Hebreeën. David J. Macleod

Hebreeën David J. Macleod

Hebreeën Uitgegeven door: Emmaus Correspondentie School Postbus 54234 3008 JE Rotterdam www.bijbelcursussen.nl Vertaling van ‘Hebrews’ David J. Macleod ISBN 978-94-91494-15-4 NUR 707 Copyright © 2014 Alle rechten voorbehouden, niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud

Instructie ��4 Inleiding��6 Samenvatting�� 21 1.

Hebreeën 1��30

2.

Hebreeën 2�� 41

3.

Hebreeën 3 en 4 �� 55

4.

Hebreeën 5 �� 71

5.

Hebreeën 6 ��84

6.

Hebreeën 7��99

7.


8.


9.


10.


11.


12. Hebreeën 13�� 195

3

Instructie

Voordat je een les gaat bestuderen, vraag je God of Hij je hart wil openen voor wat Hij jou wil leren uit Zijn Woord (Psalm 119:18). De cursus bestaat uit twee delen: dit cursusboek en een toetsboekje. De cursus bestaat uit twaalf lessen met elk een eigen toets. Begin zodra je het cursusboek hebt ontvangen. Kies een vaste dag uit voor de studie en houd je daar aan. Sommigen bevalt het tempo van een les per week goed. Je kiest uiteraard zelf wat het beste bij je tijd en mogelijkheden past. Lees eerst de les rustig door om een algemene indruk te krijgen van de inhoud. Daarna lees je de les opnieuw, maar nu langzaam en aandachtig. Lees en overdenk vooral de bijbelteksten, waarnaar in de les wordt verwezen. De tekstverwijzing bestaat uit de naam van het bijbelboek, het nummer van het hoofdstuk en van het vers of de verzen. Als je de les rustig bestudeerd hebt, ga je naar de bijbehorende toets en werk zo de gehele cursus door. Als je een vraag (nog) niet kunt beantwoorden, neem dan het betreffende gedeelte nog eens door. Schrijf achter een vraag niet, hoe je er vroeger altijd over dacht, maar wat je er in de les over geleerd hebt. Stuur het toetsboekje pas in als je alles af hebt. Neem vooral de tijd om over de ‘Wat Zeg Jij?’–vragen na te denken en je antwoord te formuleren. Daarmee help je de docent jou te leren kennen en beter te kunnen helpen. Als de Bijbel wordt geciteerd, maken we gebruik van de Herziene 4

instructie



5

Statenvertaling (HSV). Wel wordt in de tekst van deze cursus een ander hoofdlettergebruik toegepast. Het toetsboekje wordt na correctie aan je teruggezonden, eventueel vergezeld van opmerkingen en/of aanbevelingen voor verdere studie. Neem, voordat je aan een nieuwe cursus begint, de tijd om het gecorrigeerde toetsboekje aandachtig door te nemen. De docent markeert eventueel verkeerd beantwoorde vragen en wijst je op een verhelderende bijbeltekst en zo nodig op het gedeelte van de les, waarin je de stof nog eens na kunt lezen. Wees blij met alles wat je goed beantwoord hebt, maar benut ook de gelegenheid om je kennis en inzicht verder te vergroten. Van jouw kant help je ons door de vragen, die bij je leven en eventuele opmerkingen op te sturen. Daardoor kunnen wij eventuele onduidelijkheden in de tekst van de cursus verbeteren. Vertel je vrienden (m/v) over je ervaringen met deze vorm van schriftelijke bijbelstudie en maak hen ook enthousiast om een cursus te volgen. Als je deze cursus volgt bij een daartoe aangewezen docent, lever het toetsboekje dan bij hem of haar in. In andere gevallen kun je het toetsboekje opsturen naar onderstaand adres. Emmaus Correspondentie School Postbus 54234 3008 JE Rotterdam www.bijbelcursussen.nl

Inleiding

Inleiding

J

e gaat de brief aan de Hebreeën bestuderen. Daar doe je goed aan. De brief vormt, samen met de brief aan de Romeinen, het fundament van het Nieuwe Testament. Volgens W. G. Moorehead is zij ‘het meest diepgravende deel van het Nieuwe Testament’ en volgens E. Hughes ‘haar meest uitgewerkte leerstellige geschrift.’ Wij zijn het van harte eens met deze twee grote Bijbelgeleerden en net zo goed met de uitspraak van de Christusbelijdende Joodse Bijbelleraar Adolf Saphir: ‘Eén groot, massief boek!’ De studie van een Bijbelboek begint met vragen als: Wie schreef dit boek? Wanneer? Aan wie? Waarom? Als we dit vragen bij de Hebreeënbrief, ontdekken we waarom E. F. Scott haar ‘het raadsel van het Nieuwe Testament’ noemde. Een antwoord op deze voor de hand liggende vragen is bij de brief aan de Hebreeën moeilijk te geven. Door de eeuwen komen Bijbelgeleerden tot verschillende antwoorden. Dit hoeft ons niet te verbazen of te verwarren, want de brief is uitstekend te begrijpen zonder eenstemmige antwoorden op wat slechts wat inleidende vragen zijn.

Waarom bestuderen we de brief aan de Hebreeën? Déze vraag is niet moeilijk te beantwoorden. Eerst enkele leerstellige redenen: 1. In dit Bijbelboek wordt de Persoon van onze Heere Jezus 6

inleiding



7

Christus op heel bijzondere wijze grootgemaakt. De Hebreeënbrief bepaalt ons er steeds bij, dat Hij even waarachtig God is als Mens en dat Zijn werk op het kruis eenmalig, volmaakt en voldoende is. Geen enkel ander boek van het Nieuwe Testament wijst ons op het priesterlijk werk van onze Heere. Er is zelfs geen ander boek dat Hem priester of hogepriester noemt. 2. De brief aan de Hebreeën is onmisbaar voor het juiste begrip van de relatie tussen het Oude Testament en het Nieuwe. 3. Dit boek onderstreept de noodzaak om te volharden in het geloof. De christen is op aarde een pelgrim. Daar moet hij steeds weer aan worden herinnerd. 4. De brief bepaalt ons bij wat geloven en leven uit geloof is. De schrijver van de Hebreeënbrief scheidt nooit het leven van de leer. Theoretisch weten en praktisch doen moet gelijk opgaan. Dat maakt de brief ook nu zo actueel: 1. Onze tijd wordt gekenmerkt door materialisme en ontkerkelijking. Meer dan ooit moet Gods volk zich bewust zijn dat hun heil niet ligt in het hier en nu. Zij zijn pelgrims, die weten van een beter, dat is een hemels vaderland en die op weg zijn naar de stad met fundamenten, die God heeft ontworpen en gebouwd (Hebreeën 11:10; 13:14). 2. Onze tijd wordt ook gekenmerkt door ‘allerlei vreemde leringen’ (13:9). De brief wapent tegen al die vergankelijke dwalingen door te wijzen op de eeuwige Christus (13:8). Ook nu doen veel valse leraren afbreuk aan de Persoon van Christus door hun zogenaamde nieuwe inzichten, die al lang door de Hebreeënbrief als valse leringen zijn weerlegd en ontmaskerd. 3. Veel gelovigen drijven af van het onderwijs over de christelijke levenswandel en laten zich meeslepen in quasi nieuwe stromingen, die net als in de tijd van de Hebreeën overmatige nadruk leggen op religieuze rituelen, symbolen en ceremoniën. 4. Nooit eerder zijn er zoveel christenen geestelijk zwak en mentaal onevenwichtig. Dit zien we aan het enorme aantal christelijke hulpverleners op vrijwel alle terreinen van het leven. Meer dan ooit moeten gelovigen weten dat zij altijd en rechtstreeks vrije toegang hebben tot Gods genadetroon (4:14-16).

8 

hebreeën

5. Het is nu de tijd van het ‘elektronisch christendom’. Velen hebben het actief deelnemen aan het gemeentelijk leven vervangen door passief kijken naar godsdienstig getinte films, TV programma’s en internet. Meer dan ooit is de boodschap van de Hebreeënbrief nodig. Christenen kunnen alleen groeien en bloeien als ze elkaar wederzijds bemoedigen en aansporen en zich in hartelijke broederschap scharen onder hun plaatselijke leiders (10:24,25; 13:1,7,17).

