Help! een bu rger i nit iatief

Help ! een bu rger i nit iatief commissie innovatie openbaar bestuur

voorwoord

het barst van de mooie initiatieven InAxis stimuleert innovaties in de publieke sector in Nederland. Die innovaties komen niet alleen van binnen de overheid, maar ook en steeds vaker van daarbuiten, van betrokken burgers. Maar wie zijn dat toch, die betrokken burgers? En hoe gaan onze betrokken ambtenaren daar eigenlijk mee om? Daarover gaat dit boekje.

Als je goed kijkt, zie je dat het barst van de mooie initiatieven en ideeën van

leerd dat het vooral gaat om een houding: goed luisteren, aandacht geven,

creatieve burgers binnen het publiek domein. Het afgelopen jaar heb ik een

een podium bieden, schouderklopjes enzo. En ik heb geleerd dat er al heel

groot aantal mensen ontmoet die een initiatief hebben ondernomen in hun

veel praktijkvoorbeelden zijn. Steden met een initiatievenfonds of -makelaar,

wijk, op internet of voor een zaak die hen raakt. Kleine acties om elkaar te

een aanjager of een initiatievenprijsvraag. Surf bijvoorbeeld eens naar

helpen, maar ook grote projecten zoals een restaurantketen voor mensen

www.initiatiefzoektnemer.nl, naar www.mooizogoedzo.nl of naar

in isolement (Van Harte Resto), inrichting van een polder waar bewoners de

www.slinger.nu. Of vraag eens hoe het Oranjefonds werkt, kijk op TV naar

gemeente inspraak geven (Broekpolder), een nieuwe zorginstelling voor spe-

De Club van 100 of bel met GreenWish, een bureau dat al een paar jaar

cifieke zorgvragen (Thomashuizen), of een nieuwbouwwijk ontwikkeld door

duurzame initiatieven ondersteunt. Uit al die voorbeelden blijkt in ieder

bewoners (Reduzum). En kijk ook eens op internet (bijvoorbeeld op

geval één ding: het kan wel! (zie www.kanwel.nl)

www.zestienmiljoenmensen.nl), daar bruist het helemaal van de maatschappelijke initiatieven.

In dit boekje nemen we de lezer mee op een zoektocht naar de ‘faciliterende ambtenaar’; hoe kan je omgaan met initiatieven van burgers? Vooral ter

Maar wat kan ik als ambtenaar met al die prachtige initiatieven van burgers?

inspiratie en innovatie.

Ik heb er eigenlijk geen tijd voor, het past niet altijd binnen de beleidskaders en er is geen geldpotje voor. Ik wil wel helpen of faciliteren, maar ben bang

Met dank aan vele collega-ambtenaren en initiatiefnemers.

voor precedentwerking, voor rechtsongelijkheid en trouwens, wat is dat eigenlijk: ‘faciliteren’?

Jornt van Zuylen initiatiefnemer en ambtenaar

Het afgelopen jaar heb ik gemerkt dat ik niet de enige ben die hiermee

InAxis, commissie innovatie openbaar bestuur

worstelt. Samen met collega-ambtenaren uit verschillende steden heb ik een leertraject gedaan om hierover ideeën uit te wisselen. Het was een geza-

P.S. Heeft u zelf een innovatief idee om initiatieven te faciliteren?

menlijke zoektocht naar de ‘faciliterende ambtenaar’. Ik heb bijvoorbeeld ge-

www.inaxis.nl

6

7 NRC Handelsblad | Donderdag 7 december 2006 | Voorpagina Dick van Eijk

Niet alles gaat slecht in Nederland Het Sociaal en Cultureel Planbureau publiceert vandaag een rapport over positieve ontwikkelingen in Nederland. Veelal zijn die te danken aan initiatieven van burgers. (...) De overheid zou lering kunnen trekken uit de onorthodoxe aanpak van het zeventiende Sociaal en Cultureel Rapport. De meeste van de succesvolle en kansrijke ontwikkelingen die het rapport opsomt, zijn immers door burgers zelf ingezet. En vaak zonder overheidssteun. Sterker nog, blijkt uit het rapport, de overheid hinderde vaak meer dan dat ze hielp. En als ze al steun bood, bestond die vooral uit mooie woorden. Het Sociaal en Cultureel Rapport 2006 is daarmee een rapport met een onverwacht liberale inslag: geef ruimte aan het burgerinitiatief. Het geloof in de maakbare samenleving is niet verdwenen. Maar het maakwerk dat altijd aan politici wordt overgelaten, doen burgers ook uit eigen beweging. En waarom doen ze dat? Soms uit eigenbelang. Bijvoorbeeld als ze voor weinig geld een huis kopen in een achterstandsbuurt en dat opknappen. Materieel voordeel is volgens de onderzoekers zeker niet de drijfveer van het grote leger vrijwilligers en mantelzorgers. Voor hen zijn solidariteit en naastenliefde het uitgangspunt. Maar met hun belangeloze inzet besparen zij de samenleving wél miljarden. De overheid, zegt het rapport, moet zich meer openstellen voor burgerinitiatieven: er gaat te weinig aandacht en geld naartoe. Politici geven geld uit om problemen op te lossen, niet om kansen te creëren. Het rapport is een pleidooi om de ambities en de ondernemingszin van de bevolking beter te benutten. Dát zijn de belangrijkste hulpbronnen van Nederland in de 21ste eeuw. (...)

Inhoudsopgave Prikkeling 4 Voorwoord 8 Inhoudsopgave 1 2 Inleiding 1 08 Colofon

29 34 42 50

Liever zelf dan goed! Zegt ú het maar! Competentietest Bekende vragen... Lastige antwoorden...

6 8 De ‘Ja’- cultuur 76 Het woonerf en de schijtschep 86 360 graden feedback 1 06 Tien redenen...

Derde generatie burgerparticipatie 16 80 87

Derde generatie burgerparticipatie: Wat is dat dan? Wat is de toekomst van derde generatie burgerparticipatie? Nog meer initiatieven, organisaties en andere weetjes

9 9 Literatuurlijst 1 01 Nawoord Pieter Winsemius 1 02 Tot slot 1 03 Over de auteurs

Columns 14 20 25 31 38 54 61 72 80 84 94

Menno Hurenkamp Ronald Vis Ankie Feldbrugge Imrat Verhoeven Jaap Pleeging Jurgen van der Heijden Age Niels Holstein Leo Birza & Femke Wiersma Ingo Pröpper Hendrik Wagenaar André Meiresonne

Praktijkvoorbeelden 22 26 46 52 66 78

Burger verandert vuilnisbelt in buurtpark - Geleen De Slinger krijgt een slinger - Ridderkerk Burger en gemeente behalen samen label verkeersveiligheid - Delfzijl Jongerenvereniging wil ook een eigen locatie - Nieuwerkerk a/d IJssel Sporthal krijgt nieuw plein dankzij actieve burger - Zaandam Aanjager helpt klusjesproject - Nieuwendam Noord

Lessen uit het leertraject 24 28 30 32 36 40 44 48

Hoe ga je als overheid om met burgerinitiatieven? Problemen waar ambtenaren mee worstelen Het genereren van burgerinitiatieven Waarom gaat het vaak mis Geld en grenzen Faciliterende houding Ruimte, lessen en tips Rollen voor de faciliterende ambtenaar

Het perspectief van de initiatiefnemer 56 62 70 74

Wie zijn dat nou, die actieve burgers? Verschillende initiatieven, verschillende behoeften Ervaringen van Greenwish Barrières waar initiatiefnemers tegenaan lopen

10

11 Speech tijdens het symposium ‘Wat burgers bezielt; burgerinitiatieven in civil society’ | Den Haag, 2 november 2006 J.P. Balkenende, minister-president

Wat bindt ons?

De discussie over grote vragen als “wat bindt ons?” wordt op heel veel plaatsen gevoerd. Dat is goed en nodig. Tegelijkertijd is er ook veel aandacht voor wat mensen samen op kleine schaal, dichtbij huis, tot stand brengen. Voor initiatieven die mensen nemen in hun straat of buurt. Het is leerzaam om alle initiatieven te bestuderen en van daaruit verder te denken. We leren als overheid steeds beter om initiatieven van burgers de aandacht, de waardering en de steun te geven die ze verdienen. En de praktijkervaring die de afgelopen jaren is verzameld, zal ook in de toekomst van grote waarde zijn.

J.P. Balkenende, minister-president

inleiding Lange tijd was het openbaar beleid alleen het terrein van politieke en ambtelijke bestuurders. De ‘doorsnee’ burger hield zich er verre van. De laatste tien tot vijftien jaar echter nemen burgers steeds vaker zelf het initiatief. Problemen die ze vroeger door de overheid lieten opknappen, pakken ze nu zelf aan. Zij hebben het bestuur misschien nog nodig voor regelgeving of financiële middelen, maar als het even kan, doen ze het zelf.

Zowel bestuurders als ambtenaren worstelen met de vraag hoe ze moeten

met de vraag hoe ze met burgerinitiatieven kunnen omgaan. De publicatie

omgaan met die vele burgerinitiatieven. Vandaar de titel van dit boekje:

beschrijft een groot aantal praktijkvoorbeelden, ondersteuningsvormen, rol-

“Help! Een burgerinitiatief”. De kernvraag in dit boekje luidt dan ook: hoe

len en suggesties. Ter inspiratie.

moet de (lokale) overheid omgaan met burgerinitiatieven? We geven geen

Dwars door dit boekje lopen verschillende draden. U zult ze door de gehele

eenduidig antwoord op deze vraag, voor ons is het ook een zoektocht. Wel

publicatie heen tegenkomen en herkennen:

geven we inzicht in een groot aantal praktijkvoorbeelden en we schetsen

-

De rode draad: De ambtenaar en de derde generatie burgerparticipatie

verschillende rollen, perspectieven en suggesties.

-

De blauwe draad: Over initiatieven en initiatiefnemers

-

De gele draad: praktijkvoorbeelden

We hebben ook een nieuwe naam bedacht voor het faciliteren van burgeri-

-

Columns

nitiatieven door de overheid: de derde generatie burgerparticipatie. Deze

-

Prikkelingen

vorm bestaat naast inspraak (eerste generatie) en interactieve beleidsvor-

-

Snapshots

ming (tweede generatie), waar het initiatief bij de overheid ligt. Bij de derde generatie burgerparticipatie ligt het initiatief bij de burger, de overheid

De rode draad gaat over de rol van de ambtenaar bij burgerinitiatieven.

participeert eigenlijk.

Waar moet de ambtenaar op letten bij het faciliteren, wat zijn de do’s en wat zijn nu juist de don’ts? De aandachtspunten, de valkuilen en tips om

In 2006 organiseerde InAxis een leertraject voor gemeenten over de derde

burgerinitiatieven te stimuleren. En bekijk de tien rollen die een ambtenaar

generatie burgerparticipatie. Deze publicatie is het resultaat van de bevin-

kan aannemen in het contact met een initiatiefrijke burger. De rode draad is

dingen uit dit leertraject, vooral bedoeld voor ambtenaren die worstelen

mede gebaseerd op de lessen van het leertraject.

Maar wie zijn dat nu eigenlijk, die initiatiefrijke burgers? In de blauwe draad

beeld gesteld met uw competentie ‘Omgaan met burgerinitiatieven’?

leert u hen kennen. Wat zijn hun motivaties en hun ambities met het initiatief

Management trainer en strategisch adviseur André Meiresonne daagt u uit

en wat verwachten zij daarbij van de overheid? U kunt immers pas echt goed

om na te denken hoe ú staat tegenover burgerinitiatieven.

faciliteren, als u weet voor wie u het allemaal doet. Veel van de bijdragen uit deze draad komen uit de publicatie ‘Wat burgers bezielt’, over een onder-

Ook zijn door de gehele publicatie heen heel veel zogenaamde ‘snapshots’

zoek naar spontane burgerinitiatieven.

verspreid. Voorbeelden van projecten waarbij burgerinitiatieven worden gefaciliteerd: de derde generatie burgerparticipatie in praktijk. Achterin de

De gele draad laat zes praktijkvoorbeelden zien van burgerinitiatieven.

publicatie hebben we al deze projecten op een rijtje gezet. Ter inspiratie.

Zowel de burger als de ambtenaar zijn aan de tand gevoeld over het proces. Soms zijn beiden tevreden, vaak heeft de burger wel wat te klagen over de

Wat vindt u níet in deze publicatie?

samenwerking. Moet de betreffende ambtenaar nodig dit boekje lezen, of

-

verwacht de burger teveel van de overheid?

een geloof of politiek statement voor de derde generatie burgerparticipatie [wel: boekje vol met voorbeelden over derde generatie, zonder oordeel over andere vormen. De drie generaties bestaan naast elkaar.]

In dit boek zijn 10 columns van deskundigen opgenomen. Zo was Ronald

-

Vis projectleider Lokale Democratie van het Instituut voor Publiek en Politiek

een inventarisatie van maatschappelijke initiatieven [wel: centraal staat de rol van de overheid bij die initiatieven]

(IPP) en doet Menno Hurenkamp als socioloog voor de UvA onderzoek naar

-

een stappenplan [wel: een verslag van een zoektocht]

de praktijk van burgerinitiatieven. Jaap Pleeging is als ambtenaar in Zwolle

-

theoretisch verhaal [wel: veel praktijkvoorbeelden]

betrokken bij een experiment met wijkbudgetten. Kennis en ervaring te over dus.

Bent u na het lezen van dit boekje hongerig naar meer informatie? Achterin vindt u een lijst met voorbeelden, organisaties en publicaties over de derde

Door de tekst heen is een aantal prikkelende stukjes opgenomen waarbij u, als lezer en als ambtenaar, direct wordt aangesproken. Hoe is het bijvoor-

generatie burgerparticipatie.

14 Door Menno Hurenkamp

Trimethylchloroform Trimethylchloroform. Autoïmmuunco-

trekken als derde generatie migran-

naar de kerk en de moskee gaat, sa-

efficiënt. Overdraagbare emissie-

ten kinderen? Of als de derde Golf

men leeft, samen zorgt, samen in de

rechten. Lapsis van de wervelkolom.

generatie, waarin voor het eerst ook

buurt woont, samen inburgert. Maar

Derde generatie burgerparticipatie.

een turbodiesel in het Volkswagen-

wat het verder is, ‘derde generatie

U mag zelf zeggen welke van de

programma zat? (1,9 liter, 90 pk!)

burgerparticipatie’? Mijn fantasie

termen

Wat wel duidelijk is: er zijn eer-

laat me in de steek.

a) bestaat

dere generaties, anders was er geen

b) geen ziekte is

sprake van ‘derde’. Het is ook iets

Die onbegrijpelijkheid heeft iets

c) begrijpelijk is

met burgers, want dat wordt let-

te maken met de tragiek van het Ne-

Geef een beleidsambtenaar de Ne-

terlijk gezegd. En het is iets met

derlands. Onze taal leent zich niet

derlandse taal in handen en hij

burgers die meedoen, want dat is de

goed voor de omschrijving van soci-

gedraagt zich als de tovenaarsleer-

inhoud van ‘participatie’. Meedoen

ale activiteiten. Onze taal is een

ling die de kunstjes van de meester

is zelfs erg belangrijk, als je eens

watertaal, een luchttaal. Piet Hein,

afkijkt - zonder na te denken over

kijkt naar de voorbeelden die gege-

Anthony Fokker, Johannes Vermeer,

de krachten die vrijkomen. Derde

ven worden, gezellig samen meedoen

het Nederlands is van hen. Het is

generatie burgerparticipatie: is het

met elkaar. Wee de burger die niet

een individualistisch en op de fy-

een kwaal, is het een zegen, gaat

gezellig samenwerkt, samen denkt,

sieke omgeving gericht taaltje, goed

het vanzelf over? Heeft derde gene-

samen komt, samen eet, samen sport,

voor de omschrijving van dijken,

ratie burgerparticipatie dezelfde

weer samen naar school gaat, samen

boten en aangeharkte straten. Maar

15 Dienaar Dankzij De Da Vinci Code weten we ook weer wat ‘minister’ betekent: het is Latijn voor... Dienaar. Civil servant, zoals het zo mooi heet in Engeland. Dienaar van de gemeenschap. En bij menig politiekorps heet een agent een ‘diender’. zodra het gaat om menselijke verbon-

dat in dat hele domein tussen staat

heeft (‘aha, Gemeinschaft...nou, ik

denheid loopt het Nederlands spaak.

en individu geen aanvallers en geen

hoor de laarzen al stampen!’) Civil

Heb je het over ‘zorg’, benoem je

verdedigers te vinden zijn, maar

servants zijn dienaren: de definitie

dan een probleem (‘zorg over’) of

alleen maar Mark van Bommelachtige

van hun werk wordt bepaald door hun

los je het dan op (‘zorg voor’)? Of

types, voetballers die wel altijd

verhouding tot de maatschappij. Amb-

om terug te komen op de burgeriniti-

moe zijn na de wedstrijd maar nooit

tenaren bekleden slechts een ambt:

atieven: dat woord roept bij mij een

eens een doelpunt maken.

de omschrijving van hun werk is niet meer dan dat ze werken.

combinatie in gedachten van Deventer Koek en rond een loket gecentreerde

Het Engels kent deze tragiek niet.

Het aardige is nu dat onze gebrek-

menselijke agressie, nette mensen

The civil society. Kijk, dáár kun je

kige taal ons niet hindert redelijk

die na veel vijven en zessen toch

over praten. De beschaafde samen-

sociaal te blijven. We kunnen er

zélf iets ondernemen. Als ik dus

leving of de civiele maatschappij.

misschien niet over spreken, maar we

anderen vertel dat ik schrijf over

Niet de vermaledijde associaties

zwijgen er toch niet over. Dat lijkt

‘lichte gemeenschappen’, verschijnt

met de kauwgom van de gezelligheid

me voer voor filosofen.

er al snel een pretglimlachje om

die wij telkens over ons afroepen

de lippen van niet sociologisch

door het adjectief ‘burger’ ergens

Menno Hurenkamp,

ingevoerde gesprekspartners. “Is

voor te plakken. Ook the community

Universiteit van Amsterdam,

dat onder de douche of op een par-

heeft niet de driedubbele beteke-

mede-auteur van ‘Wat burgers bezielt’.

keerplaats?” Ga ik vervolgens op

nis van gemeenschap, dat niet alleen

de terugtocht door de term “het

‘buurt’ maar ook ‘voortplanting’

maatschappelijk middenveld” te laten

kan inhouden en dat tot overmaat van

vallen, dan lijk ik te suggereren

ramp ook nog een germaans tintje

16

Derde generatie burgerparticipatie:

wat is dat dan?

In de representatieve democratie doen politieke en ambtelijke bestuurders hun werk namens de burgers. In de participatieve democratie werken burgers mee aan de voorbereiding en uitvoering van besluiten, de zogenaamde burgerparticipatie. Vroeger hadden burgers alleen inspraak als instrument om zich met de politiek te bemoeien. Tegenwoordig neigt de participatie meer naar direct burgerbestuur. Voordat we dieper ingaan op de derde generatie burgerparticipatie is het goed eerst een duidelijk onderscheid te maken tussen de eerste, de tweede en de derde generatie.

17 Onderscheid tussen generaties

Zodra de overheid bij zo’n initiatief wordt betrokken spreken we over derde generatie

Inspraak, de eerste generatie burgerparticipatie, ontstond in de jaren ’70 en wordt

burgerparticipatie. Het is eigenlijk een soort ‘omgekeerde participatie’ want de over-

vooral veel toegepast in de ruimtelijke ordening (inrichtingsplannen). De overheid

heid participeert als het ware in een initiatief van burgers.

bereidt een besluit voor en burgers en belanghebbenden geven daarover achteraf hun mening. De tweede generatie burgerparticipatie is interactieve beleidsvorming,

In de participatieladder (zie onder) van Pröpper en Steenbeek wordt onderscheid

ontstaan begin jaren ‘90. Ook hier ligt het initiatief bij het bestuur, maar de burger

gemaakt tussen verschillende bestuursstijlen voor burgerparticipatie. De derde ge-

krijgt nu de kans om al vooraf mee te denken over de beleids- en besluitvorming.

neratie burgerparticipatie heeft betrekking op zelfbestuur of direct burgerbestuur. De

Met deze vorm van participatie heeft de overheid de afgelopen tien jaar veel ervaring

participant is initiatiefnemer en de overheid heeft een ‘faciliterende bestuursstijl’. Het

opgedaan.

bestuur vraagt van de participant een grotere eigen verantwoordelijkheid en slagvaardigheid en biedt ondersteuning (tijd, geld, kennis, deskundigheid, materiële hulpmid-

De overeenkomst tussen eerste en tweede generatie burgerparticipatie is dat het

delen). Voor deze vorm kiezen wij de term ‘derde generatie burgerparticipatie’ terwijl

initiatief bij het bestuur ligt. Dit verschilt van de derde generatie burgerparticipatie,

Pröpper en Steenbeek het ook een vorm van interactief beleid noemen.

waarbij de burger zelf het initiatief neemt voor een actie binnen het publieke domein.

De participatieladder Partcipatie

Rol participant

Bestuursstijl

Bestuur vraagt van

Bestuur geeft aan

Wisselwerking komt tot

participant

participant

uitdrukking in

Grotere eigen verantwoorde-

Ondersteuning (tijd, geld,

Ondersteuning die wordt

lijkheid en slagvaardigheid

kennis, deskundigheid,

aanvaard

Wel interactief Faciliterende stijl

Initiatiefnemer

materiële hulpmiddelen) Samenwerkende stijl

Samenwerkings-partner

Evenwichtige inbreng

Evenwichtige inbreng

Binding aan gemeenschappelijke en open besluiten, afspraken en handelingsplannen

Delegerende stijl

Open participatieve

Medebeslisser

Adviseur

Beslissing: gesloten besluit,

Beslissingsmacht binnen

Besluit waarin beide partijen

alsmede ‘commitment’ eraan

randvoorwaarden

worden gehonoreerd

Oordeel: open advies

Open vraagstelling (over

Uitwisselen van alternatieve

probleem-definitie en oplos-

concepties, probleemdefini-

singsrichting)

ties en oplossings-richtingen

Gesloten vraagstelling (over

Uitwisselen van visies en

probleem-definitie en oplos-

argumentaties

stijl

Niet interactief Gesloten participa-

Consultor (geconsulteerde)

Oordeel: gesloten advies

tieve stijl

singsrichting) Open autoritaire stijl

Gesloten autoritaire

Doelgroep van onderzoek

Kennis/informatie over

of voorlichting

gedrag, houdingen en opvat-

(onderzoeks)vragen en

tingen

boodschap op doelgroep

Geen

Niets

stijl

‘Participatieladder’ (Pröpper en Steenbeek, 1998: 293)

Informatie en voorlichting

Niets

Afstemmen van

Niets

18 ge nb os ch B ew on er sc om it é ´s -H er to In een publicat ie van V ROM, genaamd ´Bet rokken bewoners. Burgerpart icipat ie in de stedelijke vernieuwing´‚ (december 2005) wordt een bewonerscomité van het Coehoornplein in ´s-Hertogenbosch genoemd als voorbeeld van de faciliterende st ijl waarin bewoners init iat ief nemen. Het comité heef t in 2003 een eigen plan ont wikkeld voor de inricht ing van een winkelcomplex waar van de bewoners zelf eigenaar zijn: Plan Wyckel. Dit plan moet ook primair door bewoners zelf worden gef inancierd en uitgevoerd. www.project.vrom.nl/doclib/bet rokkenbewoners.pdf

Het gaat bij de derde generatie burgerparticipatie dus altijd om een burgerinitiatief. Het begrip burgerinitiatief wordt in de Handreiking Burgerinitiatief van het Instituut voor Publiek en Politiek (IPP) omschreven als: ’...een activiteit van één of meer burgers, die gericht is op bevordering van het algemeen belang, een meerwaarde voor de gemeenschap heeft, in het publiek domein plaatsvindt, waarbij de overheid op enig moment een rol speelt en de initiatiefnemers “geestelijk eigenaar” van het initiatief blijven’. In deze definitie speelt de overheid altijd een rol bij een burgerinitiatief. Dat geldt ook voor deze publicatie; we richten ons specifiek op de rol die de overheid kan spelen bij burgerinitiatieven. Er zijn uiteraard ook vele initiatieven waarbij de overheid geen rol speelt, maar die vallen buiten deze publicatie.

Af bakening derde generatie Een zuivere indeling in eerste, tweede en derde generatie burgerparticipatie is onmogelijk. In diverse cases lopen de generaties door elkaar heen. Soms neemt de overheid een burgerinitiatief over waardoor het tot tweede generatie participatie wordt. Andersom stimuleert de overheid burgers soms om zelf initiatieven te nemen, waardoor de grens tussen generaties ook niet geheel duidelijk is.

Bij het voorbeeld van de Overdiepse polder komt de eerste actie van het openbaar bestuur, de boeren reageren. Dat gebeurt voorafgaand aan de besluitvorming, dus lijkt dit geval op interactieve beleidsvorming, de tweede generatie dus. De boeren tonen echter initiatief door met het plan voor terpen te komen en de overheid stelt zich daarvoor open. Vervolgens neemt het bestuur een besluit waarbij de boeren net als ieder ander inspraak krijgen. Zo lopen in een enkele casus de eerste, tweede en derde generatie dwars door elkaar heen.

De O verdiepse Pold er

In de Overdiepse Polder bij Waspik liggen zev entien boerderijen. De overheid besloot enk ele jaren geleden dat er wat met de polder moest gebeuren om het aanzwellende rivierwater ruimte te bie den. De zeventien boeren in deze Braban tse polder aan de Bergsche Maas kwam en toen zelf met het zogenaamde ‘terpenplan’ waarbij het de bed oeling was dat acht van de boerderijen naar hoger gelegen ter pen zou den worden ver plaatst. Zo worden boerderijen behouden, terwijl de polder kan vollopen bij een hoge waterstan d. In eerste instantie waren het min isterie van Verkeer & Waterstaat en de pro vincie Brabant enthou siast en ze betrokken de boeren, vereni gd in de ‘Vereniging bel angengroep Overdiepse Polder’, bij de planvorming. Na verloo p van tijd verloor de vereniging echter het overzicht in de planvo rming. Uitein delijk werd een ambtelijke stuurgroep opgericht, die drie plannen ontwikkelde waarvan het terpenplan er slechts één was. De boeren raakten de grip op hun plan kw ijt, hoewel ze nog wel proberen invloe d uit te oefenen en regelmatig bij elkaar komen om hun strategie te bepalen.

19 Ook het private en publieke domein zijn niet gemakkelijk te onderscheiden. In het

Van Har te Res to’s

geval van de Van Harte Resto’s is de betrokkenheid van het openbaar bestuur klein. De exploitatie van een restaurant is een commerciële activiteit die thuishoort in het private domein. Echter, in het private domein is een initiatief alleen bedoeld voor het profijt van de betrokken partijen, in het publieke domein is een initiatief bedoeld voor de gemeenschap. De Van Harte Resto’s bewegen zich dus binnen het publieke domein, omdat het sociale restaurants zijn die zich richten op het welzijn van eenzame mensen.

Kenmerken van derde generatie burgerparticipatie

Van Harte Resto’s run t sin ds enkele jaren div erse sociale restaurants om de cirkel van stille armoede en soc iale uitsluiting van mensen te doorbreken. De wijkagent, maatscha ppelijke instellingen en de huisarts zijn aan wezig voor burgers die daar behoefte aan hebben. Enkele burger s maakten zich zorgen over eenzaamheid in de maatschappij. Zij hebben Van Harte Res to’s geopen d in het hele lan d, vaak in sam enwerking met een sch ool (met keuken). Initiatiefnemer Fre d Beekers wil vooral ona fhankelijk blijven. Hij beseft wel dat hij bij regelgeving over hyg iën e of de stichtingsvor m niet aan de ove rheid ontkomt. www.v anharterekentopu.nl

Het is lastig, maar we proberen toch om deze vorm van burgerparticipatie iets beter af te bakenen. Daarvoor schetsten we hier een aantal kenmerken in de vorm van een stroomschema:

Hiermee wordt vooral een richting aangegeven, het is geen poging tot definitie!

Verordening Burgerinitiatief Vanaf 2002 kennen veel gemeenteraden een for mele Verordening Bur-

dening hadden, werd daar niet of nauwelijk s gebr uik van gemaak t. Het

ger init iat ief, bedoeld om burger ideeën een stem te ge ven in de lokale

for mele burger init iat ief i s een manier om de agenda van de gemeente-

be sluit vor ming. Iedereen kan een onder wer p of voorstel op de agenda

raad te beïnvloeden. In deze public at ie gaat het vooral over init iat ie ven

van de gemeenteraad plaatsen. Z o’n for meel burger init iat ief moet wel

die z ich los van de gemeenteraad afs pelen.

aan enkele voor waarden voldoen. Z o mag het geen onder wer p z ijn waar de gemeenteraad net een be sluit over heef t genomen, mag het geen

Een bijzonder burger init iat ief i s in 200 6 ingediend in V laardingen.

klacht of bez waar inhouden en kan het alleen een onder wer p bet ref fen

Daar hebben burgers zelf een burger nota ge schre ven en een Federat ie

waar het gemeentebe st uur invloed op heef t. Ook i s een minimum aantal

opger icht om het poldergebied (De Broek polder) verder te ont wik kelen.

handtekeningen nodig, dat over igen s per gemeente verschilt. Voorlo -

Met een for meel burger init iat ief i s de gemeente ge vraagd om te par t i-

pers z ijn Amersfoor t (met een groot aantal init iat ie ven) en Z oeter meer

c iperen bij de plannen van de Federat ie. Hierdoor ontstaat een nie uwe

(eerste met digitale burger init iat ief ).

vor m van ‘ publiek-maatschappelijke samenwerk ing’ t u ssen gemeente en burgers, waarbij taken worden overgedragen aan burgers (verzameld

Ambtenaren reageren verdeeld op de verordening: sommigen z ien het

in de St icht ing Federat ie Broek polder). Het i s een vor m van medebe-

al s een z inloze bijdrage aan het werk van de volk s ver tegenwoordiging,

st uur. Uniek i s ook de organi sat ie vor m in een programmaraad (Federa-

anderen vinden het jui st een welkome aanvulling. In 2004 heef t het IPP

t ie) al s een soor t dynami sche net werkorgani sat ie met een eigen rol van

in opdracht van de Ver nie uwings impul s duali sme en lokale democ rat ie

gemeenteraad sleden (al s “ burgers met een gemeenteraad s pet op” in de

onderzoek gedaan naar de er var ingen van gemeenten met burger init i-

Federat ie). In de loop van 2007 zal een c onvenant worden getekend en

at ie ven. Minder dan de helf t van alle gemeenten in Nederland had toen

kan de uit voer ing beginnen. Het e x per iment wordt onderste und door

een Verordening Burger init iat ief. In de mee ste gemeenten die een veror-

In A x i s.

