Haydn in Londen
WILLEM WOESTENBURG
HOVO Zomercursus 2015
" .......en omdat ik het vanwege de hitte niet uithield ging ik naar een andere zaal die wel op een onderaardse grot leek. Men danste er op Engelse wijze. De muziek was iets beter omdat er een trommel meespeelde, bediend door een der violisten. Het wonderlijkste is echter, dat een deel danst zonder iets van de muziek te horen, omdat er liederen werden gebruld en toasts werden uitgebracht onder luid geschreeuw".
De keus valt op Londen. We maken kennis met het turbulente [muziek]leven in deze metropool, waar aan het einde van de 18e eeuw een ware muziekgekte heerste. Haydn voegt zich bij coryfeeën als Pleyel, Clementi en Gyrowetz, die nu goeddeels vergeten zijn. Talrijke muzikale hoogtpunten ontstaan: symfonieën, kwartetten, pianotrio's, werken voor pianosolo, etc.
Aldus Haydn in zijn aantekeningen over het Londense muziek- en societyleven.Na de beëindiging van zijn dienstverband bij de adellijke Eszterhazy's stromen vanuit heel Europa uitnodigingen binnen zich elders te vestigen. Niet verwonderlijk: Haydn wordt door velen beschouwd als de grootste levende componist.
Een aantal van deze werken wordt besproken en geïllustreerd aan de vleugel. Tot slot volgt een klein recital.
1
Samenvatting 1
Na een dienstverband van bijna 30 jaar is Haydn niet langer gebonden wanneer Nicolaus Esterhazy in 1790 overlijdt. Diens opvolger heft het hoforkest op en Haydn blijft alleen titulair kapelmeester.
af. Gelukkig stak er toen een gunstige wind op en omstreeks 16 uur hadden we 22 mijl afgelegd. Ik bleef de hele passage aan dek om het monster de oceaan te zien. Zolang het rustig bleef kende ik geen angst maar toen er een flinke wind opstak, die met de minuut sterker werd en ik de onstuimige golven aan zag rollen, werd ik gegrepen door een zekere ongerustheid en werd ik enigszins misselijk. De meeste passagiers waren ziek en zagen er uit als geesten. Ik voelde de vermoeidheid pas in Londen en ik had 2 dagen nodig om te herstellen. Maar nu voel ik me goed en ben ik bezig deze machtige en uitgestrekte stad te bekijken. Haar schoonheid en pracht vervullen me met grote verwondering en verbazing.”
Belangrijke kenmerken van deze 30 jaar: -tijd voor ontwikkeling -werken met een excellent orkest, de mogelijkheden leren kennen -een kalm regelmatig leven In 1785/1786 ontstaan 6 grote symfonieën, de “Parijse”. Geschreven in opdracht van het orkest “Le concert de la loge Olympique”, een uitgebreid ensemble. Haydn buit de mogelijkheden van deze grote bezetting onmiddellijk uit. Als vb. deel 1 uit symfonie 82. Grote contrasten, pracht. Een groot succes.
Haydn wordt opgevangen in Londen door Adalbert Gyrowetz, een jongere vriend, componist en violist die hem wegwijs maakt. Het probleem van de taal wordt amusant beschreven door een getuige:
Nu Haydn niet meer gebonden is stromen de uitnodigingen binnen. Zoals uit Napels, Pressburg (Bratislava). De Londense concertorganisator J.P. Salomon wint het pleit.
“Mr. Salomon arriveerde en bracht Haydn met zich mee. Haydn kende geen woord Engels. Zodra we wisten wie hij was stelde een van ons gezelschap voor om de aankomst van Haydn te vieren met het 3 x 3. Dit voorstel oogstte bijval en men begon, waarbij iedereen opstond behalve Haydn Hij hoorde zijn naam genoemd worden, maar omdat hij de clou niet begreep staarde hij ons in verwondering aan. Hij was zo verward door deze onverwachte en nieuwe begroeting dat hij zijn handen voor zijn gezicht bracht en enige minuten in opperste verwarring was.”
