GLAIRLltoJ. itendertigste I 9. ripsctmift HJEDI!; in den Mitteliilttrlichcn K 1-3. Dr. P. VAN DEN iu'js KRONIEK. icrui. van ('

GLAIRLltoJ ripsctmifT ■ HJEDI!;

isneren

in den Mitteliilttrlichcn K van ('

1-3 .i n de ()

Dr. P. VAN DEN iU'JS KRONIEK

iTENDERTIGSTE I 9

iCrui

CLAIRLIEU TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE GESCHIEDENIS VAN DE KRUISHEREN

ACHTENDERTIGSTE 1980

JAARGANG

CLAIRLIEU — ACHEL

GODSVRUCHT

IN DE HANDSCHRIFTEN

DER KRUISHEREN

3. CRUISGANCK1

Silva Aetheria verhaalt ca. 390 haar bedevaart naar het H. Land. De pelgrims bezoeken de heilige plaatsen : de grote kerk, die over

Golgotha gebouwd was, die men martyrium noemde, de kerk op den olijfberg, van waar Hij opgestegen is ten hemel2. Einde l4e eeuw leidden de Franciscanen de pelgrims van het H. Graf over

den olijfberg terug naar de stad. De legende van de dagelijkse kruisweggang van Onze-Lieve-Vrouw is ook van latere tijd. In 1499 (of 1500) verscheen in Antwerpen een boekje : Die ganck, die ons here Jesus ghinck ut Pilatus huse tot opten berch van Calvarien, welke ,,ganck" verdeeld was in 13 punten. Van de Hollandse priester Bethlem, die langer in Jerusalem woonde en alle heilige plaatsen opgemeten heeft, verscheen in (1510 ?) 1518 : Een devote meditatie op die passie3. Jan Pascha O.Carm. ver-

meldde in zijn boek: Gheestelycke Pelgrimagie 4 15 staties. Adrichomius nam de opmetingen van Bethlem als uitgangspunt en 1 Voor het eerste en tweede gedeelte, zie Clairlieu, XXXVI, 1978, p. 137-148

en XXXVII, 1979, p. 89-100.

2 C. Kirch ^Enchiridion jontium historiae ecclesiasticae antiquae, Herder, 1923,

n. 661, 662.

3 Nijhoff,

M.,

Bibliotheca

catholica

comitis, 1954, biz. 587 : 23 uitgaven.

neerlandica

impressa

1300-1727,

Hagae

4 Een devote maniere am gheestelyck pelgrimage te trecken tot den heylighen

lande, als te Jherusalem, Bethlehem, ter Jordanen etc met die rechte gheleghenheyt

der heyligher plaetsen, so beschielyck beschreven al ofte men se voor ooghen saghe.

4

GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN

kwam tot het bekende aantal van 14 staties 5. Voordat de kruiswegstaties binnen de kerken werden uitgebeeld, heeft men in aansluiting bij een parochiekerk of in een kloostertuin een cruisganck of een kruisweg opgericht6. Het zal rond 1600 geweest zijn, toen het Birgittinessenklooster, waaruit handschrift 130 van St.-Agatha afkomstig is, binnenshuis ,,den neijen langen cruisganck nae Jerusa lem, soe als dat was getymmert, doen Jesus op eerden wandelden" berekend en voltrokken had7. Het nieuwe aan den ,,langen cruis ganck" ligt in de opmetingen van de weg, die Christus gegaan is, in het suggestieve van het meegaan over precies dezelfde afstand. In handschrift 130 (St.-Agatha), fol. 17v. staat ,,ons h. moeder Birgitta ', fol. 180r.-182r. ,,littanie Beatae matris Birgittae \ fol. 254v. ,,wij arme sunderinnen" en 257r. wordt een plaats aangewezen in het koor ,,aen den cantrixstoel". Van welk Birgittinessen klooster zou dat handschrift kunnen komen ? In Uden zou relatie en enige communicatie tussen de ,,oude nonnen" en de kruisheren gemakkelijk mogelijk zijn. In het land van Kleef, aan de rand van het Reichswald heeft nog een Birgittinessenklooster gelegen in Marienbaum, dat door een nieuwe indeling der gemeenten bij Xanten gekomen is (1969). Vroeger heette Marienbaum ,,an gen trappenboom". De taal van de handschriften van de Niederrhein is het Nederlands zeer na verwant. Handsdirift 130 heeft na ,,den langen cruisganck" nog een korte : fol. 258v. : ,,Hier begint den corten cruitzganck. Item ghi suit nederknijelen voer Jesus, daer hij sit op den kalden steen". Als men nu de kerk te Marienbaum binnengaat, ziet men onmiddellijk rechts Christus, zittend ,,op den kalden steen". 5 Adrichomius (Chr. Cruys, Crucius, genaamd Adrichomius, Lexicon f. Theol. u. Kirche, Kreuzweg.) Theatrum terrae sanctae et biblicarum historiarum cum tabulis geographies aere expressis. Coloniae 1590, p. 164a: a palatio Pilati per 26 gressus, qui jaciunt 65 pedes, ad locum processit, ubi crux ei imposita est. Verder 80 passen, d.i. 200 voet tot de eerste val: 153 voet tot ontmoeting met O. L. Vrouw :