20 Door Ronald Vis

De burger echt aan zet Nog niet zo lang geleden gedroeg de

inspraak ingevoerd: geef de burgers

en lijdzaamheid bij burgers op. En

overheid zich als een partij die het

de gelegenheid om te reageren op

een nog grotere kloof tussen burger

alleenrecht had op de inrichting van

voorgenomen plannen van de overheid.

en overheid. Met een beetje goede

de samenleving. De overheid wist wat

Grote groepen burgers pikten het

wil kan wel worden gezegd dat met de

goed was voor de mensen en de onder-

niet langer dat ze eigenlijk niets

invoering van inspraak een eerste

danen schikten zich in het handelen

te zeggen hadden, nauwelijks invloed

stap werd gezet in de emancipatie

van de overheid. Waren de burgers

konden uitoefenen en voortdurend

van de burgerparticipatie.

echt ontevreden, dan kon er gemord

opliepen tegen politieke muren of

en gestaakt worden, kwam het volk in

tegen bureaucratische instituties

Naast de wettelijke inspraak werd

opstand of werd een revolutie ontke-

en belangen. Maar je moet van goede

in de jaren negentig het begrip

tend. Maar dat waren uitzonderingen.

huize komen, wil je als burger in

interactieve beleidsvorming geïn-

Tenslotte kon de kiezer om de vier

een inspraakproces nog iets we-

troduceerd. Als antwoord op bezwa-

jaar zijn (protest)stem altijd nog

zenlijks veranderd of aangepast

ren tegen inspraak aan het eind van

kwijt tijdens verkiezingen. En dan

krijgen. Inspraak wordt namelijk

de rit, werd naar vormen gezocht om

kon er voor het gevoel van de burger

gehouden aan het eind van de rit en

burgers zo vroeg mogelijk bij de

worden ‘afgerekend’ met die over-

de overheid zit er niet op te wach-

voorbereiding van beleid en uitvoe-

heid.

ten om in het zicht van de finish het

ring te betrekken. Een sympathiek

In de jaren zestig van de vorige

voorgenomen beleid te veranderen.

gebaar van de overheid: probeer van-

eeuw is onder invloed van de sterke

Daarmee roepen inspraakprocedures

af het begin maatschappelijke opvat-

democratiseringsgolf in Nederland

vaak nog meer frustratie, onbegrip

tingen over voornemens goed in kaart

21 Een s teen tje bijdra gen in Den Haag

Om de betrokkenhei d van de burgers bij de sta d te versterken heeft de gemeente in 2006 het fon ds ‘Een steentje bijdragen’ opgericht. Dit fon ds ste lt jaarlijks geld beschi kbaar voor kleine investeringen ten behoev e van de leefbaarheid . In totaal was in 200 6 300.000 euro beschikba ar. Andere thematisch e initiatievenpotjes in Den Haag zijn het Fon ds Burgerschap, waarb ij burgers maximaal 25.000 euro kunnen ont vangen voor een plan dat diverse bevolkingsgroepen samenb rengt, én het project Buurtgroen, dat 1 mil joen euro beschikbaar stelt voor ‘groene’ voorstelle n van burgers.

sluiting met de samenleving. Daarom doe ik een oproep aan de overheid om de samenleving de credits en de kans te geven om het heft in eigen handen te nemen. Te beginnen daar waar grote kansen en mogelijkheden liggen: in buurten en wijken, op

te brengen en zo mogelijk een plek

veel fundamentelere stap nodig, een

terreinen als onderwijs, de open-

te geven in de uiteindelijke vast-

stap die als sluitstuk kan dienen in

bare ruimte, verkeer, speelvoorzie-

stelling van beleid of overheidshan-

de emancipatie van de burgerpartici-

ningen, wonen, veiligheid, winkels

delen. Ontegenzeggelijk is deze stap

patie: de burger aan zet. Een stap

en groen. En hopelijk verschuilt de

in de emancipatie van burgerparti-

die de houding en het gedrag van de

overheid zich niet achter ‘gelijke

cipatie een betekenisvolle geweest.

overheid op zijn kop zet door het

monniken, gelijke kappen’. Want het

Veel meer burgers werden actief en

handelen veel meer in het perspec-

verschil maakt juist het verschil.

roerden zich, de overheid laat de

tief te plaatsen van ‘de burger weet

Verschillen aandurven, omdat mensen

resultaten van interactieve beleids-

wat goed is en heeft het laatste

verschillend zijn, buurten en wijken

vorming veel meer doorklinken in de

woord’. Dat vraagt ‘overlaten en

verschillen en ‘gelijke monniken,

uiteindelijke plannen, maar de hou-

ruimte geven’ aan de burger, burgers

kleurrijke kappen’ een veel toepas-

ding van de overheid blijft er een

hun verantwoordelijkheid laten ne-

selijker perspectief is. Het wordt

van ‘wij weten het beter en hebben

men, burgers stimuleren en facili-

tijd dat de burger en de buurt nu

het laatste woord’. Ook interactieve

teren bij het maken van plannen en

echt aan zet zijn! Dan krijgt bur-

beleidsvorming is een top-downbe-

beleid, beslissingsrecht aan burgers

gerschap, in de zin van maatschap-

nadering en heeft geen wezenlijke

geven. De overheid en het politieke

pelijke verantwoordelijkheid dragen,

bijdrage geleverd aan het verklei-

bestuur zijn te veel in zichzelf

echt een kans.

nen van de kloof tussen burger en

gekeerd, met zichzelf bezig, op

overheid en aan de versterking van

zichzelf gericht en niet op de bur-

Ronald Vis,

het democratisch functioneren van

gers. Ondanks alle mooie woorden en

voormalig projectleider Lokale Demo-

diezelfde overheid.

beloften. De overheid leeft te veel

cratie van het Instituut voor Publiek en

Voor dat laatste is volgens mij een

in haar eigen wereld en mist de aan-

Politiek (IPP)

22

Burgers veranderen vuilnisbelt in buurtpark Het project: Buurtbewoners van het Chrysantenveld in Geleen hadden genoeg van het puin en de ratten op het veldje achter hun huis. Zij haalden eerst samen achttien ton huisvuil weg, en toverden het veld vervolgens om in een park met een speeltuin en een kinderboerderij. Het project heeft hen zelfs een ‘Appeltje van Oranje’ van het Oranjefonds opgeleverd.

He t Oranjefon d s

Het Oranjefon ds, opg ericht ter gelegenheid van het huwelijk tussen kro onprins Wi llem-Alexander en Ma xima, schenkt geld aan projecten die de sociale samenhang of sociale participatie in de maatschappij bevord eren. Het Oranjefon ds streeft naar een leefbare samenleving waarin alle mensen tot hun recht komen. In de afgelopen vijf jaa r zijn 7.300 projecten ondersteund met een totaalbedrag van € 80 miljoen. Het Fon ds ontvangt geld uit loterijen, giften en legaten. Ieder jaar reik t de organisatie drie Appeltjes van Ora nje uit. Het doel van deze Appeltjes is om maatschappelijk welzij n en sociale cohesie te stimuleren. De prijs bestaat uit € 15.000,en een door Koning in Beatrix gemaakt bronzen beeldje. www.o ranjefonds.nl

23

Een van de initiatiefnemers: Wim Koopmans “Het was echt een zooitje op het Chrysantenveld en daar wilden we iets aan doen. Het is met de speeltuin en de kinderboerderij een prachtig terreintje geworden. Ik vind het jammer dat de samenwerking met de gemeente niet optimaal is. Wij wilden met de stichting graag een budget voor onderhoud, maar ze vinden vierduizend euro per jaar te veel. En we hebben last van hangjeugd. De gemeente zou voor een hangplek zorgen, maar die is er nog steeds niet.”

Een andere initiatiefnemer: Chris Strüwer

“Ik vind het jammer dat de samenwerking met de gemeente niet altijd optimaal is.”

“Het eerste wat ik zag was dat een aantal jonge jongens begon met puinruimen. Het is bijzonder dat dit burgerinitiatief echt bij de jeugd begonnen is. Toen dat in de krant kwam, is de bal gaan rollen en heb ik hen geholpen hun weg te vinden richting bijvoorbeeld de gemeente. Continuïteit is belangrijk in dit project, daar heb ik vanaf het begin op gehamerd. Daarom moeten de buurtbewoners en de gemeente open met elkaar blijven praten. Als buurtbewoners de gemeente buitensluiten, krijg je weinig medewerking meer. En de gemeente moet alert zijn op verval, mensen motiveren om het bij te houden. Want als de bewoners er de brui aan geven, zijn we snel terug bij af.”

De ambtenaar: Tony Ortu, stadsdeelmanager

“Het is bijzonder dat dit burgerinitiatief bij de jeugd begonnen is.”

“Vier jaar geleden hebben wij puin weggehaald uit het Chrysantenveld. Om te voorkomen dat we dat voortaan elk jaar moesten doen, hebben we de stukken grond aan de bewoners in eigen beheer gegeven. We hebben veel geld in het veld gestoken, maar het stokje nu overgegeven aan de burgers. Samen met de woningcorporatie Zowonen hebben we het pad en de verlichting betaald en hebben we nog geld gereserveerd voor een ontmoetingsplek voor jongeren. Willen de mensen meer? Dan kunnen ze zelf de handen uit de mouwen steken. Daarvoor hebben ze de grond nu juist in eigen beheer. En we moeten het beschikbare geld eerlijk over de verschillende stichtingen en organisaties in onze stad verdelen.”

“Ik ben best tevreden over de samenwerking. Bij ons staat de vraag van de burger centraal, maar dat betekent niet dat het antwoord altijd ‘ja’ is. Wij moeten wel rekening houden met regelgeving en het beschikbare geld. Burgerinitiatieven vergen een andere werkwijze van burgers maar ook van ambtenaren. In plaats van dat burgers hun vraag bij de gemeente neerleggen, werken ze echt samen met ambtenaren. En ambtenaren die gewend zijn om volgens regels en procedures te werken, moeten die soms loslaten en maatwerk leveren.”

Opbouwwerker: Ben Lesil van Partners in Welzijn “Als opbouwwerker zit ik in de werkgroep Chrysantenveld, samen met de stadsdeelmanager namens de gemeente, de burgers en de woningcoöperatie. Ik ben een klankbord voor alle mensen en eigenlijk een brug tussen de bewoners en de gemeente. Er zijn wel wat wrijvingen geweest tussen burgers onderling en tussen burgers en de gemeente, maar nu is de samenwerking oké. Om voortaan problemen te voorkomen, brengen we nu af en toe een nieuwsbrief uit, bijvoorbeeld met de stand van zaken en met uitleg over besteding van geld.”

“We hebben er ook veel geld in gestoken, maar het stokje nu overgegeven aan de burgers.”

Le sse n uit he t lee r tra jec t:

24

Hoe ga je als overheid om met burgerinitiatieven? Hoe doe je dat nu als ambtenaar, een burgerinitiatief ondersteunen? Ergens tussen doodknuffelen en negeren ligt de oplossing. InAxis organiseerde in het voorjaar van 2006 in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam een leertraject derde generatie burgerparticipa-

tie. Ambtenaren uit veertien steden kwamen drie maal bij elkaar om te praten, te discussiëren en te leren van elkaars ervaringen. Een gezamenlijke zoektocht naar ‘de juiste houding’ bij het faciliteren van een burgerinitiatief.

De kernvraag van het leertraject luidt: hoe ga je als (lokale) ambtenaar

Met hen is gepraat over vragen als:

om met initiatieven van burgers? En dan gaat het niet zozeer om de for-

- Hoe is de lokale overheid ermee omgegaan?

mele burgerinitiatieven zoals ingediend bij de gemeenteraad maar om

- Op welke manier is de politiek erbij betrokken?

allerlei vormen van vitaliteit, ideeën en acties door bewoners of bedrij-

- Welke obstakels ben je tegengekomen?

ven.

- Wat is nodig om een initiatief te faciliteren? Tijdens de eerste bijeenkomst waren twee inleiders uitgenodigd: een

Het leertraject is aangeboden aan gemeente-ambtenaren die zich bezig-

initiatiefnemer (Fred Beekers van Van Harte Resto) en een professionele

houden met bovenstaande vraag. Centrale elementen van het leertraject:

ondersteuner van duurzame initiatieven (Rinske Noortwijk van Green-

- concrete praktijkvoorbeelden staan centraal, geen theoretische

wish). Naar aanleiding van de inleidingen spraken de deelnemers in

verhandelingen dus - uitwisseling tussen gemeenten onderling en tussen gemeenten

kleine groepen over een faciliterende houding van ambtenaren, over verschillende vormen van faciliteren en over eigen voorbeelden.

en initiatiefnemers - deelnemers brengen ook eigen praktijkcases in

Tijdens de volgende bijeenkomsten hebben de ambtenaren in intervi-

Het leertraject bestond uit 3 bijeenkomsten die plaatsvonden in verschil-

sies vooral hun eigen casuïstiek besproken. De slotbijeenkomst werd

lende gemeenten in het voorjaar van 2006.

geopend door Ronald Vis, die een presentatie gaf over ‘Een goede buur... over bezieling en respect in eigen buurt’ (DPZ). Ook waren enkele we-

De meeste deelnemers hebben een beleidsfunctie op terreinen als

tenschappers aanwezig. Samen probeerden de deelnemers tot gedeelde

wijkgericht werken en welzijn, vooral in middelgrote steden. Tijdens de

inzichten te komen over wat faciliteren is, waar ambtenaren voortaan

bijeenkomsten zijn ook een aantal initiatiefnemers aanwezig.

op moeten letten, wat ze moeten doen en wat ze vooral moeten laten. De lessen die zij hebben geleerd tijdens het leertraject, komen in deze publicatie uitgebreid aan de orde.

25 Door Ankie Feldbrugge

Ambtenaren nog onvoldoende uitgerust voor burgerinitiatieven Ambtenaren streven naar het al-

Of we omarmen de initiatieven, maar

inwoners initiatieven nemen, wat is

lerbeste voor de inwoners van hun

dat onze omarming verstikkend kan

dan ónze rol?

gemeente. Wanneer burgers om hulp

zijn, hebben we niet in de gaten. We

of advies vragen, helpen ambtenaren

willen toch het allerbeste voor onze

Dit leertraject verdient navolging.

dan ook graag. Met hun kennis van

inwoners?

Niet alleen om successen en voorbeelden te delen, maar ook om op-

de betreffende beleidsterreinen en hun knowhow vinden zij meestal wel

Werken vanuit een ander perspectief

lossingen te vinden voor vragen en

een oplossing voor problemen. Die

is zó moeilijk dat je het niet uit

knelpunten. Ambtenaren moeten het

oplossing is echter niet altijd een

boekjes kunt halen. Je kunt alleen

anders gaan doen en daar zijn ze nu

garantie voor succes.

kijken, vragen, luisteren en leren.

nog niet of onvoldoende voor uitge-

De initiatiefnemers van dit leer-

rust. Deze publicatie kan daarbij

Als deelnemer aan het leertraject

traject hebben dat goed begrepen,

dienen als inspirerend voorbeeld!

‘Derde generatie burgerparticipatie’

want hoe kun je beter leren dan van

merkte ik dat ambtenaren moeite heb-

elkaar? Uit alle windstreken kwamen

Ankie Feldbrugge

ben om de initiatiefnemer als uit-

enthousiaste mensen bijeen om voor-

‘Bandwever’ bij de gemeente Ridder-

gangspunt te nemen. Wij ambtenaren

beelden uit te wisselen en om elkaar

kerk

luisteren wel naar de burger, maar

te inspireren met ideeën. Met steeds

we blijven liever zelf aan het roer.

de vraag in het achterhoofd: als

26

De Slinger krijgt een slinger Het project: De gemeente Ridderkerk doet mee aan het landelijke Slingerproject. Zij daagde burgers uit om met initiatieven te komen, waarmee zij iedere maand kans maakten op 250 euro. Toen de verantwoordelijke ambtenaar vertrok, bloedde het project langzaam dood. Totdat ambtenaar Ankie Feldbrugge aan initiatiefnemer Toon Huizer vroeg om het project nieuw leven in te blazen. Deze kwam zelf met plannen om de winnaars opnieuw uit te dagen en met plannen voor wijkcompetities en wedstrijden tussen burgers en ambtenaren.

Slin ger

De Slinger is een lan del ijk initiatief om mense n en organisaties met goe de ideeën voo r Ne derlan d bij elkaar te brengen. De Slinger heeft ook lok ale sites, zoals voor Am sterdam, Rotterdam en Ridderkerk. Divers e andere ste den zijn ermee bezig. Op de website van Ridderker k zijn sin ds de start op 21 maart 2005 al meer dan 70 meer of min der geschikte init iatieven gepost. Het beste initiatief werd elke maand beloon d me t 250 euro, zoals bijvoorbeeld de opknap beurt van het schoolple in van basisschool De Burcht. Nu gaan de initiatiefnemers ook wij kcompetities organiseren voor het beste initiatief en ze willen we dstrijden hou den tussen burgers en am btenaren. www.slinger.nu www.ridderkerkheefte enslingernodig.nl

27 De initiatiefnemer: Toon Huizer “De samenleving verhardt en daar wil ik iets aan doen. Ik bedenk graag ideeën om de maatschappij mooier te maken. Daarom was ik voorzitter van de stichting buurtpreventie, zit ik in de ondernemersvereniging en in het wijkoverleg. Met elkaar de schouders eronder zetten en wat maken van je leven.

“Ik had al eens een initiatief ingediend bij het project De Slinger. Nadat de betreffende ambtenaar vertrok, moest iemand anders bij de gemeente het oppakken, maar dat gebeurde niet. Ambtenaren zijn ook niet gewend om zelf actief naar burgers toe te gaan. Daarom moeten wij de plannen bedenken, dan kijkt de gemeente wel of het kan. Ambtenaren hebben eigenwijze burgers nodig. Maar wij burgers hebben eveneens de ambtenaren nodig.

“Samen met mijn medejurylid van De Slinger heb ik in november het project opgepakt. We gaan nu oudwinnaars benaderen en mensen die zijn genomineerd voor de titel ‘Bewoner van het jaar’. We hopen hen te stimuleren om wijkcompetities op te zetten. Ook willen we deelnemen aan wijkoverleggen en een gala-

“Ambtenaren zijn er voor ons, dus ze moeten openstaan voor onze wensen.”

avond organiseren. Maar de gemeente moet ons helpen met geld en met het selecteren van initiatieven. Ankie zegt er weinig tijd voor te hebben, maar dan zorgt de gemeente maar voor iemand anders. Ambtenaren zijn er voor ons, dus ze moeten openstaan voor onze wensen.”

De ambtenaar: Ankie Feldbrugge “Ik vond het zonde dat het Slingerproject was doodgebloed, maar ik had geen tijd om het over te nemen. Tijdens het leertraject vroeg ik de andere deelnemers hoe ik het project weer nieuw leven in kon blazen. Hun antwoord was: “Heb je dat al aan de burgers zelf gevraagd?” Nee dus! Toen vroeg ik Toon Huizer en die bood direct aan om zelf met een plan te komen. En wat voor een plan. Prachtig, dát noem ik nu burgerparticipatie.

“In de gemeente Ridderkerk ben ik verantwoordelijk voor de Actie Paarse Draak, die erop gericht is om ambtenaren en burgers beter te laten samenwerken. Wij ambtenaren maken een cultuurverandering door en dat is lastig. We moeten beter ingaan op initiatieven van burgers, niet sturend, maar door het leveren van zinvolle bijdragen.

“Ik heb er geen problemen mee om verantwoordelijkheden uit handen te geven aan burgers. De échte burgerinitiatieven hebben de overheid bijna niet nodig. Burgers hebben hun eigen verantwoordelijkheid, want je leeft niet alleen. Alleen als burgers er zelf niet uitkomen, neemt het bestuur de beslissingen. Bij het Slingerproject kijk ik of aan de voorwaarden wordt voldaan en hoeveel geld er nodig is. Maar het mooiste zou zijn als ambtenaren uiteindelijk misbaar zijn.”

“Ze vroegen of ik het al aan de burgers zelf had gevraagd... nee dus!”

Le sse n uit he t lee r tra jec t:

28

Problemen waar ambtenaren mee worstelen Tijdens het leertraject is aan de deelnemers gevraagd welke problemen ze tegenkomen bij het faciliteren van burgerinitiatieven. Hieronder staan de tien meest genoemde: !

hoe betrek je een brede doelgroep bij de initiatieven en voorkom je

6

dat gestaalde kaders de dienst uitmaken?

2

hoe ga je om met spanning tussen gemeentelijk beleid en ruimte

gemeente altijd oplossingen zoeken binnen ons eigen systeem?

(

voor initiatieven, ook als initiatieven niet aansluiten bij dat beleid?

# %

hoe ‘tril je ideeën/initiatieven los’, hoe genereer je initiatieven? hoe zorg je ervoor dat het initiatief bij de burgers blijft en niet afhakelijk wordt van ambtelijke ondersteuning?

&

hoe ga je om met de spanning tussen ruimte voor initiatiefrijke

hoe kunnen we de cirkel doorbreken en voorkomen dat wij als

hoe ga je om met het beslag dat initiatieven leggen op ambtelijke capaciteit?

) * !0

hoe ga je om met het continuïteitsprobleem van initiatieven? hoe kun je wijkbudgetten inzetten voor ondersteuning van initiatieven? hoe zorg je dat frontlijnambtenaren niet worden fijngemalen tussen twee systemen (wereld van initiatiefnemer en ambtelijke organisatie)?

burgers die zichzelf goed kunnen redden en ondersteuning van groepen die weinig initiatief tonen?

Vraag: “Hoe k unnen we veranderen dat wij, al s gemeente, alt ijd oplossingen zoeken binnen on ze eigen systemen? Mi ssen wij mi sschien de creat iviteit om anders te denken? ” (Deelnemer leert raject, gemeente Alkmaar) Suggest ie: “P robeer die creat iviteit aan te boren. Gebr uik werk vor men die bedoeld z ijn om men sen (ambtenaren, burgers) samen ‘ interact ief ’ te laten nadenken over problemen en oplossingen.”

16miljoen me n sen

Op deze site kan iedere en zijn/haar initiatief plaatsen en delen met alle andere betrok ken Ne derlan ders. Om andere mensen te inspireren, en om zelf geïnspireerd te raken. Op de website staan ook professionele org anisaties die burgers kunnen helpen met meer informatie of tip s, zoals de Vrijwilligers centrale (www.vrijw illigerscentra le.nu), Milieu defensie (www.m ilieudefensie.nl) of de Stichting DOEN (www.doen.nl). www.16miljoenmensen. nl

29

Zeven veelgehoorde opvattingen over ambtenaren

Liever zelf dan goed! 1. Ambtenaren zijn opgeleid om te bestu-

5. Ambtenaren zijn doordrongen van de

En diezelfde ambtenaren zouden nu blij

ren. En willen dat ook graag. Besturen

complexiteit van het openbaar bestuur.

moeten zijn met de Derde Generatie Bur-

betekent oog hebben voor het geheel.

Waarin alles met elkaar samenhangt en met

gerparticipatie?! Blij zijn met mensen

elkaar verbonden is, onder meer door het

die zelf in actie komen? Die dingen doen

gelijkheidsbeginsel.

die op de weg liggen van de ambtenaar?

2. Ambtenaren zijn erop gespitst dat ie-

Die zelf een bestemmingsplan maken, die

dereen kan meedoen. Ze willen dat iedereen een eerlijke, gelijke kans krijgt.

6. Ambtenaren hebben de neiging het beter

zelf een overkapte snelweg ontwikkelen,

Ambtenaren proberen te voorkomen dat

te weten. Omdat ze zoveel weten en een

die zelf op terpen willen gaan wonen, die

mensen tussen wal en schip vallen of zich

nauwelijks in te halen informatievoor-

zelf een zorgdorp gaan bouwen, die zelf

buitengesloten voelen.

sprong hebben. Bijvoorbeeld op nieuwe

gaan doen wat ambtenaren horen te beden-

wethouders en bewindslieden.

ken?!

7. Ambtenaren zijn geneigd voor anderen

Vergeet het maar! Geef mij maar een amb-

te denken. Want daarvoor zijn ze opge-

tenaar die het beter weet. Liever zelf

4. Ambtenaren hebben het beste voor met

leid. Om het beter te weten dan ande-

dan goed!

iedereen. Ze zien vanuit hun grotere

ren. Zij zijn degenen die alles het beste

perspectief vaak dingen die anderen niet

horen te weten. Want anders zaten ze daar

zien. Grotere samenhangen en verbanden

niet.

3. Ambtenaren zorgen ook graag. Dat alles goed gaat en dat niemand te kort komt.

die niet alleen burgers, maar ook politici vaak ontgaan.

Le sse n uit he t lee r tra jec t:

30

Het genereren van burgerinitiatieven Veel ambtenaren zoeken naar manieren om burgerinitiatieven te genereren. Dat is niet eenvoudig. Vaak is de respons gering, maar waar ligt dat aan? Hier een aantal tips:

-

-

-

actief oproepen tot alternatieve plannen bij weerstand

Overigens moet vooraf wel duidelijk zijn wat er met de input van

bewoners

burgers wordt gedaan. Ook de verwachtingen bij ambtenaren en

gerichte doelgroepbenadering naar belanghebbenden

bestuurders moeten worden gemanaged; verwacht geen enorme

(Motivaction)

respons!

gerichte vraag voor specifieke doelgroep werkt beter dan algemene oproep

-

kleine schaal, straatniveau (bv. Mensen maken de Stad in Rotterdam)

-

“Heel nuttig om eens stil te staan bij je eigen werkwijze en organisatie en hier kritisch naar te kijken” (Deelnemer, gemeente Veenendaal)

niet alleen oproepen tot meepraten, ook budget beschikbaar stellen om mee te doen

-

thema agenderen dat speelt bij bewoners, niet vanuit politiek

-

gebruik pers/publiciteit (bv. Trouw, Greenwish in provinciale

“Hoe zorg je dat initiatieven aansluiten bij beleid en wat doe je met de ideeën die niet aansluiten?” (Deelnemer, gemeente Gouda)

bladen)

Paradox: hoe genereer je burgerinitiatieven? “Een oproep, een prijsvraag, een wedstrijd en een geldpotje. Alles hebben we geprobeerd

om initiatieven van burgers

intern en aanbodgericht (twee-

los te krijgen, maar de respons

de generatie). Niet de vraag, de

was minimaal. Ik wil graag

ideeën en initiatieven van bur-

ondersteunen, maar er komt

gers staan dan centraal, maar

helemaal niks”, aldus een deel-

de behoefte van de overheid om

nemer aan het leertraject. Deze

iets met/voor de bewoners te

proactieve houding is vooral

doen.

Door Imrat Verhoeven

Mo e d i g e m o e d e rs In Volendam keek een aa nt

31

al moe ders hoe drugs niet langer het leven va lijdzaam to n hu n e kinderen ka de stichting pot maakten Moe dige M . Zij richtt oe ders op, en drugs af te be do eld om jong helpen en eren van de het risico te niet versla ve rlagen dat afd zijn, m jongeren di et drugs in e nog concentrer aanraking ko en zich op men. De op het gebied richters kan makkelij Volendam – k in an dere Edam. Het principe plaatsen do gemeente w or moe ders orden over zelf of do or ge no m de en . Z genomen. M o is het oo oe dige moe k in Den H aa de g rs ov w er or dt do or de en on derste overheid ge un d met be fa hu ci lp lit ee va rd n subsidies. www.moe di www.moe di gemoe ders gemoe ders.n denhaag.nl l,

Samenwerking ambtenaar en burger is een cruciale factor voor succes Burgers en vertegenwoordigers van de

Flexibele houding

tie burgerparticipatie, waarbij de

overheid werken op diverse manieren

De derde generatie burgerpartici-

overheid slechts ruimte biedt en de

samen. De meest cruciale factor voor

patie, de burgerinitiatieven, staat

moeders ondersteunt. Maar ook bij

een goede samenwerking is de kwali-

of valt met de mate waarin poli-

dit initiatief ligt het gevaar op

teit van de relatie tussen ambtena-

tici, bestuurders en ambtenaren ze

de loer dat andere gemeenten in hun

ren en burgers, of die nu lang of

herkennen, koesteren, stimuleren

enthousiasme moeders tot verge-

kort duurt. De overheid moet hier de

en ondersteunen. Burgers hebben

lijkbare projecten stimuleren. Dan

komende jaren dan ook in investeren,

vaak heel andere verwachtingen en

komt het initiatief niet meer van

omdat goede relaties ervoor zorgen

behoeften dan de overheid, dus het

burgers zelf, maar wordt het een

dat burgers meer vertrouwen krijgen

is van groot belang dat ambtenaren

overheidsinitiatief. Derde generatie

in de overheid.

de initiatieven met een flexibele en

burgerparticipatie wordt dan tweede

onbevangen houding tegemoet treden.

generatie, of een veredelde vorm van

Eerste en tweede generatie

Het grootste gevaar is dat bestuur-

opbouwwerk. Wat de toekomst voor de

De meeste politici, bestuurders

ders en ambtenaren vanuit hun eigen

derde generatie burgerparticipatie

en ambtenaren hebben vooral erva-

logica en ervaringen de relatie met

in petto heeft, hangt dus volledig

ring met burgerparticipatie in de

de burger gaan domineren. Dit leidt

af van de manier waarop politici,

vorm van inspraak of interactieve

ertoe dat ze het initiatief van de

bestuurders en ambtenaren hiermee

beleidsvorming. Bij inspraak bouwen

burgers stelen. Derde generatie bur-

(leren) omgaan.

ze geen relatie op met de burger,

gerparticipatie krijgt dan niet de

behalve misschien met de ‘buurtbur-

ruimte die zij verdient, maar wordt

Imrat Verhoeven

gemeesters’ en de ‘beroepsklagers’.

gedegradeerd tot ‘burgerparticipatie

Socioloog bij de Wetenschappelijke

Bij interactieve beleidsvorming is

2 1/2’.

Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). Schrijft aan de UvA proefschrift

het contact met burgers al intensiever. Maar in al deze situaties nemen

Gevaar op de loer

politici het initiatief en burgers

De Stichting Moedige Moeders is een

doen alleen maar mee.

goed voorbeeld van derde genera-

over politiek burgerschap.

Le sse n uit he t lee r tra jec t:

32

Waarom gaat het vaak mis? Het contact tussen initiatiefnemer en overheid loopt niet altijd zoals gewenst. Hieronder een aantal veel voorkomende oorzaken waarom het vaak misgaat van de kant van de overheid. Lessen uit het leertraject.

- Ambtenaren vinden het lastig om te faciliteren, ze hebben de neiging om het zelf te gaan regelen en over te nemen. - Initiatieven worden behandeld als klacht die je netjes moet afhandelen, er wordt niet echt geluisterd naar de initiatiefnemer en zijn wensen. - Initiatieven passen vaak niet binnen bestaande beleidskaders en

- Ambtenaren handelen vaak instrumenteel, een visie of bewuste strategie met betrekking tot burgerparticipatie ontbreekt veelal. - In veel gemeenten bestaat politieke weerstand, er is weinig ruimte voor vormen van burgerbestuur. - Ambtenaren willen graag goede initiatieven verspreiden en opschalen terwijl dat niet in het belang is van de initiatiefnemer.

budgetten. En die budgetten lopen meestal via instituties waarbij weinig flexibiliteit bestaat om nieuwe initiatieven te honoreren. - Ambtenaren handelen nog veel vanuit een verticale in plaats van horizontale invalshoek.

“Wat op de ene plek goed werkt, hoeft op de andere plaats helemaal niet zo te zijn.” (Deelnemer, gemeente Ridderkerk)

- Er zijn te veel regels waardoor weinig kan of mag en procedures zijn lang.

Vraag: “Hoe kan ik burgers nu mobiliseren om goede projecten van de grond te krijgen? ” (Deelnemer, gemeente Den Haag)

Suggest ie: “Draai het eens om en formuleer een def init ie van een goed project dat mobiliserend is. Het moet aantrekkelijk zijn voor burgers om zich bij aan te sluiten”

33 Dilemma: welke eisen kun je stellen aan een burgerinitiatief?

- er is een vorm van publieke verantwoording, onder andere

Niet elk initiatief moet per definitie klakkeloos worden ondersteund. De

- de initiatiefnemer waarborgt enige continuïteit

ambtenaren in het leertraject hebben behoefte aan een afwegingskader:

- er is een heldere verdeling van de verantwoordelijkheden

waaraan moet een burgerinitiatief voldoen om in aanmerking te komen

- er is een bepaalde vorm van representativiteit

voor overheidssteun? De volgende aandachtspunten worden genoemd:

- er is mogelijkheid voor open debat (en eventueel sancties)

over de besteding van het geld

- het initiatief is niet in strijd met het beleid, past binnen de hoofdlijnen - er is sprake van een breed maatschappelijk belang, geen eigen belang

Een groot risico bij het hanteren van dit soort eisen/criteria is een verregaande bureaucratisering van de initiatieven. Het gaat eerder om een aantal afspraken met initiatiefnemers over het vervolgproces. Een aantal

- er is een open structuur, iedereen kan meedoen

van deze punten zijn overigens eisen die worden gesteld aan alle proces-

- er is transparantie, alle belanghebbenden zijn bekend en

sen in een democratische rechtsstaat.

geïnformeerd, er is een publieke informatievoorziening

Recht op stommiteit De overheid zou als het ware een recht op stommiteit van de individuele burger moeten erkennen. Daarmee geef je ook mensen in de grote steden, met zeer verschillende achtergronden, de kans zelf hun maatschappelijke verantwoordelijkheid vorm te geven. Toetsing hoeft niet plaats te vinden via een bureaucratische controle tot achter de komma, maar binnen heldere bestuurlijke kaders die deel uitmaken van een systeem van ‘checks and balances’.

Paul Frissen (hoogleraar bestuurskunde in Tilburg en auteur van het rapport Verschil maken van de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling) tijdens congres Poseidon.

34

Wat vraagt Derde Generatie Burgerparticipatie van ambtenaren? Hoe kun je hiermee omgaan?

Zegt ú het maar! Draai het eens om. U bent ook burger. Na vijven. Dan bedenkt

U weet als geen ander dat u nu naar de gemeente toe moet. Want

u ook wel eens iets. Stel, u heeft een wereldidee. Over uw

de gemeente gaat erover. Hoe wilt u daar ontvangen worden? Hoe

buurt, de school van uw kinderen, een nieuw park, de geluids-

wilt u dat er met u gesproken wordt? Waaraan heeft u behoef-

overlast, zorg voor ouderen of patiënten. U heeft dat uitge-

te? Hoe kan de ambtenaar aan de andere kant van de lijn of de

werkt met anderen die daar net zo betrokken bij zijn als u. U

tafel participeren in uw proces? Hoe voelt u zich het meest

ziet het al helemaal voor u en wilt er liever vandaag dan mor-

gezien en het best geholpen?

gen aan beginnen. Niet alleen omdat het zo’n goed idee is maar omdat het ook hard nodig is.

Schrijf dat hiernaast op.

35

Dit is heel concreet wat ik verwacht van een ambtenaar

En dit is heel concreet waar ik geen enkele behoefte aan

met wie ik spreek over een plan waarover ik enthousiast

heb als ik met een ambtenaar spreek over een plan waar ik

ben en waarin ik geloof:

enthousiast over ben en waarin ik geloof:

U heeft zojuist opgeschreven hoe u heel concreet kunt omgaan

denken dat u het allemaal moet doen, dat u alles beter moet

met Derde Generatie Burgerinitiatieven. Dit zijn de Do’s &

weten, dat u iets moet toevoegen. Uw grootste toegevoegde

Dont’s voor een prettig gesprek met enthousiaste mensen. Men-

waarde bestaat eruit dat u ervoor zorgt dat deze mensen kunnen

sen van wie u misschien denkt dat ze uw werk doen. Maar dat

excelleren en misschien ooit een lintje krijgen. En daarvoor

is niet zo: uw werk is veranderd. In dit geval bestaat uw werk

krijgt u misschien wel weer een lintje! Maar gelukkig bent u

uit luisteren, vragen stellen, behulpzaam zijn. Uw werk be-

daarvoor geen ambtenaar geworden.

staat uit meedenken, ruimte creëren, drempels wegnemen, zaken in gang zetten, de weg vrijmaken. Faciliteren met een moeilijk woord. Bijzonder bevredigend werk. Tenminste, als u ophoudt te

Le sse n uit he t lee r tra jec t:

36

Geld en grenzen Het woord zegt het bijna zelf, een initiatief is er om uitgevoerd te

Overigens zitten niet alle initiatiefnemers te wachten op geld. Veel

worden. Daarom zoeken initiatiefnemers vaak mensen met geld

initiatiefnemers willen financieel op eigen benen staan, en niet alleen

en tijd om te helpen. Daarbij wordt zeker niet alleen gekeken naar

om te overleven, maar ook om onafhankelijk te zijn. Zo willen zij vaak de

de overheid. Er is een groot aantal fondsen dat initiatieven onder-

gemeente het liefst op enige afstand houden. Zie ook draad 4: vanuit de

steunt, denk aan het Oranjefonds of lokale gemeenschapsfondsen.

initiatiefnemer (pagina 56)

Deze fondsen geven meestal alleen opstartfinanciering. Ook worden particuliere donateurs benaderd of wordt een bijdrage gevraagd aan

Werken op de grens tussen twee werelden

bedrijven. Soms adopteren bedrijven een initiatief en geven zij geld,

Een ambtenaar die een initiatief wil faciliteren moet zich zowel binnen

of stellen werknemers in de gelegenheid om er tijd in te stoppen.

de wereld van de initiatiefnemer als binnen de bureaucratische wereld

Maatschappelijk verantwoord ondernemerschap wordt steeds vaker

bewegen. Hij moet er bijvoorbeeld voor zorgen dat een initiatiefnemer

als motief genoemd. (Zie ook ‘het perspectief van de initiatiefnemer

geen last heeft van de verkokerde organisatie, maar ondertussen wel zelf

vanaf pag. 56).

acties ondernemen binnen meerdere kokers. Een initiatief in het zonnetje zetten door een bezoek van de wethouder of burgemeester te regelen,

De overheid kan voor een meer structurele financiering zorgen, maar ook

maar het tegelijkertijd respecteren als een initiatief zich niet aanpast aan

dan is onduidelijk voor hoe lang. Binnen de overheid bestaan verschil-

het gemeentelijk beleid. Aan de ene kant ruimte geven zodat een initia-

lende mogelijkheden om initiatieven te financieren, zowel landelijk als

tief geen last heeft van regelgeving, maar ook regels toepassen.

lokaal. Denk aan lokale initiatievenpotjes zoals in Gouda of Den Bosch, maar ook aan de ruimte die welzijnsinstellingen hebben om initiatieven

Rechtsongelijkheid is een harde grens die niemand mag overschrijden.

te ondersteunen. Het is echter zelfs voor insiders lastig om de weg te

Daarom moet de overheid altijd enige afstand tot een initiatief houden,

vinden binnen de vele subsidiepotten. De mogelijkheden verschillen ook

omdat er ook andere burgers kunnen komen met een vergelijkbaar initi-

per gemeente.

atief. Dat is voor gemeenten reden om een initiatief niet te veel naar binnen te trekken, het overheidsapparaat in. Een andere reden om dat niet

Bew oners Initiatie f Gelden - Den Bosch

Burgers krijgen meer zeggenschap over het wijkbu dget, want iedereen kan een initiati ef indienen en bewone rs kiezen zelf welke ze gaan uitvoeren. Het totale budget van 188 .000 euro is verdeeld over de twaalf wijken van ’s Hertogenbosch. Zo heeft een buurthuis geld ontvangen voo r een kin dercarnaval en is een wijkkrant nancieel geholpen bij het uitbrengen van de krant.

te doen, is om het niet bureaucratisch te maken. Dan wordt het initiatief onderdeel van beleidsplannen en begrotingsbehandeling en raakt nodeloos verzeild in verantwoording over plannen en cijfers. Er zijn andere manieren voor gemeenten en initiatiefnemers om met elkaar om te gaan. Heel belangrijk is het grenzenwerk: goed weten wat de grens is, wie aan welke kant staat, en wanneer je wel en niet met elkaar te maken hebt.

Binnen een gemeente zijn altijd ambtenaren aanwezig die over de grenzen heen meedenken. Vaak zijn dat mensen in de eerste lijn, zoals een

37 opbouwwerker of wijkagent. Zij zijn gewend om te ondersteunen en tegelijk de burger in zijn waarde te laten. Deze frontlijnambtenaren moeten kijken hoe de bureaucratie kan inspelen op de veelvormigheid van een burgerinitiatief. Voor initiatiefnemers en gemeenten is het belangrijk zo’n ambtenaar te hebben als schakel. Voor de gemeentelijke organisatie kan dit wel eens betekenen dat meer nadruk komt te liggen op frontlijnsturing. Misschien worden front officers wel de nieuwe harde kern van de organisatie.

Jaap Pleeging laat in zijn bijdrage in dit boekje zien hoe ambtenaren in Zwolle daarmee hebben geworsteld. Hij geeft aan hoe zij het initiatief zoveel mogelijk bij de burger willen laten, gewoon omdat dit de essentie van burgerinitiatief is. Dat is op zich al een worsteling voor de ambtenaar die een initiatief graag omarmt. Doet hij dat toch, dan kan hij binnen het gemeentehuis nog lelijk zijn neus stoten tegen de bureaucratie die voor dit initiatief geen plaats heeft. Grenzenwerk betreft dus niet alleen de relatie tussen gemeente en burger, maar ook relaties binnen het gemeentehuis.

Dr ie Haagse broers hebben een rockband: All Mi ssing P ieces. Ze z ijn dert ien, elf en negen. Spelen gitaar, ba s en dr um s. Dat hebben ze z ich zelf geleerd. Ze hebben hun in st r umenten ook zelf gekocht, net al s hun apparat uur. Ze regelen ook hun eigen opt reden s. Ze spelen in het Haagse stadhui s, het Mu seon, het Paard van Troje. Via het inter net maken ze dagelijk s vr ienden. Vaak z ijn het onbekenden die hen weer verder helpen. Want elkaar helpen en geholpen worden, dat i s hun wereld. Mu z iek en f ilmpjes op het net zet ten (MySpace, YouTube), spon sor ing, donat ies, opt reden s, daar demo’s verkopen, meer mu z iek en f ilmpjes op het net zet ten, weer spon sor ing, dat i s hun bu siness model. Aan stekelijk en wederker ig. Een van hun buren i s ambtenaar bij Economi sche Zaken. Hij denkt in ter men van innoveren en st imuleren. Door de overheid. Hij hoorde van de plannen van de jongen s voor een geï soleerde st udio in de t uin. Voor ze hem konden vertellen dat ze ‘St udiost ukken’ (‘P ieces’) van 100 euro gingen uitgeven om hun t uinhui sst udio te f inancieren wa s z ijn spontane react ie: ‘Dan moet je subsidie aanvragen! ’ Ze keken hem verbaa sd vragend aan. Subsidie... Moeilijk woord. Hadden ze nog nooit van gehoord.

38 Door Jaap Pleeging

Burgerinitiatief en ambtelijke molens In Zwolle hebben we de afgelopen

bewoners niet overnemen (stimuleren

marktbeleid. De eerste keer noem-

jaren uitvoerig geëxperimenteerd met

van eigen verantwoordelijkheid was

den de initiatiefnemers de markt

wijkbudgetten. En dat heeft de no-

een belangrijke doelstelling van het

heel slim een evenement en omzeilden

dige discussies en problemen opgele-

experiment) maar ze konden het de

daarmee het lokale marktbeleid. Maar

verd, vooral tussen onze ambtenaren

bewoners ook niet aandoen om zelf-

dat gaat zomaar niet, al snel ont-

onderling.

standig alle ambtelijke bureaucrati-

stond er binnen de gemeente een uit-

sche obstakels te slechten...

voerige discussie. Als de voortgang van het wijkwensenloket afhankelijk

Allereerst waren er natuurlijk discussies tussen ambtenaren ‘van de

Ook de kloof tussen de agenda van

zou worden van het tempo waarin die

wijk’ en ambtenaren ‘van de stad’.

de bewoners en de agenda van de

beleidsdiscussie werd beslecht, zou

Want ook wij zijn zo’n gekantelde

overheid werd tijdens het experi-

de animo onder de nu nog enthousi-

organisatie waar de verantwoorde-

ment weer eens goed zichtbaar. Zo

aste vrijwilligers snel bekoelen.

lijkheden keurig gescheiden zijn.

combineerde één van de projecten

Het experiment Wijkbudgetten was

bijvoorbeeld een buurtwarenmarkt met

De ervaringen tot nu toe hebben in

van de wijkambtenaren. Die liepen

een wijkwensenloket, waarbij vraag

Zwolle wel geleid tot een discus-

al snel tegen een probleem aan. Ze

en aanbod van hulp werden gekoppeld.

sie hoe de gemeente moet omgaan met

konden de ideeën/projecten van de

Dat is onderdeel van het lokale

de botsing tussen burgerinitiatieven

39

en de reguliere beleidslogica. Een voorzichtige conclusie als aanjager voor zo’n discussie: de kanteling van de gemeentelijke organisatie, ooit mede bedoeld om het wijkgericht werken meer body te geven, lijkt de aansluiting van een burgerinitiatief op de gemeentelijke institutionele logica alleen maar te bemoeilijken. Misschien moeten we weer terug naar een hedendaagse vorm van de gemandateerde ambtenaar?

Jaap Pleeging werkzaam voor de gemeente Zwolle als senior beleidsadviseur bij de afdeling Wijkzaken.

In de zomer van 2004 is in Zwolle het Experiment Wijkbudgetten van start gegaan. Bij het experiment zijn bewoners opdrachtgever voor het uitvoeren van door hen zelf bepaalde plannen. De gemeente stelt hiervoor een budget beschikbaar (totaal 336.000 voor twee wijken). De resultaten waren overwegend positief: er zijn meerdere initiatieven opgestart, vrijwel alle gekozen projecten zijn uitgevoerd en het aantal betrokken bewoners is verdubbeld. (Zie evaluatie via www.hetkenniscentrum.nl)

Le sse n uit he t lee r tra jec t:

40

Faciliterende houding Wat zijn de belangrijkste kenmerken van een faciliterende houding? De deelnemers van het leertraject hebben deze vraag zo goed mogelijk beantwoord. De uitkomsten vindt u onder andere terug in de elders genoemde rollen en in de do’s en don’ts. Betrouwbaarheid is misschien wel de belangrijkste eis aan een facili-

wel zijn bevlogenheid overdragen, bijvoorbeeld door mee te denken in

terende houding van een ambtenaar. Als persoon kan een ambtenaar

kansen in plaats van in problemen. Dit vergroot de mogelijkheden om

dat zijn, maar lukt het hem om als spreekbuis van de gemeente steeds

als gemeente actief aan de kansen mee te werken. Meewerken kan ook

eenduidig te zijn? Het actief bevorderen van goede communicatie tussen

door de juiste initiatiefnemers bij elkaar te brengen en het gemeentelijke

de betrokken ambtenaren en de bewoners kan helpen om ook twee-

netwerk beschikbaar te stellen. Of door het maken van een sociale kaart

slachtige en teleurstellende boodschappen aan te kunnen. Het is helaas

van de wijk.

niet altijd mogelijk om duidelijk naar de burger te zijn en verrassingen of tegenvallers tijdens het traject te voorkomen. Daarom betekent communi-

Verder zal een faciliterende ambtenaar vooral moeten helpen door de

catie ook om aan het begin van het initiatief duidelijk te maken wat de rol

bureaucratie snel en laagdrempelig te houden en door financieringstro-

is van de overheid en daarvoor begrip te vragen.

men te ontkokeren. Ontkokering wil zeggen vanaf het begin van het initiatief thematisch in plaats van sectoraal denken. Een initiatief zal zelden

Tot die rol behoort om het initiatief bij de burgers te laten, zij zijn verant-

binnen een koker passen. Dat vergt van ‘lijnambtenaren’, die in de koker

woordelijk en zorgen voor de uitvoering. Als persoon kan de ambtenaar

werken, de nodige flexibiliteit.

41 Ambtenaar op expeditie in Geuzenveld Slotermeer

externe partners of in coproductie. De wijkmanager speelt hierbij

Het wijkmanagement in het Amsterdams stadsdeel Geuzenveld-Sloter-

(in principe) geen rol meer.

Uitvoering wordt gedaan door bewoner(s), stadsdeelorganisatie,

meer gaat uit van zelforganiserend vermogen van de lokale gemeenschap. Hiervoor is in 2006 het experiment ‘Ambtenaar op expeditie’

Het wijkmanagement heeft ook het zogeheten ‘wijkweb’ geïntroduceerd.

uitgevoerd, ondersteund door InAxis. De expeditie was een zoektocht

Een wijkweb is een soort bewonersnetwerk, een actieve groep bewoners

naar een burgergerichte werkwijze. Het resultaat:

en professionals die zich rondom een bepaald thema heeft georganiseerd en veel initiatieven ontplooit. De vraag is niet langer: Wat wilt u? maar eerder: Wat kunt u zelf bijdragen? De overheid wordt facilitator in plaats van organisator. In Geuzenveld hebben bewoners zelf een activiteitenprogramma samengesteld voor een nieuwe Brede School, ‘t Koggeschip. Talentontwikkeling stond centraal, bewoners als producent en

Stap 1:

De burger heeft een vraag of probleem.

consument. Het stadsdeel bemiddelde wanneer aanbod niet in de buurt

De vraag of het probleem is niet meteen oplosbaar, er is

zelf gevonden kon worden.

behoefte om de vraag uit te werken. Stap 2:

Alle betrokkenen komen bij elkaar.

Deze faciliterende rol van de lokale overheid heeft in Geuzenveld ook

De wijkmanager brengt alle betrokken partijen bij elkaar en

een aantal dilemma’s opgeroepen.

begeleidt het proces. De vraag wordt breed verkend: wat speelt

1. Rol overheid: waar investeer je zelf nog in en wat laat je over aan

er allemaal (nog meer)? Stap 3:

De kern van de vraag wordt vastgesteld.

ring leer je de werkelijke behoefte van de burgers kennen. Maar

portefeuillehouder, MT, sectorhoofd, afdelingsmanager). Deze

deze zijn niet altijd voorspelbaar. Het kan lastig zijn deze in te

besluit om er al dan niet iets mee te doen. Criteria die hierbij

passen binnen bestaand beleid van de eigen professionele

gehanteerd worden zijn: betreft het reguliere of niet-reguliere

organisatie. De ruimt voor improvisatie is niet onbeperkt.

Stap 6:

3. Burgerschap: soms zijn de voorwaarden voor burgerschap niet

het bij de lokale overheid.

aanwezig. Bij thuiszittende vrouwen is de man vaak de remmende

Alle betrokken partijen komen (opnieuw) bij elkaar.

factor. Je moet dan zowel man als vrouw verleiden tot ander

Alle mogelijke oplossingen worden verkend. Er wordt bekeken

gedrag.

wat bewoners zelf kunnen bijdragen. Professionals en bewoners

Stap 5:

2. Vraagsturing: hoe ga je om met verwachtingen? Door vraagstu-

De vraag wordt voorgelegd aan het bevoegd gezag (DB,

uitvoering, is er bestaand beleid, is het politiek gevoelig, past

Stap 4:

netwerkpartners en burgers?

4. Partnerschap: partners hebben niet altijd een gelijkwaardige

krijgen de opdracht om de alternatieven uit te werken. De

positie. Je moet ook bereid zijn coaching te geven om aanwezige

wijkmanager begeleidt en bewaakt het proces.

talenten daadwerkelijk tot bloei te laten komen.

Kiezen uit verschillende mogelijkheden De alternatieven worden aan het bevoegd gezag voorgelegd, dat

De zoektocht naar de juiste combinatie van vraagsturing, burgerschap en

een keuze maakt en randvoorwaarden meegeeft. Er kan ook

partnerschap is leidend geworden voor het wijkmanagement in Amster-

worden gekozen voor de optie om niets te doen.

dam Geuzenveld Slotermeer.

Het gekozen alternatief wordt uitgevoerd.

42

Burgerinitiatieven. U moet er in de toekomst mee leren omgaan. Het is de bedoeling dat u de competentie ‘Omgaan met burgerinitiatieven’ zo snel mogelijk ontwikkelt.

Competentietest Om u inzicht te geven in uw huidige score op deze nieuwe competentie verzoeken wij u de test te doen. Wilt u de uitslag binnen enkele dagen bespreken met uw collega’s en leidinggevende. U kunt er ook voor kiezen de uitslag eerst door te nemen met uw partner of kinderen.

Antwoord 1. Uw diepste angst is overbodig te worden. Een typisch 20e eeuwse houding waaruit weinig zelfvertrouwen spreekt. Ga terug naar uw motivatie om te kiezen voor werken in de publieke sector. U verwart uw persoonlijk belang met het publiek belang. Bespreek dit met uw partner. Deze kan u herinneren aan uw oorspronkelijk enthousiasme voor de publieke zaak. Uw partner verlangt misschien wel terug naar de tijd dat u opgewekt en tevreden thuiskwam na een lange werkdag waarin u het publiek belang weer met hart en ziel had gediend. Ga bij uzelf na hoe lang dat geleden is en bespreek dat met uw leidinggevende.

Antwoord 2. U bent waarschijnlijk uiterst lui aangelegd. Uw grondhouding is weliswaar een verademing in dit calvinistische land, maar toch niet vruchtbaar. Ze vormt zeker geen goede basis voor een loopbaan met vooruitzichten. Deze houding biedt geen perspectief en is een garantie om te eindigen op een zijspoor, als u daar al niet bent beland. U kunt overwegen opnieuw naar uw huidige werk en houding te kijken en daar fundamentele beslissingen over te nemen. Doorgaan op de huidige weg is geen optie. U zult daar uw leidinggevende of erger, een interim-manager, tegenkomen.

Antwoord 3. Gefeliciteerd. U bent uit het juiste hout gesne-

3 Hoe kan ik hierbij van dienst zijn? 2 Fijn, hoef ik niets meer te doen!

den. U bent geboren voor de publieke dienst. U houdt van mensen. U wilt hen het liefst de hele dag van dienst zijn. U doet er goed aan u te omringen door mensen die u waar nodig afremmen in uw goedertierenheid. U kunt namelijk ook te ver gaan.

Ik denk: 1 Help, dat is toch mijn werk?!

U kunt zich maar beter realiseren: burgers moeten ook nog iets te doen hebben. U maakt zich misschien niet populair bij andere collega’s maar trekt u zich daar niets van aan. U bent een voorbeeld dat navolging verdient. U bent helemaal geschikt

Vraag 1. Hoe gaat u om met een initiatief van een burger?

voor wat deze tijd vraagt aan moderne dienstbaarheid.

43

Le sse n uit he t lee r tra jec t:

44

Ruimte, lessen en tips “De overheid laat burgers ruimte om initiatief te nemen en rust hen toe om voluit mee te doen. [...] Bij de invulling van overheidszorg en publieke voorzieningen wordt zoveel mogelijk ruimte gelaten voor maatschappelijke betrokkenheid en eigen initiatief. [...]”. Uit huidige regeerakkoord.

gerinitiatieven te faciliteren. Daarvoor bestaat geen handboek of

Persoonlijke lessen van deelnemers leertraject

checklist. Het lijkt vooral een oefening in ruimte geven.

- Ik ga nog meer rondkijken bij anderen, zowel in andere steden

Maar wat is precies ruimte geven? Het is niet eenvoudig om bur-

als bij private partijen (Rabobank wensenfonds, microkredieten). - ruimte van de politiek en de ambtelijke top door zich op afstand te houden, het echt uit handen te geven aan burgers - ruimte van de ambtenaren door vooral te luisteren en niet inhoudelijk te interveniëren - ruimte voor een financiële steun in de rug van de initiatiefnemer, dus ook flexibiliteit in de budgetverdeling - ruimte in de regels door flexibel en dienstverlenend om te gaan met de regelgeving

- Het is niet ‘u vraagt, wij draaien’, ik kan ook eisen stellen aan initiatiefnemers (afwegingskader). - Mijn persoonlijke houding is belangrijker dan geld of instrumenten; goed luisteren is eigenlijk de essentie. - Wij trekken het initiatief nu te snel naar onszelf toe, dat moeten we niet doen. - Er zijn zoveel voorbeelden, dus het kan wel! - We moeten blijven leren van elkaar, blijven uitwisselen.

- ruimte voor verschillende vormen van faciliteren, instrumenten voor ambtenaren - ruimte voor diversiteit, variëteit en ongelijkheid - ruimte voor echte zeggenschap, dus ook besluitvorming en uitvoering door burgers Ruimte geven betekent overigens niet dat de overheid niks meer hoeft te doen. Soms is het nodig om actief ruimte te creëren.

“Wij willen graag van andere gemeenten, die al ver zijn met het st imuleren van burgerinit iat ieven, horen wat de valkuilen en leerpunten zijn” (Deelnemer, gemeente Leidschendam-Voorburg)

45 Wat beslist doen en wat vooral niet? Eind 2006 is bovenstaande vraag drie keer voorgelegd aan verschillende groepen; aan de gemeente-ambtenaren uit het leertraject, aan een grote groep wijkambtenaren (tijdens LPB-locatiedagen) en aan een groep bewoners, beleidsambtenaren en politici (tijdens een bijeenkomst van Kennisnetwerk Amsterdam). De resultaten vatten we hier samen:

Tips door en voor ambtenaren

1

Doen

Vooral niet doen

Faciliterende houding: luisteren, aandacht

Zelf oplossen, overnemen, zelf tot actie

geven, meedenken, klankbord, vertrouwen

overgaan, doodknuffelen, niet loslaten

winnen (zie 10 rollen) 2

In waarde laten, kracht van initiatief zelf in

Naar binnen trekken, aanpassen binnen

stand laten...

beleidskaders: opschalen, koppelen aan

Dor psin itiatieven

Vereniging van Kleine Kernen van Brabant en van Limburg hebben het Kennisplatform Bewonersinitiatieven Bra bant en Limburg opgericht, een platform voor bewoners en org anisaties in de twee provincies. Het kennis platform bie dt hen de mogelijkheid om op de website informatie over burgerinitiatieve n te vin den en zelf in te brengen. Met een forum, een tweeweke lijkse nieuwsbrief, een agenda en nieuwsberich ten hopen de initiatiefn emers kennis en informatie uit te wissel en en burgers enthou siast te maken om zelf met initiatieven te komen. www.kennisplatformbew oners.nl/

andere acties, integreren in beleid... 3

4

Verbinden: netwerk openstellen, verbindin-

Doorverwijzen: van kastje naar muur,

gen binnen het apparaat, met bedrijfsleven

koude overdracht, gemeente insturen

en het maatschappelijk middenveld

met namenlijstje...

