Help, de robots komen!

Vrijdag 13 maart 2015

Help, de robots komen! Esther Bijlo − 23/02/14, 20:11

© thinkstock.

In hoog tempo verdwijnen banen door de voortgaande automatisering. De voorzichtig aantrekkende economische groei levert nauwelijks werkgelegenheid op. Komen de 'apocalyptische voorspellingen' over een toekomst zonder werk uit?

Iedere maand verdwijnen er banen door automatisering, net nog 200 bij veiling FloraHolland Help, de robots komen. Ze gaan 30 tot 50 procent van de banen inpikken. De middenklasse wordt weggevaagd. Laagopgeleiden moeten buffelen in de schoonmaak of viooltjes planten bij de rijken. Dat gaat allemaal niet pas over vijftig jaar gebeuren, maar binnen twintig jaar. 'Apocalyptische voorspellingen', stelde minister van sociale zaken Lodewijk Asscher vorig weekeinde op het PvdA-congres. Bangmakerij, net zo gretig aangeprezen als een horrorfilm, oordeelde de minister nuchter, en ging verder met een pleidooi over 'goed werk'. Maar misschien zijn die robots er al. Iedere maand verdwijnen er banen door automatisering, net nog 200 bij veiling FloraHolland. En de mensen die nog aan het werk zijn, zien hun reële loon al jaren nauwelijks stijgen. De kloof tussen rijk en arm is al lang aan het groeien. Zijn het de slimme computers die de werknemers eronder krijgen? Financiële data De science-fictionachtige voorspellingen waar de minister op doelt komen overwaaien uit de Verenigde Staten. Oprukkende technologie zou de arbeidsmarkt daar fundamenteel veranderen. Onderzoekers van de Universiteit van Oxford voorspellen in een geruchtmakende studie over de VS, in september gepubliceerd, dat 47 procent van het huidige werk binnen twintig jaar geautomatiseerd kan worden. De capaciteit van computers neemt exponentieel toe waardoor taken waar nu nog een mens voor nodig is, snel overgenomen kunnen worden. Er zijn bijvoorbeeld al computers die beter indringers op camerabeelden kunnen ontwaren dan het menselijk oog. Met behulp van algoritmen zijn financiële data sneller op fraude te checken dan als er accountants op

worden losgelaten. Robots kunnen in een laboratorium effectiever een biopsie uitvoeren dan laboranten. Niet langer zijn het alleen de traditionele industriële beroepen die in gevaar komen door automatisering, ook kantoorwerkers als juristen en accountants zijn hun baan niet meer zeker. Het lijkt een hoog koffiedikgehalte te hebben, keihard zijn dit soort vergaande voorspellingen niet te maken. Betogen over nieuwe technologie gaan ook altijd gepaard met veel anekdotisch bewijs. De zelfsturende Google-auto die inmiddels door Californië rijdt, wordt in dit verband veelvuldig naar voren gehaald. Het levert leuke plaatjes op maar hoe lang zal het duren voordat die echt als vervoermiddel op de markt komt, ofwel het leven gewone mensen binnenrijdt? Kodak De Oxford-onderzoekers zijn echter niet alleen. Dat de ontwikkeling van de technologie versnelt, betogen ook twee Amerikaanse onderzoekers van het Massachusetts Institute of Technology (MIT). Een paar weken geleden brachten zij het nu al veel aangehaalde boek The Second Machine Age uit. De vooruitgang die computers de komende paar jaar gaan beleven, is volgens hen net zo groot als de progressie sinds het apparaat is uitgevonden, rond 1960. Dat zit 'm in een veel grotere geheugencapaciteit, hogere processnelheid en de snellere omgang met 'Big Data', ofwel grote databestanden.



© THINKSTOCK.

 WhatsApp heeft 400 miljoen gebruikers en 32 werknemers Daarnaast is er de digitale revolutie zelf. Fotobedrijf Kodak, dat in 2012 failliet ging, had in zijn hoogtijdagen 140.000 werknemers in dienst. De foto-deeldienst Instagram werd in datzelfde jaar verkocht voor een miljard dollar aan Facebook, terwijl het 13 mensen in dienst had en 30 miljoen klanten bediende. De sms-dienst WhatsApp ging deze week van de hand voor 19 miljard dollar. Het bedrijf heeft 400 miljoen gebruikers en 32 werknemers. Die successen laten zien dat het gemakkelijker dan ooit is een idee te bedenken en dat binnen de kortste keren wereldwijd aan miljarden klanten te slijten, stellen de MIT-onderzoekers. De vergezichten over slimme computers en digitalisering trekken niet toevallig nu veel aandacht. Ze komen op een moment dat de werkloosheid niet echt naar beneden wil gaan. De arbeidsmarkt in de VS herstelt trager dan na andere recessies, er komen relatief heel weinig banen bij terwijl de economie wel groeit. In Europa is de werkloosheid nog hoger en is er de angst voor baanloze groei: het oude werk komt niet terug. Dat roept de vraag op: hoe komt dat? Het is verleidelijk de betogen over de opmars van de technologie op de teleurstellende cijfers van vandaag los te laten, de revolutie is sluipenderwijs al begonnen. Dan is er tenminste een schuldige voor de stagnatie. De technologie zou nog een ander fenomeen kunnen verklaren: de groeiende inkomensongelijkheid. Overal in de westerse wereld wordt de rijkste bovenlaag rijker terwijl de gemiddelde inkomens stagneren. In de VS is