179 voet tot Simon van Cirene helpen moet. Van Pilatus tot het

kruis 1321 stappen d.i. 3303 voet. Nijhoff, Bibl. cat/?, impressa wijst nog zes volgende uitgaven aan van Theatrum. 6 De St.-Jorisparochie in Antwerpen had een volgens Adrichomius of Bethlem

uitgemeten ,,bloedweg" door de straten der parochie. Fl. Prims, Historiek van de

gewone gebeden, in Ons Geestelijk Erf, 18, 1943, 196. 7 C. Van Adrichem, Jerusalem sicut Christi tempore floruit, Keulen, 1584. Na de vijf Latijnse uitgaven volgde een Nederlandse: dare beschrijvtnge van de stadt Jerusalem, Leiden, 1598. Zie Nijhoff, Bibl. cath. neerl. 3823 en 4394.


5

Na de uitleg en aanwijzing van een statie volgt telkens een gebed, meermaals een bekend gebed of het begin ervan, zoals fol. 251r. ,,o here Jesu Christe afgront der godlicher mynnen" ; fol. 258v. ,,Weest gegroet, o h. gecroende hoeft onsers 1. heren Jesu Christi doersteken met een scherpe dornecroen, alsoe dat u h. ge

benedide aengesicht gansschelick overgoten was met u heilige bloet". De ,,neijen langen cruisganck nae Jherusalem, soe als dat was getymmert, doen Jesus op eerden wandelden" werd uitgemeten en opgesteld als volgt:

22lv. Hier begint den nijen langen cruisganck nae Jherusalem,

soe als dat was getymmert, doen Jesus op eerden wandelden. Die desen cruisganck wil gaen, die sal ten iersten gaen op dat

choer voer dat altaer ende grueten die h. jonckvrouw Maria. En dan gaen tot jherusalem met dem sueten Jesus ende met syn 12 apostelen,

- gaen voer dat choer, daer is die stede, daer Jesus gegeten heeft dat aventmael ... haer voeten oitmoedelick gewasschen ... geeft

ons vortganck in duechden en verwynninge van alle onse gebreken.

- die wyndeltrap af nae den berch van Oliveten, 13 mael om den ganck ende in den 14 ganck aen dat gelas, daer dat ordel in staet,

daer is die stede daer die gebenedide Jesus syn 8 discipulen heeft gelaten ... te waken ende te bidden. - aen dat gelas, daer Jesus gecroent wort: daer is die stede, daer

die gebenedide Jesus syn 3 discipulen seer droevich synde gelaten heeft. - aen dat gelas, daer S. Jorien in staet, daer is die stede, daer onsen 1. heer drymael beden ende swetten water ende bloet. - gaen aen dat gelas daer Jesus op den put syt, daer is die stede

daer onsen 1. heer gevangen wart. - met onsen 1. heer Jesus gaen 8 mael om den ganck ende in den

negenden ganck voer dat altaer, daer is die beck Cedron, daer sy onsen 1. heer ongenadelick doer hebben geslept. - den ganck 3 mael omgaen ende in den vierden ganck, daer den

heer Jesus van syn 1. moeder scheit, daer is Annas huis ... met een

gewapende hant aen syn gebenedide kynneback geslagen wart. - gaen eens om den ganck ende in den tweden ganck aen dat