Faciliteer initiatiefnemers in het proces

Bureaucratiseren, alleen vanuit bureau-

zodat zij zich met de inhoud kunnen

cratisch systeem reageren...

bezighouden 5

6

Ontkokeren: kijk over de eigen grenzen

Sectoraal denken/reageren, alleen

heen en ga oplossingsgericht te werk

vanuit eigen koker benaderen

Taal: zoek de juiste ambtenaren die ook de

Persoonlijk project van maken...

taal van bewoners praten

7

8

Stroomlijning geldpotjes: help bij het zoe-

Subsidie geven zonder rekening te

ken van passende financiering (ook buiten

houden met de maat en aard van het

de overheid)

initiatief.

Afwegingskader (wanneer wel/niet facilite-

Waardeoordeel geven over initiatief

ren): taxeren initiatief(nemer), durf nee te

zelf, positief, noch negatief...

zeggen, stel vast wat je eigen rol is en wat een overheid kan doen 9

Podium bieden, succes zichtbaar maken, in

Er bij successen vóór gaan staan als

schijnwerpers zetten

bestuurder (zgn. wethouder Hekkingsyndroom)

10

Flexibiliteit: ruimte aan uitvoerders en in-

Werken met een blauwdruk voor de

stellingen om initiatieven te steunen, bouw

juiste aanpak, want die blauwdruk

flexibiliteit in de contracten

past niet

“Ik wil succesverhalen horen, niet alleen problemen! ” (Deelnemer, gemeente Ridderkerk) “De gemeenten blijken ver uiteen te liggen over dit onderwerp, zowel wat betref t ervaring en kennis als wat betref t hun mening over de beste manier van faciliteren.” (Deelnemer leertraject)

46

Burger en gemeente behalen samen label verkeersveiligheid Het project: Gerda Huberts uit Wagenborgen wilde net in actie komen tegen de gevaarlijke verkeerssituatie rond OBS De Waarborg, de basisschool van haar kinderen. Toen stelde de gemeente Delfzijl een enthousiaste verkeersambtenaar aan, Mark Smit. Samen verbeterden zij niet alleen de infrastructuur rond de school, ook de houding en het gedrag van ouders en kinderen kregen aandacht, evenals de informatievoorziening.

t: 23 januari 20

Krantenberich

06

t aanp esterink star Wethouder W

ak verkeersve

ageniligheid in W

borgen Wagenborgen 24 januari in start dinsdag k rin te es W rt van 30 kmWethouder Be ere inrichting eente de verd m ge de in armee een project wa .] aangepakt. [.. zones wordt n OBS de eersouders va p van de verk oe gr rk we rs ee Door de verk plan is door twikkeld. Dit heidsplan on ilig ve rs ee rk n ve , de Waarborg is ee rkeersouders aarborg, de ve W de BS O et samen m naf 24 de gemeente twerp, dat va n definitief on ee in d al rta wonenden ve politie en om januari wordt De bedoelin

uitgevoerd. [..

mende jare g is om de ko

der in te richt kelijk

.]

r van ‘duurz en in het kade

vestigd wo e aandacht ge

situaties. [...]

n ook de ande

re 30 km-zones

aam veilig’ wa

rdt op schole

ver-

arbij de nadruk

n met verkee

rsonveilige

47 De initiatiefnemer: Gerda Huberts “Ik woon tegenover de school en ergerde me al een tijd aan het voorbijrazende verkeer. Er stond geen bord dat er een school is, er was geen wegversmalling, ouders parkeerden op de verkeerde plaats en niemand stopte voor de oversteekplaats. Toen kwam ik erachter dat de gemeente in samenwerking met Veilig Verkeer Nederland (VVN) een wervingsactie organiseerde voor verkeersouders. Ik heb me gelijk opgegeven.

“Ik heb toen met de ouderraad, de medezeggenschapsraad, een leerkracht en enkele ouders een werkgroep opgericht. Onze eerste actie was een landelijke actiedag ‘Op voeten en fietsen’, om ouders te stimuleren hun kinderen met de fiets naar school te brengen. Daarna hebben we het serieuzer aangepakt, met een Veilig Verkeer Plan. Dat bestaat uit drie onderdelen, namelijk de infrastructuur, houding en gedrag en informatie en communicatie. De gemeente heeft ons geholpen om het te realiseren.

“De infrastructuur is sterk verbeterd met een wegversmalling, parkeervakken, één uitgang, wachtplekken en een hek rond de school. Ook hebben we nu verkeersbrigadiers. Het heeft ons het verkeersveiligheidlabel

“Mark denkt

echt mee wanneer ik met nieuwe plannen naar de gemeente kom.”

opgeleverd. De samenwerking met de gemeente was wel de belangrijkste voorwaarde om het plan te laten slagen. Ik heb regelmatig contact met Mark, de verkeersambtenaar. Hij denkt echt mee wanneer ik met nieuwe plannen naar de gemeente kom. We proberen nu mensen op andere scholen te motiveren om ook verkeersouder te worden.”

De ambtenaar: Mark Smit “Als gemeente hebben we van 2006 tot 2009 een ton per jaar gereserveerd voor duurzame veiligheid. Gerda kwam met een compleet verkeersveiligheidplan, dus daarmee konden we gelijk aan de slag. We keken wat de problemen waren en wat de mogelijke oplossingen konden zijn. Alle mensen eromheen en ook de politie werden erbij betrokken. Niet alleen de infrastructuur was een probleem, maar we hebben ook het gedrag van de mensen aangepakt.

“Normaal helpen we burgers wanneer ze een vaag idee hebben. Nu hoefden we het plan van Gerda alleen nog maar met behulp van onze expertise uitvoerbaar te maken. Die medewerking van onze kant is wel absoluut noodzakelijk, want wij kennen de wetten. Wij weten bijvoorbeeld dat in deze situatie kanalisatiestrepen beter zijn dan zebrapaden, en dat dwarsparkeerplaatsen bij een school gevaarlijk zijn. Zo konden wij behalve een financiële ook zeker een inhoudelijke bijdrage leveren.

“Gerda is zeer gedreven en had al een heel plan voorbereid. Ze had echter ook geluk; als wij niet toevallig dat geld beschikbaar hadden, was het een stuk lastiger geweest. Dan was het verzoek eerst nog naar B en W en de raad gegaan, nu was de afweging al gemaakt. Zoals het met OBS De Waarborg is gegaan, is wel uniek. We zouden het liefst verkeersouders aanstellen op elke school, maar dat is niet zo gemakkelijk. Veel mensen hebben geen tijd, dus er is weinig animo voor.”

“Die medewerking van onze kant is wel absoluut noodzakelijk, want wij kennen de wetten.”

Le sse n uit he t lee r tra jec t:

48

Rollen voor de faciliterende ambtenaar In het contact met de initiatiefrijke burger neemt een ambtenaar altijd een bepaalde houding aan. De ene ambtenaar is afwachtend, de andere juist actief. De ene gemeente stelt alleen zijn netwerk ter beschikking, de andere gemeente heeft zelfs een aanjager aangesteld. We onderscheiden tien rollen die een ambtenaar kan ‘spelen’. De reactieve houding is afwachtend: kijk wat er op je af komt en waar je als gemeente de helpende hand kunt bieden. De proactieve houding houdt in: zoek de initiatieven op, ga daarop in en kijk hoe je het initiatief verder kunt helpen. Welke houding en rol het beste werkt, verschilt per initiatief en per initiatiefnemer. (Zie ook: verschillende initiatieven op pagina 62).

Vijf reactieve rollen Luisteren

Kennis overdragen

Faciliteren begint met luisteren en met vragen wat ervoor nodig is om

In gesprek met de burger is de ambtenaar de deskundige op het gebied

een initiatief tot een succes te maken. Volgens een notitie met ervaringen

van de overheid. Hij kent de regels, gebruiken en procedures. Burgers

van GreenWish, een platform voor duurzame initiatieven (zie pagina 59),

hebben behoefte aan uitleg, zodat ze weten wat ze wanneer en in welke

klinkt dit eenvoudig, maar is het lastig, omdat een ambtenaar gewend is

volgorde moeten doen.

een oplossing te zoeken. Luisteren vraagt om een dienstbare houding: ‘wat heb je nodig?’, in plaats van: ‘hoe zou ik het oplossen?’. Een amb-

Actief doorverwijzen

tenaar kan eigenlijk alle nu volgende rollen spelen door eenvoudig te

De overheid heeft toegang tot een breed netwerk van mensen (intern en

luisteren en daarna zijn keuze te maken.

extern) die iets voor een initiatief zouden kunnen betekenen. Ambtenaren die daarin makkelijk bewegen kunnen zeer behulpzaam zijn door

Signaleren wat er speelt

burgers met anderen in contact te brengen over hun initiatieven.

Kennis van activiteiten waarmee burgers bezig zijn, is belangrijk voor overheden, ook als zij niet direct de capaciteit hebben om mee te doen.

Erkenning geven

Het eenvoudig signaleren van burgerinitiatieven is daarom van belang

De overheid is de afgevaardigde van de publieke zaak. Burgers willen

voor het gesprek binnen de overheid.

zeker weten dat hun initiatief niet haaks staat op overheidsbeleid. Die

49 erkenning geeft burgers de zekerheid dat het goed is wat ze doen. Ook is het belangrijk in het contact met anderen wanneer een burger kan zeggen dat de overheid achter het initiatief staat. Daarnaast geeft het hem het gevoel dat hij serieus genomen wordt en dat hij wordt gewaardeerd.

Faci literen en st i mu leren bi n nen de Wmo ( Wet maatschappelijke ont w i k keli ng) Fac ilitere n: geef de r uimte! Ook in het kader van de Wmo moet inhoud worden

Vijf proactieve rollen Actief zoeken

gegeven aan het begr ip ‘ faciliteren’. Dat betekent over igen s niet dat we het helemaal moeten uitschr ijven in concrete taken. Het gaat allereerst om

Sommige ambtenaren zijn meer dan alleen antenne in de wijk. In plaats

r uimte geven. ‘Ruimte geven’ i s van belang voor het

van signalen af te wachten, gaan zij actief op zoek. Zij zijn constant in ge-

st imuleren van maatschappelijk meedoen. Een wijk

sprek met buurtbewoners, zodat ze het overzicht houden en niet verrast worden.

moet beschikken over voldoende f ysieke ‘van zelfsprekende ont moet ingsr uimten’. Die vergroten de kan s op het ontstaan van infor mele init iat ieven. Het gaat om openbare r uimtes, mult if unct ionele wijkcen-

Inpassen in beleid Als een bestaand of ontluikend burgerinitiatief mooi past in voorgeno-

t ra, brede scholen etc. Naa st f ysieke r uimte hebben act ieve burgers ook r uimte nodig al s het gaat om wet en regelgeving. Het gaat dan bijvoorbeeld om

men beleid, kan een ambtenaar daar gebruik van maken. De gemeente

wijkbudget ten ( f inanciële r uimte), mogelijkheden

kan een succesvol initiatief eventueel ook opschalen naar andere ge-

voor loopbaanonderbreking, zorgverlof (t ijd) en het

meenten of regio’s. Initiatiefnemers zijn niet altijd bereid hieraan mee te

vereenvoudigen van inbreng van burgers (minder st rakke regelgeving). Faciliteren betekent ook dat

werken, maar willen waarschijnlijk wel hun kennis en ervaring beschik-

burgers een beroep k unnen doen op desk undigheid

baar stellen. (Zie casus verkeersveiligheid op pagina 46)

(van ambtenaren, opbouwwerkers) bij het reali seren van hun plannen.

Een zetje geven

St imulere n: nodig men se n uit

Als burgers in een gesprek aangeven een initiatief te willen starten, dan

Naa st het faciliteren k unnen we burgers st imuleren.

kan een actieve ambtenaar daarop inspelen en zich als initiator opwer-

T ijden s een ex pert meet ing C ivil Societ y in decem-

pen, mits dit past in het beleid, of passend gemaakt kan worden.

ber 2006 stelde men voor hier voortaan het begr ip ‘uit nodigen’ voor te gebr uiken. De meest ef fect ieve manier van uit nodigen i s de persoonlijke benader ing.

Stimuleren Een ambtenaar kan zowel gevraagd als ongevraagd burgers met woorden en daden stimuleren. Zo helpt hij bij vergunningen, of bij fondsen-

Men sen willen graag aangesproken worden over hun bijdrage al s persoon. Uit nodigen i s maat werk. Uit nodigen betekent ook ‘ laten z ien wat de mogelijkheden z ijn’. Of door het st imuleren van de invoer ing

werving, mits het beleid hem daartoe in staat stelt, of het beleid daarvoor

van de maatschappelijke stage in het onder wijs,

kan worden gewijzigd.

waarbij scholieren kenni s maken met het vr ijwilligerswerk en er ook st udiepunten voor kr ijgen. Een voor waarde voor het ontstaan van init iat ieven van

Met middelen ondersteunen

groepen men sen i s contact, ont moet ing en vert rou-

Een geschikt burgerinitiatief heeft behoefte aan middelen en snelheid.

wen. Om deze zaken te laten ontstaan i s vaak veel

Een aanjager zorgt daarvoor. De overheid kan initiatieven ondersteunen door ze te financieren (door opdrachtverstrekking of subsidiëring). Ook

t ijd nodig, en het begint du s met ‘contactleggingsk unde’, het bij elkaar brengen van men sen.

kan een aanjager bijvoorbeeld gebouwen of andere middelen beschik-

Uit: verschillende not it ies over Wmo en civil societ y,

baar stellen.

V NG en gemeente Am sterdam, 2006.

50

Is dit in lijn met het beleid? Misschien wel niet... Hoe houden we het onder controle? Misschien wel niet... Wat moet ik nu doen? Misschien wel niets...

Bekende vragen... Lastige antwoorden... Laten we zeggen hoe het is. De derde generatie burgerpartici-

koppen rollen! Fijn vooruitzicht!’

patie heeft iets tegennatuurlijks. Tenminste, vanuit het per-

En toch, wees eens eerlijk. Als u nu dingen doet die burgers

spectief van de ambtenaar. Zeker dat van de klassiek geschool-

zelf ook (en misschien zelfs wel beter) kunnen... dan bent u

de ambtenaar. En ook van de ideologisch bevlogen bestuurder.

zichzelf toch van de straat aan het houden?

Want deze nieuwe ontwikkeling vraagt niet om sturen en regelen. Derde generatie burgerparticipatie slaagt alleen wanneer

Misschien is er meer dan ooit overzicht en toezicht nodig.

ambtenaren en bestuurders leren loslaten. Het initiatief bij

Misschien juist wel bij burgerinitiatieven. Misschien is het

de burger laten. Niets doen dus...

de kunst om een nieuwe houding te vinden, de rol opnieuw te definiëren. Durven vertrouwen, durven loslaten. Waar mogelijk

Wij horen het u al zeggen: ‘Maar dat kan toch niet! Wat is dan

van sturen en controleren naar signaleren, faciliteren en on-

nog onze toegevoegde waarde? Bij de eerstvolgende bezuini-

dersteunen. Laten gaan wat goed gaat, en ingrijpen waar nodig.

gingsronde liggen we eruit! Bovendien loopt het in een aantal

Dat is misschien in de ogen van de burger ‘niets doen’. Maar u

gevallen fout en wie heeft het dan gedaan? Precies, de ambte-

weet wel beter, het is harder (en leuker!) werken dan ooit.

naar die weer ‘niets’ gedaan heeft. Of de politiek. Moeten er

51

Marieke Arends van de Gemeente Hengelo: “Soms is het beter het initiatief bij de burger te laten. Wij van de overheid kunnen dan signaleren, faciliteren en ondersteunen als gewenst. Dat laten gebeuren is misschien nog wel een van de moeilijkste zaken: want geloven we niet allemaal in die maakbare samenleving waar de overheid, of toch op zijn minst wij wijkwerkers, een hele belangrijke en nuttige rol speelt? Aan de kant dus (soms) met onze dikke-ik: lang leve het burgerinitiatief!!”

!"

Jongerenvereniging Nieuwerkerk a/d IJssel wil ook een eigen locatie

Het project: Jaqueline en Ed van Gelderen richtten Jongerenvereniging Voor en Door Jongeren (VEDJ) op uit onvrede over de al bestaande jongerensociëteit in Nieuwerkerk aan den IJssel. Ze stelden hun huis en achtertuin open voor alle Nieuwerkerkse jongeren en organiseren drugsinformatieavonden, feesten en andere activiteiten. De afdeling bestuurszaken van de gemeente gaf de benodigde vergunningen af, maar ze krijgen weinig subsidie en de gemeente helpt niet met het zoeken naar een nieuwe locatie.

!# De initiatiefnemer: Jaqueline van Gelderen “Ik ben jaren geleden als vrijwilliger begonnen bij jongerenvereniging Taverna, maar ik was steeds minder tevreden. De jongeren moeten centraal staan, maar die kregen veel te weinig aandacht. Ik ben in 2004 opgestapt, samen met een harde kern van jongeren, en heb ze meegenomen naar mijn achtertuin. Mijn huis staat dag en nacht voor ze open.”

“Veel van die harde kern zijn hangjongeren. Je moet ze motiveren om niets te slopen, bijvoorbeeld door nachtspellen en andere leuke dingen te doen. We organiseren veel feesten, maar ook infoavonden en werkgroepen. De afgelopen keren hebben we voor een feest het scoutinggebouw afgehuurd. Dat was elke keer heel gezellig, maar opeens kregen we geen drankvergunning meer. We hebben het feest toch door laten gaan, mét drank, want anders gaan ze de straat op, rotzooi uithalen. Maar we kregen wel mooi een boete van negenhonderd euro!”

“De gemeente stimuleert ons niet om door te gaan, terwijl veel mensen blij zijn dat we die jongens van de straat houden. Helaas vindt de gemeente dat er al een vereniging is, terwijl er genoeg hangjongeren zijn voor twee verenigingen. Taverne krijgt een structurele subsidie, maar dat is niet eens het probleem. We

“Ik ben in 2004 opgestapt, samen met een harde kern van jongeren, en heb ze meegenomen naar mijn achtertuin.”

zouden zo graag een eigen locatie hebben. Een stukje grond is al genoeg, het bedrijfsleven heeft al aangeboden er iets op te bouwen. Mijn huis staat dag en nacht voor ze open, maar ik heb geen villa, het wordt te klein.”

De medewerker van de afdeling Bestuurszaken, Nieuwerkerk aan den IJssel “De VEDJ heeft voor diverse evenementen een vergunning aangevraagd. Leuk toch, we hebben zelden wat geweigerd. Wel kijken we of het past in de plannen van andere organisaties. De stichting is bij ons langs geweest voor een eigen honk, maar dat is voorlopig niet te realiseren. Alleen met een eigen stek kunnen ze een eigen horecavergunning kunnen krijgen. Nu huren ze een locatie en daar zit een maximum aan voor het schenken van drank. Daar waren ze overheen, vandaar de weigering voor een vergunning.”

De medewerker van de afdeling Welzijn, Nieuwerkerk aan den IJssel “Een stichting komt voor subsidie in aanmerking als de activiteiten niet al door een andere stichting worden uitgevoerd. Wij geven Taverna, tegenwoordig Stichting Jeugdwerk Nieuwerkerk, al subsidie, dus alleen als VEDJ aangeeft dat de activiteit wezenlijk anders is, krijgt ook deze stichting subsidie.”

“Ik vind het erg goed dat de stichting zelf met activiteiten komt. De gemeente is tenslotte voorwaardenscheppend, wij zijn er niet om zelf activiteiten te ontplooien. Wel is ons beleid dat de Stichting Jeugdwerk Nieuwerkerk verantwoordelijk is voor de uitvoering van ons jeugdbeleid. Maar we noemen VEDJ in onze Nota Jongerenbeleid als één van de vele vrijwilligersorganisaties. Ze zijn altijd vrij om een activiteitensubsidie aan te vragen en we geven ze ook bijna altijd wel een bedrag.”

“Jammer dat het beeld nu ontstaat dat we ons niet ruimhartig opstellen.” “Om in aanmerking te komen voor subsidie, moet de VEDJ zich goed kunnen onderscheiden van het andere jeugdwerk.”

54 Door Jurgen van der Heijden

De om weg via de overheid “Als De Muur valt, zullen ze zich in

wordt de omweg via Den Haag genomen.

open voor initiatief van bedrij-

die landen niet kunnen redden”. Wie

Vanwaar toch die omweg, en kunnen

ven, maatschappelijke instellingen,

kent ‘m niet, de uitspraak die zowel

wij onszelf nog wel redden?

burgers en lagere overheden. Er is wel degelijk heel veel ruimte om

vóór 1989 als daarna veel werd gedaan. Bedoeld werd dat de bevolking

In de gemeente waarin ik woon, vra-

onszelf te redden, maar de reflex om

van communistische landen zo afhan-

gen eenentwintig maatschappelijke

de oplossing in Den Haag te zoeken,

kelijk van de centrale overheid was

organisaties de gemeenteraad een

maakt deze eenentwintig organisaties

geworden, dat mensen zelf geen pro-

motie aan te nemen waarin minister

daarvoor blind.

blemen meer zouden kunnen oplossen.

Dekker (inmiddels afgetreden, red.)

De probleemoplossende overheid zit

Deze uitspraak schiet mij telkens te

wordt gevraagd haar huurbeleid te

in de hoofden van ons allen. Hoe

binnen wanneer ik mensen in Neder-

veranderen. Deze organisaties we-

komt die daarin en hoe krijg je

land als in een reflex om de overheid

ten zelf ook wel dat het niets zal

die eruit? Die vraag is te lastig

hoor vragen. Die reflex is om bij

uithalen, maar komen blijkbaar niet

om hier te beantwoorden, maar moet

problemen onmiddellijk de centrale

verder dan dit. Wat een onmacht! En

wel een antwoord krijgen. De schade

overheid te zien als diegene die de

dat terwijl, zeker op het terrein

wordt anders te groot. Bijvoorbeeld

problemen oplost, en vervolgens na-

van de volkshuisvesting, zo’n enorme

omdat deze eenentwintig organisaties

tuurlijk om die overheid te vragen.

dynamiek gaande is. Daarin speelt

hun potentieel niet benutten, en zo

In plaats van te kijken naar jezelf

de centrale overheid een rol, maar

niets voor de gemeente en de gemeen-

en anderen in de directe omgeving,

ligt het veld meer dan ooit wijd

schap kunnen betekenen. Hoeveel meer

55

maatschappelijk potentieel blijft

kundige publicaties. Die zijn vooral

exponentieel, en vindt een meerder-

elders om deze reden onbenut? De val

geschreven vanuit verwondering over

heid daarvan plaats in samenwerking

van De Muur heeft in naam de vrije

samenwerking: dat zoiets voorkomt!

tussen zeer uiteenlopende partijen.

wereld vergroot, maar in hun hoofd

Kijk naar de economie waarin samen-

Overheden leren daaraan mee te doen,

houden velen zichzelf onvrij door

werking vaak wordt beschouwd als

bedrijven zien hier grote kansen.

zich te onderwerpen aan een fictie-

kostenpost (transactiekosten), die

Met andere woorden, er is onmisken-

ve overheid. Gelukkig zijn er ook

je maar beter kunt vermijden. Niet

baar een leerproces gaande. Belang-

steeds meer mensen die hieraan ont-

gezegd is dat samenwerking een reflex

rijk is om te onderkennen hoe fun-

snappen. Mensen die je overal kunt

moet zijn, maar toch is de vraag

damenteel dit is, omdat mensen zich

vinden. Binnen bedrijven en maat-

interessant waarom het dat niet

zo bevrijden van een fictief idee van

schappelijke instellingen, onafhan-

is, omdat het toch zo natuurlijk

onmacht en onvrijheid.

kelijk, en ja, ook bij centrale en

is samen met anderen problemen op

decentrale overheden. Én: zij werken

te lossen. Waarom niet direct naar

Jurgen van der Heijden

samen.

jezelf en anderen kijken? Kunnen we

Werkt als adviseur voor AT Osborne

‘Meervoudige Samenwerking’, in door-

dat leren en zo die rare omwegreflex

en is verbonden aan de Universiteit

dachte en slimme vormen, blijkt een

afleren?

van Amsterdam.

krachtig alternatief voor de centra-

Over het afleren van die omweg ben ik

le overheid, maar zit bepaald niet

optimistisch, omdat velen dat tegen-

als een reflex in ons hoofd. Kijk

woordig doen. Zo groeit de hoeveel-

naar de meerderheid van de bestuurs-

heid burgerinitiatieven momenteel

Het per spe ctie f van de init iat ief nem er

56

Wie zijn dat nou, die actieve burgers? Ra pp or t `Wat bu rg er s be zie lt` In 2006 heeft de Universiteit van Amsterdam ( UvA) onderzoek gedaan naar burgerinitiatieven. Het rapport ‘Wat burgers bezielt’ is de neerslag van dit onderzoek. Het maakt deel uit van het onderzoek ‘Burgerschap in lichte gemeenschappen’, dat wordt uitgevoerd in het kader van het Stedelijk Innovatieprogramma van NICIS en NWO. De auteurs van ‘Wat burgers bezielt’, Menno Hurenkamp, Eveline Tonkens en Jan Willem Duyvendak, hebben in de periode van 1 januari 2006 tot 28 september 2006 404 organisaties ( of burgerinitiatieven ) geïnterviewd. Het doel van het rapport is om te inventariseren hoe hedendaagse burgerinitiatieven eruit zien, wat hun doelen zijn, wie ze stichten en gaande houden en wat de verschillen en overeenkomsten zijn tussen de diverse initiatieven.

Prof iel van de initiatiefnemers Volgens de auteurs van ‘Wat burgers bezielt’ zijn

voorkomen en op te lossen van belang. Extern

op duurzame initiatieven. Mensen die niet zelf

zijn vooral organisatie- en netwerktalent erg nut-

met een initiatief komen, maar een bestaand

tig, evenals bureaucratische vaardigheden.

initiatief van GreenWish ondersteunen, zijn juist

actieve burgers in meerderheid wit, ouder en

vaak mannen van boven de 55 jaar. Veel mensen

hoger opgeleid. Hoger opgeleiden worden niet

Ook GreenWish, platform voor duurzame

die met pensioen gaan, stellen eventueel tegen

alleen vaker gevraagd om vrijwilliger te worden,

initiatieven, heeft onderzoek gedaan naar het

betaling hun kennis beschikbaar aan anderen.

onderwijs vergroot ook politieke, bureaucrati-

profiel van dé initiatiefnemer. Veel van hen zijn

sche en sociale vaardigheden, zelfvertrouwen

‘ervaren’ actieve burgers: de helft is ook actief

en empathisch vermogen. Dergelijke kennis en

in andere organisaties, en nog eens tien procent

vaardigheden zijn volgens ‘Wat burgers bezielt’

was dat in het verleden. De initiatiefnemers

Uit het rapport ‘Wat burgers bezielt’ blijkt dat

voor het opzetten en draaiende houden van bur-

die een duurzaam plan indienen bij GreenWish

de meeste initiatiefnemers leefbaarheid (onder-

gerinitiatieven van groot belang. Voor de interne

zijn relatief vaak vrouw in de leeftijd 30-45. Dat

houd van de buurt, veiligheid) en solidariteit als

contacten is het vermogen om conflicten te

kan komen doordat GreenWish zich alleen richt

belangrijkste reden noemen om een initiatief te

Waarover gaan de initiatieven?

1

57 beginnen. Andere veelvoorkomende thema’s zijn natuur en sport. GreenWish, dat alleen duurzame initiatieven ondersteunt maar daar een brede definitie van gebruikt, ziet dat de meeste initiatieven meerdere aspecten van duurzaamheid behelzen. Belangrijkste thema’s bij GreenWish zijn duurzaamheid in combinatie met natuur, milieu, gezondheid, voeding, sociale cohesie, kunst, welzijn, andere landbouw, asielzoekers, recreatie, contact met dieren, spiritualiteit en zingeving. De organisatie ziet vooral een toename van projecten rond de onderwerpen gezondheid, welbevinden en natuur.

Reden om met een initiatief te komen De belangrijkste aanleiding voor een initiatief is volgens het rapport ‘Wat burgers bezielt’ meestal óf een acuut probleem, óf herstructureringsplannen. Een ervaring uit het eigen leven van de initiatiefnemer, een ervaring uit het leven van iemand in de directe omgeving of een maatschappelijke gebeurtenis vormen alledrie in ongeveer gelijke mate het motief om actief te worden.