Salomon is de organisator van de “Salomon Serie”, rivaliserend met de “Professional Concerts”. 15 december 1790 begint Haydn zijn reis naar Londen via München en Bonn. Oudejaarsavond wordt Calais bereikt. Haydn over de overtocht: “Ik moet u vertellen dat ik aan boord ging op nieuwjaarsdag na de vroegmis. Om 17 uur bereikten we veilig en wel Dover, waarvoor de hemel zij geprezen! Gedurende de eerste 4 uren was er nauwelijks wind en in die tijd legden we nauwelijks een Engelse mijl
2
Londen was een brandpunt van excellente musici. Muziek was een rage. Eerbetoon en hoge gages waren te verdienen. Geen van deze excellente musici was echter Brits (!). Bekende namen waren Clementi, componist en pianist, Dussek, idem, en Charles Burney, befaamd musicoloog.
maar het eerste spant de kroon en het orkest speelde ze met bewonderenswaardige precisie" Door deze gunstige ontvangst steeg Haydns zelfvertrouwen. Des te meer toen de eerder genoemde musicoloog Burney hem voor een eredoctoraat had aanbevolen bij de universiteit van Oxford, juli 1791. Bij deze gelegenheid werd weer symf. 92 gespeeld, vandaar de bijnaam “Oxford-symfonie”. Haydns commentaar is amusant:
Al snel maakt Haydn kennis met het societyleven. Tijdens een hofbal wendde de prins van Wales zich tot hem, tegen de gewoonte. Een mooi voorbeeld van het respect dat Haydn genoot.
“Ik moest anderhalve guinea betalen voor het luiden van de klokken in Oxford toen ik de doctorsgraad ontving en een halve guinea voor de huur van de toga. De hele dag kostte me 6 guineas.”
In muzikale zin was er echter ook een zekere tegenwerking. In enkele kranten werd geopperd dat Haydn te oud zou zijn, zijn ideeën uitgeput, en dat de verwachtingen te hoog gespannen waren.
Doorgaans werd in Engeland Georg Friedrich Händel als de grootste componist beschouwd op het gebied van de vocale muziek. Beroemd waren de festivals in Westminster Abbey waar monsterproducties klonken. Haydn was diep onder de indruk en aldus werd hier de basis gelegd voor zijn latere oratoria “Die Jahreszeiten” en “Die Schöpfung”.
Het eerste concert in maart 1791 werd echter een overweldigend succes. Symfonie 92 vormde de climax. Het tweede deel moest worden herhaald. Summiere bespreking van dit werk: Dl. 1 Mooie tegenstelling tussen mineur/majeur, smaakvolle chromatiek. In hetsnelle gedeelte een ongebruikelijk begin, grote contrasten en een complexe doorwerking.
Een toehoorder doet het volgende verslag van het festival: “Toen ik de Abbey binnenkwam werd ik vervuld van verbazing wat de grootte van het orkest betreft. Boven ons stonden de trompettisten en hun instrumenten waren behangen met goud- en zilverkleurige banieren. De kwaliteit van de uitvoerenden was zeer goed, vooral die van de sopranen. De jongedames stonden op een stellage in het midden van het orkest, zoals men bloempotten op elkaar stapelt bij een tentoonstelling. Dit verbeterde het muzikale effect aanzienlijk. Het orkest leek me duizend man sterk, kundig gedirigeerd door Joah Bates vanaf het orgel. Het orkest stond zo steil opgesteld dat het gevaarlijk was om af te dalen en er vonden dan ook enkele ongelukken plaats waarvan een van komische aard. Iemand viel op een contrabas en verdween er geheel in. Slechts zijn spartelende benen waren zichtbaar. Gedurende enige tijd kon niemand hem helpen door het gelach. Ik zag Haydn door mijn
Dl. 2 Vocaal gedacht, symmetrisch met een prachtig contrasterend middengedeelte. Dl. 3 Een mooi voorbeeld van Haydns onuitputtelijke ideeënrijkdom m.b.t. het menuet. In het trio wordt de luisteraar op het verkeerde been gezet wat betreft de maat. De eerste tel van de maat raakt zoek. DL.4 Een typische finale, hoog tempo, een knipoog naar de volksmuziek waarover later meer. Recensies waren zeer lovend. Een voorbeeld: "Geen wonder dat zielen die geroerd kunnen worden door muziek Haydn vereren. Zoals onze Shakespeare weet hij ons te ontroeren door zijn gave de hartstochten te regeren. Zijn nieuwe grote symfonie werd door ieder onderlegd gehoor ervaren als een wonderbaarlijke compositie. Alle delen zijn prachtig, 3
toneelkijker in de nabijheid van de koninklijke loge. De vraag naar kaarten was zo groot dat er soms 20 ponden voor werd betaald.” Haydn vatte de kwaliteiten van Händel aldus samen: “Hij is de meester van ons allen.” Na de instrumentale zegetocht waren er nog altijd critici die vonden dat Haydn minder goed voor stemmen zou kunnen schrijven. Ook deze kritiek werd weerlegd. In 1792 verscheen “The storm” voor klein orkest en koor op tekst van een van Haydns Londense kennissen. Het stuk kent twee contrasterende secties in de toonsoorten d mineur en D majeur. D mineur was bij uitstek de toonsoort met de kleur om spanning op te roepen. Verg. bv. de inleiding van Don Giovanni van Mozart en de klaviersonate op. 31 “Der Sturm” van Beethoven. Later bewerkte Haydn “The storm” voor groot orkest en Duitse tekst, het zou goed in zijn latere oratorium Die Jahreszeiten kunnen passen.