die ontwikkeling sterker dan in Europa. Maar op beide continenten heeft de factor arbeid in het nationaal inkomen de afgelopen decennia fors ingeleverd ten gunste van de factor kapitaal. Opdeling Is dat dan nu al het effect van technologie? Heeft een kleine groep kapitaalbezitters de baten opgestreken van de automatisering en heeft de gemiddelde werknemer het nakijken? Dat is zeker een van de verklaringen voor de inkomensongelijkheid, is de veronderstelling. Door ICT is het productieproces op te knippen in vele kleine snippers die naar behoeven over verschillende, de goedkoopste, landen verspreid kunnen worden. De onderdelen voor een Boeing 787 Dreamliner worden door meer dan veertig verschillende bedrijven gemaakt op 130 locaties over de hele wereld. Maar geavanceerde communicatietechnologie is niet de enige verklaring voor die opdeling. De mondialisering van de handel de afgelopen decennia is net zo'n belangrijke factor. De combinatie van technologie en vrijhandel heeft de onderhandelingsmacht van werknemers verslechterd. En het heeft in het Westen werkgelegenheid in de middenklasse gekost, denk aan callcenters, administratieve handelingen, routinematig computerwerk. Multinationals hebben geprofiteerd van die globalisering van taken. Hun winsten zijn toegenomen, ondanks de kredietcrisis die in 2008 begon.



© THINKSTOCK.

 Een basisinkomen doet als oplossing al de ronde, of een quotum aan arbeidsuren voor iedereen Technologie kan dus niet nu al de verklaring voor alles zijn. Dat is ook te zien aan twee belangrijke economische grootheden: de investeringen en de productiviteit. Als de technologie al zo'n radicale impact zou hebben als sommigen menen, dan was het logisch geweest als de investeringen veel hoger waren geweest. Dat is niet zo, bedrijven hebben juist geld opgepot, een trend die al voor de kredietcrisis is ingezet. Ook aan de groei van de productiviteit, de productie per gewerkt uur, is niet te zien dat arbeid in grotere mate dan voorheen door kapitaal is vervangen. De productiviteit groeit al tientallen jaren juist langzamer. Er komen dus nogal wat paradoxen tevoorschijn als technologie als verklaring voor alles moet gelden. Er is ook nog het overheidsbeleid. Dat de economie zo stagneert en de werkgelegenheid maar nauwelijks toeneemt, is ook het gevolg van vraagtekort. Mensen hebben veel minder te besteden, vergeleken met het verleden toen het krediet rijkelijk vloeide. De op leningen en luchtbellen gebaseerde groei van begin deze eeuw vertekent eigenlijk dat er al veel langer geen echte groei is. Dat de ontwikkelde economieën juist snakken naar de technologiedoorbraak die nu wordt voorspeld door de Universiteit van Oxford en het MIT. Alternatief Als die dan echt zo dichtbij is als deze wetenschappers denken, is het nog maar de vraag of het

