf dat best practice II.1.4 een van de slechtst na-

getroff en.

geleefde best practices is. Ook de VEB (De Vries en Tomic, 2005) is kritisch over de wijze waarop door

Er was een grote diversiteit aan rapportages (zie ook

ondernemingen invulling is gegeven aan deze best

Groenland et al., 2006), onder meer blijkend uit het

practice. In de jaarverslagen 2005 vinden de aanbe-

door PricewaterhouseCoopers (zie De Groot, 2005)

velingen van Frijns brede navolging (De Groot, 2006).

uitgevoerde benchmarkonderzoek in de jaarversla-

Nagenoeg alle AEX- en Midkapfondsen nemen een

gen van tachtig Nederlandse beursgenoteerde on-

beschrijving van de bedrijfsrisico’s en het risico-ma-

dernemingen. Sommige beursfondsen volstonden

nagementsysteem op; de uitwerking van de be-

met een beschrijving en namen dus geen ‘in-control’

schrijvingen verschilt echter in belangrijke mate. De

verklaring op. Bij de jaarverslagen waarin deze ver-

‘in-control’ verklaring wordt door 89% van de AEX- en

klaring wel werd gegeven valt de onvergelijkbaar-

Midkapfondsen opgenomen; 11% kiest voor ‘leg-uit’


65

in plaats van ‘pas-toe’ bij best practice II.1.4.

van de ‘rule-based approach’ van de Sarbanes-Oxley wetgeving die inderdaad zeer ver gaat en soms niet

De scope van de ‘in-control’ verklaringen heeft bij

produc-tief meer is. Dit gevaar ligt vooral op het ter-

90% betrekking op de financiële verslagleggingri-

rein van formele documentatie- en de testvoorschrift

sico’s, 10% van de verklaringen dekt ook de andere

en. Welke kant je ook in deze discussie kiest, erkend

(strategische, operationele en compliance) risico’s af.

zal moeten worden dat de regelgever in de VS de

Het overgrote deel (98%) van die verklaringen betreft

begrippen duidelijk gedefi nieerd heeft. Daar is ook

een uitspraak over de werking; 10% van de onderne-

behoeft e aan in de Nederlandse context, ongeacht

mingen doet dat overigens door middel van ‘nega-

de keuze voor ‘rule-’ of ‘principle-based’. In lijn met De

tive assurance’. Zowel één AEX- als één Midkapfonds

Jong (2005) erkennen wij dat geen normering moet

rapporteert een materiële tekortkoming (5%). De

worden nagestreefd waar geen normering wenselijk

aanbeveling van Frijns om eveneens in de ‘in-control’

is of waar toetsing mogelijk is.

verklaring een uitspraak over de toekomstige werking van de systemen op te nemen, wordt door twee

Wie deze zaken nader moet uitwerken is nog een gro-

derde van defondsen gevolgd.

te vraag. Het verdient aanbeveling om een soort

“De ‘in-control’ verklaring wordt door 89% van de AEX- en Midkapfondsen opgenomen; 11% kiest voor ‘leg-uit’ in plaats van ‘pas-toe’ bij best practice II.1.4.” Een derde van de fondsen neemt geen uitspraak over

gelijk orgaan op te richten als de Raad voor de Jaar

de toekomstige werking op.

verslaggeving – met vertegenwoordigers vanuit CFO’s, CEO’s, commissarissen, investors, analisten,

Geconcludeerd kan worden dat de aanbeveling van

toezicht houders, wetgever, interne auditors en ex-

de commissie Frijns eff ect resulteert, ondanks de eer-

terne accoun tants – en dan niet op het terrein van

der beschreven uitvoeringsproblemen. Er is minder

de waarderingsproblematiek, maar op het gebied

diversiteit in de scope van de ‘in-control’ verklaringen

van ‘generally accepted risk management accounting

dan in 2004. De scope van de ‘in-control’ verklaring

principles’ (GARMAP). Het verdient de voorkeur dat

beperkt zich overwegend tot de financiële verslag-

dit tevens in internationaal verband plaatsvindt (bij-

legging – een beperktere scope dan gebruikelijk in

voorbeeld via de International Accounting Standards

2004 – en betreft voornamelijk uitspraken over de

Board; IASB). Ook dient er rekening gehouden te wor-

werking, hetgeen verdergaand is dan in 2004.

den met de groeifase van risicomanagement waarin het merendeel van de ondernemingen zich bevindt.8

6. Op weg naar richtlijnen voor verslaglegging over

Het ‘comply or explain’ principe blijft daarbij een lei-

risicomanagement

dend principe.