4
Samenvatting 2
Een ander vocaal voorbeeld is “Scena di Berenice”, welhaast een complete mini-opera voor sopraan en orkest.
geen mes op tafel heeft want alles wordt voor hem gesneden.” Uit de beschrijving van een trip naar het platteland:
Haydn blijft niet alleen in Londen, er zijn talrijke uitstapjes naar het platteland waarbij hij zich blijft verbazen over de zeden en gewoonten. Er is een mooi verslag van hem over de officiële lunch gegeven t.g.v. de installatie van de nieuwe Lord Mayor van Londen:
"Op 24 november werd ik uitgenodigd door de Prins van Wales om zijn broer, de Hertog van York, te bezoeken. Ik verbleef er 2 dagen en genoot er van vele complimenten. Het kleine kasteel , 18 mijl van Londen, ligt op een helling en biedt de mooiste aanblik. Onder al het moois is een opmerkelijke grot die £25000 kostte en die in 11 jaar werd gebouwd. Hij is zeer groot en bevat verschillende gedeeltes, o.a. een waar van meerdere kanten water stroomt. Er is een prachtige Engelse tuin en een zeer bekoorlijk bad. Op de derde dag liet de Hertog mij 12 mijl richting London brengen met zijn paard en rijtuig. De Prins van Wales wil een portret van mij. Gedurende de twee dagen musiceerden we in de avond vier uur.”
“Op 5 november was ik gast bij een lunch ter ere van de Lord Mayor. In totaal zaten 1200 personen aan, dit alles in pracht en praal. Het eten was zeer goed en er waren talrijke wijnen in overvloed. Na het maal werd gedanst in een andere ruimte. Er werden hier alleen menuetten gedanst. Ik hield het hier niet langer dan een kwartier uit. Ten eerste omdat de hitte door de hoeveelheid mensen zo erg was en ten tweede vanwege het ellendige orkest dat slechts bestond uit 2 violen en een cello. Van hier ging ik naar een ruimte die op een onderaards gewelf leek en waar op Engelse wijze werd gedanst. De muziek was wat beter omdat er een trommel was die de ellende van de violen overheerste. Ik ging naar de grote hal. Hier werd gedanst hoewel men niets van de muziek hoorde want vanaf de tafels werden liederen gebruld en toasts uitgebracht onder kreten als: Hurrey, hurrey, hurrey. De hal en de andere kamers worden verlicht door lampen die een onaangename geur afgeven. Het is opmerkelijk dat de Lord Mayor
Meermalen trachtte de “Professional Concerts” Haydn over te halen om over te lopen. Haydn bleef Salomon echter trouw. De “Professionals “ engageerden nu Ignace Pleyel als trekpleister. Pleyel was een vroegere leerling van Haydn in Wenen en genoot faam in Londen. Als vb. van zijn stijl en kunnen deel 1 van de symf. in C uit 1786. Deze symf. begint met een langzame inleiding en het is interessant om deze met een soortgelijke van Haydn te vergelijken. In dit geval die van symf. 93, de eerste van de zgn. Londense Symfonieën. Bij Pleyel bevindt zich in de inleiding geen werkelijk onverwacht moment. Daarentegen klinkt bij Haydn in maat 11, vlak na een een-
5
stemmig gedeelte, een prachtige harmonie. Zonder uitzondering vindt men bij Haydn altijd dergelijke momenten. Luister ook naar het mooie slot in mineur van de inleiding in contrast met het heldere majeur van het volgend snelle gedeelte.
af 2’44’’) Een bijna “banale “ inzet van de fagot, krachtig en laag, vlak voor het einde. - Deel 3 van symf. 94. Aanstekelijke hoempapa. De wieg van de Weense wals.