Uit ‘Wat burgers bezielt’:

f s?van de init iat ief nem er ctieburger spe per Het Wie zijn dat nou, die actieve

58

Ho og of la ag op ge le id? Onderzoekers spreken elkaar tegen over de vraag of initiatiefnemers nu hoger of juist lager opgeleid zijn. In ‘Wat burgers bezielt’ staat dat meer initiatiefnemers hoog opgeleid zijn. Maar juist hoog opgeleiden kunnen zichzelf goed redden, want zij hebben werk en kunnen zorg en onderwijs goed regelen. De buurten waar zij wonen, zijn vaak voorzien van groen en ver verwijderd van overlast. Dat kan van deze buurten een soort ‘burgerparticipatie – achterstandswijken’ maken, want er is weinig behoefte om elkaar te helpen. In de buurten waar overwegend laag opgeleide mensen wonen, bestaat grote behoefte om elkaar te helpen richting onderwijs, welzijn, zorg en werk. Ook is de behoefte aan groen en veiligheid groter, en is er meer overlast te bestrijden. Juist daar kan dan een ‘burgerparticipatie - voorsprong’ ontstaan. In een ander onderzoek, ‘Ruimte maken voor Straatburgerschap’ noemt jan willem Duyvendak het opmerkelijk dat de meest actieve bewoners juist die mensen zijn die geen vaste betrekking hebben en geen 120 % van het minimumloon verdienen.

1

59 Gr ee nW ish GreenWish is één van de weinige organisaties die zich op professionele wijze inzet voor burgerinitiatieven. Het is een platform dat in 2003 is opgericht voor alle burgers met een initiatief op het gebied van natuur, milieu of duurzaamheid in de ruimste zin van het woord. Enerzijds helpt GreenWish initiatiefnemers bij het werven van fondsen en het leggen van contacten met organisaties. Anderzijds brengt GreenWish initiatiefnemers in contact met anderen die kunnen helpen bij de uitvoering. De afgelopen jaren heeft GreenWish zo’n 150 duurzame initiatieven van particulieren op één of andere manier ondersteund. Voorbeelden van projecten zijn ‘Kinderen van moeder aarde’ dat natuurbeleving stimuleert bij kinderen in achterstandsituaties, ‘Smaak te pakken’, een educatief kinderkookproject rondom biologische en gezonde voeding of ‘Ideewinkel Leiden’, een kennis- en ontmoetingscentrum over duurzame producten, diensten en projecten. www.greenwish.nl

60

Uit : de Volkskran t 28 oktober 2006

De actieve burger wil graag een bloemetje van de overheid. Om burgers tot actieve zelfre dzaamhei d te ver leiden, is het nodig dat de overheid zich terugtrekt. zo is het idee. Klopt niet. De ove rhei d doet er beter aan betrokken te blijven. Door Menno Hurenkam p, Evelien tonkens en Jan Willem Duyven dak

61

Poseidon Ams terd am

Door Age Niels Holstein

De ‘Vitale coalitie’ als bestuurlijke trend

Poseidon is een Amste rdamse leergroep van experts die kennis en ervaring delen over wij kontw ikkeling en empow erment. Het Ontwikkelingsbe drijf Amste rdam faciliteert dit net werk, dat bestaat uit zo’n 300 mensen afkomstig uit de ambte lijke wereld in de regio Amsterdam en tev ens investeerders, cor poraties, wetenschappers en adviseurs. Op 16 november 2006 von d het Poseidon-congres ‘Activeren en ver bin den’ plaats in het NOVA Esprit College, waarbij veel verschille nde projecten werden gepresenteerd.

[...]

vaak te kort. In dit soort gevallen

Maar het komt ook voor dat andere in-

Het WRR rapport Vertrouwen in de

neemt de gemeenteraad geen politiek

stellingen het voortouw nemen.

Buurt maakt deel uit van een be-

besluit en wordt er dus ook niks vol-

stuurskundige trend. Er is veel

gens gebruikelijke ambtelijke proce-

Er lijkt dus wat nieuws aan de hand

aandacht voor hardnekkige maatschap-

dures ‘weggezet’ of ‘uitgerold’. Het

in de grote steden. Hoe we deze trend

pelijke problemen in de arme wijken

zijn ook niet de welzijnsactiviteiten

in beleid en praktijk politiek moeten

van de grote steden. Nieuwe methoden

die door de gemeente in jaarlijkse

duiden is niet altijd even duide-

worden uitgeprobeerd om die wijken te

rondes gesubsidieerd worden. Nee, de

lijk. Is een vitale coalitie links

verbeteren. Zeer velen zijn enthousi-

betrokken partijen ervaren het als

of rechts? Is het een toppunt van

ast over burgerinitiatieven met een

hun eigen verantwoordelijkheid iets

liberalisme dat mensen weer op eigen

op het eerste gezicht nogal klein-

te doen.

verantwoordelijkheid worden aange-

schalig karakter. Ze komen tot stand

sproken, of is het juist het ultieme

in een coalitie tussen bewoners, lo-

Deze vitale coalities hebben een

succes van de klassiek sociaal-de-

kale overheden en woningcorporaties,

nieuw soort aantrekkingskracht. Ze

mocratische investeringen in soci-

de politie en allerlei professionele

zijn lokaal geworteld, maar staan wel

ale vernieuwing en opbouwwerk? Mag

welzijnsorganisaties.

in verband met de ‘grotere wereld’.

Balkenende hosanna roepen over deze

Mensen worden deel van een netwerk,

hernieuwde vitaliteit van het maat-

Vitale coalitie is een nieuw magisch

maar niet op een passieve manier. Er

schappelijke middenveld? [...]

begrip voor dit soort netwerken of

is geen paternalisme. Vaak zijn er

gelegenheidsverbanden, geïntroduceerd

één of twee gepassioneerde woordvoer-

Age Niels Holstein

door Pieter Tops. De oorsprong is dat

ders die het netwerk een duidelijk

Projectmanager stedelijke vernieuwing

groepen bewoners, professionals en

profiel geven. Ze ventileren een wij-

in Geuzenveld-Slotermeer.

soms lokale politici gezamenlijk een

gevoel dat tot actie prikkelt. Wie

urgent probleem in de eigen wijk wil-

het initiatief neemt en wie de over-

‘Uit: ‘Nieuwe bestuurlijke trends in

len oplossen: het tegengaan van ver-

hand krijgt, verschilt per project:

de stad. Eigen verantwoordelijkheid

loedering in de wijk, een cultureel

Soms is het de gemeente, maar soms

staat centraal’, een essay op basis

programma voor de wijk opzetten, etc.

komt het initiatief echt van onderop

van het congres Activeren en Verbin-

Regulier gemeentelijk beleid schiet

en is de overheid er ingesprongen.

den van Poseidon

Het per spe ctie f van de init iat ief nem er

Verschillende initiatieven,

verschillende behoeften De auteurs van ‘Wat burgers bezielt’ onderscheiden vier verschillende soorten initiatieven. Zij maken het onderscheid door van verschillende grote en kleine burgerinitiatieven de hechtheid van de organisatie ( het contact tussen de leden ) en de verwevenheid van de organisatie ( externe contacten met de overheid en met andere organisaties) te onderzoeken. Dat leidt tot het volgende schema:

Veel extern contact (verweven)

Weinig extern contact (verweven)

Veel intern contact (hecht)

Federatieve initiatieven

Coöperatieve initiatieven

Weinig intern contact (los)

Netwerkende initiatieven

Lichte initiatieven

62

1

63 tabel 1: typen burgerinitiatieven Omdat de initiatiefnemers niet allemaal op dezelfde manier georganiseerd zijn en ook op verschillende manieren tot hun doel komen, verwachten ze andere dingen van de overheid. Uiteraard is het handig als ambtenaren weten welke initiatieven het op eigen kracht redden, welke juist veel ondersteuning nodig hebben en in welke vorm. Daarom is het maken van het onderscheid van wezenlijk belang. Waarop zitten de verschillende initiatieven nu eigenlijk te wachten?

Lichte initiatieven:

houden, maar die wel veel samenwerking en

zwevende clubs. Solidariteit en ontplooiing zijn

De initiatiefnemers onderhouden zowel onder-

contact met de overheid en met andere orga-

vaak belangrijke doelstellingen. Het succes van

ling als met de buitenwereld weinig contact: het

nisaties zoeken: het zijn losse, verweven clubs.

het initiatief wordt eerder afgemeten aan het

zijn losse, zwevende clubs. Het gaat veelal om

Onderlinge samenwerking staat hier in het teken

functioneren van de club zelf, dan aan het berei-

waakzame, maar betrekkelijk solitair opererende

van het bereiken van doelen, gezelligheid is van

ken van externe doelen.

burgers. Ook kunnen ‘slapende’ initiatieven

ondergeschikt belang. Hieronder vallen vaak

hieronder worden geschaard. In lichte initiatie-

wijk- en buurtinitiatieven. In dit soort initiatieven

Waaraan hebben zij behoefte?

ven zijn eerder middelbare en lager opgeleiden

participeren vaker hoog opgeleiden. Zij werven

- Meer betrokkenheid van de overheid.

actief, dan hoger opgeleiden.

over het algemeen gemakkelijker subsidie en

- Meer bezoekjes, meer signalen dat de over-

werken ook vaker in een democratisch collectief,

heid ziet wat de actieve burgers aan het doen

Waaraan hebben zij behoefte?

in plaats van onder één autocratische voortrek-

zijn.

- Meer betrokkenheid. Ze hebben vaak niet

ker.

- Waardering en erkenning.

gekozen voor de geringe mate van contact

Waaraan hebben zij behoefte?

- Pas daarna: behoefte dat de overheid daad-

met de overheid.

- Meer waardering. Het contact dat men heeft

werkelijk naar hen en hun ideeën luistert. Ten

met de overheid is lang niet altijd bevredi-

eerste heeft men elkaar al en ten tweede zijn

gend.

de coöperatieve initiatieven meer gericht op

- Serieus genomen worden en een makkelijker ingang op het gemeentehuis. - Pas daarna: meer informatie, meer waardering en meer subsidie. - Het subsidiebeleid: de bedragen hoeven niet

- Meer weerklank en een beter luisterend oor.

het aanvullen dan op het corrigeren van de

- Subsidiebeleid: kan gerichter en met hogere

overheid.

eisen aan de verantwoording.

- Subsidiebeleid: lage drempel.

hoog te zijn, maar de drempel moet laag zijn. Coöperatieve initiatieven:

Federatieve initiatieven:

Netwerkende initiatieven:

Initiatiefnemers van coöperatieve initiatieven

Burgers die zich met deze initiatieven bezighou-

Dit zijn organisaties of initiatieven waarvan de

hebben onderling veel contact, maar zoeken

den hebben én onderling veel contact én gaan

‘deelnemers’ onderling weinig contact onder-

weinig de buitenwereld op. Het zijn hechte maar

ook veel contact aan met de buitenwereld. Het

de init iat ief nem er f van ctie spe per Het Verschi llende initiati even, versch illende behoef ten

zijn hechte, verweven clubs. Het federatieve

Verschil met GreenWish

initiatief is de meest voorkomende variant. Vaak

Interessant is het verschil tussen het rapport

draagt een lokale overheid of bijvoorbeeld gro-

‘Wat burgers bezielt’ en de ervaringen van

ter instituut op de achtergrond ook zorg voor

GreenWish. GreenWish meent namelijk dat de

het welzijn van het initiatief. De doelstellingen

meeste initiatiefnemers zo min mogelijk contact

lopen ver uiteen.

willen met de overheid en zo zelfstandig moge-

64

De Behoeftepiramide

lijk willen zijn. Subsidie is voor hen het belangWaaraan hebben zij behoefte?

rijkste, terwijl betrokkenheid en een luisterend

- Nog meer subsidie, sterker dan bij de andere

oor volgens ‘Wat burgers bezielt’ in eerste

initiatieven. - Pas daarna: Meer betrokkenheid en beter luisteren. - Subsidiebeleid: kan gerichter en met hogere eisen aan de verantwoording.

instantie het belangrijkste zijn. De verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat de initiatiefnemers van GreenWish voor het merendeel tot het vierde type, namelijk de federatieve initiatieven behoren. Dan hebben ze inderdaad vooral

Wanneer binnen een initiatief de mate van

behoefte aan subsidie.

onderling en extern contact gering is, dan

Verbetering van het beleid

is er met name behoefte aan betrokkenheid

Onderstaande tabel maakt nog eens duidelijk

van de overheid. Het gaat er bij deze initi-

wat de verschillende typen initiatiefnemers vin-

atieven niet direct om dat ze geld krijgen

den dat er moet veranderen aan het overheids-

of hun voorstellen op de agenda van de

beleid.

gemeenteraad terugzien. Men ervaart een gebrek aan belangstelling van de overheid.

Neemt het contact toe, zowel onderling als naar buiten toe, dan groeit de behoefte om serieus genomen te worden. Betrokkenheid is nu niet langer het grootste probleem, de initiatiefnemers willen nu ook echt dat er naar hen wordt geluisterd.

Zit het initiatief ten slotte ruim in zowel de interne als de externe contacten, dan overheerst richting de overheid de behoefte aan (meer) subsidie.

1

65

$$

Sporthal krijgt nieuw plein dankzij actieve burger Stich tin g Kan w él

De stichting Kan wél is een initiatief van het LSA, een onafhankelijke vereniging van bew onersorganisaties. Kan wél is erop gericht om bewoners te steune n die hun eigen buurt beter willen maken. De stichting werkt me t ontwikkelingswerke rs, die tot nu toe in elf ste den actief zijn . Bewoners met een goe d idee kunnen de ontwikkelingswerker benaderen, waarna dez e zorgt voor de begeleiding, nanciering en publicitaire aan dac ht. De bewoner voert het plan zelf (of met anderen) uit. www.kanw el.nl

Het project: Als Hava Göktekin ging sporten bij Chokugym aan de Wachterstraat in Zaandam, kreeg ze vaak natte voeten van de plassen voor de deur. Het plein was verwaarloosd en de grond verzakt. Toen klagen bij de gymzaal en de gemeente niets oploste, besloot Hava zelf actie te ondernemen. Ze verzamelde het benodigde geld met behulp van de ontwikkelingswerker van Stichting Kan wél en motiveerde vervolgens een groep buurtbewoners om samen het plein op te knappen.

$% De initiatiefnemer: Hava Göktekin “Ik vond het nodig dat het plein werd opgeknapt, want de gymzaal heeft een belangrijke functie in de wijk. Poelenburg is een achterstandswijk: we moeten de jongeren van de straat houden, anders krijg je ellende. Als het er netjes uit ziet, blijft het ook zo en trek je geen narigheid aan, zoals drugsdealers.

“De gymzaal had geen geld om iets aan het terrein te doen en ook de gemeente zei geen budget te hebben voor een opknapbeurt. Dat de gemeente geen budget had, vond ik echt jammer; we betalen toch belasting? Ik wilde niet nog een winter wachten en bedacht dat het ook op een andere manier kan. Toen ik in de krant een artikel las over de Stichting Kan wél, heb ik de ontwikkelingswerker van die stichting benaderd. Zij heeft mij geholpen in het contact met de wijkbeheerder en meegedacht over het probleem.

“Wij kregen via de wijkbeheerder een deel van het wijkbudget en twee mensen om het voorwerk te doen. De rest hebben we zelf gedaan; met zo’n dertig mensen uit de buurt hebben we twee weekenden en een paar avonden gesjouwd. Uiteindelijk is het gelukt. Van de gemeente hebben we achteraf helaas geen reactie meer gehad als blijk van waardering. Ik zou het wel waarderen als de gemeente iets meer had meegedacht. Als zij met ideeën komen, zorgen de burgers wel voor de uitvoering.”

“Ik vond het belangrijk dat het plein werd opgeknapt, want de gymzaal heeft een belangrijke functie in de wijk.”

De ambtenaar: Els Floris, Wijkmanager “We hebben eerst gekeken wiens verantwoordelijkheid het beheer van het terrein was. In een twintig jaar oud contract stond dat de sportschool het gebouw mocht gebruiken, op voorwaarde dat ze het zelf zou onderhouden. Daarom konden wij niet bij de afdeling onderhoud aankloppen voor de ‘gewone’ beheergelden. Toen hebben we een speciaal wijkbudget voor zulke zaken aangeboord.

“Ik vond het een prima initiatief van Hava, hoewel ik van tevoren bang was dat het niet zou afkomen. Wij hebben materialen geleverd en het grove werk laten uitvoeren. De rest hebben de buurtbewoners zelf gedaan. Toen bleek dat het werk inderdaad behoorlijk zwaar was, omdat de stoepranden erg zwaar bleken, vroeg Hava of wij niet konden helpen. Ik heb haar toen herinnerd aan de afspraak dat ze het zelf zouden doen. We hebben wel een hulpmiddel aangeboden om die zware stoepranden te verplaatsen en te tillen.

“Ik denk ook dat projecten het beste werken als burgers er zelf aan meewerken. Mensen wijzen al snel naar de overheid, maar ze kunnen toch ook zelf bijdragen aan een betere leefbaarheid van hun eigen wijk. Wij kunnen als overheid wel alles doen, maar dan is het dweilen met de kraan open. Op die manier bereik je ook nooit die duurzame gedragsverandering bij burgers.”

“Ik vond het een prima initiatief, hoewel ik van te voren bang was dat het niet af zou komen.”

68

Stelt u zich eens voor: in principe zegt de overheid ‘Ja’ tegen elk burgerinitiatief. Alles mag, behalve als het echt niet kan. ‘Hebben jullie (zoals in de Vogelwijk in Den Haag) zelf ontdekt dat

De ‘Ja’cultuur:

honderden bomen die in jullie wijk horen

Zet jezelf eens opzij

overheid verwelkomt ieder initiatief.

te staan ‘kwijt’ zijn? Bedankt voor de tip, jullie krijgen onverwijld nieuwe bomen!’ In het klein, en evengoed in het groot: ‘Willen jullie (zoals grote institutionele beleggers nu voorstellen) met particulier (pensioen)geld de infrastructuur van Nederland op orde brengen? Snelwegen, tunnels, spoorwegen... Ga je gang! Dit zijn de kaders waarbinnen het zich mag afspelen. De overheid is er nu eenmaal niet altijd even goed voor toegerust.’ Stelt u zich eens voor... De

In de zorg is inmiddels ervaring opgedaan met ‘Ja’ zeggen. Er zijn verzorgingstehuizen (van Humanitas) waar alles mag. Dus als een nieuwe bewoner zegt: ‘Ik wil graag mijn vijf katten meenemen’ dan is dat goed. Het heeft wel even ge-

69

duurd voor dat kon worden ingevoerd. Want de weerstand was na-

bijzonder betrokken ambtenaren voorop die zien dat je bur-

tuurlijk groot. En het standaardargument ‘tegen’ was ‘Als ie-

gers gelukkig maakt door ‘Ja’ te zeggen tegen hun plannen en

dereen dat nou gaat doen...’ Maar kunt u zich voorstellen dat

voorstellen – en ongelukkig (en dwars, en ziek) door te komen

elke nieuwe bewoner vijf katten meebrengt? En het ‘Ja’ zeggen

met dooddoeners als ‘Maar als iedereen dat nou gaat doen...’

heeft een diepere reden. Het is niet ontstaan omdat mensen

Bovendien wordt langzaam maar zeker duidelijk dat burgeriniti-

geen ‘Nee’ durfden te zeggen. Het heeft een economische ach-

atieven geld opleveren omdat er nieuwe bronnen worden aange-

tergrond. Heel eenvoudig: gelukkige mensen hebben minder zorg

boord. Tot nu toe ongebruikte tijd, geld en energie. Beschik-

nodig. Kosten dus minder geld. Omgekeerd: ongelukkige mensen

baar, als we het toelaten. Dan is het niet meer de ambtenaar

ontwikkelen eerder klachten (of denken die te hebben). Kosten

of de politicus die goede sier kan maken. Maar de ambtenaar

dus meer geld. ‘Ja’ zeggen levert geld op, of minder kosten.

die dit proces in goede banen leidt en de politicus die hier de waarde van inziet, zijn misschien wel de ware helden. Omdat

Stel je nou toch eens voor... We zeggen ‘Ja’ tegen burgerinitiatieven. In Nederland gaan we alles toejuichen wat zich aan particulier initiatief aandient. We geven de burger de ruimte,

ze zichzelf opzij kunnen zetten.

Het per spe ctie f van de init iat ief nem er

70

Er varingen van

GreenWish Na enkele jaren ervaring weet GreenWish uit de praktijk wat de struikelblokken zijn waar initiatiefnemers tegenaan lopen. De grondleggers ondervonden waaraan behoefte is bij de burgers en zagen in hoeverre ambtenaren hieraan tegemoet kwamen. Of juist niet. De ervaringen van GreenWish zijn samengevat in de nota ‘GreenWish luistert de band af’. Dit zijn enkele bevindingen waarop de ambtenaar moet letten:

Op eigen kracht Volgens GreenWish worden initiatiefnemers vaak

Ondernemerschap ‘tegen w il en dank’

Over de kracht van het indiv idu en opschaling

teleurgesteld door de overheid, bijvoorbeeld

Een groeiend aantal initiatiefnemers beschouwt

Het succes van een initiatief hangt af van de

door de willekeur van sommige subsidieregelin-

het initiatief als hun werk. Ze worden ook regel-

motivatie van de initiatiefnemers. Wanneer ze

gen, door het feit dat innovatieve ideeën niet in

matig ondernemer, niet omdat ze dat willen zijn,

écht achter het idee staan, nemen ze gebrek

beleidsplannen passen en dus geen kans krijgen,

maar omdat ze voor de realisatie van hun initi-

aan inkomen en andere ongemakken meestal

door te veel en onduidelijke regels of doordat ze

atief toch een organisatievorm nodig hebben.

voor lief. De overheid heeft vaak interesse in

steeds worden doorverwezen. Het zorgt ervoor

Ook hebben ze vaak geld nodig, waardoor een

opschaling van een initiatief, maar moet hiermee

dat ze weinig verwachtingen hebben van de

commerciële activiteit bijna noodzakelijk is. Vaak

oppassen. Het is een illusie te denken dat een

overheid en van subsidieregelingen. Er is grote

neemt het ondernemerschap meer tijd in beslag

idee kan worden verveelvoudigd met extra geld.

behoefte aan autonomie, zelfbeschikking, onaf-

dan de uitvoering van het initiatief zelf. Veel

Initiatiefnemers zijn daarin vaak niet geïnteres-

hankelijkheid. Veel mensen voeren hun initiatief

initiatiefnemers hebben behoefte aan informatie

seerd en dus moet de overheid iemand anders

het liefst helemaal op eigen kracht uit, zodat

over het ondernemerschap.

zoeken die de schaalvergroting wil uitvoeren

ze geen concessies hoeven te doen. Sommige

en daarvoor gemotiveerd is. Initiatiefnemers

zoeken nieuwe allianties met bijvoorbeeld het

zijn vaak wel bereid hun kennis en ervaring ter

bedrijfsleven of vermogende particulieren.

beschikking te stellen aan wie het idee verder

1

71 wil uitvoeren. Ook financiers denken vaak ‘hoe

4 Zicht op het voortbestaan van een initiatief

6 Juiste mentaliteit van de initiatiefnemer

groter, hoe beter’. Soms wordt het project dan

vanaf de conceptfase

De initiatiefnemer moet doorzettingsver-

groter dan de initiatiefnemer van plan was, waar-

Vaak start een initiatief vanuit een experiment.

mogen en geduld hebben, maar moet ook

door het mislukt in de uitvoering.

Soms blijft het bij een kortdurend, eenmalig

coachbaar zijn en dat is soms tegenstrij-

project, maar vaker kan het initiatief interes-

dig. Bovendien is inzicht nodig in de eigen

sant zijn voor de lange termijn.

tekortkomingen en hij moet goed kunnen

Voor waarden voor een succesvol burgerinitiatief De duurzame projecten die GreenWish onder-

samenwerken. Wat nog meer valt onder ‘de 5 Oneindig scala aan noodzakelijkheden,

steunt, zijn voornamelijk grote, lang lopende

verschillend per geval

projecten, waarbij ook de rijksoverheid betrok-

Ieder initiatief heeft specifieke benodigdhe-

ken is. In een rapport van januari 2007, genaamd

den, zoals een ruimte, kennis of expertise,

‘Faciliteren van burgerinitiatieven, inzicht in de

materialen of helpende handen.

juiste mentaliteit’? Kijk daarvoor bij ‘tips aan de initiatiefnemer’ (op pag. 75).

mogelijkheden van de Rijksoverheid om burgerinitiatieven te faciliteren’ staan de voorwaarden waaraan een succesvol burgerinitiatief moet voldoen. Ook kleinere, kortdurende projecten moeten in grote mate aan deze voorwaarden voldoen, willen ze succesvol zijn.

1 Duidelijk concept en een goed plan Het moet helder zijn wat het initiatief beoogt,

St ol k sta pe lt st en en Vraag een burger die initiatief neemt wat hij nodig heeft. Het antwoord zal vaak luiden: ruimte, vrijheid, medewerking, applaus. Vraag diezelfde mensen waar ze niet op zitten te wachten. Goede kans dat het antwoord is: goedbedoelde bemoeizucht, regeltjes, vergunningen, formulieren, bijeenkomsten, overleg.

wat het doel is en welke stappen genomen moeten worden om daar te komen.

2 Kruiwagens bij stakeholders Een initiatief heeft stakeholders nodig, namelijk partijen die er belang bij hebben dat

Tijdens een bijeenkomst deelden succesvolle burgers hun ervaringen met beleidsmakers die graag wilden weten hoe dat nou werkt. Halverwege de ochtend vertrok één van de burgers. Desgevraagd zei hij: ‘Ik ga stenen stapelen!’

het initiatief wordt gerealiseerd. Om hierbij aansluiting te vinden heb je kruiwagens nodig.

3 Gevarieerd uitvoerend team Niemand beschikt over alle benodigde vaardigheden, dus er zijn meerdere mensen nodig om een initiatief tot een succes te maken.

Burgers die initiatieven ontplooien hebben geen tijd. Ze willen verder. Daarom hebben ze initiatief genomen. Ze wilden niet langer wachten. Aan de slag, aanpakken! Het zijn doeners die de ruimte nodig hebben. Mensen die hun energie richten op wat ze kunnen doen en niet in machteloze boosheid vervallen.

72 Door Leo Birza en Femke Wiersma

Zullen we dit keer echt online met burgers in gesprek gaan? Overheden weten dat burgers zich organiseren via het internet. De derde generatie burgerparticipatie krijgt door het internet een sterke impuls. Wil je als overheidsorganisatie een beetje modern zijn, dan wil je ook via het internet in contact komen met burgers. Toch gaat het vaak mis als de overheid zelf een online dialoog met burgers wil voeren. Waarom eigenlijk?

Het succes van online interactie hangt vooral af van de aangeboden inhoud. Dat is een open deur, maar die trappen we graag in, omdat hier vaak de kern van het probleem bij de initiatieven van de overheid ligt. Iedereen kan meekijken en dat maakt de overheid voorzichtig. De echte pijnpunten worden niet aangesneden. Het gaat de overheid meer om het experiment met online interactie dan om de inhoudelijke uitkomst van die interactie.

Bij een experiment krijgt de instrumentenkeuze een te grote nadruk. De organiserende overheid wil een mooie uitgebreide online toolkit op de plank hebben. En die tools moeten worden uitgeprobeerd. Als de betreffende organisatie nog geen ervaring heeft met weblogs, dan is er een bijna niet te onderdrukken verlangen om de eerstvolgende

73 Buur tspin

De Buurtspin stimuleert inwoners van Rotterdam om met behulp van een website proble men in hun eigen buu rt aan te pakken en ideeën te realiseren. De sites worden beheer d door bewoners en ondernemers in het bet reffen de gebied en mo eten onafhankelijk opereren. www.buurtsp in.nl

thema online moeten volgen.

online interactie met burgers via

initiatieven met zeer betrokken bur-

een weblog gestalte te geven. Ter-

gers, kleinschalig en met diepgang,

wijl de betrokken burgers misschien

hebben de meeste kans op succes.

Zullen we dit keer echt een online

helemaal niet in discussie willen,

Dit gegeven wordt maar al te graag

dialoog met burgers aangaan? Begin

maar alleen op een gestructureerde

genegeerd omdat cijfers meer indruk

dan met luisteren. Maak gebruik van

wijze hun ervaring met de over-

maken dan slecht meetbare effecten.

de online tools die dat luisteren mogelijk maken, zoals omgevingsana-

heidsorganisatie willen delen. Een bescheiden instrument als een online

Door de zendingsdrang wordt het

lyses en enquêtes. Ga actief meedoen

enquête zou dan veel beter passen.

internet vooral gezien als platform

met de online dialoog tussen burgers

om nieuwe informatie aan te bieden.

als er een duidelijke aanleiding is.

Een ander probleem is de zendings-

De mogelijkheden om de buitenwereld

Denk na over wat je wilt bereiken en

drang van de overheid. Als een

naar binnen te halen worden nauwe-

kies het instrumentarium dat daar

overheidsorganisatie tijd en moeite

lijks gebruikt. Want de overheid kan

bij past. Je doet het als overheid

steekt in de online dialoog, dan

via het internet ook beter leren

niet goed als je een beetje modern

moet dat wel zichtbaar zijn en dan

luisteren naar burgers. Wat wordt er

bent, maar wel als je aansluit op

wordt het succes gemeten aan de hand

allemaal door burgers gezegd over

wat er speelt in de samenleving!

van het aantal deelnemers of tenmin-

maatschappelijke thema’s op websi-

ste aan het aantal bezoekers. Soms

tes en weblogs? Een moderne afdeling

Leo Birza,

lukt dat ook, omdat een onderwerp

communicatie heeft de blogosphere

managing partner Politiek Online

inderdaad actueel is en breed in de

ontdekt en brengt af en toe verslag

en Femke Wiersma,

belangstelling staat. Vaak echter is

uit over hoe de eigen organisatie

senior adviseur Politiek Online

het onderwerp voor een veel te breed

daar genoemd wordt. Maar, eigenlijk

publiek opgezet. Juist goed gerichte

zouden beleidsmedewerkers zelf hun

Het per spe ctie f van de init iat ief nem er

74

Mo o i Z o G o e d Z o

Barrières waar initiatiefnemers tegenaan lopen

- Een burger heeft geen autoriteit. Men rea-

is in diverse gemeenten , zoals Den Bosch, Tilb urg, Almere en Hoo geveen, opgezet om de leefbaarheid van de wo on- en werko mgeving te verbeteren. In Den Bosch bijvoorbee ld dragen bewoners ideeën aan ter verbet ering van de wo on- en werkomgeving. De projectgroep Mo oi zo Goe d zo, bestaande uit bedrijfsleven, gemeente, me dia en ma atschappelijke organi saties, beo ordeelt elk idee op doelstelling en haalbaarheid. Het pro ject wordt ver volgens uitgevoerd door bewoners in samenwerk ing met de sponsors. Voorbeelden zijn de inr ichting van een activit eitencentrum, computers voor cursussen voor arbeidsongeschikte n en speeltoestellen voor diverse schole n en stichtingen. www.m ooizogoedzo.nl en www.mzgz.nl

in een beleidskader of speerpuntenlijst. Dat

- Wie, welke persoon moet je hebben? Als

geert argwanend: wie is die persoon, wat is

maakt het voor overheden en andere organi-

burger heb je meestal geen contactpersonen.

zijn/haar werkelijke belang, expertise, status?

saties lastig om ‘aan te haken’.