De discussie over de vraag naar meer duiding wordt

66

nog wel eens vertroebeld door het gebruik van het

7. Vragen rondom de rol van de interne en externe

mantra ‘principle-based approach’ of, met andere

auditor

woorden, de problematiek is zo bedrijfseigen dat er

Zowel in de Nederlandse corporate governance code

niet al te gedetailleerde voorschriften moeten wor-

als in het rapport van de commissie Frijns wordt im-

den gegeven. Er wordt dan gewezen op het gevaar

pliciet en expliciet gesteld dat er geen (directe) rol is


weggelegd voor de externe accountant. In de praktijk

dance’ beschikbaar, mede omdat zoals hiervoor be-

zien we dat de interne auditors de Raad van Bestuur

schreven er door commissie Frijns niet is uitgewerkt

en het Audit Committee meer gaan ondersteunen als

hoe tekortkomingen gedefi nieerd en geëvalueerd

‘assurance’ leverancier in de evaluatie van de opzet

dienen te worden.

en werking van het systeem van risicomanagement, en in de rapportage in de risicoparagraaf in het jaar-

In de Verenigde Staten zien we dat in het kader van

verslag. In de code en aanbevelingen van de commis-

SOx 302 mate-riële tekortkomingen, welke gerap-

sie Frijns is deze rol van internal audit niet nader uit-

porteerd zijn door de externe accountant aan de

gewerkt. Voor wat betreft de externe accountant zijn

organisatie, opgenomen worden door de onderne-

er in de praktijk ook belangrijke raakvlakken. Dit niet

mingsleiding in hun SOx 302 paragraaf. De rol en ver-

in de laatste plaats omdat externe accountants voor

antwoordelijkheden van de externe accountant ten

zover relevant voor hun controleaanpak bij de jaar-

aanzien van het corporate governance verslag, inclu-

rekening ook de interne beheersingssystemen voor

sief de risicoparagraaf, is omschreven in Audit Alert

de financiële verslaglegging beoordelen. Nieuwe

18 van het Nederlands Instituut van Registeraccoun-

internatio-nale richtlijnen voor de accountantscon-

tants (Koninklijk NIVRA).

trole (ISA 315 en 330) hebben het belang van interne risicoma-nagementsystemen voor de accountants-

Deze Audit Alert voorziet in een escalatiemodel in-

controle nog eens benadrukt. Afhankelijk van de

dien de accountant en de ondernemingsleiding ver-

gekozen controlestrategie – gegevensgericht dan

schillen van inzicht hebben over de verenigbaarheid

wel systeemgericht – varieert de mate van diepgang

van het jaarverslag met de bevindingen van de ac-

waarmee die beoor-deling door de accountant wordt

countant, met als ultiem sanctiemiddel voor de ac-

uitgevoerd. Mede daardoor leven er bij zowel opstel-

countant het teruggeven van de opdracht. De huidi-

lers als gebruikers verschillende verwachtingen ten

ge Audit Alert 18 is overigens nog niet geactualiseerd

aanzien van de reikwijdte van de accountantsverkla-

naar aanleiding van aanbevelingen van de commis-

ring ten aanzien van interne beheersing.

sie Frijns. De ‘in-control’ verklaring, zoals bedoeld door Frijns, maakt aan gebruikers duidelijker dat de

Een ander dilemma is dat de accountant in het kader

ondernemingsleiding verantwoordelijk is voor opzet

van zijn jaarrekeningcontrole werkzaamheden, (ma-

en werking van het systeem van risicobeheersing.

teriële) tekortkomingen signaleert in het systeem van interne beheersing en deze rapporteert aan de

In die betekenis verkleint de ‘in-control’ verklaring door het management de verwachtingskloof ten

ondernemingsleiding.