Vraag 1: Wie schreef de brief? Het is onbekend, wie de Brief aan de Hebreeën heeft geschreven. Pas in de derde eeuw beginnen de vroege kerkvaders Dionysius en Clemens, beiden te Alexandrië, te veronderstellen dat Paulus de schrijver zou kunnen zijn. Na veel twijfel daarover werd dit honderd jaar later, door Athanasius van Alexandrië als vaststaand aangenomen en geleidelijk ook door de westerse kerken aanvaard. In de eerste protestantse Bijbels voegden de uitgevers erbij: ‘van Paulus’. Op dit moment zijn er veel mensen die dit auterschap betwijfelen. Origenes vond de inhoud paulinisch, maar de stijl niet. Op zich sluit dit auteurschap niet uit, want een goede auteur kan verschillende stijlen hanteren. Er zijn door de tijd andere mogelijke auteurs genoemd. Bijvoorbeeld Lukas, schrijver van twee andere Bijbel boeken, die bekend is met de prediking van Paulus en qua stijl lijkt op die van de Hebreeënbrief, maar ook dit is (zie boven) geen doorslaggevend argument. Ook Silas, Filippus, ook Aquilla en Priscilla worden genoemd. Later achtte Luther het mogelijk dat de uit Alexandrië afkomstige Apollos de schrijver is; hij is doorkneed in de Schriften van het Oude Testament, zeer goed onderwezen in de christelijke leer en een begaafd spreker. Een sterk argument hiertegen is dat dit nergens in de Alexandrijnse literatuur wordt vermeld, wat te meer onlogisch is omdat Apollos zowel in Alexandrië is geboren als opgeleid. Er is nog gesuggereerd dat Paulus de schrijver is, maar dat hij dit verzwijgt omdat de Joden tegen hem vooringenomen zijn. In theorie is ook dit mogelijk. Er zijn vele theorieën opgesteld, maar nog nooit heeft iemand het beter onder woorden gebracht dan Origines: ‘Wie de brief schreef, weet alleen God.’ De Heere heeft het in Zijn wijs-

inleiding



9

heid beter geacht de schrijver onbekend te laten. Ook tot ons spreekt God door dit qua woordkeuze en schrijfstijl mooiste boek van het Nieuwe Testament. Toch weten we wel iets van de schrijver: • hij hoort het evangelie van de apostelen (Hebreeën 2:3-4) • hij is vertrouwd met de Septuagint (het Oude Testament in het Grieks) en hij citeert daar regelmatig uit • hij kent tenminste één van de metgezellen van Paulus (Hebreeën 13:23)

Vraag 2: Aan wie was de brief gericht? Direct is duidelijk dat de oorspronkelijke lezers van de brief aan de Hebreeën al christenen zijn. Dat blijkt uit de woorden, waarmee zij worden aangesproken: ‘geliefden’ (6:9), ‘heilige broeders’ (3:1), ‘deelgenoten van de hemelse roeping’ (3:1), ‘deel gekregen aan’ (3:14) en ‘de toevlucht genomen tot Christus’ (6:18). Nooit roept de schrijver hen op tot bekering. Wel wekt hij hen op gebruik te maken van hun vele en kostbare voorrechten en vrijmoedig tot God te naderen (10:19-25). Hij spoort hen aan de reeds begonnen christelijke wedloop tot het eind toe te volbrengen (12:1 en volgende verzen). Ten slotte vraagt hij hun voorbede om ook zelf op de rechte weg te blijven (13:8). Zijn lezers, althans het merendeel van hen, zijn toegewijde volgelingen van de Heere Jezus Christus. Hoewel sommige dit bestrijden, zijn zij volgens de overgrote meerderheid van de Bijbelgeleerden geen gelovigen uit de heidenen, maar Joodse christenen. Hiervoor zijn verschillende redenen: 1. Het oudst bekende handschrift (P46, A.D. 200) draagt al de titel: ‘Aan de Hebreeën’. Er is geen bewijs dat dit Bijbelboek ooit een andere naam had. 2. Alle vroegchristelijke schrijvers noemen het ‘de brief aan de Hebreeën’. 3. Uit de inhoud blijkt steeds dat de oorspronkelijke lezers christen-joden zijn: • de schrijver weet, dat het Oude Testament voor hen gezaghebbend is. • uitgebreid stilstaan bij de afschaffing van het Levitische

10 

hebreeën

priesterschap en de oudtestamentische offerdienst door het eenmalige offer van het lichaam van Jezus Christus is alleen relevant voor gelovigen uit de Joden. • hetzelfde geldt voor Christus als Hogepriester in de grotere, volmaakte tabernakel als vervanging van het Aäronitisch hogepriesterschap. • zij moeten weten dat Christus als wetgever meer is dan Mozes. • hun oude verbond is vervangen door een nieuw eeuwig verbond. • alleen Joodse lezers zijn ‘zaad van Abraham’ (2:16). • alleen bij hen kan verwezen worden naar ’de vaders’ (1:1; 3:9). • geloof wordt geïllustreerd met Joodse voorbeelden (hoofdstuk 11).

Vraag 3: Waar woonden de geadresseerden? Sommigen zeggen Rome Sommigen noemen Korinthe, Antiochië, Cyprus, Galatië, Cyrene en Spanje. De meeste Bijbelgeleerden situeren de oorspronkelijke lezers in Rome of Israël. Argumenten dat de geadresseerden Joodse christenen in Rome zijn: • De eerste vermelding van het bestaan van de brief aan de Hebreeën, waarin ook citaten uit de brief zijn opgenomen, vindt men in een rondzendbrief (A.D. 95) van Clemens, kerkvader te Rome. In het begin hadden alle christenen in het uitgebreide Romeinse Rijk intensief onderling contact. • De woorden ‘die van Italië groeten u’ (Hebreeën 13:24) wijzen er volgens hen op, dat gelovigen afkomstig uit Italië hun medegelovigen in Rome groeten. • Dat Timotheüs, die volgens hoofdstuk 13 vers 23 een bekende is van de lezers van de brief en volgens Kolosse 1:1 ook bekend bij de christenen in Rome, zou kunnen betekenen dat de Hebreeënbrief aan Rome is geadresseerd. • Omdat geschiedschrijvers wijzen op de edelmoedigheid van de

inleiding



11

eerste generatie christenen te Rome, zou uit Hebreeën 6:10-12 en 10:32-34 zijn op te maken dat de Hebreeënbrief aan hen gericht is. • De oproep om ‘vastheid niet te zoeken in spijzen‘ (Hebreeën 13:9) zou kunnen teruggrijpen op een eerder in Rome spelende kwestie (Romeinen 14:13). • ‘De roof van uw bezit’ (Hebreeën 10:34) zou kunnen slaan op vervolgingen van de christenen in Rome onder Claudius (A.D. 49) of Nero (A.D. 64). Sterke argumenten tegen Rome als adres: • De woorden in Hebreeën 2:3-4 kunnen niet slaan op het ontstaan van de gemeente te Rome. Zij hoorden het evangelie niet van ‘ooggetuigen’ van de Heere Jezus. In Rome waren geen ‘tekenen en wonderen en velerlei krachten.’ • Geschiedschrijvers prijzen de gemeente te Rome om haar helder begrip van het evangelie en dappere verdediging van het geloof. De lezers van de brief aan de Hebreeën zijn geestelijk zwak en dreigen in te slapen. • Ook geeft de moed en trouw van de Romeinse christenen tijdens verdrukking en vervolging geen aanleiding tot het verwijt: ‘U hebt nog niet ten bloede toe weerstand geboden’ (Hebreeën 12:4). • In vroege afschriften van de Hebreeënbrief treft men de voetnoot aan: ‘geschreven te Rome, Italië’. Sommigen zeggen Israël De overgrote meerderheid van de commentatoren meent dat de brief is geadresseerd aan gelovigen in Israël. Zij situeren de lezers in Jeruzalem of omgeving. Hun argumenten zijn nog steeds overtuigender: • De brief geeft de indruk dat de lezers in de nabijheid van de tempel wonen. Het noemen van de tabernakel doet hieraan geen afbreuk. De schrijver wijst niet op het verworden Judaïsme van die tijd, maar herinnert aan de wetten en inzettingen van het Levitische verbond. • De vroege christelijke schrijvers wijzen erop dat de gemeente te Jeruzalem geheel bestond uit ‘Hebreeën’ (christen-Joden) en algemeen bekend stond onder de naam: ‘Gemeente van de Hebreeën’.

12 

hebreeën

• Op verschillende plaatsen zinspeelt de brief op ingrijpende gebeurtenissen, die weldra plaatshebben (Hebreeën 1:2; 3:13; 10:25 en 12:27). Algemeen wordt aangenomen dat dit wijst op de val van de stad. • Het lijden, dat de lezers moesten verduren (10:32; 12:4) wijst op de ook uit buitenbijbelse bronnen bekende christenvervolgingen in de stad Jeruzalem. • Geen enkele gemeente uit enige andere stad (Rome, Alexandrië, Efeze, enz.) heeft ooit aanspraak gemaakt dat de brief aan hen was geadresseerd. • Omdat Hebreeën 9:9 over het offeren spreekt in de tegenwoordige tijd, dateert men de brief op enkele jaren vóór de vernietiging van de stad en de tempel. In het jaar 70 hield de offerdienst op en werden de weinige overlevenden naar diverse delen van het Romeinse Rijk gedeporteerd. • Dit zou verklaren waarom later de stad Jeruzalem er nooit aanspraak op heeft gemaakt de ontvanger te zijn van de brief aan de Hebreeën. Tegen Jeruzalem als adres worden ook bezwaren ingebracht: • Jeruzalem kan het evangelie niet uit de tweede hand gehoord hebben (Hebreeën 2:3). Dit is een onjuist argument. Eerst heeft de Heere tot de inwoners van Jeruzalem gesproken en later hebben zij, die het gehoord hebben, het evangelie op betrouwbare wijze doorgegeven. • Hebreeën 5:12 kan volgens hen niet slaan op de moederkerk te Jeruzalem. Ook deze tegenwerping is ongepast. De gemeente in Jeruzalem was goed begonnen, net als overal. Waarom zouden zij als enige gemeente niet het gevaar lopen te verslappen? • Zij maken uit Hebreeën 12:2 op, dat de lezers van de brief niet hebben geleden om hun geloof, terwijl volgens Handelingen 7:54 en 8:3 in Jeruzalem de christenvervolgingen zijn begonnen. Opnieuw is dit een ongeldig argument, want zij, die nog niet erg geleden hebben, worden opgeroepen om tot het einde toe getrouw te blijven. • Een aantal passages wekt de indruk, dat de lezers van de brief rijk zijn (Hebreeën 6:10; 10:34; 13:2,5,16) terwijl de gemeente in Jeruzalem arm is. Hiertegen merken we op, dat a) ook arme mensen

inleiding



13

van hun schamele bezittingen beroofd kunnen worden en b) voor christenen armoede nooit een belemmering is om edelmoedig te zijn (zie bijvoorbeeld 2 Korinthiërs 8:9). • Waarom is de brief in het Grieks geschreven terwijl in Jeruzalem Aramees wordt gesproken en zijn de citaten uit de Griekse Bijbelvertaling in plaats van uit de Hebreeuwse Schrift? Ook dit is een zwak argument. Ten eerste is de schrijver een Hellenist (Griekssprekende Jood). Ten tweede is in de cosmopolitische cultuur van die tijd Grieks de voertaal, zoals ook blijkt bij Paulus.