Je hebt kruiwagens nodig om een organisatie binnen te komen.

- (Mede) om die reden krijg je als burger op

- Wáár vind je ondersteuning? De meeste or-

voorhand weinig vertrouwen dat je je idee

ganisaties beschouwen het (nog) niet als hun

wáár zult maken. Dat wordt al snel als ont-

taak om burgers van dienst te zijn. Het kost

rechtspersoon nodig (meestal een stichting).

moediging ervaren door de initiatiefnemer.

veel tijd en de kans bestaat dat het ook nog

Dat vraagt om een stichtingsbestuur, statuten

geld kost.

en veel administratieve rompslomp, die vaak

- Iedereen vraagt om een verhaal op papier (projectvoorstel). Daaraan worden hoge eisen

- Om subsidie aan te vragen heb je een

afleidt van de kern van de zaak. - Intermediairs (zoals maatschappelijke organi-

gesteld. Het is voor de meeste burgers moei-

saties op het gebied van duurzaamheid) zijn

Uit: ‘Actief Burgerschap - realiseren van bur-

lijk om een goed voorstel te schrijven, dat is

niet altijd bekend en sommige intermediairs

gerinitiatieven’, verslag workshop en debat 12

toegespitst op of geschreven naar subsidiere-

zijn wegbezuinigd. Dat wil zeggen dat deze

december – Scoop Middelburg en GreenWish

gelingen. Goede projectvoorstellen schrijven

organisaties (bijvoorbeeld Scoop) niet meer in

is een vak apart.

hun werkprogramma hebben opgenomen het ‘ter dienste staan van mensen met initiatie-

- Een burgerinitiatief is vaak integraal en innovatief. Zelden past een initiatief naadloos

ven’.

1

75

Tip s aa n initiatie fn em er s KennisNetwerk Amsterdam en Poseidon, de Amsterdamse leergroep Empowerment, Wijkmanagement en Stedelijke Vernieuwing, organiseerden in oktober 2006 een bijeenkomst over de eigen kracht van bewoners. In drie groepen discussieerden bewoners, beleidsambtenaren én politici en professionals van dienstverlenende instellingen over wat bewoners moeten doen en laten om initiatieven tot bloei te laten komen. De discussies leidden tot de volgende tips aan initiatiefnemers: • Houd altijd zicht op je eigen kracht en hulpbronnen. • Vraag niet om geld, maar om hulp van de overheid en organisaties. • Ga aan de slag vanuit je eigen agenda, niet vanuit die van overheid of instellingen. • Geef ruimschoots bekendheid aan wat er speelt in de buurt en waarmee je bezig bent. • Geef medebewoners verantwoordelijkheid en een mandaat om taken uit te voeren. Doe het niet alleen. • Pak de thema’s aan die bij grote groepen werkelijk spelen.

• Luister goed naar wat medebewoners bezighoudt en onderbouw dat vervolgens met harde cijfers. • Stel vast wat je als bewoners zelf kunt en moet doen en wat niet. Erken je tekortkomingen. • Blijf veel en hardnekkig klagen. Dat duidt op een wens tot verandering. • Zoek steeds naar nieuwe partners en sleutelfiguren om oplossingen te bedenken. • Daag medebewoners uit na te denken over de belangen van buren die niet zo mondig zijn.

76

Een grotestadssprookje:

Het woonerf en de schijtschep Er was eens een woonerf... De Hugo de Grootstraat in het cen-

drollen bleven liggen. En er kwamen er steeds meer bij.

trum van Den Haag. Een leuke straat om doorheen te fietsen, leuk om in te wandelen. En leuk om je hond in uit te laten...

En toen was iemand het zat. Zo erg dat ‘ie dacht: ‘Ik kan die

Dus lagen er regelmatig dikke dampende drollen voor de deuren.

drol natuurlijk ook zelf opruimen...’ Dat kan, als je een

Ondanks het gemeentelijke bord aan het begin van de straat

schone straat belangrijker vindt dan een gekwetst egootje.

(‘Hier geen honden uitlaten’) en de gemeentelijke verordening

Als je die viezigheid echt strontzat bent. Als je niet meer

om de drollen van je hond zelf op te ruimen (de ‘plasticzak-

afhankelijk wilt zijn van andermans goede wil, begrip, inzet

jesplicht’). Het verbod werd overtreden, het gebod werd aan de

of beschikbaarheid. Degene die het zat was, zette een schep

laars gelapt en de wijkagent had wel wat anders te doen dan

in de hal en schepte elke drol op die hij zag. Dat hielp, het

de drollengeboden en de schijtverboden te handhaven. Maar wat

werkte! Want een schone straat schijt lang niet zo lekker. En

moet je als bewoner wanneer je geen zin hebt in stront in de

het is aanstekelijk. Bij meer bewoners van het woonerf staat

profielzolen van je kinderen of aan de wielen van je kinderwa-

nu een schep in de hal. De schijtschep. Wie een drol ziet

gen? De hondenbezitter-in-overtreding aanpakken? De gemeente

schept hem op en deponeert hem in een putje. Daarna de schep

bellen? ‘We vegen regelmatig in uw straat’ hoor je dan. En wat

een paar keer in de aarde van het gemeenteperkje steken en

dan te doen met die ene drol die natuurlijk net ná het vegen

schoon is ‘ie weer. Klaar voor de volgende. Niet uit solidari-

wordt gedeponeerd? Toch maar zelf opruimen? Zeker niet! En de

teit. Gewoon te vaak in een drol gestapt. Geen zin om je daar

77 nog langer boos over te maken. Er met

UITDAGING! S T R E T C H !

iedereen over te praten. Te bellen met

‘Jaja, zal wel!’ horen we u al denken. ‘Inder-

de instanties. Een partij tegen de hon-

daad, een sprookje... Vergeet het maar! Denk je

den op te richten. Allemaal machteloos-

nou echt dat het zo zal gaan? Mensen zijn toch

heid. Die zijn ze met hun schijtscheppen

onverbeterlijk! Burgers stellen zich tegenwoor-

nu voorbij. En ze leefden nog lang en

dig toch op als consumenten. Ze denken recht te

gelukkig.

hebben op poepvrije straten. En daaraan zelf iets doen? Ho maar! Klagen is toch volkssport

De moraal van dit verhaal? Steeds meer

nummer 1?’

mensen houden op met zeuren en gaan zelf iets doen. Maken zich niet langer

Wij willen u uitdagen. De komende maand gaat u

afhankelijk van anderen. Gaan doen wat

het zelf doen: hondendrollen opruimen. Niet al-

ze kunnen. En dat is vaak meer dan ze

leen die van uw eigen hond, want daarvoor heeft

zelf - en anderen! - denken. Zeggen niet

u natuurlijk netjes een poepzakje bij u. Nee, de

wat velen in de mond bestorven ligt:

drollen van andermans hond! Doodgewoon omdat ze

‘Daar moet de overheid nou eens iets

bij u in de straat liggen. U ziet er een... en

aan doen!’ Reageren niet met de bekende

denkt niet wat iedereen denkt (‘Wat een aso’s

reflex van beleid en wetten, regels en

wonen er toch om me heen!’). U pakt een schep en

borden. Doen iets waarvoor het systeem

deponeert de drol in het putje van de gemeente.

niet hoeft te worden veranderd. Dat geen handhaving nodig heeft. Ze lopen naar de

De buren zullen u zien. U voelt zich bekeken

winkel, kopen een schep en ruimen die

en misschien wel uitgelachen. Maar u wordt een

drol op. Omdat zij er last van hebben.

voorbeeld voor de buurt. Mensen zullen aan u

Omdat zij er iets aan kunnen, en vooral

refereren als de buurtbewoner die het lef heeft

aan wíllen doen. Ze doen het. Zelf.

te doen wat velen zouden willen en maar weinigen durven: zelf in actie komen. Kinderen zullen aan hun ouders vragen: ‘Waarom doen jullie dat niet?’ U wordt misschien wel een rolmodel, een held zelfs. U loopt het risico dat er een straat naar u wordt vernoemd.

Een ding is zeker: materieel gaat u er sowieso op vooruit. Want de waarde van uw huis stijgt onherroepelijk. Want in een straat waar dit gebeurt... daar wil iedereen wel wonen! Zeker zolang u er woont.

%&

Aanjager helpt klusjesproject Nieuwendam-Noord De Aanjager

De eerste Amsterdamse Aanjager is in septem ber 2004 benoemd in de wijk Nieuwendam -No ord. Stella Meulenbe lt is sin ds oktober 2006 voor 18 uur in de week actief als Aanjag er. De Aanjager organiseert zelf allerle i activiteiten en onders teunt bewoners bij initiatieven om de soc iale samenhang, veiligh eid en leefbaarheid te bevorderen. Wegen s succes in Nieuwend am-No ord is ook in De Banne sin ds kort een Aanjager actief. www.n ieuwendam-noord.nl

Het project: Mimoun Boukhizou bedenkt met zijn Stichting Richtingaanwijzer steeds nieuwe projecten in Amsterdam Nieuwendam-Noord om jongeren met sociale problemen uit de criminaliteit te houden. Zo zorgt het klusjesproject ervoor dat jongeren met het doen van klussen werkervaring en een dagritme krijgen. Het project kende in de testfase enkele problemen. Volgens Aanjager Stella Meulenbelt een kwestie van miscommunicatie en te hoge verwachtingen.

%' De initiatiefnemer: Mimoun Boukhizou “Wij werken met echte randgroepjongeren die op straat leven en nergens ingeschreven staan. Door hun werkervaring te bieden en geld te laten verdienen, krijgen ze hier wat zelfvertrouwen. In augustus zijn we begonnen met een proef van vijftien jongeren. Dat was best een succes: er zijn er zes terug naar school en in totaal honderd jongeren zijn doorverwezen naar het uitzendbureau van het stadsdeel.

Ondanks het succes van de proef loopt het nu spaak. Ik mag van het stadsdeel wel doorgaan, maar bij een andere organisatie. Dat wil ik niet, ik werk vrijwillig, dan wil ik het wel op de manier doen waarvan ik denk dat het goed is voor de jongeren. De andere organisatie zorgt ook voor jongere jongens, daardoor zijn de activiteiten te kinderachtig. Ik wil een eigen ruimte zodat ik de jongens kan opvangen. Maar het stadsdeel neemt ons niet serieus. Door buurtinitiatieven aan te passen aan hoe zij het willen, zorgen de ambtenaren voor een drempel.

Met De Aanjager is het contact wél goed. De voorganger van Stella heeft mij benaderd om activiteiten te organiseren, zoals buurtfeesten. Ook houden we een multimediaworkshop, zodat de jongeren een vak leren

“Door jongeren werkervaring te bieden en geld te laten verdienen, krijgen ze wat meer zelfvertrouwen.”

waar ze straks misschien iets mee kunnen verdienen. Dat was dan weer binnen twee maanden geregeld, dus soms gaat het wel goed.”

De ambtenaar: Stella Meulenbelt, Aanjager “Mijn voorgangster heeft geprobeerd de problemen omtrent het klusjesproject op te lossen. Die waren ontstaan omdat er enerzijds niet goed werd gecommuniceerd, maar anderzijds ook omdat de ambtenaren niet konden voldoen aan de verwachtingen van Mimoun. Het is ook nieuw voor ambtenaren dat burgers met initiatieven komen, dus ze hebben nog moeite om die plannen in te passen in het beleid.

We gaan wel verder met het klusjesproject, alleen nu met behulp van een andere organisatie, zodat Mimoun er niet alleen voor staat. Hij is goed in het vinden van jongeren die hulp nodig hebben, maar hij hoeft zich niet bezig te houden met de administratieve rompslomp. Het is beter om samen te werken en dat is ook mijn taak: organisaties en instellingen bij elkaar brengen.

Ik merk dat ik als Aanjager gewaardeerd word: er komen steeds meer initiatieven van de grond die de wijk leefbaarder maken. Enerzijds probeer ik mensen te stimuleren met initiatieven te komen, wanneer ik denk dat er iets inzit. Anderzijds financier ik al bestaande initiatieven met budget van de gemeente. Ik heb een unieke positie. Ik kijk wat er in de wijk gebeurt, sluis dat door naar de gemeente en probeer het in te passen in het beleid. Ik werk eigenlijk met mijn voeten in de klei.”

“Er werd niet goed gecommuniceerd en de verwachtingen van Mimoun en die van de ambtenaren liepen uiteen.”

80 Door Igno Pröpper

De generatiekloof voorbij ‘Wat doet u zelf?’ was de slogan

op grond van eigen initiatief, iets

veiliger inrichten van een straat

waarmee ik zo’n vijftien jaar gele-

wat in de huidige tijd onmogelijk

onmiddellijk tot een tegeninitiatief

den de kernbetekenis van ‘interac-

is. We leven in een overgeregelde

van een groep burgers die een geheel

tief beleid’ probeerde te benoemen.

samenleving en je kan als burger

andere oplossing voorstond.

Eigen initiatief, eigen verant-

nog maar zeer weinig in het publie-

Het versterken van burgerpartici-

woordelijkheid en zelf beleid maken

ke domein realiseren zonder hinder

patie is in deze situatie mogelijk

zagen Deanneke Steenbeek en ik als

van de overheid te ondervinden. Een

door deze expliciet te richten op

hoogste vorm van participatie. Van

prachtig voorbeeld biedt een filmpje

politieke keuzes en op de afweging

interactie is dan sprake voorzover

vertoond op het VNG-congres van 2005

van verschillende belangen. De over-

de overheid dit burgerinitiatief

waarin een gemeente burgers niet

heid en officiële politieke organen

ondersteunt – via de zogenaamde fa-

toestond een recreatietafel in het

zijn dan al weer in beeld. Het is

ciliterende bestuursstijl.

woonerf in te richten – niet omdat

echter ook mogelijk de politieke

De roep om een derde generatie bur-

er van enige hinder sprake was,

afweging in de samenleving zelf te

gerparticipatie zie ik als teken dat

maar omdat dit in strijd was met de

houden, bijvoorbeeld door het orga-

van dit burgerinitiatief onder de

regels en tot precedentwerking zou

niseren van mediation – gericht op

vlag van interactief beleid weinig

kunnen leiden.

gezamenlijke belangenafweging.

van de grond is gekomen.

Een tweede voorwaarde voor het sla-

Het wisselen van vlag, of dit nu de

gen van burgerinitiatieven is het

Wat mij betreft worstelt de derde

vlag van ‘coproductie’, van bestuur-

onderkennen van het politieke karak-

generatie met dezelfde problemen als

lijke vernieuwing of derde generatie

ter van deze initiatieven. Burger-

de tweede generatie burgerparticipa-

burgerparticipatie is, zal echter

participatie leidt er nogal eens toe

tie. Als er al sprake is van genera-

geen of weinig betekenis hebben als

dat burgers hulpambtenaren worden en

tieverschillen, is er in ieder geval

niet op z’n minst aan twee fundamen-

meedenken met de beste technische

geen sprake van een generatiekloof

tele voorwaarden is voldaan.

oplossing van het probleem. Dit is

en kunnen we met zijn allen aan de

Een eerste voorwaarde is vergaande

onjuist en schept verkeerde verwach-

slag om burgerinitiatieven kans van

deregulering en terugtreding door de

tingen richting burgers. Wat de ene

slagen te geven.

overheid.

burger wil, is immers voor de ander

Vaak gebruik ik het voorbeeld van

een probleem. Zo leidde het eerste

Igno Pröpper

het Vondelpark in Amsterdam. Dit

‘officiële’ burgerinitiatief in de

directeur Partners+Pröpper

park is volledig tot stand gekomen

gemeente Eibergen rond het verkeers-

81

Wat is de toekomst van derde generatie burgerparticipatie? is twijfelachtig. De derde generatie

Toekomst: Verbreding initiatieven - netwerkinitiatieven

burgerparticipatie ontwikkelt zich in

Vrijwel elk initiatief kent een vergelijkbaar voorbeeld in één of meer plaatsen. Het is een

een duizelingwekkend tempo. Burgers,

kwestie van tijd voor zij elkaar gaan ontdekken, kennis gaan uitwisselen, verenigingen gaan

belangenorganisaties, verenigingen en

opstarten, internetsites beginnen. Zo kunnen van onderop landelijke dekkende netwerken

stichtingen bewegen zich met steeds

ontstaan die voor de nationale, of zelfs Europese overheid een gesprekspartner worden.

De houdbaarheid van wat we bieden,

meer gemak binnen het publieke domein. Zeker op decentraal niveau is de dynamiek groot: het aantal voorbeelden van burgerinitiatieven groeit snel naast of binnen het openbaar bestuur. Kunnen we dat nu al bevatten? Misschien niet, maar dat is geen reden om de ontwikkelingen niet vast te leggen. De ontwikkelingen van burgerinitiatieven gaan zo hard dat analyses en voorspellingen boterzacht zijn. Desalniettemin, welke toekomst voorzien wij? We noemen een paar richtingen die elkaar misschien wel kunnen versterken.

R4R-Europa

Groepen bewoners van achterstandswijken in meer dan tien Europese ste den hebben zich verenigd in R4R-Eu rope (www.r4r-europe.com). Met gebruikmaking van goe dkope telefoonaanbie ders, budget air lines, e-mail en interne t organiseren zij internationale worksh ops over onderwerpen als veiligheid, integra tie en ste delijke vernieuw ing.

P lattelan d sparle m

ent

Niet alleen de bewone rs van ste den maar ook bewoners van het lan delijk gebied hebben elkaar gevonden binnen en buiten Nederlan d. Zij hebben zich verzameld in reg ionale plattelan dsparlemente n, een lan delijk parlement en Europese vertakkin gen (www.plattelandsparlem ent.nl). Vanuit deze ver takkingen weet men zelfs de Europese Com missie te bereiken.

82 Toekomst: De waarde van initiatieven – andere partijen in beeld

Toekomst: Maatschappelijke terreinen

Het heeft dus geen zin te voorspellen dat

aan te trekken op steeds meer maatschap-

nog nieuwe maatschappelijke terreinen

pelijke terreinen, dan kan een krachtige

aangeraakt zullen worden want ze zijn alle

beweging ontstaan om deze gevolgen te

Zelfs maatschappelijke terreinen waarop

al betrokken. Wel zijn grote verschillen

keren. Gaan overheden dat zien, en daar-

Burgerinitiatieven dragen bij aan het

de overheid altijd wel een prominente rol

zichtbaar in de mate waarin burgers op

van gebruik maken, of nemen zij het heft

behoud van de waarde van publieke en

zal blijven spelen, zijn intussen aange-

een terrein invloed kunnen uitoefenen.

in handen? De toekomst zal het leren.

private investeringen. Neem de gebou-

raakt door burgerinitiatieven. Zo houden

Op het gebied van bijvoorbeeld milieu en

wen van overheden en bedrijven. Als

burgers zich bezig met veiligheid en

duurzaamheid hebben burgers een veel

een wijk door een burgerinitiatief veiliger

verkiezingen. De Marokkaanse vaders zijn

grotere vinger in de pap dan bij ruimte-

wordt, blijft de waarde van die gebouwen

een voorbeeld van veiligheid, en de ver-

lijke ordening of onderwijs. Een voorspel-

Toekomst: De rol van de overheid

goed. Als door een burgerinitiatief meer

eniging Wereld van Grip is een burgerbe-

ling is wel dat ook deze maatschappelijke

Er zijn verschillende scenario’s denk-

mensen gaan werken, nemen de lasten

weging die onder andere burgers oproept

terreinen steeds meer te maken krijgen

baar voor de rol van de overheid in de

voor de overheid af en nemen de winsten

deel te nemen aan verkiezingen, (www.

met burgerinitiatieven.

toekomst. Eén scenario is een overheid

van bedrijven toe. Dit zijn hele goede

dewereldvangrip.nl). Met wijkbudgetten

redenen voor overheden en bedrijven om

krijgen burgers inspraak over besteding

structureel te investeren in burgerinitiatief

van belastinggeld. Vele gemeenten ken-

en zij ontdekken dat ook.

nen een vorm van wijkbudgetten (zie ook

Toekomst: Grote maatschappelijke issues

Burgerinitiatief is dus waardecreatie en

column Jaap Pleeging over wijkbudget

Bij grote maatschappelijke nood is de

voor zijn activiteit een vergunning nodig

dat maakt het ook interessant voor markt-

Zwolle op pagina 38). En het Charles

roep om een krachtige overheid goed

is, of een subsidie, maar zelfs die vraagt

partijen. De prijzen van huizen en kanto-

Village Community Benefits District is een

denkbaar, bijvoorbeeld als de gevol-

deze burger bij voorkeur niet aan bij een

ren zullen bijvoorbeeld stijgen als burgers

wijk in Baltimore (VS) waar de bewoners

gen van klimaatverandering om harde

overheid. De overheid wordt als het ware

zorgen voor meer sociale veiligheid en

elkaar ook belasting opleggen

ingrepen vragen. Als sterke netwerken van

tot terugtreden verzocht.

winkels draaien beter als een buurt erop

(www.charlesvillage.org).

initiatiefrijke burgers investeringen weten

Een ander scenario is een overheid die

die zich terugtrekt op klassieke taken als

vooruit gaat. De eigenaren van vastgoed, winkels en andere ondernemingen kunnen dit profijt vergroten, of versnellen door middel van een voorinvestering. De voorspelling is dat zij dit spoedig gaan ontdekken; er zijn nu al voorbeelden bekend van woningbouwcorporaties die initiatieven bevorderen en ondersteunen. Daar waar belangen van bedrijven en bewoners samengaan, kunnen krachtige coalities ontstaan. Daarbij is het overigens de vraag in hoeverre de burgers zelf nog ‘in command’ blijven. Dat is één van de uitdagingen voor de toekomst.

handhaving. De burger wil het liefst zo zelfstandig mogelijk opereren. Hij laat overheidsinvloed slechts toe wanneer

joint ventures aangaat met burgerinitiatie-

Ho o g e v e e n e xperime n teer t m et bu d ge tbes tedin gsr ech t

Het experiment beo ogt een grotere zeggensch ap van bewoners over de reguliere bud getten en/of inzet van de gemeente, twee woningbouwcorporatie s, het welzijnswerk en de politie. Bewoners worden uitgeno digd om zelf met wijk- en dor psplannen te komen. Voor de uitvoering wo rdt niet alleen gekeke n naar buurtbudgetten, maar ook naar her allocatie en samenvoeg en van reguliere budgetten van een aan tal samenwerkende par tijen. In de loop van 2007 worden de resulta ten verwacht. De eer ste signalen zijn positief; in één van de dor pen (Tienderveen) is bin nen 6 weken een toekomstagen da opgest eld waaraan 75% van de dorpsbewoners heeft meege daan. Het experiment wordt ond ersteund door InAxis.

ven. De overheid kan een burgerinitiatief inpassen in eigen beleid dat dan versterkt wordt door dit initiatief. Of de burger komt misschien een keer in zwaar weer, waarbij de overheid zijn initiatief een helpende hand kan bieden. Dan komen burgers en overheid in feite tot een joint venture, werken in goed overleg samen.

Een derde scenario is een overheid die zich blijft bezighouden met alle beleidsterreinen, maar dan in verschillende rollen binnen netwerken en samenwerkingsverbanden. Er zullen zelfs nieuwe terreinen

83 worden ontwikkeld, waarschijnlijk met

uit het steeds sterker optreden binnen

burgers. Kijk naar eenzaamheid dat tot

samenwerkingsverbanden, waaronder

andere verantwoordelijkheidsverde-

voor een paar jaar vrijwel volledig buiten

samenwerking met initiatiefrijke burgers.

ling tussen overheid en burgers voor

-

de representatieve democratie;

het publieke domein bleef. Nu is het

een onderwerp van het publieke domein

Toekomst: Vervolgvragen

en van de overheid geworden (zie: Van

Er is nog weinig onderzoek gedaan naar

Harte Resto’s op pag. 19). Bij het ene

het nieuwe begrip ‘derde generatie bur-

onderwerp werken uiteenlopende partijen

gerparticipatie’. Onderzoeksvragen voor

samen en is de overheid één daarvan,

de toekomst zijn bijvoorbeeld:

zoals bij het milieu waarvoor vele publieke

-

samen met vele sociale burgerinitiatieven

onderzoek het effect van ondersteu-

en private partijen zich sterk maken. Bij

ning door de overheid, ga in gesprek

andere onderwerpen zijn de verhoudin-

met initiatiefnemers met en zonder

gen anders en heeft de overheid sterk het

steun;

primaat, bijvoorbeeld in het onderwijs. In

-

stimuleer en evalueer experimenten

de gezondheidszorg daarentegen dringt

waarbij burgerinitiatieven op nieuwe

het bedrijfsleven steeds meer binnen, en

manieren ondersteund worden;

krijgen ook individuen en hun organisa-

onderzoek de consequenties van een

-

onderzoek de rol van instellingen en

ties een steviger vinger in de pap. De

bedrijven bij stimulering en onder-

toekomst van de overheid zal bestaan

steuning van burgerinitiatieven;

Best uu rsk u nde voor de bu r ger Wat bet ref t de best uursk unde: het zoeken naar een s ysteem van modellen en rollen i s pure best uursk unde. Het feit dat burgers act ief z ijn en ambtenaren daarop moeten in spelen, dwingt tot een andere best uursk unde. Anders, omdat andere in st r umenten no dig z ijn dan de t radit ionele in st r umenten die een vert icaal st urende overheid hanteert. Wij z ijn hier op zoek naar nieuwe in st r umenten in handen van ambtenaren. In st r umenten in handen van de burger vor men een volgende stap voor de best uursk unde. Dit vakgebied staat grotendeel s in de t radit ie van eerste en t weede generat ie burger part ic ipat ie. Door in st r umenten aan te bieden voor de derde generat ie burger part ic ipat ie, bieden we iets nieuws.

Inst r u menten voor de bu r ger Ook t rainingen z ijn een in st r ument om burgers te helpen zelf init iat ief te nemen. Nederland lijkt in vergelijk ing tot andere (OESO) landen weinig te doen aan burgerschapseducat ie. Een aantal Amer ikaan se steden kent bijvoorbeeld een C it i zen s Universit y (in Riverside, Califor nië of in Mar yland). Daar worden c urs u spakket ten aangeboden door de gemeente aan burgers. De c urs u s bestaat uit het aanleren van vaardigheden om beter om te k unnen gaan met de gemeente, en ook om beter zelf tot init iat ief te komen.

84 Door Hendrik Wagenaar

Democratie van onderop Er is een revolutie gaande in Neder-

dan een betere, meer effectieve en

veiligheid en overlast, maar ook

land. Een stille revolutie. Onopge-

meer democratische bestuurlijke in-

stadsvernieuwing, het verbinden van

merkt door de media. Over het hoofd

richting van Nederland. Een openbaar

scholen met welzijn of gezondheids-

gezien door de officiële politiek.

bestuur dat, in tegenstelling tot

zorg, natuurbehoud, waterbeheer en

Vrijwel onbegrepen door wetenschap-

het huidige, is toegerust voor de

mobiliteit. Ze hebben gemeen dat ze

pers en professionals. Het is een

uitdagingen van de hedendaagse, com-

veelal ontstaan uit onvrede. Boos-

revolutie in de klassieke betekenis

plexe, geglobaliseerde wereld. Een

heid over een situatie waarin het

van het woord: gewone mensen die,

openbaar bestuur dat het vertrouwen

openbaar bestuur of de politie het

teleurgesteld, gefrustreerd, aan

geniet van vele uiteenlopende groe-

erbij laat zitten of op hooghar-

hun lot overgelaten, zich verzetten

pen in de samenleving. Een openbaar

tige, afstandelijke en soms rond-

tegen het heersende regime en een

bestuur dat van ons allemaal is.

uit onverschillige wijze met mensen omgaat. “In volle colère”, zoals een

alternatieve politieke orde proberen te scheppen. Het is een zachtaar-

Een groot aantal voorbeelden staat

Vlaamse collega het optekende uit

dige, fluwelen revolutie van gewone

beschreven in de recent versche-

de mond van een Antwerpse burgerac-

burgers die in hun eigen omgeving op

nen bundel “Meervoudige Democra-

tivist. Ondanks de woede, ondanks

een andere manier met elkaar collec-

tie” (onder redactie van John Grin,

het feit dat ze zich buitengesloten

tieve problemen proberen op te los-

Maarten Hajer en Wytske Versteeg.)

en aan hun lot overgelaten voelen,

sen. Maar de politieke implicaties

Deze initiatieven bewegen zich op

zien deze burgers desondanks kans

zijn potentieel enorm. Niet minder

allerlei terreinen. Niet alleen

om langdurige samenwerkingsrelaties

85 op te zetten met lokale overheden

nis. Ambtenaren en professionals die

en maatschappelijke actoren zo-

vaak op veel grotere afstand van het

als woningcorporaties, scholen of

concrete maatschappelijk probleem

bedrijven, en deze vaak jaren lang

werken, bezitten die ervaringskennis

gaande te houden. Ze leveren daarbij

in veel mindere mate. “De latente

kennis, tijd, menskracht, betrokken-

vaardigheden van bewoners zichtbaar

heid, steun en draagvlak. Wat er al

maken” noemen de organisatoren van

doende ontstaat, is een nieuwe vorm

Vitaal Pendrecht dat. Daadwerkelijke

van democratische participatie, een

delegatie van verantwoordelijkheid

nieuwe vorm van activerend burger-

naar burgers maakt het creatieve

schap: bestuur door de burger.

potentieel vrij dat besloten ligt in participerende democratie.