“De aanbevelingen van de commissie Frijns zijn een stap in de goede richting (...). Echter belangrijke uitvoeringsvragen – zoals behandeld in dit artikel – zijn nog niet beantwoord (...).” De vraag dringt zich dan op welke invloed de com-

aanzien van de rol van de accountant op dit terrein

municatie door de accountant met de ondernemings-

(De Groot, 1995, 1996). Anderzijds is het niet onaan-

leiding hierover heeft op de inhoud van de risicopa-

nemelijk dat een nieuwe verwachtingskloof gaat

ragraaf en de strekking van de ‘in-control’ verklaring

ontstaan over de rol van de accountant ten aanzien

in het jaarverslag. Hiervoor is nog geen nadere ‘gui-

van interne beheersing. Dit omdat de audits meer


67

systeem (controls) based worden door zowel inter-

zouden bij voorkeur moeten worden uitgewerkt door

nationale regelgeving als door het volwassen wor-

een breed samengestelde commissie of instituut met

den van het systeem van risicobeheersing binnen

vertegenwoordiging van commissarissen, CFO’s,

organisaties. Dit vraagt om verduidelijking door het

CEO’s, interne auditors, regelgevers, academici en

NIVRA wat de rol en verantwoordelijkheden op dit

externe accountants, liefst in internationaal verband,

terrein zijn van de accountant en de wijze waarover

dat aanvangt met het verkennen van dit terrein, ge-

hier door accoun-tants over wordt gecommuniceerd

bruik maakt van wat al op papier staat en begint te

met de onderne-mingsleiding, commissarissen en de

bouwen aan een compacte, principle-based guidan-

gebruikers in het maatschappelijk verkeer.

ce (vergelijkbaar met de Turnbull guidance voor internal control – zie FRC 2005) voor rapporteren over risicomanagement door het management.

8. Conclusie De aanbevelingen van de commissie Frijns zijn een stap in de goede richting om opstellers en gebrui-

Het belang van die nadere uitwerking wordt onder-

kers van de verslaglegging over risico’s en risicoma-

streept door de impact die gerapporteerde mate-

nage-ment in het jaarverslag meer houvast te geven.

riële tekortkomingen kunnen hebben op de credit

De aanbeveling van Frijns vindt brede navolging in

rating; bij circa 20% van ondernemingen die mate-

de jaarverslagen 2005 van de AEX- en Midkapfond-

riële tekortkomingen hebben gerapporteerd, is door

sen. Het overgrote deel van de Nederlandse bedrij-

Moody’s in jaar 1 van SOx 404 de credit rating bijge-

ven neemt een ‘in-control’ verklaring op over de eff

steld (Moody’s, 2006). Ook wordt in

ec-tieve werking van de interne beheersing van de Nederland de problematiek van de (juridische) be-

finan-ciële verslagleggingrisico’s.

stuurdersaan-sprakelijkheid en de aansprakelijkheid Echter belangrijke uitvoeringsvragen – zoals be-

van de Raad van Commissarissen belangrijker; in de

handeld in dit artikel – zijn nog niet beantwoord

recente uitspraak van de Ondernemingskamer in de

waardoor de risicoparagraaf in de jaarrekening kan

strafzaak tegen Ahold wordt nog eens benadrukt dat

vervallen tot een weinig transparant en juridisch ge-

de ‘tone at the top’ en de eindverantwoordelijkheid

oriënteerd verhaal. Nadere voorschriften en begelei-

voor risi-comanagement bij de hoogste onderne-

ding zijn dan ook hoogst noodzakelijk om te voorko-

mingsleiding behoren.9

men dat elke onderneming zijn eigen interpretatie, scope en diepgang kiest. Die nadere voorschriften