Vraag 4: Wanneer werd de brief geschreven? Enkelen dateren de brief rond het jaar 50 van de eerste eeuw, sommigen pas in de jaren 80. De meesten houden het op het eind van de jaren 60. Hun redenen zijn de volgende: • Het tijdstip van verzenden moet laat genoeg zijn voor de Hebreeën om volwassen gelovigen te kunnen zijn (Hebreeën 5:11-14). • Dit argument geldt ook voor het feit dat de eerste generatie gelovigen van hen inmiddels is overleden (Hebreeën 13:7). • Ze moeten herinnerd worden aan de vervolgingen in het begin (Hebreeën 10:32). • De naam van Timotheus wordt genoemd en die van Paulus niet. De laatste stierf ná het jaar 62 en vóór het jaar 68 van de eerste eeuw (Hebreeën 13:23). Waarom moet de brief zijn geschreven kort vóór het jaar 70? • In het jaar 70 wordt de tempel verwoest en eindigt de priesterdienst, terwijl de brief over het offeren spreekt in de tegenwoordige tijd (zie Hebreeën 7:8; 8:3-5; 9:6-7,9,13; 10:2-3; 13:10). Omdat de schrijver totaal zwijgt over deze voor de Joden zo dramatische gebeurtenis moet de brief ervóór zijn geschreven. • Dat gelovigen moeten beseffen dat de Levitische priester- en offerdienst is vervangen door het eenmalig offer van het lichaam van Jezus Christus op het kruis (de kern van de brief, hoofdstuk 5-10) is van elke grond ontdaan als er geen tempel meer bestaat, waar dagelijks offers voor de zonde worden gebracht. Ook dit maakt datering vóór het jaar 70 aannemelijk.

14 

hebreeën

• Dit wordt nog versterkt doordat de schrijver aankondigt dat het oude verbond weldra geheel zal verdwijnen (Hebreeën 8:13). • Als de schrijver eraan herinnert dat de Israëlieten hun God 40 jaar lang op de proef stelden, hoewel ze Zijn werken zagen (Hebreeën 3:7-9), is het bijna 40 jaar geleden dat de Heere Jezus stierf en opstond uit de dood. Een groter werk van God is onder hen nooit gezien. • De waarschuwing om niet met de ongelovigen om te komen, maar buiten de poort van Jeruzalem te gaan en de toevlucht te nemen tot de Heere Jezus (Hebreeën 13:13) heeft geen zin als stad en tempel al verwoest zijn.

Vraag 5: Waarom werd de brief geschreven? De geestelijke toestand van de lezers Geestelijke achteruitgang De geestelijke toestand van de lezers gaat achteruit. De schrijver voelt zich gedrongen hen te schrijven. Ze moeten dieper ingeleid worden in Gods wegen en werken, maar zelfs eenvoudige zaken zijn hen moeilijk uit te leggen. Dat ligt niet aan het onderwerp, maar aan hen. Ze zijn vatsig en sloom geworden en te lui om te luisteren. Uit zijn woorden blijkt, dat ze dit eerst niet waren (Hebreeën 5:11). Dat licht hij toe in de volgende verzen. • ze kunnen hun geloof niet aan anderen uitleggen. • ze zijn geestelijke baby’s gebleven, die vast voedsel weigeren en alleen met lichtverteerbare preekjes gevoed willen worden. • ze zijn niet geïnteresseerd in de grote waarheden van het evangelie, zoals het eenmalig volkomen volbrachte verzoeningswerk van Christus, Zijn verhoging aan Gods rechterhand en Zijn tegenwoordig werk als Hogepriester. • ze hebben geen idee hoe ze deze Bijbelse waarheden moeten toepassen in hun persoonlijk leven en hebben daar ook geen behoefte aan. • ze bekwamen zich ook niet in praktische gerechtigheid en het onderscheiden van goed en kwaad.

inleiding



15

Elementaire kennis Er is alleen elementaire kennis. De lezers weten wel, dat de oudtestamentische profetieën vervuld zijn in Christus (Hebreeën 6:1-2), maar maken geen voortgang in hun christenleven. Ze hadden allang de geestelijke volwassenheid bereikt moeten hebben; het leerstellig en praktisch verstaan van het hogepriesterlijk werk van Christus. Intellectuele vragen Wanneer we de Hebreeën onderzoeken, moeten we ons inleven in de situatie van de oorspronkelijke lezers om de brief te begrijpen. Zij leven in een overgangssituatie, een tijd van grote veranderingen. Zij zijn tot geloof in Christus gekomen in een omgeving, waar alles herinnert aan hun vroegere godsdienst (tempel, altaar, priesters, offers) en er is onder hen veel verwarring over hoe het oude en het nieuwe zich tot elkaar verhouden. Uit Handelingen en ook andere gedeelten van het Nieuwe Testament weten we dat tot Christus bekeerde Joden nog bidden en offeren in de tempel (Handelingen 3:1 en 21:17-26). Sommigen zijn lid van het Sanhedrin (Handelingen 22:3) en anderen willen dat tot Christus bekeerde heidenen zich op Joodse wijze laten besnijden (Handelingen 15:1). De Joodse christenen menen dat uit traditie in de tempel bidden en offeren geen afbreuk doet aan hun geloof in de Heere Jezus. De schrijver van de Hebreeënbrief merkt dat ze daardoor niet groeien. Ze komen niet verder dan: Jezus Christus is de vervulling van de beloften aan de vaderen. Verder blijft alles bij het oude. Ze zijn christenen, maar blijven Joden (Hebreeën 6:12). God openbaart zowel aan de apostel Paulus, aan de schrijver van de Hebreeënbrief en alle anderen, hoe volkomen nieuw en anders de nieuwtestamentische genadebedeling is en wat de tegenwoordige waarheid voor hen inhoudt (2 Petrus 1:12). Christenen moeten weten, dat naar de tempel gaan geen onschuldig folkloristisch gebruik is, maar dat ze met het navolgen van verouderde en nutteloos geworden instellingen moeten breken. De Hebreeën moeten zich afscheiden van het Judaïsme en net als Christus ‘uitgaan buiten de legerplaats’ (Hebreeën 13:13). God heft het eerste verbond op om het tweede daarvoor in de plaats te stellen

16 

hebreeën

(Hebreeën 10:9). Ze moeten zich niet laten misleiden door Joodse verzinsels, dat er redding is door rituele gebeden, offers en voedselvoorschriften (Hebreeën 13:9). Christenen moeten hun vastheid vinden in genade en niet in spijzen. Hun altaar en offer is de Heere Jezus Christus en Zijn eenmalige kruisdood. Bovendien moeten ze diep beseffen dat Hij eeuwig leeft en voortdurend voor hen bidt. Samengevat zijn dit de verstandelijke struikelblokken voor de Hebreeën: • hoe verhoudt Judaïsme zich tot christendom? • waarom moest Gods Messias lijden? • waarom zijn er nu geen priesters en offers nodig? • waarom komt de Heere Jezus niet terug? • wat doet Hij nu in de hemel? Bewuste afval De brief waarschuwt de lezers vijf maal (!) voor afval van het christelijk geloof en terugval in het rituele Jodendom (Hebreeën 2:1-4; 3:7-13; 6:4-8; 10:26-31; 12:18-29). Ze lopen gevaar af te drijven van de christelijke waarheid (2:1) en los te raken van de Levende God (3:12). Ieder, die de Hebreeënbrief bestudeert, moet nadenken over de geestelijke gesteldheid van de lezers en de problemen, waarmee ze worstelden. Sommigen leiden uit de brief af dat ware gelovigen alsnog verloren kunnen gaan. Anderen menen, dat de geadresseerden Christus alleen met de mond belijden. Deze cursus wil aantonen dat de brief anders leert. • De schrijver kent de geadresseerden en is ervan overtuigd, dat het merendeel van hen een ware gelovige is (Hebreeën 6:9; 10:39). • Toch vreest hij dat er onder hen kunnen zijn, die nooit tot waar, reddend geloof in Christus zijn gekomen en gevaar lopen terug te vallen in het Judaïsme. De historische situatie van de lezers Dreigende nationale ondergang We wezen er al op dat we ons moeten inleven in de lezers van die

inleiding



17

tijd. Toen waren er de Joodse Oorlogen (A.D. 66-70). In september 66 was het Romeinse leger tegen Israël opgetrokken om de opstand neer te slaan. De hele brief ademt een crisissfeer. Men ziet ‘de dag naderen’ (Hebreeën 10:25). Er is nog een ‘heden’, waarin christenen elkaar kunnen vermanen (Hebreeën 3:13). De Levitische tempeldienst is ‘niet ver van verdwijning’ (Hebreeën 8:13). Heviger lijden We hoeven er niet aan te twijfelen dat de christenen in de synagogen steeds feller werden vervloekt en ook de druk toenam om de kant te kiezen van de opstandelingen. Daarmee verloochenden ze hun Heer en Heiland Jezus Christus. De schrijver herinnert aan hun eerder lijden (Hebreeën 10:32-34) en bereidt hen voor op verheviging (Hebreeën 12:4). Omdat ze zijn verslapt, roept hij hen op opnieuw moedig te strijden (Hebreeën 12:12). Gemeentelijke ontrouw Sommigen verzuimen al geruime tijd de gemeentelijke samenkomsten. Het in Hebreeën 10:25 gebruikte woord betekent ook: ‘het eenzaam achterlaten van een stervende’. Dit geeft aan hun verzuim een zware lading. Zij zijn meer bedacht op eigen veiligheid en geloven niet meer in het voortbestaan van het christendom. Ook op andere terreinen wijst de schrijver op hun zelfzucht; zij verzuimen gastvrij te zijn (13:2), gevangen te bezoeken en gemartelden te verzorgen (13:3). Daarbij moet hij hen ook ernstig vermanen tot huwelijkstrouw (13:5). Moreel verval Sommigen lopen gevaar door verbittering en opstandigheid van de genade te verachten. Zij stichten verwarring en verontreinigen anderen daarmee (12:15). Ook moeten ze gewaarschuwd worden voor seksuele immoraliteit (12:16).