Pleyel is goed, Haydn uitmuntend en dit is voortdurend het geval in het verdere verloop van de beide werken. Haydn en Salomon antwoorden met een reeks van 6 nieuwe symfonieën, de nrs. 93 t/m 98, de eerste 6 van de in totaal 12 “Londense symfonieën. Over de inhoud van deze werken aanstonds meer. De verhouding tussen meester Haydn en leerling Pleyel bleef overigens goed. Begin 1792 schrijft Haydn in zijn notities: “Ik schreef gedurende mijn leven in één jaar niet zoveel als in het voorbije. Ik ben volkomen uitgeput. Ik werk momenteel voor de Salomon-concerts en ik heb mijn handen vol omdat de Professionals mijn leerling Pleyel uit Straatsburg hebben laten komen. Er zal dus een bloedige harmonische strijd plaats vinden tussen meester en leerling. Pleyel toonde zich bij aankomst zo bescheiden dat ik hem opnieuw lief kreeg, we zijn vaak samen. We zullen de roem delen en elk van ons zal vergenoegd naar huis gaan.” Wellicht heeft het Haydn toch meer pijn gedaan dan hij, beminnelijk als hij was, schrijft. Medio 1792 keert Haydn terug naar Wenen maar wel met de afspraak dat hij terug zal komen voor een nieuwe reeks premières onder auspiciën van Salomon. E.e.a. over de inhoud van de eerste 6 Londense symfonieën: - Deel 2 van symf. 93. Prachtig moment wanneer de beginmelodie in mineur erugkeert gevolgd door fraaie melodische en harmonische wendingen. (van-
6
Samenvatting 3 - deel 4 van symf. 95. De enige symf. in mineur van de 12. Indertijd de minst geliefde. Deze finale staat echter in majeur en kent sublieme contrapuntisch ontwikkelingen die wellicht te “geleerd” klonken in de oren van de Londenaren.
manschappen, het geluid van de charge, de donder van het begin, het treffen der wapens, het gekreun van de gewonden, wat wel het helse tumult van de oorlog kan worden genoemd, alles verheven naar een hoogtepunt van vreselijke schittering! Hetgeen, zoals iedereen zal kunnen bevestigen, alleen hij kan vormgeven; tenminste, alleen hij heeft tot nu toe deze wonderen geëffectueerd.”
- - deel 4 van symf. 96. Een typische Haydn-finale. Hoog tempo, veel repeterende figuren. Men zou er van kunnen gaan hyperventileren of er bij “rappen”.
Om deze werken toegankelijk te maken voor een groter publiek publiceerden Haydn en Salomon bewerkingen in kamermuziekversie zoals bv. de “militaire” symfonie voor septet: strijkkwartet, bas, fluit en pianoforte. Zakelijk gezien een handige zet. Overigens waren beide Engelse reizen voor Haydn buitengewoon lucratief.
- -deel 3 van symf. 97 toont Haydns onuitputtelijk inventiviteit op het gebied van het menuet. Prachtig geïnstrumenteerd en als trio een “ländler”, een eenvoudige volksdans, Schubert anticiperend. -deel 2 van symf. 98. Als uitgangspunt het begin van “God save the king”. Dit begin komt diverse malen terug, steeds anders qua begeleiding, instrumentatie
In de thematiek van de Londense symfonieën zijn soms duidelijke sporen te vinden die de afkomst van Haydns voorvaderen verraden: Kroatische. Dit is bv. het geval in de finales van symf. 103 en 104. Een ander vb. is de finale van het zgn. “Gipsy” pianotrio. Quasi zigeunerinvloeden van het Hongaarse platteland. Deze Kroatische invloed is ook te vinden in een melodie die Haydn schreef toen hem in 1797 verzocht werd “het” volkslied voor de OostenrijksHabsburgse monarchie te schrijven. Het is mooi om te zien hoe ook hier de Kroatische volksmuziek de bron vormt.