In de discussie dient ook meer duidelijkheid te worden

zijn ook noodzakelijk om te voorkomen dat Neder-

gecreëerd over het verband tussen de risicoparagraaf

land – bij het uitblijven van een nadere uitwerking

en de uitkomsten van de accountantscontrole van de

– met haar ‘in-control’ verklaring rondom de finan-

jaarrekening om een nieuwe verwachtingskloof te

ciële verslag-leggingrisico’s in de fuik kan lopen dat

voorkomen. De commissie Frijns heeft een belangrijk

de markt SOx 404 tot norm zal verheffen als invulling

deel van de puzzel ten aanzien van rapporteren over

van deze ‘good practice’.

risico’s, risicomanagement en de ‘in-control’ verklaring in het kader van best practice II.1.4 opgelost. Het

Het grote dilemma bij het opstellen van meer ‘gui-

is nu hoog tijd de puzzel geheel op te lossen.

dance’ is dat te veel regelgeving (zoals in het kader van SOx) kan leiden tot hoge implementatiekosten, te starre toepassingsregels en teveel focus op de for-

uit: Maandblad voor Accountancy en Bedrijfseconomie, juli/au-

mele aspecten. Bovendien moet rekening worden

gustus 2006. Gepubliceerd met toestemming van de uitgever.

gehouden met de groeifase waarin het meren-deel van de bedrijven zich bevindt. De ‘Generally Accepted Risk Management Accounting Principles’ (GARMAP)

68


Literatuur

dance for Directors on the Combined Code, October 2005, London.

Bier, B., (2005), Het risico van de risicobeheersings- en interne contro-

Zie: www.frc.co.uk.

lesystemen: de “in control”verklaring van de Code Tabaksblat,, Ondernemingsrecht, 2005-16, pp. 539-545.

Financial Reporting Council (FRC) - Turnbull review group, (2005), Re-

Commissie Corporate Governance, (2003), De Nederlandse

view of the Turnbull guidance on internal control: evidence paper, 16 june 2006, London . Zie: www.frc.co.uk.

Corporate Governance Code: Beginselen van deugdelijk ondernemingsbestuur en best practice bepalingen, Den Haag, 9 december

Frijns, J. en W. Poesiat (2006), Eerste bevindingen van de Monitoring

2003 (Code Tabaksblat). Zie: http://corpgov.nl.

Commissie Corporate Governance Code, alsmede aanbevelingen en accenten voor 2006, Maandblad voor Accountancy en Bedrijfsecono-

Committee on Law and Accounting, (1994), Management Reports

mie, jg. 80, nr. 5 (mei), pp. 216-218.

on Internal Control: a legal perspective, The Business Lawyer, Vol.49, February, pp. 889 – 946.

Groenland, J., R. Daals, en H. von Eije, (2006), De Tabaksblat risicoparagraaf in Nederlandse jaarverslagen: een eerste analyse van inhoud en

Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commis-

effect, Maandblad voor Accountancy en Bedrijfseconomie, jg. 80, nr.

sion (COSO) (1992), Internal Control Integrated Framework, Jersey

3 (maart), pp. 93-99.

City, NJ, 1992. Groot, J.I. de (1995), Accountantsverklaring en Internal Control, De AcDassen, R (2004), Risicobeheersing na Tabaksblat: de volgende stap?,

countant, vol. 101, nr. 11 (juli/augustus), pp. 726-729.

Maandblad voor Accountancy Bedrijfseconomie, jg. 78, nr 4 (april), pp. 130-131.

Groot, J.I. de, (1996), De management internal control rapportage (MICR); een nieuw fenomeen voor de externe verslaglegging?, De Ac-

Dunn, C., (2006), Effective controls, clean opinions rule the roost, www.

countant, vol. 103, nr. 2, pp. 100-103.

complianceweek.com, April 25, 2006. Groot, J.I., en F.J.H.L. Tummers, (2000), Risicomanagement sterke basis Europese Commissie (2004), Proposal for a Directive on statutory audit

voor succes, De Accountant, vol. 106, nr. 7 (maart), pp. 480-483.

of annual accounts and consolidated accounts and amending Council Directives 78/660/EEC and 83/349/EEC, Brussel, 16.3.2004, COM(2004)

Groot, J.I. de (2005), Risk Management Rapportage in het jaarverslag;

177 final, 2004/0065 (COD). Zie: http://europa.eu.int/comm/internal _

is het tijd voor een stapje terug in Nederland?, discussie-paper, Price-

market/auditing/officialdocs

waterhouseCoopers Accountants NV.