Vraag 6: Wat wil de brief bewerken? Bijbelschrijvers zwijgen nooit over praktische problemen en leerstellige afwijkingen. Ook de schrijver van de Hebreeënbrief ‘start

18 

hebreeën

geen dialoog’ om te polsen hoe zijn lezers denken over bepaalde zaken. Hij wil niet aftasten of de gerezen problemen ‘bespreekbaar zijn’ en zo komen tot ‘een werkzaam compromis’. Niets van dat alles. Hij benoemt zowel de verkeerde leringen als de zonden en leert hoe het wel is en hoort. Zorgvuldige bestudering van de brief toont dat de schrijver een viervoudig doel nastreeft: a. Bevestigen van de superioriteit van het christendom De schrijver legt de verhouding uit van het christendom tot het Judaïsme en toont vanuit het Oude Testament de superioriteit aan van het christendom. De openbaring van God in de Zoon is meer dan in het Oude Testament. Christus is meer dan Mozes, de bedienaar van het oude verbond. Hij is als priester meer dan Aäron en brengt een beter offer. b. Aansporen tot een radicale breuk met het Judaïsme Het werk van de Heere Jezus op het kruis heeft een einde gemaakt aan het wettisch verbond met zijn priesters en offers (7:11-12; 8:6-7). Daarom moeten de lezers radicaal breken met de Levitische tempeldienst en de legerplaats van het Judaïsme verlaten (13:9-13). c. Bemoedigen om de krachten te vernieuwen De schrijver dringt aan op volwassenheid in het geloof en te komen tot het volkomene (6:1). Ze moeten luisteren naar de levende God, die tot hen spreekt door de Schriften, en wandelen in geloof. Gods kinderen zijn op aarde altijd ‘vreemdelingen en bijwoners’ geweest (11:13). Ook hun pelgrimstocht door de wereld loopt niet uit op een teleurstelling; zij zullen het beloofde beërven (11:9) en zich verheugen in hun burgerschap van het hemels Jeruzalem (12:22). Ze moeten zich door bestraffing niet uit het veld laten slaan en door vervolging niet laten ontmoedigen (10:32-33; 13:13). Ze hebben volharding nodig (10:36). Het christenleven is een zware wedloop (12:1). Lijden en verdrukking zijn geen zaken, die ontgaan aan de aandacht van de Heere, maar dienen Zijn doel. Het zijn Gods opvoedingsmiddelen en trainingsmethoden. Bovendien bewijzen zij dat wij waarlijk Zijn kinderen zijn (12:5-11).

inleiding



19

Ter bemoediging wordt gewezen op de vele geloofshelden in het Oude Testament (Hebreeën 11) en op Gods Zoon de Heere Jezus, het grote voorbeeld, de Leidsman én Voleinder van ons geloof (12:2,710). d. Benadrukken van het gevaar van geloofsafval De lezers moeten niet denken dat ze door terug te keren naar het Judaïsme op voet van gelijkheid komen met de oudtestamentische gelovigen. Door terug te vallen in de vormendienst van het Judaïsme verlaten ze Christus! Door terug te keren naar de afgeschafte offerdienst wenden ze zich juist af van de heiligen in het Oude Testament, die in geloof vooruitzagen naar de Heere Jezus Christus en Zijn eenmalig offer (10:39; 12:1). Hun afval (het woord betekent: moedwillige verlating) voert niet terug naar, maar weg van de levende God (3:12). Hun afval is zo erg, omdat ze daarmee de Zoon van God verwerpen (6:6; 10:29), want Zijn eenmalig offer is voor eeuwig de bron ter ontzondiging en de weg tot God (10:1-22).

Het hoofdthema van de brief De meeste Bijbelgeleerden erkennen, dat het centrale thema van de Hebreeënbrief het hogepriesterschap van Christus is. Dit is niet alleen het voornaamste leerstuk maar ook de sleutel tot het verstaan van de brief. Twee keer ‘hebben’ dekt de hele inhoud van de brief: ‘Wij hebben een Hogepriester’ en ‘Wij hebben een altaar’ (Hebreeën 8:1 en 13:10). ‘De hoofdzaak van ons onderwerp is, dat wij zulk een hogepriester hebben, die gezeten is ter rechterzijde van de troon der majesteit in de hemelen.’ De Hogepriester van onze belijdenis zit. Als je het geweldige hiervan inziet, begrijp je hoe belangrijk alles in deze brief is. Dat de Hogepriester van onze belijdenis heeft gewerkt en nu is gezeten, doortrekt alles wat de schrijver ons onder de aandacht brengt:

20 

hebreeën

1. God de Vader woont in het heiligdom (8:1) 2. God de Zoon is daar de Hogepriester 3. Gods engelen zijn daar als dienende geesten (1:14) 4. Christus verricht daar priesterlijk werk (zie 9:12;10:12) 5. De uitwerking is ‘vergeving door Zijn bloed’ (9:22) 6. De gelovigen zijn priesters, die op grond van het bloed in volle vrijmoedigheid ingaan in het heiligdom, het heilige der heiligen (10:19) 7. Daar brengen zij hun lofoffers, die bestaan uit het belijden van de Naam van de Heere Jezus Christus (13:15) 8. De Koning ‘van de toekomende wereld’ (2:5) is een PriesterKoning (7:12)

De brief in hoofdlijnen I. Jezus Christus als Hogepriester: meer als persoon (1:17:28) A. Hij is meer dan de profeten (1:1-3) B. Hij is meer dan de engelen (1:4-2:18) C. Hij is meer dan Mozes (3:1-4:16) D. Hij is meer dan Aäron (5:1-7:28) II. Jezus Christus als Hogepriester: meer in Zijn dienst (8:110:18) A. Hij dient in een beter heiligdom (8:1-6) B. Hij bemiddelt in een beter verbond (8:7-13) C. Hij verricht een betere dienst (9:1-28) D. Hij brengt een beter offer (10:1-18) III. Jezus Christus als Hogepriester: meer in Zijn bronnen (10:19-13:25) A. Wees standvastig: je hebt altijd vrije toegang (10:19-39) B. Wees gelovig: zie op de Bijbelse voorbeelden (11:1-40) C. Verwacht: zie op wat de Heere heeft verdragen (12:129) D. Heb lief: God is je genadig (13:1-25)

Samenvatting

O

p de volgende pagina’s staat een overzicht van de opbouw van de Hebreeënbrief. Aan de hand van dit overzicht, worden in deze cursus alle aspecten van de brief belicht.

21

22 

hebreeën

I. JEZUS CHRISTUS ALS HOGEPRIESTER: MEER ALS PERSOON (1:1-7:28) A. Meer dan de profeten (1:1-3) 1. Zijn openbaring is meer (1:1-2a) a. Anders in methode b. Anders in tijd c. Anders in middelen 2. De Zoon is meer in persoon en in werk (1:2b-3) a. Hij is de Erfgenaam b. Hij leidt de geschiedenis c. Hij bezit Goddelijke eigenschappen d. Hij openbaart Goddelijke eigenschappen e. Hij houdt het heelal in stand f. Hij neemt de zonde weg g. Hij wordt verhoogd in heerlijkheid B. Meer dan de engelen (1:4-2:18) 1. Hij draagt de messiaanse titel ‘Zoon’ en engelen aanbidden Hem (1:5-6) a. Christus, de Messiaanse Zoon b. Engelen aanbidden Hem 2. Christus is de Goddelijke Koning en ontvangt gehoorzaamheid van engelen (1:7-9) a. De engelen volvoeren Zijn wil b. Hij is de Goddelijke Koning 3. Christus is eeuwige Schepper en engelen zijn veranderlijke schepselen (1:10-12) a. Hij is de eeuwige Schepper b. Engelen zijn veranderlijke schepselen 4. Christus is de verheven Soeverein en de engelen zijn aan Hem onderworpen (1:13-14) a. Christus is de verheven Soeverein b. De engelen zijn aan Hem onderworpen