'horrorscenario's' oplevert, zoals minister Asscher zegt. Bij een echte doorbraak is het logisch als de productiviteit echt hard gaat stijgen. Dan kan de economie weer zonnig groeien en gaat het nationaal inkomen ook weer met sprongen omhoog. Mocht dat dan gepaard gaan met veel werklozen, dan is er tenminste geld voor een alternatief. Een basisinkomen doet als oplossing al de ronde, of een quotum aan arbeidsuren voor iedereen. Studenten krijgen op internet reeds tips voor het geval het tech-scenario uitkomt. Kies een beroep waarbij de menselijke factor echt niet is uit te schakelen: yogaleraar, therapeut, binnenhuisinrichter, kunstenaar, om maar wat te noemen. Of iets de tech-sector zelf natuurlijk: ICT'er, procesbegeleider of gamecreatieveling. 'Voortdenderende technologie kan ook een oplossing zijn' Eric Bartelsman, hoogleraar economie aan de Vrije Universiteit Amsterdam: "De gemiddelde lonen blijven achter bij productiviteitsgroei. Mensen in nieuwe sectoren verdienen veel, zeker in de top. De werkloosheid is hoog en blijft hoog. In vergelijking met eerdere recessies lijkt baanloze groei meer en meer voor te komen. Als we tegelijk fundamentele macroproblemen hebben zoals hoge schulden en vergrijzing, is productiviteitsgroei cruciaal. De voortdenderende technologie kan een verklaring zijn voor veel verschijnselen, maar ook een oplossing. Hoe zorgen we voor maatschappij waar we prettig in leven? Het is moeilijk te zeggen of dat proces nu fundamenteel anders verloopt dan in eerdere perioden. Ik denk het wel. Van 1920 tot 1990 was er de opkomst van het gebruik van machines, kapitaalgoederen. Vakbonden kwamen op om te zorgen dat het een beetje eerlijk zou gaan. We hebben ermee leren werken. "De verandering nu is van een andere orde, die gaat veel meer over de manier waarop we samenwerken. Technologie heeft overal invloed. Niet alleen vanwege het belastingsysteem ontstaan zoveel zzp'ers. Ook door de mobiele technologie, dat is daar wel degelijk aan gerelateerd. Vroeger kocht je een oven, daar investeerde je in en dan kon je brood bakken op één plek. Als ik nu in software investeer, kan ik dat overal ter wereld gebruiken. Dat is fundamenteel anders dan de industriële revolutie. De omvang van dit fenomeen strekt zich overal uit: kunst, film, boeken, medische technologie, games. De kennis zit opgesloten buiten de fysieke goederen en kan gedeeld worden. Inmiddels is meer dan de helft van de investeringen in dit soort kenniskapitaal, in 1960 was dat nog maar heel weinig. De prijs/kwaliteit verhouding van technologie verdubbelt iedere twee jaar."  De suggestie is dat de stijging van de productiviteit nog zou moeten komen. Wij zijn al voor een groot deel een dienstensamenleving 'In Nederland zal het niet zo snel gaan' Hans Stegeman, econoom bij de Rabobank: "Als je met een Amerikaanse bril kijkt is het heel logisch dat deze discussie nu opkomt. Het gaat daar niet goed met de arbeidsmarkt, eigenlijk raar dat het niet eerder is gebeurd. Als het verhaal is dat het allemaal in één klap gaat, dan is dat bangmakerij. Je ziet wel dat computers steeds meer taken kunnen overnemen. Maar de invloed van ICT is een geleidelijke trend, waar we nog aan moeten wennen. Van die versnelling zie ik in Nederland nog weinig. De suggestie is dat de stijging van de productiviteit nog zou moeten komen. Wij zijn al voor een groot deel een dienstensamenleving. De gevolgen van meer technologie zullen in Nederland daarom trager zijn. Maar er is wel iets aan de hand en daar moet een antwoord op komen, ook op de groeiende ongelijkheid. Het aandeel van arbeid is afgenomen tegenover kapitaal. Kennelijk zijn werknemers makkelijker af te schepen met een lager loon. Het antwoord is niet per definitie hogere lonen. Je kunt je ook afvragen of er een werkloosheidsnorm moet komen zoals de PvdA wil, dat zijn misschien achterhoedegevechten. Het is ook te zoeken in het meer belasten van kapitaal. Ik voorzie dat de economie nog lang traag groeit, er komen weinig banen bij. Het is zeker zinnig na te denken welke vaardigheden van mensen gevraagd worden en hoe ze daaraan kunnen voldoen. Het kan ook dat nieuwe technologie wel vooruitgang betekent, maar niet per definitie economische groei. Neem internet. Er is heel veel vrij beschikbaar, dat is mooi, maar dat op zichzelf levert geen groei op." Extra arbeidskrachten "Zonder robots geen banen", is het mantra bij de autofabriek van VDL Nedcar in Born. Vorige week werd bekend dat de 1500 werknemers van de stilgelegde vestiging weer aan het werk kunnen en dat er zelfs 400 extra arbeidskrachten nodig zijn. Juist de bijna duizend robots maken de massaproductie van de nieuwe BMW Mini mogelijk in Nederland, geholpen door de handige ligging van Born tussen verschillende productielocaties in. Ook afgelopen maand maakte veiling Flora Holland juist bekend 200 arbeidsplaatsen te

moeten schrappen vanwege automatisering. Zaten voorheen alle kopers van bloemen en planten op de tribunes, nu wordt nog maar de helft van de handel via de klok afgetikt. Eerder ving de veiling de digitalisering op met natuurlijk verloop, nu lukt dat niet meer. Rond de hypermoderne nieuwe terminal van overslagbedrijf APM op de Tweede Maasvlakte vocht de vakbeweging afgelopen tijd om het behoud van goed betaald werk. Door automatisering kunnen de oude en de nieuwe terminal samen toe met 230 volledige banen minder. De strijd ging niet alleen om het behoud van banen, maar ook om verslechtering van de contracten voor het werk bij de nieuwe terminal. Meer dan een mogelijke opmars van robots is dat momenteel de grootste zorg van de vakbeweging: verdringing van beter betaald werk door arbeid die minder oplevert en de ongelijkheid daarmee vergroot.