Europese Commissie (2005), Press release: Financial reporting: Com-

Groot, J.I. de en L. Paape, (2005), In-control, leg uit!, Elan, 03, pp. 30-

mission welcomes Parliament’s support for strengthened accounting

31.

rules and easing burdens on small companies, Reference: IP/05/1617, Date: 15/12/2005.

Groot, J.I. de, (2006), De Risk Management Rapportage in de jaarverslagen 2005, PricewaterhouseCoopers.

Fédération des Experts Comptables Européens (FEE) (2005), Risk Management and Internal Control in the EU – Discussion Paper, March

Jong, E. de., (2005), Interne controle: the next banana skin? Onderne-

2005. Zie: www.fee.be.

mingsrecht, 2005-14, pp. 463.

Fédération des Experts Comptables Européens (FEE) (2006), Analysis

International Federation of Accountants, International Auditing and

of response to FEE discussion paper on Risk Management and Internal

Assurance Standards Board, International Standard on Assurance En-

Control in the EU – A comment paper, May 2006. Zie: www.fee.be.

gagements 3000: Assurance Engagements Other Than Audits and Reviews of Historical Financial Information, opgenomen in IFAC Hand-

Financial Reporting Council (FRC), 2005, Internal Control, Revised gui-

book 2006. Zie; www.ifac.org.


69

Leeuwen, O.C. van (2005), Sarbanes Oxley en Tabaksblat: dat valt te-

2 Zie Europees Parlement, aangenomen teksten van de vergadering

gen!, Maandblad voor Accountancy en Bedrijfseconomie, jg. 79, nr

van donderdag 15 december 2005, amendement 8.

7/8 (juli/ augustus), pp. 324-325. 3 Aanleiding voor deze gesprekken was een tweetal rondetafel disMonitoring Commissie Corporate Governance Code, (2005), Rapport

cussies door de auteurs van dit artikel met CFO’s van 24 beursfondsen

over de naleving van de Nederlandse corporate governance code.

in Nederland in oktober 2005. Deze gesprekken waren op haar beurt

Zie: www.commissiecorporategovernance.nl.

weer aanleiding voor een workshop waarbij 34 risk managers, interne accountants en concern controllers van dezelfde bedrijven partici-

Motivaction, (2005), Meningen uit de markt over de risicoparagraaf

peerden op 24 maart 2006. De uitkomsten van de rondetafel discus-

in het jaarverslag, een onderzoek uitgevoerd door Motivaction in op-

sies en de workshop zijn niet gepubliceerd.

dracht van PricewaterhouseCoopers, november 2005. 4 Zie PWC/RUG: Risicomanagement; de praktijk in Nederland; aan Moody’s Investor Service, (2006), The second year of section 404 re-

risico-management kan en wordt op uiteenlopende wijze invulling

porting on internal control: delinquent filers are most at risk of nega-

gegeven door ondernemingen die hebben deelgenomen aan het

tive rating action, May 2006. Zie www.moodys.com.

onderzoek.

Nederlands Instituut voor Registeraccountants, Koninklijk (2006), Au-

5 AISAE3000, Assurance Engagements on Subject Matters Other than

dit Alert 18: De verantwoordelijkheid van de accountant bij de toet-

Historical Financial Information.

sing van in het jaarverslag opgenomen informatie over de naleving van de Nederlandse corporate governance code. Zie: www.nivra.nl.

6 Zie onder andere www.AuditAnalytics.com : Section 404 Internal Control Material Weakness Dashboard: results for the first 3 quarters of

PricewaterhouseCoopers (PwC), Rijks Universiteit Groningen (RUG),

section 404 disclosures based on filings as of November 15, 2005; per

(2005), Risicomanagement; de praktijk in Nederland. Zie: www.pwc.