samenvatting



23

5. Meer vanwege Zijn boodschap / waarschuwing 1: tegen afdrijving (2:1-4) a. De grondslag voor de waarschuwing (1a) b. De inhoud van de waarschuwing (1b) c. De ernst van de waarschuwing (1c) d. De reden van de waarschuwing (2-4) 6. Meer vanwege Zijn bestemming (2:5-9) a. De Goddelijke bedoeling voor de mens (5-8a) b. De Goddelijke verontwaardiging over de mens (8b) c. De Goddellijke realisatie in de Mens (in Christus) (9) 7. Meer om Zijn lijden (2:10-18) a. Hij lijdt als Mens om vele zonen tot heerlijkheid te leiden (10-13) b. Hij lijdt als mens om het oordeel over de zonde te dragen (9,14) c. Hij lijdt als mens om de duivel krachteloos te maken (14-16) d. Hij lijdt als mens om onze Hogepriester te worden (17-18) C. Meer dan Mozes (3:1-4:16) 1. Omdat Hij Zoon was en Mozes een dienaar (3:1-6) a. Omschrijving van de lezers (1a) b. Bestemming van de Zoon (1b) c. De trouw van de Zoon (2) d. De voortreffelijkheid van de Zoon (3-6) e. De les voor de lezers 2. Christus afwijzen is erger dan Mozes afwijzen / waarschuwing 2: tegen ongeloof (3:7-19) a. Een citaat uit Psalm 95 (7-11) b. De toepassing van de Psalm (12-15) c. De les van de Psalm (16-19) 3. Rust is er alleen door Hem (4:1-13) a. Rust van geloof (1-3a) b. Rust van God (3b-8) c. Rust van werken (9-10) d. Rust na volharding (11-13)

24 

hebreeën

4. Hij beschikt over betere bronnen dan Mozes (4:14-16) a. Zijn waardigheden (14) b. Zijn barmhartigheid (15) c. Zijn algenoegzaamheid (16) D. Meer dan Aäron (5:1-7:28) 1. De taken van de hogepriester (5:1) a. Vertegenwoordigen b. Offeren c. Binnengaan 2. De kwalificaties van de hogepriester (5:1-10) a. Vereisten voor de dienst (1-4) b. De bevoegdheden van Christus (5-10) 3. De gevolgen van geestelijke onvolwassenheid / waarschuwing 3: blijf niet onvolwassen (5:11-6:20) a. Het probleem omschreven (5:11) b. Het probleem bewezen (5:12,13) c. Het probleem wordt opgelost (5:14) d. De noodzaak van groei in het christenleven (6:1-3) e. Het gevaar van geloofsafval (6:4-8) f. Bemoediging om te volharden (6:9-12) g. Gods beloften en het christelijk leven (6:13-20) 4. Het priesterschap van de Zoon van God (7:1-28) a. De kenmerken van het priesterschap van Melchizedek (1-3) b. De grootheid van het priesterschap van Melchizedek (4-10) c. De betekenis van het priesterschap van Melchizedek (11-19) d. Het meerdere van het priesterschap van Melchizedek (20-27) e. Het priesterschap naar de ordening van Melchizedek is volmaakt (28)

24

samenvatting



25

II. Christus als hogepriester, meer in zijn dienst (8:1-10:18) A. Hij dient in een beter heiligdom (8:1-6) 1. Het belang van Zijn priesterschap (8:1-2) a. De waardigheid van Zijn dienst (1) b. De aard van Zijn dienst (2) 2. De inhoud van Zijn priesterschap (8:3) 3. De plaats van Zijn priesterschap (8:4-6) a. Waar verricht Aäron zijn priesterdienst? (4-5) b. Waar verricht Christus Zijn priesterdienst? (1-6) B. Hij is middelaar van een beter verbond (8:7-13) 1. De inhoud van het nieuwe verbond 2. De instelling van het nieuwe verbond 3. De Middelaar van het nieuwe verbond 4. De noodzaak van het nieuwe verbond (8:7-8) a. Het oude verbond faalde (7-8a) b. Het nieuwe verbond werd beloofd (8b) 5. De voorzieningen van het nieuwe verbond (8:9-12) a. Negatief omschreven (9) b. Positief omschreven (10-12) 6. Het definitieve van het nieuwe verbond (8:13) C. Hij verricht een betere dienst (9:1-28) 1. Het aardse heiligdom van het oude verbond (9:1-5) a. De bepalingen van het oude verbond (1) b. Zij bestaat uit twee afdelingen (2-5) 2. De tijdelijke rituelen van het oude verbond (9:6-10) a. Een beschrijving van de priesterlijke dienst (6) b. De beperkingen van de priesterlijke dienst (7-10)

26 

hebreeën

3. De betere bediening van het nieuwe verbond (9:11-14) a. Een beter priesterschap (11a) b. Een beter heiligdom (11b) c. Een beter offer (12a,b) d. Een eeuwige verlossing (12c-14) 4. De volmaakte Middelaar van het nieuwe verbond (9:15-22) a. De zegeningen van het nieuwe verbond (15) b. Een illustratie van het nieuwe verbond (16-17) c. Herinnering aan het oude verbond (18-22) 5. De betere dienst van het nieuwe verbond (9:23-28) a. Beter omdat Christus voor ons optreedt in de hemel (23-24) b. Beter omdat Christus door Zichzelf de zonde eens voor altijd wegnam (25-26) c. Beter omdat Christus Zijn volk verlost van het oordeel (27-28) D. Hij offert een beter offer (10:1-18) 1. Beter omdat het voldoet aan Gods wil met betrekking tot het offer (1-10) a. De oudtestamentische offers zijn ontoereikend (1-4) b. Het offer van Jezus Christus voldoet volkomen (5-10) 2. Meer omdat Christus als Priester is gezeten (10:11-14) a. Zijn offer is onherhaalbaar (11-13) b. Zijn offer is voldoende (14) 3. Het nieuwe verbond bewijst dat de zonden zijn weggenomen (10:15-18) a. Het getuigenis van de Heilige Geest (15) b. De inhoud van het getuigenis (16-17) c. De conclusie van dit getuigenis (18)

samenvatting



27

III. Christus als Hogepriester is meer in Zijn bronnen (10:19-13:25) A. Oproep tot standvastigheid gebaseerd op de nieuwe toegang (10:19-39) 1. Voorrechten en verplichtingen van christenen (10:19-25) a. Twee grote voorrechten (19-21) b. Drie ernstige plichten (22-25) 2. Christus afwijzen is levensgevaarlijk / waarschuwing 4: verlaat de Heere niet (10:26-31) a. Het gevaar van het afwijzen van de Zoon van God (26) b. Het wezen van het afwijzen van de Zoon van God (28-29) c. De straf op het afwijzen van de Zoon van God (27,29-31) 3. De noodzaak van volharding en de belofte van beloning (10:32-39) a. Het bewijs van hun vroegere volharding (32-34) b. De noodzaak om ook nu te volharden (35-36) c. Aansporing tot blijvende volharding (37-39) B. Een oproep tot geloof: gebaseerd op voorbeelden uit de geschiedenis (11:1-40) 1. Het wezen van geloof (11:13) a. Beschrijving van geloof (1) b. Het getuigenis van geloof (2) c. Het waarnemingsvermogen van geloof (3) 2. Geloof vóór de zondvloed (11:4-7) a. Het geloof van Abel (4) b. Het geloof van Henoch (5-6) c. Het geloof van Noach (7) 3. Geloof tijdens de aartsvaders (11:8-22) a. Het geloof van Abraham (8-19) b. Het geloof van Izak (20) c. Het geloof van Jakob (21) d. Het geloof van Jozef (22)

28 

hebreeën

4. Geloof tijdens de uittocht (11:23-29) a. Het geloof van Amram en Jochebed (23) b. Het geloof van Mozes (24-28) c. Het geloof van het volk Israël (29) 5. Geloof tijdens de inname van het beloofde land (11:30-31) a. Het geloof van het volk Israël (30) b. Het geloof van Rachab (31) 6. Geloof in de tijd van de Richteren, Koningen en Ballingschap (11:32-35a) a. Representatieve geloofshelden (32) b. Roemrijke geloofsdaden (33-35a) 7. Diverse andere voorbeelden van geloof (11:35b-38) 8. Het hoogtepunt van geloof (11:39-40) C. Oproep tot hoop: gebaseerd op het voorbeeld Christus (12:1-29) 1. Uithoudingsvermogen (12:1-2) a. Onze inspiratie voor de wedloop b. Oproep tot de wedloop c. Instructies voor de wedloop d. Ons voorbeeld voor de wedloop 2. Discipline in het leven als christen (12:3-11) a. Het voorbeeld van de Heere Jezus (3a) b. Het gevaar van ontmoediging (3b-4) c. Het beroep op de Schrift (5a) d. Het wezen van discipline (5b-11) 3. Doorzettingsvermogen (12:12-17) a. Ontmoediging en neerslachtigheid overwinnen (12-13) b. Vrede en heiligmaking najagen (14) c. De noodzaak van herderlijke waakzaamheid (15-17) 4. Afwijken van het christenleven / waarschuwing 5: Wijs de Heere niet af (12:18-29) a. U ontvangt veel voorrechten (18-24) b. U ontmoet veel gevaren (25-29)

samenvatting



29

D. Een oproep tot liefde op grond van Gods genade (13:1-25) 1. Oproep tot heilige pelgrimswandel (13:1-6) a. Het gebod tot broederlijke liefde (1-3) b. Het gebod tot seksuele reinheid (4) c. Het gebod tot financiële tevredenheid (5-6) 2. Oproep tot gemeentelijk pelgrimsleven (13:7-17) a. Houd uw vroegere leiders in ere (7) b. Blijf op de Heere gericht (8-9) c. Leef en handel naar de leer (10-16) d. Gehoorzaam uw geestelijke leiders (17) 3. Slotwoorden voor christelijke pelgrims (13:18-25) a. Voorbede (18-19) b. Zegenbede (20-21) c. Laatste opmerkingen (22-25)