Bij burgerbestuur gaat het erom

In de media klinkt vaak het geluid

dat burgers daadwerkelijke verant-

dat het niet goed gaat met de demo-

woordelijkheid voor het ontwerpen

cratie in Nederland en dat het ver-

en uitvoeren van probleemoplossin-

trouwen van de burger in de overheid

gen dragen. Dit is om twee redenen

daalt, met name, zoals het heet,

belangrijk. In de eerste plaats

onder laagopgeleiden. Initiatieven

omdat burgers op die manier in de

als Vitaal Pendrecht en de talloze

gelegenheid zijn de problemen in

andere door burgers geïnitieerde

hun omgeving op hun eigen wijze, in

projecten van bewonersparticipatie,

hun eigen woorden, onder woorden

loochenen deze pessimistische hou-

te brengen. Niet gefilterd door de

ding. Zij laten zien dat er, buiten

taal en de belangen van het bestuur-

de schijnwerpers van de media, op

lijk apparaat. Ten tweede omdat het

een opmerkelijk creatieve en posi-

burgers in de gelegenheid stelt om

tieve manier wordt gewerkt aan een

oplossingen al doende, met val-

daadwerkelijke hervorming van de

len en opstaan, op basis van eigen

democratie.

ervaringen, te ontdekken en aan te passen aan de omstandigheden.

Hendrik Wagenaar,

Daadwerkelijke verantwoordelijkheid

Senior onderzoeker bij het Neder-

betekent dat burgers, zowel bij het

lands Studiecentrum voor Criminali-

formuleren van problemen als het

teit en Rechtshandhaving (NSCR)

ontdekken van oplossingen, optimaal gebruik maken van hun ervaringsken-

Vitaal Pendrecht Vitaal Pendrecht is zo’n voorbeeld van democratisch bestuur van onderop. De bewoners organiseren daar de zogenoemde Pendrecht Universiteit, ofwel de “Lerende Wijk”. Het doel van de bewonersuniversiteit wordt op de website (www.vitaalpendrecht.nl) omschreven als: “De Pendrecht Universiteit is een universiteit (kenniscentrum) van bewoners onderling, waarin álle bewoners passen. Het doel is dat er weer een duurzame samenleving ontstaat waar je trots op kunt zijn dat je er deelgenoot van bent geweest”. In de universiteit zijn de rollen omgedraaid: bewoners brengen kennis over aan professionals, politiefunctionarissen, ambtenaren en medewerkers van woningcorporaties over onderwerpen die hen bezig houden. Verder wordt gesproken van het “voor de gemeenschap inzetbaar maken van de vaardigheden van bewoners” en “de normen en waarden die mensen hebben meegekregen vanuit hun achtergrond en verleden op een positieve manier met elkaar te delen, met als doel om een grotere binding binnen de leefgemeenschap te krijgen”. Deze brede doelstellingen worden heel praktisch ingevuld. De bewonersuniversiteit onderhoudt een nieuwssite, organiseert een Kinderraad, panels over gezondheid en gezondheidszorg, zet een dialoog tussen religies op touw, en adviseert over herstructurering en beheer.

86

360 Graden Feedback Beste ambtenaar, Lieve

.........................................................................

(vul hier je eigen naam in)

Ga door met... Je met hart en ziel inzetten voor de publieke zaak Het tonen van je maatschappelijke betrokkenheid Overal aan denken en alles voor willen zijn Het geven van je doordachte adviezen Hou op met... Je overal mee te bemoeien Denken dat alles jouw probleem is De hele wereld op je schouders te nemen Burgers (net als politici) te zien als je tegenstanders Begin met... Vertrouwen geven aan de burger, ruimte creëren voor initiatieven Je verplaatsen in de ander, je inleven in andermans situatie Loslaten, je kunt niet alles beheersen (en het hoeft ook niet) Genieten van alle initiatieven uit onverwachte en onverdachte hoek

Nog meer initiatieven, organisaties en andere weetjes

87

Door de gehele publicatie heen zijn een heleboel zogenaamde ‘snapshots’ verspreid. Vooral voorbeelden van projecten waarbij burgerinitiatieven worden gefaciliteerd: de derde generatie burgerparticipatie in praktijk dus eigenlijk. Hieronder hebben we al deze projecten, en nog veel meer, op een rijtje gezet. Ter inspiratie! We hebben de volgende indeling gemaakt:

- landelijke netwerken - departementale projecten - dorpsinitiatieven - initiatieven gericht op duurzaamheid - initiatieven gericht op zorg & welzijn - initiatieven gericht op veiligheid - Poseidon Amsterdam - internetinitiatieven, ook uit GB - lokale initiatievenpotjes - fondsen - wijkbudgetten en als dat nog niet genoeg is geven we ook nog wat literatuurtips

Landelijke netwerken Diverse landelijke netwerken houden zich bezig met (het ondersteunen van) burgerinitiatieven. Hieronder enkele voorbeelden:

De Wijk Allian tie

De WijkAlliantie is een onafhankelijk lan delijk netwerk van mensen die bezig zijn met ma atschappelijke initiati even. WijkAlliantie zor gt voor contacten tussen verschillende initiatiefn emers, via internet en tijdens workshops, beu rzen en werkbezoeke n. Zo zoekt bijvoorbee ld Maimoena uit Nijmegen een expert in anti-drug sacties, de WijkAlliantie koppelt haar aan Wesley uit Doesburg, die al twee keer zo’n actie opgezet heeft. www.w ijkalliantie.nl

88 H e t L PB

Het LPB is een netwe rkorganisatie van en voor ambtenaren die zich inzetten voor de wijk. Belangrijkste doe lstelling van het LPB is het samenbrengen van vakgenoten en het uitw isselen van kennis over wijkgericht werke n. Op 3 november 200 6 werd de LPB-award uitgereikt voor het me est innovatieve projec t, gericht op het Wm oprestatieveld ‘participat ie van burgers’. Winna ar van de LPB-award is de wijk Houten Zui d-Oost met het projec t De Buren. Het projec t brengt vraag en aanbod op sociaal gebied in de Vinex-wijk Zui dOost samen en gaat op zoek naar de kwaliteite n van de wijkbewo ners. www.lpb.nl

De Publieke Zaak

De Publieke Zaak (DP Z) is een vereniging van burgers, bestuurders en bedrijven die willen bijdragen aan de vor mgeving van Ne derlan d. De verenigin g is in november 200 2 opgericht door hon derd Ne derlan der s die bezorgd waren over de ontwikkelingen in de maatschappij. Zij startten de Club van Hon derd: een gezelschap van vertegenwoor digers uit alle uithoek en van de samenleving. Nu is DPZ een bre de ontmoetingsplaats, een denktank, een projectorganisatie en een actieplatform. De Slinger is bijvoorbeeld een project van De Pub lieke Zaak. (Zie casus pag ina 26) www.publiekezaak.nl

H e t L SA

Het LSA is een vrijwil ligersorganisatie van actieve bewoners uit de aan dachtswijken die sam enwerken om de leefba arheid in hun wijken te vergroten. Door uitw isseling van kennis en informatie kunnen bewoners van elkaar leren en hun inbreng en invloed op wat er in hun wijk gebeurt, ver groten. Alle onderwerp en die in aan dachtswijken spelen, kunnen aan bod komen, zoals veiligheid, jongeren, herstructurering, inte gratie, ICT, bewonersp articipatie en me dia. Een voorbeeldproject van LSA is Kan Wél. (Zi e casus pag ina 66) www.lsabewoners.nl

Departementale campagnes Projecten gericht op ondersteuning van burgerinitiatieven zijn vooral lokaal van aard. De meeste departementen zullen dan ook verwijzen naar de gemeenten. De laatste jaren is wel een aantal landelijke campagnes gestart waarbij burgerinitiatieven een belangrijke rol spelen. Hieronder drie voorbeelden.

De & Ca mp a g n e

De & Campagne wil de meerwaarde van sam enwerking tussen mensen van verschille nde culturen uitdragen. & verzamelt via de website en met behulp van scouts 1001 goe de voorbeelden van positieve interactie tus sen verschillende Ned erlanders. De initiatieven vallen binnen zes sectoren, namelijk ond erw ijs, werk, cultuur, sport, maatschappij en wonen. Zo heeft de Hog eschool Zeelan d een Cultural Dining Club geo rganiseerd, zetten jon ge ondernemers een multiculturele datingsite op (www.etno dating.nl) en ondersteunt in Rotterdam de stichtin g Opzomer MEE een suikerfeest voor de hel e wijk. www.en.nl

16miljoen men sen

Op deze site kan iedere en zijn/haar initiatief plaatsen en delen met alle andere betrok ken Nederlanders. Om andere mensen te inspireren, en om zelf geïnspireerd te raken. Op de website staan ook professionele org anisaties die burgers kunnen helpen met me er informatie of tips, zoa ls de Vrijwilligerscentra le (www.vrijw illigerscentra le.nu), Milieu defensie (www.m ilieudefensie.nl) of de Stichting DOEN (www.doen.nl).

www.16miljoenmensen. nl

VROM

Vanuit het ministerie van VROM is de afgelo pen jaren ook een aantal projecten opgest art over burgerinitiati even. Een deel daarva n staat elders in deze pub licatie ver meld: zie init iatieven gericht op duurzaamhei d (initiatiefz oektnemer, Greenw ish, VROM-raad). Daarnaast loopt er bij VR OM een aantal pilots over burgerinitiatieve n (vo orzieningen in de wij k, leefbaarheid en kop lopersloket Beleid me t burgers).

89 Nederlan d Veilig

Website van het sin ds 2002 lopende Veiligheid sprogramma, waarbinnen onder andere gem eenten, het bedrijfslev en, politiek en de rec hterlijke macht samenw erken. Burgers kunnen hun lokale initiatieven melden zodat ze op de website worden geplaa tst. Ook staan er tips op die bijdragen aan een veiliger samenlevi ng, zoals hoe om te gaa n met babbeltrucs, bur enlawaai of loverboys .

Ko u d u m

Dorpsinitiatieven

Kou dum was in 2006 als eerste Nederlandse dorp winnaar van de Europese dorpsvernieu wingsprijs met als the ma ‘veran dering als kans’. Dit komt me de dankzij de Stichting Tro chgean (‘Do orgaan’). In de jaren ‘80 stond het dorp er slecht voo r. Sin dsdien heeft de stichting diverse projec ten opgezet die de lee fbaarheid in het dorp en omgeving ten goe de zijn gekomen, zoals nie uwe pan den, opgeknapte gevels en nieuw e bestemmingen voor oude pan den. www.stichting-trochge an.nl/ of www.koudum .nl

Kleine gemeenschappen hebben vaak actieve dorpsverenigingen, waar veel initiatieven ontstaan. Zoals in het huidige regeerakkoord staat: “In kleinschalige verbanden vinden mensen zowel vertrouwdheid als dynamiek. In buurten, wijken, organisaties en bedrijven ontplooien mensen gemakkelijker initiatieven dan in grote anonieme verbanden.” Enkele van de onderstaande voorbeelden van dorpsinitiatieven komen uit het rapport ‘Buurtinitiatieven en buurtbeleid in Nederland anno 2004, Analyse van een veldonderzoek van 28 casussen’ van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid.

Ken nisplatfor m Bew onersinitiatie ve n Braban t en Limbu rg

Vereniging van Kleine Kernen van Brabant en van Limburg hebben het Kennisplatform Bewonersinitiatieven Bra bant en Limburg opgericht, een platform voor bewoners en org anisaties in de twee provincies. Het kennisp latform bie dt hen de mogelijkheid om op de website informatie over burgerinitiatieve n te vin den en zelf in te brengen. Met een forum, een tweeweke lijkse nieuwsbrief, een agenda en nieuwsberich ten hopen de initiatiefn emers kennis en informatie uit te wissele n en burgers enthousias t te maken om zelf met initiatieven te kom en. www.kennisplatformbew oners.nl/

‘Har t van Moerdijk ’

Een aantal inwoners van het Brabantse Moerd ijk heeft zich verenigd in een stichting onder de naam ‘Hart van Mo erdijk’ om de leefbaarhei d in het dorp te bev orderen. Intussen heb ben ze twintig appartementen gerealisee rd en praten ze mee over de herontwikkel ing van het havengebied en over de bestemmin g van een schoolgebouw .

Doar psbelan g Re d u z u m

Reduzum heeft een zee r actieve bewonersvere nig ing, Doarpsbelang Reduzum. Die heeft al diverse projecten met succes afgerond, zoals een nieuwbouwproject met twaalf wo on-zor g-combinaties. www.reduzum.com

90 Initiatieven gericht op Duurzaamheid “Particulier initiatief is van cruciaal belang als we de Millenniumdoelstellingen willen halen. Het meest efficiënte wat je als overheid kunt doen, is initiatieven uit de samenleving, die je beleidsdoelen versterken, faciliteren. Dát is de nieuwe rol van de overheid: dienstbaar zijn”. [Herman Wijffels, informateur van huidige kabinet en Nederlands bewindvoerder Wereldbank]. In de publicatie zijn we al uitvoerig ingegaan op Greenwish, hieronder enkele andere projecten over burgerinitiatieven gericht op duurzaamheid.

‘Milieu en de kun s t van he t goede leve n’

In het advies ‘Milieu en de kunst van het goe de leven’ dat de VROM-raad op 25 okt ober 2005 uitbracht, pleit de raa d voor een organisatie om initiati even te faciliteren. “Al s werknemer, buurtbewoner, ondernemer en consument nemen bur gers geregeld duurzaamheidsinitiatieven, uiteenlopend van het planten van bomen tot het realiseren van een ‘zero-emission’ pro duc tielijn [...]. VROM zou de vele duurzaamhei dsin itiatieven in de samenl eving veel actiever moeten ondersteunen en stimuleren. De raa d stelt voor om hiervo or een aparte, laagdrem pelige organisatie op te richten [...].”

‘Wat kan ik voor u doe n ?

In juli 2006 bie dt de Vrom-raad aan staats secretaris Van Geel het verslag ‘Wat kan ik voo r u doen? Ideeën voo r verbetering van de ondersteuning van duu rzaamhei dinitiatieven uit de samenleving’ aan . Ook in dit verslag adv iseert de Raa d om een ‘serverorganisatie’ op te richten. In antwo ord op dit verslag bel ooft staatssecretaris Geel om bij diverse min isteries te verkennen of zij het nut en de noo dzaak van het opr ichten van een onders teuningsorganisatie voo r burgerinitiatieven inz ien.

Groene Wen s Acti es

De afgelopen jaren zijn vier zogenoemde Groene Wens Acties georganiseerd. Lezers van reg ionale kranten kon den een plan indienen op het gebied van nat uur, milieu en duurza amhei d. Een jur y van prominenten uit de reg io beo ordeelde de ide eën en maakte tijdens een lezersavond de prij swinnaars bekend. Die kon den rekenen op hulp bij de uitvoering van de plannen, door GreenWish en door de krant. De eerste Groene Wens Actie werd in 200 3 gehouden samen met de Gou dsche Cou rant. In de drie jaren daarna werden acties gehouden met het reg ionaal dagbla d De Ste ntor. Het beste initiati ef van de Groene Wens Actie 2006 was een mu ltisociale boerderij in Raalte, opgezet en ger und door leerlingen van onderw ijsinstellingen uit de reg io.

Initiatief zoekt Ne me r

Op Duurzame Dinsdag 2004 opende het min isterie van VROM de website Initiatief zoe kt Nemer, in het leve n geroepen door ‘Het Initiatief’, een samenw erkingsverband van een tiental lan delijke instellingen en organi saties dat burgerinitiati even ondersteunt. Op de website staan hon derden initiatieven die de afgelopen jaren zijn genomen op het gebied van duurzame ontwik keling. De site is onderdeel van de ontwik keling van een Lan del ijk Steunpunt Burger initiatieven. www.initiatief zoektnemer.nl

BIL A N

Drie organisaties uit ‘Het Initiatief’, namelij k Agora Europa, IVN en Milieu defensie, ded en samen onderzoek naar de betekenis van burgerinitiatieven voo r beleidsontwikkeling op het gebied van duu rzame ontwikkeling. De website www.initiatief zoektnemer.nl vor mde hiervo or een belangrijk e inspiratiebron. Het resultaat was het rapport ‘BILAN: Burger initiatieven voor duurza me ontwikkeling als inspiratiebron voor lan delijk beleid’, dat in nov ember 2004 uitkwam. Een rapport barstensv ol met voorbeelden van burgerinitiatieven. Een conclusie uit het rappor t is dat er een dui del ijke behoefte is aan ondersteuning bij de initiatiefnemers. Het voornaamste knelpunt is het gebrek aan nan ciën. Manieren om init iatieven te koppelen aan beleidsontwikkeling zijn het opschalen van init iatieven, het aanpassen van bestaande wet - en regelgeving en uitb reiding van meer algemene subsidie- of stimuleringsregelingen.

91 Initiatieven gericht op Zorg & welzijn Vier tot vijf miljoen burgers verrichten gezamenlijk zo’n 20 miljoen uur vrijwillige inzet per week, dat is ongeveer 600.000 fulltime arbeidsplaatsen per jaar, met name in de zorg en welzijn. In het kader van de Wmo zijn gemeenten op zoek naar nieuwe wegen om dit lokale kapitaal ofwel de lokale civil society verder te versterken. Juist de vraag ‘hoe gaan we als gemeente om met burgerinitiatieven’ staat nu hoog op de lokale Wmo-agenda’s. De actuele Wmo-ontwikkelingen vallen echter

Groene Driehoek

Een groep burgers uit de Groene Driehoek, bestaand uit de gemeenten Montfoort, Ou dewater en Lopik, zoe kt partners voor het opzetten van kleinsc halige wo onvoorzienin gen met zorg. Doel hiervan is dat inwone rs van de Groene Drieho ek in hun eigen buurt kunnen blijven wonen .

buiten deze publicatie, we noemen hier alleen een aantal mooie initiatieven.

Eigen Kracht

De vereniging Eigen Kra cht organiseert confer enties voor familieleden van een hulpbe hoeven d kin d. Het doe l is samen naar de beste oplossing voor het kin d te zoeken. In 2005 werden in totaal 118 conferenties gehoud en in negen provincies. De belangrijkste aanleiding voor een con ferentie was gedragspr oblemen van het kin d, maar ook de doo d van ouders/verzorgers en huiselijk geweld waren aanleiding voor een con ferentie. Het doel is de komende jaren te stijgen naar duizen d conferenties per jaar. www.eigen-kracht.nl

T homashuizen

Hans van Putten bedach t in 2001 het concept Thomashuizen, uit onvrede met het regulie re wo onaanbod voor zijn gehandicapte zoo n. Thomashuizen zijn kle inschalige wo onvoorzie ningen voor gehandicap ten, die worden gerund door twee zorgon der nemers. De bewoners (klanten) hebben zelf een grote mate van vrij hei d over hoe hun kamer eruit ziet of hun dag ingedeeld is. Intuss en zijn er zo’n veertig Thomashuizen en het doel is om in 2010 hon derd huizen open te hebben. www.thomash uizen.nl

A-comple x

Het A-complex is de eerste wo ongroep in Nederland voor mense n met schizofrenie, ont wikkeld door een moe der van een zoon met schizofrenie. Dit is een voorbeeld van een priv ate kwestie die evo lueert tot een publiek probleem. Vooral bij de start van het project hadden de initiatiefnem ers politieke steun nod ig: ze hebben gelobbyd bij de burgemees ter en bij ambtenaren en ze hebben gebruik gemaakt van subsidiem ogelijkheden van VROM . In november 2005 namen de eerste bew oners er hun intrek. Ook in andere ste den worden nu dergelijke complexen ontwikkeld.

Initiatieven gericht op Veiligheid “... er zal worden bezien hoe de burgers in hun buurt verder te betrekken zijn bij het verbeteren van de veiligheid, bijvoorbeeld via ‘veiligheidsbuurtbudgetten’ of door meer inspraak te organiseren bij het bepalen van de prioriteiten. [...]” Pijler 5 regeerakkoord. Misschien is het ook goed om aan te sluiten bij initiatieven die op dit gebied veelvuldig zijn genomen de afgelopen jaren. Hier een paar voorbeelden:

Buur tw ach t in Schie mon d

De buurtwacht in Sch iemond, een wijk in Rot terdam, is in 2003 opgezet door de voorzit ter van de speeltuinve reniging, Max Brouwer. Hij ronselde vijftien me nsen die drie avonden per week wachtlopen . Ein d 2003 bleek uit de veiligheidsmonitor van de sta d Rotterdam dat het aantal meldingen voor zowel diefstal als geweld, overlast en drugsoverlast sterker was afgenomen dan wa ar ook in Rotterdam. (Zie: ‘Buurtinitiatieve n en buurtbeleid in Ned erland anno 2004’, WRR)

Buur tpreven tiever enigin g Neighbour Ho edt

Buurtpreventieverenigin g Neighbour Hoe dt in Blaricum is in 2001 opgericht door een bur ger die de reeks inbrak en zat was. In 2004 had de vereniging bijn a 200 leden die in sam enspraak met de politie en de burgemeester me t een beveiligingsauto door de wijk patrouilleerden. Er volgde een afname van het aantal inbraken en vernielingen in de wijken waar gepatrouilleerd werd. (Zie: ‘Buurtinitiatieve n en buurtbeleid in Ned erland anno 2004’, WR R)

92 Stich tin g tegen Zinloos Gew eld

De Lan delijke Stichting tegen Zinloos Geweld is in 1997 opgericht door een burger die iets wilde doen tegen gew eld op straat. De stichting maakt mense n bew ust van de proble matiek ron d zinloos geweld en agressie doo r campagnes als de ant i-pesten-campagne en de campagne ‘Wapen jezelf met wo orden’. www.zinlo osgeweld.nl

Poseidon Amsterdam Poseidon is een Amsterdamse leergroep van experts die kennis en ervaring delen over wijkontwikkeling en empowerment. Het Ontwikkelingsbedrijf faciliteert dit netwerk, dat bestaat uit zo’n 300 mensen afkomstig uit de ambtelijke wereld in de regio Amsterdam en tevens investeerders, corporaties, wetenschappers en adviseurs. Op 16 november 2006 vond het Poseidon-congres ‘Activeren en verbinden’ plaats in het NOVA Esprit College, waarop veel verschillende projecten werden gepresenteerd. Hieronder enkele voorbeelden:

Initiatieven makela

ar

De Initiatievenmakelaa r is een onderdeel van het project Nieuw Wonen in Veenen daal-O ost, bedoeld om een leve nslo opbestendige nieuwbouwwoonwijk te creëren. De makelaar begeleidt en stimuleert initiatieven om de leefbaarheid binnen de wijk te bevordere n.

Sa m e n w o n e n = Samenleven

De Protestantse Diacon ie Amsterdam en de Sti chting Ishan voor islamitische maatscha ppelijke activering zijn in 2005 samen het project Samenwonen = Samenleven begonn en. Het project richt zich op het versterken van sociale cohesie door bijv oorbeeld een politiek café en een vrijwillige rsdag, op ondersteunin g van bewoners in pre caire situaties, zoals de Voe dselbank en de bezoekgroep jongge det ineerden en op onders teuning van vrijwillige rs. www.diaconie.org

MEE d o e n

In de Chassébuurt, sta dsdeel de Baarsjes, is in de zomer van 2005 het project MEEdoen: Bouwen aan Burgersch ap gestart. Het doel is om in twee jaar tijd 150 vrouwen te bereik en en te stimuleren. Uitein delijk is het de bedoeling dat ze zichze lf ontwikkelen en doo r scholing, vrijwilligersw erk en sociale activiteite n ook de wijk verbeteren. www.bouwenaanb urgerschap.nl

Wonin gbouw cor poratie Ymere

Woningbouwcorporatie Ymere heeft in 2006 een Bewonersnetwerk opgezet. In dit netwe rk werken Ymere en de bewoners samen aan de leefbaarheid van Am sterdamse buurten. Tie n meedenkgroepen hebben ideeën verzon nen, waarvan acht haa lbare projecten zijn uitgevoerd, zoals het ver fraaien van de wijk doo r het beschilderen van rolluiken of het organi seren van feesten om de bin ding in de buurt te vergroten. www.yme re.nl

Denktank sociale cohesie

In twee jaar tijd is een denktank sociale cohesie van het sta dsdeel Oost/Watergraafsmeer van tien bewoners uitg egroei d tot een netwerkorganisatie van tie ntallen organisaties, vel e betrokken burgers en dertien burgerinit iatieven. De burgerinit iatieven zijn verbonden aan concrete pro blemen in het sta dsdeel , zoals empowerment trainingen, Bakkie in de Buurt voor sociale cohesie (www.bakkiein debuurt.nl) of een partici patiefonds voor allocht one ondernemers.

93 Internetinitiatieven De dynamiek op internet is enorm. De afgelopen tijd is ook een steeds meer participatieve cultuur te zien op het internet, gebruikers die niet alleen consumeren maar ook de interactie zoeken. Er wordt steeds meer informatie gedeeld en samen gebouwd aan websites, software, content en netwerkvorming. Die trend staat ook wel bekend als ‘web2.0’ of ‘the social web’. De enorme aantallen particuliere initiatieven die hiermee (kunnen) worden aangeboord zijn nu nog niet te overzien. Hier enkele voorbeelden, ook uit Engeland.

Digitale Pion iers

De stimuleringsregeling Dig itale Pioniers, een initiatief van Kennisbank, geeft nancië le en organisatorische steun aan innovatieve maatschappelijke inte rnetinitiatieven van kle inschalige non-prot organisaties, zogenaam de grass-roots-projec ten. Het gaat vaak om individuen met vernie uwende ideeën binnen het publiek domein op internet die weinig mid delen hebben om die ideeën uit te voeren. De regeling wordt gez ien als een krachtige stimulans voor bur ger -empowerment. Dig itale Pioniers bestaat sin ds 2002 en heeft sin dsdien meer dan 120 internetprojecten ges teund. Voorbeelden zijn Boekenmijn, een podium voor schrijvers van boe ken met een kleine oplage (www.boekenm ijn.nl) of het Gebarenla nd, een forum voor doven en slechthorende n (www.annies.nl). Zie www.kennisland.nl en www.digitalepioniers.n l

My Socie ty

My Society is opgericht uit onvrede over de hoe veelheid overhei dsgeld die wordt uitg egeven zon der dat bur gers hierop zitten te wachten. My Society maakt websites die me nsen dichter bij de pol itiek moeten brengen. Via de sites kunnen bur gers e-mail versturen naar Members of Par liament (MP’s). De site stuurt herinneringen en hou dt de respons van een MP bij. Alle MP ’s zijn op de website te vin den, hun stemgedr ag wordt bijgehouden en de individuele standpunten worden ver meld. Ook kun je via de site met een parlementslid in debat gaa n. My Society heeft ook een petitiesite, waar burgers de gelegenhe id krijgen om online een petitie te starten. Tijdens de eerste 3 dag en dat de site online was zijn er meer pet ities gemaakt dan in de afg elopen 7 jaar. www.m ysociety.org Ook Ple dgebank is ont staan uit My Society. Ple dgebank stimuleert mensen om samen me t andere mensen een belofte te doen om de wereld te verbeteren. Het idee achter de site is dat je samen het verschil kunt maken. Zo zegt iemand dat hij als vrijwilliger in een weeshuis in Thailan d zal werken, als zevent ig mensen willen bijdragen in de kosten. ww w.pledgebank.com

Buur tspin

De Buurtspin stimuleert inwoners van Rotterdam om met behulp van een website probleme n in hun eigen buurt aan te pakken en ide eën te realiseren. De site s worden beheerd doo r bewoners en ondern emers in het betreffen de gebied en moeten onafhankelijk opereren. www.buurtspin.nl

Buur tenonline

Buurtenonline brengt burgers in contact me t hun buren. Op deze site kunnen burgers adv erteren en foto’s en ber ichten plaatsen. Na het invoeren van een postco de krijgen ze rele vante artikelen te zien. www.buurtonline .nl

BBC -Action ne tw or

k

BBC-Actionnetwork is een onderdeel van de BBC, gerund door 15 jonge me dewerkers. De site helpt burgers bij het vin den van medestan ders voor een project of hulp en tips bij het verbeteren van de leefomgeving. Met behulp van de postco de kunnen burgers in hun omgeving zoeken naa r projecten. Voorbeeld en zijn de actie ‘Drink a pint, donate a pint’ om jongeren te stimule ren geld voor bier aan een goe d doel te schenken, of een actie om te voorkomen dat wo onvoorzieningen voo r ouderen gesloten wor den, waardoor ze op hun oude dag moeten verhuizen. www.bbc.co.u k/actionnetwork

94 Door André Meiresonne

De hieronder volgende tekst verwoordt niet noodzakelijkerwijs de mening van de verantwoordelijke bewindspersoon.