15 november 2005 had 14,6% van de ondernemingen die moeten

nl.

voldoen aan SOx 404 en hun jaarstukken hebben gedeponeerd, een afkeurende verklaring van hun accountant ontvangen ten aanzien

Public Company Accounting Oversight Board (PCAOB) (2004), Audi-

van de ‘internal controls over fi nancial reporting’.

ting Standard 2 - An Audit of Internal Control over Financial Reporting Performed in Conjunction with An Audit of Financial Statements,

7 In de VS is ten behoeve van Sarbanes Oxley sectie 404 en PCAOB

March 9, 2004. Zie: www.pcaobus.org.

Auditing Standard nummer 2 door 9 accountantskantoren en Georgia State University een raamwerk ontwikkeld voor de evaluatie van

Sampers, P.A.M. (2005), Het ‘in control statement’: eerste aanzet tot be-

tekortkomingen (deficencies) in de interne beheersing ten aanzien

stuursverklaring inzake interne beheersing voor Nederlandse beurs-

van de financiële verslaglegging. “A framework for evaluating control

fondsen, Maandblad voor Accountancy en Bedrijfseconomie, jg. 79,

exceptions and deficiencies: version 3, December 20, 2004”.

nr. 7/8 (juli/augustus), pp. 361-369. 8 Zie PWC/RUG (2005): Risicomanagement; de praktijk in Nederland. Vries, P.P. de en D. Tomic (2005), Naleving Tabaksblat valt nog tegen,

Aan risicomanagement kan en wordt op uiteenlopende wijze invul-

Effect, jg. 25, nr. 10, december, pp. 24-29.

ling gegeven door ondernemingen die hebben deelgenomen aan het onderzoek, en stelt Frijns in het voorwoord: ‘Wat uit deze discus-

Noten

sies duidelijk blijkt is dat er nog geen eenduidige interpretatie is van

1 De verwijzing naar de Sarbanes-Oxley wetgeving van 2002 omvat

het begrip ‘in-control’. Er zal in de loop van de tijd meer duidelijheid

regelgeving voor in de VS aan de beurs genoteerde fondsen en om-

moeten ontstaan bij de materiële invulling van dit begrip.’ (p. 3).

vat o.a. regelgeving op het terrein van risicomanagement. In dit kader

70

wordt tevens verwezen naar nader gedetailleerde regelgeving door

9 Zie Verslag van bevindingen van de onderzoekers in de zaak Ahold

de PCAOB.

als opgedragen door de Ondernemingskamer d.d. 28 maart 2006.


Bijzonderdeskundig

Heb jij de juiste kwaliteiten voor Ernst & Young? Dit is Hayat Taha, accountant bij Ernst & Young. Bij het inparkeren kan ze soms per ongeluk iets over het hoofd zien. Maar gelukkig is ze wel zeer nauwkeurig en deskundig in de advisering van onze klanten. Wij zijn op zoek naar meer mensen zoals Hayat. Deskundige en enthousiaste collega’s die het beste uit zichzelf willen halen. Heb jij ook bijzondere kwaliteiten? Kijk dan voor vacatures en meer informatie op www.ey.nl/carriere.

www.ey.nl HET BELANG VAN CORPORATE GOVERNANCE

71

als wij iets niet kunnen kan niemand het.* Bij PricewaterhouseCoopers werken over het algemeen bescheiden mensen. Geen borstkloppers, maar wel overtuigd van eigen kunnen. Intelligent, talentvol en trots op wat we individueel en collectief presteren. Op de kwaliteit waar we voor staan en op onze positie in de markt. En het werkt aanstekelijk: nieuwe collega’s raken al snel besmet met die trots, met het wij-gevoel en met de overtuiging dat we gezamenlijk alles kunnen. Wil je het zelf ervaren? Neem dan contact op met Charlotte Lauteslager, telefoon (020) 568 45 78 of e-mail: [email protected]

www.pwc.nl

Assurance • Tax • Advisory

*connectedthinking ©2006 PricewaterhouseCoopers. Alle rechten voorbehouden.

72


HET BELANG VAN CORPORATE GOVERNANCE

Recommend Documents