1 Hebreeën 1

C

hristus is oneindig hoger en beter dan de oudtestamentische priester. Als de grotere en meerdere priester brengt Hij door één offer een eeuwige verzoening teweeg (Hebreeën 10:12; 9:12). Hiermee opent Hij voor ons de weg tot God. Door Hem hebben wij altijd vrije toegang tot de troon van de genade (7:19; 10:21-22). De godsdienst van het Oude Testament kan het geweten van de zondaar niet reinigen en hem niet bij God brengen. De wet houdt de zondaar bij God vandaan. Zij verhindert hem juist tot Hem te naderen. De diverse voorhoven en voorhangen in de tempel symboliseren het tekortschieten van de wet (9:7-8). Christus, de ware Hogepriester, heft door het ene offer van Zichzelf alles op, wat ons verhindert tot God te komen en verleent ons door Zichzelf toegang tot de hemel, het ware heilige der heilige (10:19-20). Het centrale thema van de brief is het hogepriesterlijk werk van Christus. Toch begint de schrijver daar niet mee. Eerst staat hij stil bij het oude verbond met oneindig veel dierlijke offers. Tegen die achtergrond plaatst hij het meerdere en betere van het nieuwe verbond in het bloed van het eenmalig offer van de Heere Jezus. Hij wijst op de verschillen tussen de offeraars onder de beide verbonden en de wijze, waarop zij bemiddelen. Hij toont aan dat de Heere Jezus oneindig hoger is (1:1-7:28) en Zijn dienst oneindig beter (8:110:18).

30

hebreeën

1 

31

I. JEZUS CHRISTUS ALS HOGEPRIESTER: MEER ALS PERSOON (1:1-7:28) A. Meer dan de profeten (1:1-3) Hebreeën is geen brief zoals de andere. Hij opent niet met een groet. Ook ontbreekt de afzender. Het is een preek voor gelovigen, die de schrijver niet persoonlijk kan bezoeken. Hij vraagt hen de preek te lezen en te bidden dat hij hen persoonlijk kan bezoeken (13:18-19, 22-23). Hij besluit met zijn groeten. In hoofdstuk 1 wijst hij erop, dat de Heere Jezus Christus Gods grootste en hoogste openbaring is. Omdat Hij Gods Zoon is, is Hij groter dan de profeten van het Oude Testament en de engelen in de hemel. 1. Zijn openbaring is meer (1:1-2a) a. Anders in methode Jezus Christus is niet alleen Gods laatste, maar ook Zijn hoogste woord voor de mensheid. In het Oude Testament spreekt God door profeten, in het Nieuwe Testament in de Zoon. Deze openbaring is in velerlei opzichten meer: 1. Eerst waren de openbaringen fragmentarisch; op verschillende plaatsen en in verschillende tijden. Dit was ten tijde van de aartsvaders, Mozes, de Richteren en de Koningen. 2. God openbaarde Zich in het Oude testament op verschillende manieren; door symbolen, bijvoorbeeld de tabernakel (Exodus 25-30), door visioenen (Jesaja 6:1-3), door dromen (Daniël 12:1-3), door engelen (Daniël 8:15-17) en door rechtstreeks spreken (Numeri 12:6-8). Toch waren dit maar gedeeltelijke openbaringen. Steeds was het maar een deel van Zijn te openbaren waarheid. 3. Het hele Oude Testament wijst heen naar de Heere Jezus, in beschrijving van personen en zaken, gebeurtenissen en instellingen. Christus Zelf komt in het Nieuwe Testament. In Hem komen alle draden van de profetieën bij elkaar.

32 

hebreeën

b. Anders in tijd ‘Voorheen’ (of ‘in het verleden’), in de tijd van het Oude Testament, openbaarde God al veel over Christus. Maar ‘in deze laatste dagen’, in de tijd van het Nieuwe Testament, openbaart Hij ons nog veel meer. Dit had Hij al aangekondigd in onder andere Numeri 24:14 en Jeremia 23:20. De profeten zagen vooruit naar de komst van Christus. De lezers van de brief leven in de tijd dat deze profetieën vervuld worden. c. Anders in middelen In oudtestamentische tijden sprak God ‘door de profeten’. Toen openbaarde Hij Zijn wil en Zijn plannen via mensen. Gods nieuwtestamentische openbaring is veel meer en veel rijker. Dan spreekt Hij ‘door de Zoon’. Dit is een wezenlijk andere openbaring. De lezers van de brief waarderen de profeten al heel hoog, nu moeten ze leren de Zoon nog veel hoger te achten. 2. De Zoon is meer in persoon en in werk (1:2b-3) Waarom is Gods openbaring in de Zoon zoveel beter dan door de profeten? De schrijver toont in zeven feiten Zijn superioriteit aan: a. Hij is de Erfgenaam Profeten waren dienaren, de Zoon is Erfgenaam. Zoals overal (Mattheüs 21:33-44; Markus 12:1-12; Galaten 4:7 en Romeinen 8:17) verbindt het Nieuwe Testament de begrippen Zoon en Erfgenaam met elkaar. Alleen iemand van de familie is de erfgenaam. De Zoon is de in Gods eeuwig raadsbesluit aangewezen Erfgenaam. Tot nu toe heeft Hij de erfenis nog niet in bezit genomen (Hebreeën 2:8). Dat gebeurt pas bij Zijn tweede komst (Hebreeën 9:28). Dan zal Hij regeren over ‘de komende wereld’ (Hebreeën 2:5). b. Hij leidt de geschiedenis Door de Zoon heeft God ‘de wereld’ (of ‘eeuwen’, zie TELOS vertaling) gemaakt. Alles wat is, is dus geschapen door de Heere Jezus, die Gods Zoon is van eeuwigheid. Zijn eeuwig plan met mens en wereld openbaart God geleidelijk. Ten tijde van het Oude Testament ge-

hebreeën

1 

33

ven profeten dit door, elk in zijn eigen tijdperiode. Zij treden slechts kort op. Dan sterven zij. Gods Zoon werkt niet alleen in alle eeuwen. Hij leidt en bestuurt ook de gang van de gehele geschiedenis. Hij is er al, als Hij het heelal en de tijden schept. Hij staat boven de geschiedenis. Voor de tijd bestond, was Hij er al. Ook in de komende eeuwigheid is Hij er altijd. c. Hij bezit Goddelijke eigenschappen Gods eeuwige Zoon is ook ‘de afstraling van Gods heerlijkheid en de afdruk van Zijn zelfstandigheid’ (of ‘wezen’). De Zoon is God. Het hier gebruikte samengestelde woord kan zowel betekenen weerspiegelen als uitstralen. Deze vertaling kiest voor de tweede betekenis, hoewel het beide betekenissen in zich verenigt. Om dit iets beter te begrijpen vergelijken we zon en maan met elkaar. De zon is licht én warmte en straalt beide uit. De maan weerspiegelt het licht van de zon, maar niét de warmte. Zó weerspiegelt de Zoon de Vader niet! De Vader is God. De Zoon is ook God. In de Zoon zien wij de Vader. Wij mensen kunnen niet in de zon kijken, maar we weten wel dat de zon er is. Zo kunnen wij mensen ook God niet zien. Maar in de Zoon zien wij de Vader en weten we dat - net als de zon licht is en warmte - God waarheid is en liefde. Alle profeten geven, net als de maan, iets van God aan ons door. maar in geen enkele profeet zien we God. Daarom is de Zoon oneindig ver boven de profeten verheven. Alleen Hij openbaart ons wie God is. d. Hij openbaart Goddelijke eigenschappen De Zoon van God is ‘de afdruk van Zijn zelfstandigheid’ (of ‘wezen’). Het hier gebruikte woord is: volmaakte weergave (zie NBV: ‘evenbeeld’). Dat een afdruk in niets onder doet voor het origineel, kan alleen gezegd worden van de Zoon van God. e. Hij houdt het heelal in stand De woorden ‘die alle dingen draagt door Zijn krachtig woord’ bepalen ons opnieuw bij Zijn Godheid. Het hier door ‘draagt’ vertaalde woord betekent niet: passief steunen (zoals de muur het dak draagt),