Waarschuwing! Sterker nog, de redactie distantieert zich nadrukkelijk

der vanuit één punt. Met het complexer worden van onze

van deze al te gemakkelijke opvattingen die geen enkel

maatschappij verdwijnt de centrale sturing. De macht

recht doen aan de enorme complexiteit van de materie

raakt verdeeld over steeds meer mensen, de macht zoekt

waar hardwerkende ambtenaren dagelijks mee te maken

de breedte en gaat naar beneden, de macht versnippert

hebben. Wij nodigen u van harte uit om afstand te nemen

over steeds meer partijen en spelers. Steeds meer mensen

van deze tekst door duidelijk, bij voorkeur met een

krijgen het voor het zeggen omdat ze zelf willen bepa-

fluorescerende markeerstift, aan te geven met welke pas-

len hoe hun leven en hun omgeving eruit ziet. Ze nemen

sages u het niet eens bent.

zelf het heft in handen. Ze willen hun eigen zaakjes oplossen. Zonder asociaal te worden. Juist niet.

Op het andere been Ambtenaren willen besturen. Daarom heeft u gekozen voor werken in het openbaar bestuur. U studeerde misschien bestuurskunde, bestuursrecht, bestuurswetenschappen. Besturen is uw ding. En besturen doe je vanuit één punt. Net als een auto, die heeft ook maar één stuur. Zo bestuurt de regering dit land, en het gemeentebestuur de gemeente. Toch? Niet dus. Was het maar zo! Dan

De Republiek Voor zover er natuurlijk ooit centrale sturing is geweest in Nederland. Want als er een ding is waar Nederlanders niet tegen kunnen is het centrale sturing. Even ter opfrissing: de Republiek der Zeventien Nederlanden ontstond uit een opstand tegen het centrale gezag van de Spaanse koning. En ook nu is Nederland om met Prins Claus te spreken ‘een republiek met een koning’. En die koning mag er zijn zolang hij maar niet doet of hij de baas is.

was het bestuurlijke leven nog overzichtelijk. Dan was uw dagelijkse werk een stuk minder ingewikkeld.

Het aantal ‘sociale’ initiatieven groeit exponentieel.

De sturing van onze samenleving gebeurt steeds min-

Maatschappelijk verantwoord ondernemen heet dat. Of so-

95 ciale innovatie. En dat kan heel profijtelijk zijn. Met

Particuliere initiatieven

uitgekiende zorg kun je geld verdienen. Of budget over-

Tot de 20e eeuw was het gros van wat nu onder de ‘spen-

houden voor ‘leuke dingen’. Zonder subsidies kun je ook

ding departments’ valt een kwestie van particulier ini-

overleven. Sponsoring is vaak interessanter: het geeft

tiatief. In de vorige eeuw draaide dat gegeven om. De

meer vrijheid en minder gedoe. Succes is minder afhan-

overheid nam het – met goede redenen - over. Inmiddels

kelijk van politieke grillen en meer van de kwaliteit

heeft de overheidszorg zijn grenzen bereikt. En aan het

van je contacten. Welkom in de netwerksamenleving. En

begin van een nieuwe eeuw komt het - blijkbaar onuit-

wat valt er daarin nog te besturen?

roeibare! – particulier initiatief weer boven. Bijna een eeuw lang het primaat van de staat: sociale zaken,

We hebben in de 20e eeuw met elkaar een reflex ontwik-

gezondheidszorg, onderwijs en cultuur. En juist op die

keld: de Overheids Reflex. ‘Daar moet de overheid nou

terreinen schieten de initiatieven als paddestoelen uit

eens iets aan doen’, ligt menigeen in de mond bestor-

de grond. De Voedselbanken, de Weggeefwinkels, de Van

ven. Een item op het journaal of een bericht in de

Harte Resto’s, de Thomas Huizen, de Iederwijs Scholen,

krant leidt in veel gevallen tot een Kamervraag met de

de Joop van de Ende Foundation. Er komt (bijna) geen

bekende formulering ‘Is het de minister bekend dat...’

ambtenaar aan te pas.

(volgt de korte inhoud van het televisie-item of het krantenbericht). Het antwoord is uiteraard ‘Ja’. ‘En

André Meiresonne,

wat denkt de minister daaraan te gaan doen?’ Wat zou

Management trainer, personal coach en strategisch advi-

het een verademing zijn wanneer de minister dan ‘Niets’

seur.

zegt. En uitlegt dat de overheid daar niet over gaat.

Bespiegeling: Wat is uw mening over bovenstaande column? Ik vind deze column: - Onzin - Links geleuter - Wishfull thinking - Goed spul! Ik ga: - Deze column snel vergeten - Mijn eigen column schrijven - André mailen dat ik het volledig met hem eens ben ([email protected]) - André mailen dat hij niet goed wijs is ([email protected])

96 Lokale initiatievenpotjes Er komen steeds meer steden met een eigen potje voor initiatieven, vaak vanuit het buurt- of welzijnswerk. Over het gebruik en effect van deze potjes is nog weinig bekend. Hier staan enkele voorbeelden:

Bew oners Initiatie f Gelden

‘s Hertogenbosch werkt met de BIG-regeling: Bewoners Initiatief Gelden. Burgers krijgen meer zeggenschap ove r het wijkbu dget, want iedereen kan een initiatief indienen en bewoners kiezen zelf welke ze gaan uitvoer en. Het totale budget van 188.000 euro is verdeeld over de twa alf wijken van ’s Hertog enbosch. Zo heeft een buurthuis geld ontvan gen voor een kin dercar naval en is een wijkkrant nancieel geholp en bij het uitbrengen van de krant.

D e n Ha a g

Om de betrokkenhei d van de burgers bij de sta d te versterken heeft de gemeente in 2006 het fon ds ‘Een steentje bijdragen’ opgericht. Dit fon ds ste lt jaarlijks geld beschi kbaar voor kleine investeringen ten behoev e van de leefbaarheid . In totaal was in 200 6 300.000 euro beschikba ar. Andere thematisch e initiatievenpotjes in Den Haag zijn het Fon ds Burgerschap, waarb ij burgers maximaal 25.000 euro kunnen ont vangen voor een plan dat diverse bevolkingsgroepen samenb rengt, én het project Buurtgroen, dat 1 mil joen euro beschikbaar stelt voor ‘groene’ voorstelle n van burgers.

Gou d a Initiatievenfon d s

Sin ds 1 april 2006 kun nen inwoners van Gou da subsidie aanvragen voor activiteiten die de betrokkenhei d van de burgers vergroten. De subsidie bedraagt ma ximaal € 1.200,- per initiatief of per initiati efnemer. In het beg in vie l de respons tegen. ww w.gouda.nl/initiatievenfon ds

Rotterdam Idee

In 2006 is Rotterdam Idee gelanceerd. Op de website kunnen inve ntieve Rotterdammers hun ideeën spuien. Rot terdam Idee ver vult een makelaarsfunctie: door het idee op de we bsite te zetten, kan iedereen meedenken en meedoen. In de eer ste drie weken kwam en er al 30 ideeën binnen . De Rotterdam Jur y bepaalt of een idee nancieel of op andere wijze wordt gesteund. Bezoekers van de website kunnen ideeën belonen met een Gou den Kei. Bij de lancer ing werden twaalf aanmoe dig ingsprijzen weggeven , onder andere aan een groep bewoners ron d de molenstomp bij de Schans in Delfshaven. De bewoners wil den de molen weer een schoon en fris uiterlij k geven. www.rotterdam idee.nl

Mo o i Z o G o e d Z o

Mo oi Zo Goe d Zo is in diverse gemeenten, zoa ls Den Bosch, Tilburg, Almere en Hoogeveen , opgezet om de leefba arheid van de wo onen werkomgeving te verbet eren. In Den Bosch bijv oorbeeld dragen bewoners ideeën aan ter verbetering van de wo on- en werkomgeving. De projectgroep Mo oi Zo Goe d Zo, bestaande uit bedrijfsleven, gemeente, me dia en ma atschappelijke organi saties, beo ordeelt elk idee op doelstelling en haa lbaarheid. Het projec t wordt ver volgens uitgevoerd door bewone rs in samenwerking me t de sponsors. Voorbe elden zijn de inrichting van een activiteitence ntrum, computers voo r cursussen voor arbeid songeschikten en spe eltoestellen voor dive rse scholen en stichtingen . www.mooizogoedzo.n l en www.mzgz.nl

97 Fondsen Soms hebben bedrijven of particuliere instanties een fonds waaruit ze maatschappelijke projecten financieren. De voorwaarden waaraan die projecten moeten voldoen verschillen per fonds. Hieronder enkele voorbeelden:

Ge meen sch apsfon

Oranjefon d s

ds

Het doel van een gem eenschapsfon ds is om maatschappelijke initiatieven van burgers op lokaal niveau nan cieel te ondersteunen met behulp van donatie s en sponsors. Tegenw oordig zijn volgens het Platform Gemeenschaps fon dsen in het hele lan d ten minste zeven gemeenschapsfon dsen actief, zoals het Bosch Gemeenschapsfon ds. Dit fon ds, opgericht doo r particulieren in Den Bosch, heeft bijvoor beeld bijgedragen aan een multiculturele vro uwendag, aan schoolkosten voor kin deren van uitgeproce deerde asielzoekers en aan een cursus weerbaarhei d voor kin deren. www.g emeenschapsfon dsen.n l, www.boschgemeenscha psfonds.nl

Koninklijke Nederlan d sche Heide maatschapp ij

De Koninklijke Nederl andsche Hei demaatsch appij (KNHM ) is een foundation die een pos itieve bijdrage levert aan de kwaliteit van de leefomgeving. Voor 1,5 miljoen euro per jaar steunt de KNHM initiatieven in Nederland en Centraal- en Oost-E uropa op het gebied van Dynamisch Platte lan d, Mens en Water en Actief Samenleven. Voorbeelden zijn ‘Schat ten van de Noordzee’ , het vergroten van de kennis over de Noo rdzee en het creëren van draagvlak voor de bescherming van de Noo rdzee en het realiseren van een water- en bouwspeeltuin in Vleute rweide. www.knhm.nl

Het Oranjefon ds, opg ericht ter gelegenheid van het huwelijk tussen kro onprins Willem-Alexa nder en Maxima, schenk t geld aan projecten die de sociale samenh ang of sociale partici patie in de maatschappi j bevorderen. In de afg elopen vijf jaar zijn 7.3 00 projecten ondersteund met een totaal bedrag van 80 miljoe n euro. Ieder jaar reik t de organisatie drie App eltjes van Oranje uit aan organisaties die zich inzetten voor een socialere samenleving. www.oranjefonds.nl (Zie casus pag ina 22)

VSB -fon d s

Jaarlijks steunt het VS B-fonds voor 45 miljoe n euro zo’n tweeduizen d initiatieven op vier aan dachtsgebied en, namelijk zorg & welzijn, natuur & mil ieu, kunst & cultuur en sport & vrije tijd. Zo heeft het VSB-fond s tness ondersteund voor kin deren met een chronische ziekte of lichamelijke han dica p, een theaterproject voor thuislozen en hee ft het fon ds een bijd rage geleverd aan de bescherming van zeezoo gdieren. www.vsbfond s.nl

Fon d s 1818

Stichting ‘Fon ds 1818 tot nut van het algem een’ is een voorbeeld van een reg ionaal fon ds, want het steunt in beg insel alleen aanvragen uit de gemeenten Del ft, Den Haag, Lei den, Noordw ijk, Zoeter meer en hun ran dgemeenten. Fon ds 1818 is een ver mogensfonds dat donaties verstrekt aan stic htingen en verenigingen die bijvoorbeeld een maatschappelijk toneel stuk opvoeren of een intercultureel kunstproject verzinnen. www.f onds1818.nl

98 Wijkbudgetten Steeds meer steden kiezen ervoor hun bewoners zeggenschap te geven over een wijkbudget, om initiatieven te stimuleren. In het huidige regeerakkoord worden deze budgetten ook genoemd in verband met de aanpak van probleemwijken. In het actieplan ‘Van Probleemwijk naar Prachtwijk’ staat: “Een deel van het verruimde budget voor stedelijke vernieuwing zal worden ingezet voor buurt- en wijkbudgetten waaruit eigen initiatieven van bewoners financieel kunnen worden ondersteund”. Naast hiergenoemde steden zijn ook wijk- en buurtbudgetten ingevoerd in een groot aantal andere steden. Denk aan Tiel (de Tielse methode), Breda (Lasten en Lusten), Zaanstad of Heemskerk. Buiten Nederland zijn Porto Allegre (Brazilië) en Berzik Lichtenberg (Berlijn) bekende voorbeelden.

Ho o g e v e e n

Hoogeveen experimente ert met budgetbested ingsrecht. Het experiment beo ogt een groter e zeggenschap van bew oners over de reguliere budgetten en inz et van de gemeente, twee woningbouwcorporaties, het welzijnswerk en de politie. Bewone rs worden uitgeno digd om zelf met wijk- en dorpsplannen te komen. Voor de uitvoering wordt niet gekeken naa r buurtbudgetten, ma ar ook naar herallocatie en samenvoegen van reguliere budgetten van de zes samenwerken de partijen. In de loop van 2007 worden de resultaten verwacht. De eerste signalen zijn positief; in één van de dorpen (Tienderveen) is binnen 6 weken een toekomstagen da opgest eld waaraan 75% van de dorpsbewoners hee ft meege daan. Het exp eriment wordt ondersteund door InAxis.

Zw olle

In de zomer van 200 4 is in Zwolle het Exp eriment Wijkbu dgette n van start gegaan. Bij het experiment zijn bew oners opdrachtgever voor het uitvoeren van door hen zelf bepaalde plannen. De gemeente stelt hiervo or een budget beschikba ar (totaal 336.000 eur o voor twee wijken). De resultaten waren overwe gen d positief: er zijn meerdere initiatieven opgestart, vrijwel alle gekozen projecten zijn uitgevoerd en het aan tal betrokken bewone rs is verdubbeld. (Zie evaluatie via www.hetk enniscentrum.nl)

Delftse Duiten

Delftse Duiten: De gem eente verkocht in 199 9 voor 115 miljoen gulden het Energiebe drijf Zui d-Holland (de EZH -gelden). Voor dat geld kon den burgers een bestemming verzin nen, ver volgens kon elk e Delftenaar stemmen op één van de door de gem eente gekozen 39 projecten, zoals de ver sterking van Delft Ken nisstad, steun aan zus terste den of het inve steren in etsvoorzie ningen. De gemeenter aad verdeelde ver volgens het geld over de gek ozen projecten. Een ander interessant projec t in Delft zijn de Wij kaandelen, in 2001/2002 , over de herinrichting van het Minervaplein.

Deven ter Wijkaan pak

En s ch e d e

Elke buurt in Ensche de krijgt per jaar 50.000 euro van de gemeente om invloed uit te oef enen op de leefbaarh eid in de wijk of buu rt. Via huis-aan-huis ver spreide ideeënfor mulier en kunnen burgers hun wensen kenbaar maken . Ook uit Ensche de kom t de metho de Twexx. Bewoners kiezen daar op een beursvloer we lke ideeën als waardevol en kansrijk worden gezien en elk idee krij gt een startkapitaal van 3000 euro waarm ee bewoners een plan van aanpak kunnen maken. www.buurtina ctie.nl/

Het programma Devent er Wijkaanpak kent drie pijlers, namelijk Samen op onderzoek, Sam en kiezen en Samen aan de slag. Bewoners besluiten in overleg me t het zogenaamde wij kkoppel, bestaande uit een wijkambtenaar en een wijkopbouwwerker, welke wijkzaken aangepakt moeten worden . Elke wijk beschikt hie rvo or over een eigen budget. In Deventer we rkt men al vanaf 198 9 met wijkbu dgetten, zo’n 150.000 euro per wijk (met gemiddeld 15.000 inwoners). www.deventer.nl/Wone n/Wijkaanpak/

Literatuurlijst

99

Nog meer lezen over burgerinitiatieven enzo?

‘Wanneer werkt participatie? Een onderzoek

‘BILAN: Burgerinitiatieven voor duurzame

aan de burger en aan de omgeving. Het boek

bij de gemeenten Dordrecht en Leiden naar de

ontwikkeling als inspiratiebron voor landelijk

geeft aan hoe zij samen een nieuwe, andere over-

effectiviteit van burgerparticipatie en inspraak’,

beleid’, Onderzoek naar burgerinitiatieven op het

heid vormen en een nieuwe, andere markt voor

Pröpper, I., B. Litjens en E. Weststeijn, juli 2006

brede terrein van duurzame ontwikkeling, door

maatschappelijke ondernemers. Jurgen van der

Agora Europa, IVN Nederland en Milieudefensie,

Heijden, (Red.) (2005), XPIN-reeks deel 7. Delft,

Amsterdam, 2004.

Eburon

E.J. Hopstaken, Kenniscentrum Stedelijke Vernieu-

‘Meervoudige democratie, Ervaringen met

‘Welzijn versterkt Burgerschap’, Over Wmo en

wing (KEI), april 2004

vernieuwend bestuur’, Studie naar het demo-

vrijwilligerswerk met vele voorbeeldprojecten.

cratiseren van maatschappelijke en bestuurlijke

Matthijs Uyterlinde, Kees Neefjes en Radboud

‘Buurtinitiatieven en buurtbeleid in Nederland

praktijken waarin burgers deelnemers worden aan

Engbersen, 2007

anno 2004’, Analyse van een veldonderzoek van

vernieuwende bestuurlijke praktijken. Centraal

28 casussen’, Wetenschappelijke Raad voor het

staat een benadering die burgers en organisaties

‘Het investeren in betrokkenheid van burgers’,

Regeringsbeleid, C.A. Hazeu, N.G.J. Boonstra, M.

niet slechts de kans geeft om ‘ja’ of (vooral) ‘nee’

In 1996 volgden tien bewoners van Lombardijen

Jager-Vreugdenhil en P. Winsemius, Webpublica-

te zeggen tegen gegeven opties, maar hen de

een training in buurtbemiddeling. Tien jaar later

tie nr. 9, Den Haag, april 2005

mogelijkheid biedt om zelf mede vorm te geven

hebben ruim 300 Rotterdammers de training

aan de opties waarvoor kan worden gekozen.

gevolgd en is buurtbemiddeling in meer dan 45

‘Vertrouwen in de Buurt’, Wetenschappelijke

John Grin, Maarten Hajer, Wytske Versteeg (Red.)

wijken beschikbaar. Dit boekje gaat over de wijze

Raad voor het Regeringsbeleid, P. Winsemius e.a.,

(2006), Amsterdam, Aksant.

waarop vrijwilligers worden opgeleid en daar als

‘N4: Van participatie naar zelfredzaamheid, over het organiseren van eigenbelang’, Ch. Rottier en

Amsterdam University Press, Amsterdam, 2005

persoon zelf wat aan hebben, terwijl ruzies door ‘Recombinatie van overheid en samenleving,

hun bemiddeling worden geslecht. Lucas Meijs en

‘Wat burgers bezielt’, Menno Hurenkamp, Eve-

Denken over innovatieve beleidsvorming’, Bouw

Bas Delleman (2006), Rotterdam, Buurtbemidde-

line Tonkens en Jan Willem Duyvendak, Amster-

een sporthal in een geluidswal en beide zijn goed-

ling Rotterdam.

dam, 2006.

koper en beter voor de omgeving. In dit boek heet dat een recombinatie. Het publieke domein

‘Bestuur door de burger, bestuurskunde voor

is daar tegenwoordig vol mee. Het openbaar

de burger’, Jurgen van der Heijden, in: John Grin,

bestuur, de markt en andere partijen uit de samen-

Maarten Hajer, Wytske Versteeg (Red.) Meervou-

leving slagen er op deze manier in om betaalbaar

dige democratie, Aksant, Amsterdam, 2006

en bruikbaar diensten te verlenen die recht doen

100

Regeerakkoord over burgerinitiatieven Leidraad voor beleid en uitvoering is de menselijke maat. In kleinschalige verbanden vinden mensen zowel vertrouwdheid als dynamiek. In buurten, wijken, organisaties en bedrijven ontplooien mensen gemakkelijker initiatieven dan in grote anonieme verbanden. Dit vergt een overheid die herkenbaar, toegankelijk en communicatief is. [...] De overheid laat burgers ruimte om initiatief te nemen en rust hen toe om voluit mee te doen. Vertrouwen ligt aan de basis van een goed functionerende overheid. [...] Bij de invulling van overheidszorg en publieke voorzieningen wordt zoveel mogelijk ruimte gelaten voor maatschappelijke betrokkenheid en eigen initiatief. [...] Uit: huidige regeerakkoord.

101

Het concept: De dienst burgerparticipatie “De dienst burgerparticipatie helpt de burger die, wellicht uit eigenbelang, Nederland wil verbeteren. De dienst bepaalt samen met de burger of een burgerinitiatief de beste manier is om een specifiek idee aan het collectief voor te leggen. De dienst burgerparticipatie bepaalt eerst samen met de burger of zijn idee aan de voorwaarden van een burgerinitiatief voldoet, nog voordat de burger handtekeningen gaat verzamelen. Wellicht is het bijvoorbeeld beter om een lid van de Tweede Kamer te benaderen om het voorstel te doen. De dienst bekijkt het voorstel kritisch. Het moet nieuw zijn en mag niet tegen de normen en waarden van de Nederlandse democratie indruisen. Voldoet een initiatief aan de voorwaarden, dan begeleidt de dienst de burger op enthousiaste wijze. De dienst staat de burger bij met advies, ervaringskennis en instrumenten. Zo biedt zij hulp bij het publiek maken van initiatieven en zorgt zij ervoor dat burgerinitiatieven altijd terug te vinden zijn op de website van de dienst.” Uit: “Burger Overheid, Een visie op merkbare administratieve lastenverlichting”, uitgave van programma AL Burgers, 2006

102

Uit : NRC Han delsb lad

10 januari 2007

... En denk ook aan de burgers, Herman Wijff els De klo of tussen Den Haag en de burger is nog steeds heel gro ot. Het zou al heel wat schelen als politici aan burgerinitiatieven een dui delijke plaats geven. Door Kees Versteegh, redacteur NRC.

103 Nawoord Pieter Winsemius

Ver trouw en in de Buu r t - W R R

In het rapport ‘Vertr ouwen in de Buurt’ (W etenschappelijke Raa d voor het Regeringsbel eid, P. Winsemius e.a., 2005) geeft de WRR antwo ord op de vraag hoe buurtbewoners zel f kunnen bijdragen aan een betere leefba arheid in hun wijk. Naa st theorie bevat het rapport ook 28 casuss en uit de praktijk van meer of min der door de overheid gestimuleerd e burgerinitiatieven.

Vierde generatie burgerparticipatie Eerst was er de inspraak van de ja-

het is de burger die het doet. De

meen. Lastige mensen. Omdat ze be-

ren zeventig. Chaotische taferelen

overheid, de ambtenaar faciliteert.

geesterd en vasthoudend zijn. Inven-

in rokerige zaaltjes en ambtenaren

Wat dat is en hoe dat moet, daarover

tieve praktijkdeskundigen. Die laten

die ‘het signaal gingen meenemen’.

gaat dit boek. Met handvatten voor

zich niet dwingen in het keurslijf

Medezeggenschap bleef vooral iets

eigen handelen en een vragenlijst

van een participatietraject. Die te-

voor actieve werknemers in bedrij-

voor ambtenaren om te zien of ze wel

genkrachten durven toelaten, dat is

ven. Met de digitale revolutie van

deugen als facilitator.

vierde generatie burgerparticipatie.

de jaren negentig ontstond de in-

We zouden ondertussen bijna verge-

teractieve beleidsvorming voor wie

ten dat er natuurlijk altijd mondige

handig was met de computer.

burgers zijn geweest. Ook toen het

En nu is er dan de derde genera-

nog niet zo heette. Mensen die opko-

tie burgerparticipatie. De overheid

men voor hun buurt, hun stukje groen

neemt niet langer het initiatief,

of de rechtvaardigheid in het alge-

Hebben we daar de moed voor?

Pieter Winsemius

104

Tot slot

‘Aardig boekje, leuke voorbeelden en mooie vormgeving. Maar is het nou allemaal zo nieuw, die derde generatie burgerparticipatie?’, denkt u misschien als u bij deze laatste pagina’s bent aangekomen. Wij zien de afgelopen jaren een sterke opkomst van burgerinitiatieven. Die sluit natuurlijk aan bij een oude traditie van particulieren die zich actief inzetten voor welzijn, zorg, cultuur en talloze andere maatschappelijke problemen. Weinig nieuws dus, in dat opzicht. Maar dit boekje gaat niet over de burgerinitiatieven zelf. Het gaat over de manier waarop de overheid daarmee omgaat. En daarin zien wij wél een aantal ontwikkelingen.

Het thema is zeker actueel. Lees het zojuist verschenen regeerakkoord er maar op na:

ontplooid, verspreid en gedeeld met vele medestanders. Er ontstaat een dynamiek van

“In buurten, wijken, organisaties en bedrijven ontplooien mensen makkelijker initiatieven

nieuwe verbindingen en coalities, vooral buiten de overheid. Kortom, in de toekomst

dan in grote anonieme verbanden. Dit vergt een overheid die herkenbaar, toegankelijk

zal de burger een steeds belangrijkere motor zijn voor de innovatie van de overheid.

en communicatief is... De overheid laat burgers ruimte om initiatief te nemen en rust hen

En de ambtenaar kan dan niet achterblijven. Een nieuwe ondernemende, faciliterende

toe om voluit mee te doen...”. En misschien nog belangrijker dan deze mooie woorden

ambtenaar... En dat is minder moeilijk dan het misschien lijkt: per slot van rekening bent

is de beleving van het nieuwe kabinet, samengevat in het motto: ‘Samen werken, samen

u zelf ook gewoon een burger, net als al die anderen.

leven’. Dit motto geeft de ministers meer ruimte, meer ontspanning; samen is niet alleen. Zo gaf Ella Vogelaar al aan dat het motto goed past bij haar werk in de wijken,

We hopen dat u door dit boekje nieuwe energie heeft gekregen.

waar veel problemen door de bewoners zelf worden aangepakt. Wie zich als minister daarvan bewust is, staat niet meer helemaal alleen voor de loodzware taak om een op-

Jurgen van der Heijden

lossing te vinden voor grote problemen. Met deze aanpak durft het kabinet een nieuwe

André Meiresonne

weg in te slaan. Helemaal in lijn met dit boekje.

Jornt van Zuylen

Nieuw zijn ook de mogelijkheden van ICT en nieuwe media. In dit boekje hebben we

PS. Reacties en ideeën zijn van harte welkom: [email protected]

er weinig over geschreven, maar via internet kunnen initiatieven vrij eenvoudig worden

Over de auteurs

105

Jurgen van der Heijden werkt als adviseur voor AT Osborne, waar hij zich onder meer richt op de samenwerking tussen overheden, bedrijven, maatschappelijke organisaties en burgers. Hij was adviseur van het Expertisebureau innovatieve beleidsvorming (XPIN) en is verbonden aan de Universiteit van Amsterdam.

André Meiresonne is management trainer, personal coach en strategisch adviseur. Hij is verbonden aan diverse organisaties op het gebied van opleiding en ontwikkeling, w.o. De Baak Management Centrum VNO-NCW. Hij is opgeleid als bestuursjurist en heeft gewerkt in de communicatie, sponsoring en marketing.

Jornt van Zuylen werkt bij het Programmabureau van InAxis, Commissie Innovatie Openbaar Bestuur. De Commissie is ingesteld door de minister van BZK om vernieuwing binnen het openbaar bestuur aan te jagen. (www.inaxis.nl)

106

Tien

(plus nog wat) redenen om dit boek over Derde Generatie Burgerparticipatie vooral snel weg te leggen

107 1.

Het wordt toch niets, net als met al die andere bestuurskundige modegrillen

2.

Het werkt niet: eigenbelang is nu eenmaal wat elke burger drijft

3.

Gewoon de zoveelste hype, het waait wel over

4.

Bizar idee van een wereldvreemde professor uit Leiden

5.

De zoveelste aantasting van de beroepseer van de ambtenaar

6.

Burgers hebben geen volledig overzicht, laat staan een totaalvisie

7.

Het is immoreel om mensen hun eigen zaakjes te laten opknappen

8.

Hilarische inschattingsfout van de betrokkenheid van burgers

9.

Het is een historische fout, Max Weber zou zich in z’n graf omdraaien

10. Wie dit wil is niet alleen wereldvreemd, maar waarschijnlijk

ook levensmoe 11. Het is een garantie voor ongekende drama’s en onvoorspelbare

rampen 12. Het is een verkapte bezuinigingsoperatie, zachtjes ingeleid

door BZK 13. Derde generatie burgerparticipatie is zo’n vreselijk foute

naam voor een overigens goede zaak dat ik er niet mee geassocieerd wil worden!

colofon

Dit is een uitgave van InAxis, Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

Teksten:

Jurgen van der Heijden, Laura van der Mark, André Meiresonne en Jornt van Zuylen

Ontwerp:

GAZmedia, bureau voor grafische en interactieve media

Illustraties:

Anita Salemink

Druk:

Koninklijke Broese & Peereboom b.v.

Met dank aan:

De deelnemers van het deeltraject, Lisette Saman en Elke van Avendonk (Fontys Hogeschool) en alle columnisten.

Eindredactie:

Leene.txt

ISBN:

978-90-5414-121-1

April 2007

Een publicatie over de derde generatie burgerparticipatie. Over de vraag: hoe ga je als ambtenaar om met initiatieven van burgers? Met heel veel praktijkvoorbeelden van burgerinitiatieven, rollen die je als ambtenaar kunt spelen én tips om deze initiatieven te faciliteren.