en/of verwerking. De spanningsvolle passage van 2’14’’ tot 3’05’’ loopt vooruit op Beethoven. Tijdens de terugreis naar Wenen ontmoet Haydn in Bonn Beethoven. Deze zal contrapunt en harmonie bij Haydn komen studeren. De samenwerking bleek echter niet vruchtbaar. De tweede reis naar Engeland begint in februari 1794. Tijdens dit tweede verblijf ontstaan weer zes symfonieën. Symf. nr. 100, de “Militaire” bleek het grootste succes. Uit een recensie:
In augustus 1795 keert Haydn terug naar Oostenrijk en is het Engelse avontuur voorgoed ten einde.
“De nieuwe symfonie van Haydn werd voor de tweede maal uitgevoerd. Vooral het middendeel werd ontvangen met kreten en luid applaus. Encore! Encore! Encore! klonk het vanaf iedere zitplaats. Het klinkt als de mars naar het slagveld; het marcheren der
7
Tot slot heeft u kunnen luisteren naar de 3-delige sonate in C. Hoboken Verzeichnis XVI nr. 50. Aanbevolen: “Haydn op zondag”. Vanaf september kunt u eens per maand het instuderen en uitvoeren van een Haydn-symfonie meemaken in Belcampo in "De Hallen”. Het orkest bestaat uit studenten van conservatoria en vergevorderde amateurs.
8
Literatuur H.C. Robbins Landon/ David Wyn Jones: Haydn, His Life and Music
Karl Geiringer: Haydn, a creative life in music
9
Muziekfragmenten
01. Symphony No. 82 In C Major “L’Ours”: 1. Vivace Assai [Franz Joseph Haydn] 02. Symphony No. 92 In G, H 1/92, "Oxford" - 1. Adagio, Allegro Spirito [Franz Joseph Haydn] 03. Symphony No. 92 In G, H 1/92, "Oxford" - 2. Adagio [Franz Joseph Haydn] 04. Symphony No. 92 In G, H 1/92, "Oxford" - 3. Menuet: Allegretto [Franz Joseph Haydn] 05. Symphony No.92 In G, H 1/92, "Oxford" - 4. Presto [Franz Joseph Haydn] 06. The Storm, H 24A/8 [Franz Joseph Haydn] 07. Berenice, Che Fai, H 24A/10 [Franz Joseph Haydn] 08. Symphony In C, BEN 121 - 1. Adagio. Allegro Molto [Ignaz Pleyel] 09. Symphony No. 93 In D, H 1/93 - 1. Adagio, Allegro Assai [Franz Joseph Haydn] 10. Symphony No. 93 In D, H 1/93 - 2. Largo Cantabile [Franz Joseph Haydn] 11. Symphony No. 94 In G, H 1/94, "Surprise" - 3. Menuet: Allegro Molto [Franz Joseph Haydn] 12. Symphony No. 95 In C Minor, H 1/95 - 4. Finale: Vivace [Franz Joseph Haydn] 13. Symphony No. 96 In D, H 1/96, "Miracle" - 4. Finale: Vivace [Franz Joseph Haydn] 14. Symphony in C, No. 97: III. Menuetto. Allegretto [Franz Joseph Haydn] 15. Symphony No. 98 In B Flat, H 1/98 - 2. Adagio Cantabile [Franz Joseph Haydn] 16. Symphony No. 100 in G major ("Military") -- Allegro spiritoso [Franz Joseph Haydn] 17. Symphony No. 100 in G major ("Military") -- Allegretto [Franz Joseph Haydn] 18. Symphony No.100 In G Major "Military" 1. Adagio - Allegro [Franz Joseph Haydn] 19. Symphony No. 103 In E Flat, H 1/103, "Drumroll" - 4. Finale: Allegro Con Spirito [Franz Joseph Haydn] 20. Oj, Jelena, Jelena (Gradišće) 21. Symphony No. 104 in D major ("London") -- Allegro spiritoso [Franz Joseph Haydn]
22. Piano Trio No. 39 In G, H 15/25, "Gypsy" - 3. Rondo All'Ongarese [Franz Joseph Haydn]
10