34 

hebreeën

maar: actief in stand houden, brengen tot zijn doel (vergelijk hiermee Mozes in Numeri 11:14). De Zoon van God bewaart en leidt al het geschapene en brengt het tot Zijn doel. Hem is niets te zwaar. Hij is immers de Schepper, de Onderhouder en de Voleinder van het universum. Hij leidt en bewaart het geschapene door alle perioden van de geschiedenis en in alle omstandigheden. Vanuit de nooit begonnen eeuwigheid werkt Hij in de tijd. Hij zorgt ervoor dat het bestaande in stand blijft. ‘Hij is vóór alle dingen, en alle dingen bestaan tezamen door Hem’ (Kolossenzen 1:17). Hij leidt al het geschapene naar de bestemming, die Hij ervoor heeft. Hij zorgt dat de geschiedenis een doel heeft. Wat er gebeurt en dat men leeft is niet zonder doel. Hij is de Programmeur van het universum en ook van de menselijke geschiedenis. Alles komt samen, precies als Hij bedoeld heeft. f. Hij neemt de zonde weg Het centrale punt van de schrijver is: ‘De Zoon van God heeft door Zichzelf de reiniging van de zonden tot stand gebracht’. In de brief werkt hij dat helemaal voor ons uit. Van zonde reinigen is priesterwerk. Alle mensen zondigen. Zonde brengt scheiding. Zonde maakt vuil. Wie met zonde bevlekt is, kan niet voor God bestaan. Alleen een offer kan zonde wegnemen. Priesters brachten dierlijke offers. Die bedekten de zonde tijdelijk. Op het kruis offerde de Heere Jezus Christus Zichzelf om de zonde weg te doen. g. Hij wordt verhoogd in heerlijkheid Nadat de Zoon van God de reiniging van de zonden door Zichzelf tot stand heeft gebracht heeft Hij ‘Zich gezet aan de rechterhand van de Majesteit in de hoogste hemelen’. Dit bepaalt ons bij twee zaken: 1. De werkwoordsvorm ‘heeft zich gezet’ betekent dat Hij de reiniging van de zonden tot stand heeft gebracht. Dit is het grote verschil met de oudtestamentische priesters. Hun werk kwam nooit klaar. Zij konden nooit gaan zitten. 2. Hij mag plaatsnemen aan Gods rechterhand. Dat is de hoogste en meest verheven plaats. Op aarde mogen alleen zeer hooggeplaatsten zitten aan de rechterhand van de koning (1 Koningen 2:19).

hebreeën

1 

35

B. Meer dan de engelen (1:4-2:18) Hebreeën 1:4 sluit het eerste gedeelte af en markeert de overgang naar een nieuw aandachtspunt. De verzen 5-14 leren ons dat de Heere Jezus meer is dan de engelen. De brief is gericht aan Joodse christenen. Zoals alle Joden menen ook zij dat engelen de hoogste geschapen wezens zijn. Voor hen is de wet te meer heilig omdat zij hem via engelen ontvingen (Handelingen 7:53; Galaten 3:19). Een deel van de lezers denkt erover Christus te verlaten en terug te keren tot het Judaïsme van hun tijd en de oudtestamentische offerdienst. Onder de bedeling van de wet hadden zij engelen, die hen dienden. Ze vroegen zich af waarom Gods hemelse dienaren afwezig zijn in de christelijke godsdienst. De schrijver van de brief toont vanuit het Oude Testament aan dat Christus meer is dan de engelen. Van deze bewijsplaatsen wijzen er vier rechtstreeks op de relatie van de engelen tot de Heere Jezus. 1. Hij draagt de messiaanse titel ‘Zoon’ en engelen aanbidden Hem (1:5-6) a. Christus, de Messiaanse Zoon In de verzen 2 en 3 wijst de schrijver erop, dat Christus de eeuwige Zoon van God is. In vers 4 vervolgt hij met: ‘Hij is zoveel meer geworden dan de engelen als de Naam die Hij als erfdeel ontvangen heeft, voortreffelijker is dan die van hen’. Direct daarna, in vers 5, lezen we: ‘Ik zal voor Hem tot een Vader zijn, en Hij zal voor Mij tot een Zoon zijn’. Dit laatste lijkt in tegenspraak met het eerste. Is Christus eeuwig de Zoon van God, of wordt Hij in de tijd Zijn Zoon? De schrijver van de Hebreeënbrief past de titel Zoon op twee verschillende wijzen toe: 1. Hij is, was en blijft door Zijn goddelijke natuur Gods eeuwige Zoon (vers 2) 2. Hij wordt door Zijn menselijke natuur Gods Messiaanse Zoon (vers 5) Om drie redenen is het eeuwig zoonschap van Christus anders dan Zijn Messiaans zoonschap:

36 

hebreeën

1. Het woord ‘wezen’ (zelfstandigheid) in vers 3 is tijdloos en zegt wat Hij is. Het woord ‘geworden’ in vers 4 wijst op wat Hij in de tijd wordt. 2. De volgorde in de verzen 3 en 4 duidt er ook op dat Christus de titel van Messiaanse Zoon verwerft op grond van Zijn op aarde volbracht werk. 3. Vers 5 citeert Psalm 2:7 en Handelingen 13:33, die wijzen op Zijn opstanding en menselijke natuur. Niet een engel, maar Christus wordt Gods Zoon. Vers 5 citeert Psalm 2, de Davidische kroningspsalm. Bij zijn kroning wordt de koning ‘Gods zoon’. Via de engel Gabriël ontvangt Maria Gods belofte dat haar Zoon genaamd zal worden: ‘de Zoon van de Allerhoogste; en dat God, de Heere, Hem de troon van Zijn vader David zal geven’ (Lukas 1:32). Niet bij hun geboorte, maar pas op de dag van hun kroning werden oudtestamentische koningen tot zoon van God ‘verwekt’ (Psalm 2:7). Net zo wordt de Heere Jezus pas na Zijn opstandig en hemelvaart tot Gods Messiaanse Zoon ‘verwekt’ (Hebreeën 1:5). In vers 5 citeert de schrijver ook 2 Samuel 7:14. ‘Ik zal Hem tot Vader zijn, en Hij zal Mij tot Zoon zijn.’ In het Oude Testament belooft God aan David het koningschap van Salomo te bevestigen. Dit ziet vooruit naar de meerdere van Salomo (Mattheüs 12:42), wiens koningschap eeuwig zal zijn. Die grote koning is de Heere Jezus. Bij Zijn terugkeer naar de hemel ontvangt Hij op grond van Zijn op aarde volbrachte werk de titel ‘Gods Zoon’ en wordt Hij ‘Gods Messias-Koning’. De door Hem verworven Messiaanse waardigheid behoudt Hij voor eeuwig. Dat doet God met geen enkele engel. b. Engelen aanbidden Hem Als Gods Zoon voor de tweede maal naar de aarde komt, wordt door iedereen gezien dat Hij de hoogst verhevene is en oneindig meer dan de engelen. Als Hij opnieuw de eerstgeborene in de wereld brengt, gebiedt God: ‘laten alle engelen van God Hem aanbidden’ (Psalm 97:7). Aanbeden door de geschapen engelen regeert de eeuwige Zoon, gezeten op de troon van David, als de ware David

hebreeën

1 

37

over de aarde. De titel ‘Eerstgeborene’ duidt op Zijn waardigheid en onderstreept Zijn unieke soevereiniteit. Aanbidding is in het Nieuwe Testament altijd gericht op God of de Heere Jezus Christus. Door de woorden: ‘laten alle engelen van God Hem aanbidden’ wordt eens te meer duidelijk: Gods Messiaanse Zoon is Gods eeuwige Zoon. Vers 6 brengt deze beide titels samen. 2. Christus is de Goddelijke Koning en ontvangt gehoorzaamheid van engelen (1:7-9) a. De engelen volvoeren Zijn wil Engelen aanbidden de Zoon (1:6); ook gehoorzamen en dienen zij Hem (1:7-9). Het vierde citaat uit het Oude Testament is Psalm 104:4. Met de snelheid van de wind en de kracht van laaiend vuur doen ze wat Hij hen gebiedt. Engelen zijn sterke helden (Psalm 103:20). Zij kunnen tegen God zondigen (2 Petrus 2:4). Maar hoe machtig ze ook zijn, de Zoon moeten ze gehoorzamen. b. Hij is de Goddelijke Koning Hebreeën 1:8-9 beschrijft de Zoon met citaten uit Psalm 45:6-8. Weer blijkt duidelijk dat de Heere Jezus God is. Hij wordt rechtstreeks als God aangesproken: ‘Uw troon, o God, bestaat in alle eeuwigheid’. Profetisch horen we: ‘De scepter van Uw koninkrijk is een scepter van het recht’. Deze profetie wordt vervuld als Gods Zoon voor de tweede maal op aarde komt. Zijn regering is gekarakteriseerd door rechtvaardigheid en wordt werkelijkheid in het Duizendjarig Vrederijk (Openbaring 20:4-6). De Psalmist schildert ons een heilzame en rechtvaardige regering. Het zal een zeer gezegende tijd zijn met de Heere Jezus ‘gezalfd met vreugdeolie’ temidden van Zijn blijde en dankbare metgezellen. Het woord dat in Hebreeën 1:7 wordt weergeven als ‘metgezellen’ wordt in 3:14 vertaald met ‘deel gekregen aan’. De gelovigen, die tot Hem gekomen en bij Hem gebleven zijn, delen in Zijn vreugde. Dat zijn wij ‘als we het begin van onze vaste grond tot het einde onwrikbaar vasthouden.’

38 

hebreeën

3. Christus is eeuwige Schepper en engelen zijn veranderlijke schepselen (1:10-12) a. Hij is de eeuwige Schepper Vers 10-12 citeert Psalm 102:25-27. De Psalmist denkt aan de broosheid van het leven en de dood, die ons elk moment kan treffen. Hij realiseert zich dat God eeuwig is en nooit verandert. De brief past dit citaat toe op de Heere Jezus, de Schepper van het heelal (Hebreeën 1:10). Wij verslijten onze kleding. Hemel en aarde, het werk van Zijn handen, vergaan ook. Alleen Hij blijft eeuwig Dezelfde. ‘In het begin hebt U, Heere, de aarde gegrondvest, en de hemelen zijn de werken van Uw handen. Die zullen vergaan, maar U blijft altijd. En ze zullen alle verslijten als een gewaad, en als een mantel zult U ze oprollen en ze zullen verwisseld worden; maar U bent Dezelfde en Uw jaren zullen niet ophouden’. b. Engelen zijn veranderlijke schepselen De lezers weten dat Christus de Schepper is en engelen door Hem zijn geschapen. Maar niet alle engelen blijven trouw aan hun Schepper. In 2 Petrus 2:4 en Judas 1:6 lezen we dat ze hun woonplaats en roeping verlieten. Hen wacht straks het oordeel. 4. Christus is de verheven Soeverein en de engelen zijn aan Hem onderworpen (1:13-14) a. Christus is de verheven Soeverein De Zoon is Heer en Gebieder, engelen zijn aan Hem onderworpen dienaren (1:13-14). Het zevende citaat uit het Oude Testament is Psalm 110:1. God zegt nooit tot een engel wat Hij tegen Zijn Zoon zegt: ‘Zit aan Mijn rechterhand, totdat Ik Uw vijanden neergelegd heb als een voetbank voor Uw voeten’. Na Zijn hemelvaart ontving de Heere Jezus Christus de hoogste eer; een plaats aan Gods rechterhand. Verderop in de brief (7:25) lezen we dat Hij daar, op grond van Zijn volbrachte werk op het kruis, onze Voorspraak is bij de Vader. Daar, aan Gods rechterhand, wacht Hij tot al Zijn vijanden ge-

hebreeën

1 

39

maakt zijn tot voetbank voor Zijn voeten (10:13). Het was in de antieke wereld gebruikelijk dat een koning door hem overwonnen vijanden dwong te knielen voor Zijn troon en dan zijn voeten op hen zette. In dit beeld ziet Psalm 110 vooruit naar het komende Koninkrijk van Christus. b. De engelen zijn aan Hem onderworpen In scherp contrast met de verheven positie van Christus zijn engelen slechts dienaren, hier genoemd: ‘dienende geesten’. Het voor ‘dienen’ gebruikt woord is in de Septuagint altijd: dienst doen in het heiligdom, priesterdienst verrichten. In het ware heiligdom, de hemel, dienen de engelen de Zoon, die als de ware Hogepriester op de troon zit aan Gods rechterhand (zie hiervoor Hebreeën 8:12). De woorden ‘dienende geesten’ bepalen ons bij drie zaken: 1. engelen hebben geen tastbaar lichaam 2. engelen zijn geestelijke personen 3. daarom moeten en kunnen ze gehoorzamen Behalve dat engelen taken en verplichtingen hebben ten opzichte van God, hebben ze die ook ten opzichte van gelovigen. Dit wordt in de brief omschreven als: ‘uitgezonden ten dienste van hen die de zaligheid zullen beërven’. De zaligheid beërven betekent: gered worden. In het Nieuwe Testament kan dit zowel betrekking hebben op het verleden, het heden en de toekomst: 1. Wat het verleden betreft: de gelovige is al gered van de straf van de zonde (Efeze 2:8). Over hen, die nog niet gered zijn, spreekt Hebreeën 2:14-15. 2. In het heden redt en bewaart de Heere Jezus ieder, die door Hem tot God gaat. Dat kan Hij omdat Hij altijd leeft om voor hen te pleiten (zie Hebreeën 7:25). 3. Hebreeën 1:14 ziet redding in zijn toekomstig aspect. Volkomen redding is als Christus voor de tweede keer wordt aanschouwd (Hebreeën 9:28). Dat is een feit als de gelovigen bij Hem in de hemel zijn en Hij de erfenis in bezit neemt; ‘de toekomende wereld’, die Hij onderworpen heeft (Hebreeën 2:5).

40 

hebreeën

Samenvatting De brief aan de Hebreeën behandelt het contrast tussen het oude, op beschikking van engelen ontvangen Mozaïsch verbond en het door Gods Zoon de Heere Jezus Christus ingestelde nieuwe verbond. In hoofdstuk 1 leren we dat Christus meer is dan de profeten en de engelen, die beiden dienden onder het oude verbond (vers 1-3 en 4-14). De brief leert dat God door de profeten in het Oude Testament zich slechts fragmentarisch en nog onvolledig openbaarde. Pas in het Nieuwe Testament openbaart God Zich volledig in de Zoon, die groter is dan elke profeet (vers 1-3). De Zoon heeft dezelfde natuur als de Vader, verricht dezelfde werken als de Vader, heeft dezelfde eigenschappen als de Vader en handelt in volledige eenheid en overeenstemming met de Vader. De schrijver geeft eerst een overzicht van de natuur en het werk van de Zoon: 1. Hij bestaat van eeuwigheid en is God van eeuwigheid 2. Hij komt als Mens op aarde en volbrengt het verlossingswerk 3. Hij staat op uit de doden en wordt verheerlijkt in de hemel Vanuit het Oude Testament bewijst de schrijver met zeven citaten ook dat de Zoon meer is dan de engelen (vers 4-14). Dit vat hij samen in 4 punten: 1. Christus is Gods Zoon en Messias, engelen aanbidden Hem 2. Hij is Gods Koning, engelen dienen en gehoorzamen Hem 3. Hij is de eeuwige Schepper, engelen zijn door Hem geschapen 4. Hij is de verhoogde Soeverein, engelen volvoeren Zijn bevelen

Hebreeën

Toetsboekje Naam: Adres: Postcode en woonplaats: Emailadres:

SCORE

Hebreeën, toetsboekje Uitgegeven door: Emmaus Correspondentie School Postbus 54234 3008 JE Rotterdam www.bijbelcursussen.nl Vertaling van ‘Hebrews’ Toetsboekje Copyright © 2014 Alle rechten voorbehouden, niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Toelichting Algemeen Elk examen bevat meerkeuzevragen. Wanneer je moeite hebt met het beantwoorden van de vragen, lees dan de les nog eens door. Meerkeuze vragen Elk examen heeft meerkeuzevragen. Jou wordt gevraagd om het goede antwoord op te schrijven. Hier zie je een voorbeeld: 1. Welke kleur is het gras? A. rood B. groen C. blauw D. geel

B

Het persoonlijke gedeelte ‘Wat Zeg Jij?’ - vragen geven de vrijheid je persoonlijke mening en gevoelens weer te geven. De in vertrouwen gegeven antwoorden helpen ons om je beter te leren kennen en de effectiviteit van de cursus te evalueren. Waardering en beoordeling Het totaal aantal goede antwoorden wordt in een percentage uitgedrukt. Bij een eventueel verkeerd antwoord wijst de docent je op een bijbeltekst of het deel van de les, waar je het juiste antwoord kunt vinden. De persoonlijke antwoorden en verdere opmerkingen blijven buiten de beoordeling van het exacte deel, maar worden wel op prijs gesteld. Nadat je alle cursussen van een niveau hebt afgerond, ontvang je een diploma. Groeps- en individuele studie Deelnemers aan bijbelstudiegroepen leveren hun toetsen in bij de groepsleider, die dit verder behandelt. Individuele studenten zenden het toetsboekje naar het in het boekje aangegeven (email)adres. Vergeet niet je naam en adres te vermelden. Emmaus Correspondentie School Postbus 54234 3008 JE Rotterdam www.bijbelcursussen.nl 3

toets 1

Hebreeën 1 1. De Brief aan de Hebreeën lijkt op A. een preek B. de andere brieven van het Nieuwe Testament C. een krantenartikel D. een gelukwens

_______

2. Hebreeën 1:1-3 leert dat Jezus Christus meer is dan A. Mozes B. de engelen C. de oudtestamentische profeten D. de Levitische priesters

_______

3. Hebreeën 1 beschouwt het Oude Testament als A. een verkeerd godsdienstig systeem B. alles wat we over Christus moeten weten C. een gedeeltelijke openbaring van Gods wil D. de volledige ontvouwing van Gods plannen

_______

4. Hebreeën 1 leert dat Christus het volgende is: A. Schepper en Onderhouder van alles wat is B. één in wezen met God Zijn Vader C. eeuwig en ongeschapen D. al het bovenstaande

_______

5. Wat is in Hebreeën 1 de leerstellige kern van de brief? A. Christus is de afstraling van Gods heerlijkheid B. Hij maakte zichtbaar Wie God is C. Hij verdient de Naam boven allen namen D. Hij bracht de reiniging van de zonde tot stand

_______

6. Wat bedoelt vers 3 met: ‘heeft Zich gezet’? A. de verzoening van de zonde is volbracht B. Christus krijgt de plaats, die Hem toekomt C. Hij is meer dan de Levitische hogepriester D. al het bovenstaande

_______

7. De titel ‘Zoon van God’ voor de Heere Jezus duidt op A. Zijn eeuwige godheid B. Zijn messiaanse waardigheid C. ook als Mens was Hij Gods Zoon D. al het bovenstaande

_______

4

8. Wanneer ontving Christus Zijn messiaans Zoonschap? A. in de nooit begonnen eeuwigheid B. direct bij Zijn geboorte op aarde C. pas bij Zijn doop door Johannes D. na Zijn opstanding en hemelvaart

_______

9. De Hebreeënbrief beschrijft christenen als A. profeten B. engelen C. deelgenoten van Christus D. zonen van God

_______

10. In Hebreeën 1:14 wijst ‘de zaligheid beërven’ op A. vergeving van de straf op de zonde B. bevrijding uit de slavernij van de zonde C. kwijtschelding van de schuld van de zonde D. ingaan in het Koninkrijk van Christus

_______

Wat Zeg Jij? Er zijn religies die leren: Jezus is een hoge engel of een groot geestelijk leider. Hoe antwoord jij daarop vanuit Hebreeën 1? ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ 5

Hebreeën. David J. Macleod

Recommend Documents