6


gelas, daer Jeusus voer Annas gebonden staet, daer is Caiphas huis ... syn h. ogen verbonden worden ende bespegen wort. - gaen 4 mael om den ganck ende in den viften ganck aen dat gelas, daer Jesus verordelt wort, daer is pilatus huis ... met vuel valsche tugen beschuldicht.

- eens om den ganck gaen ende in den tweden ganck in dat Capittelhuis, daer is Herodes huis, daer den guedertirenden Jesus in een wijt kleed bespot wart, als een dwaes mensch. - metten oetmoedigen Jesus 3 mael om den ganck gaen ende in de 4 ganck aen dat gelas van dat ordel ; daer is wederom pilatus huis ... daer bitterlick gegeisselt ende gecroent met dornen. Ecce homo.

- met den bloetigen Jesus gaen aen dat gelas, daer Jesus aen dat cruis hinckt, daer wort den sueten Jesus dat cruis opgelacht. - Van hier suit ghi metten sueten Jesus die trappen afgaen ut dat richthuis, die dat sware cruce dracht tot aen dat gelas, waer Jesus van syn 1. moeder scheit; daer is die stede, daer Jesus die ierste reyse viel metten cruce. - van hier ... met Jesus gaen aen dat capittel huis, daer is die

stede, daer Jesus syn moeder te gemoet quaem. - van hier suit ghi metten verduldigen Jesus gaen aen dat gelas van dat aventmael, daer soe wort Simon Syrenus gedwongen dat cruce Jesum te helpen dragen. - met Jesus gaen aen dat gelas, daer S. Jorien in staet, daer is Veronica.

- van hier suit ghi met den sueten doerwonden Jesus eens om

den ganck gaen ende in den tweden ganck aen dat gelas, daer

Jesus verordelt wort, daer is die richtport. Hier viel Jesus enen swaren val.

- met den vermoijden Jesus eens om den ganck gaen ende in den 2. ganck aen dat gelas, daer S. Anna Maria gebaert; daer syn die weynenden vrouwen.

- aen dat gelas, daer Jesus water in wijn verandert, daer is den

voet van den berch Calvarien ... daer onsen 1. heer viel den leesten val.

- aen dat gelas, daer Maria die boetschap ontfinckt, daer warden onsen 1. Heer Jesus syn cleederen seer ongenadelicken ut getogen : ...ende gemyrden wijn te drincken gegeven.


7

- aen het altaer, daer worden onsen 1. heer aen dat cruce genagelt

(O here Jesu Christe afgront der godlicker mynnen. 25lr.) 8 - aen dat gelas, daer S. Anna getrowt wort: daer is die stede, daer onsen 1. heer, aen dat cruce hangende in die steenroetse wort gesteelt.

- van hier suit ghi gaen beneven die kerckdoer of XV treden van hier. Soe veer stont Maria met S. Jan van dat cruce... wijf siet u kijnt. Tot s. Joannes : Siet u moeder.

- Aen dat cruitz of in dat kapittelhuis, daer is den sueten Jesus in syn 1. moeders schoet gelacht. - gaen met Jesus bedroefde vrinden ende bekenden aen dat gelas, daer Jesus verclaert wort of op den choer aen den cantrix stoel, daer is die stede der begreffenis.

8 M. Meertens, De Godsvrucht in de Nederlanden, I, 38.


4. T HEILICH CRUUS GHETIDE

Zoals het officiele gebed der kerk is ingedeeld in verschillende tijden, 20 heeft de devotie naar dit voorbeeld gebeden ter ere van de H. Geest, ter ere van de goddelijke wijsheid, ter ere van kruis en lijden, ter ere van O.-L.-Vrouw in korte getijden geordend. Er zijn lange en korte getijden van het H. Kruis. De lange gaan terug op het officium de passione Domini van S. Bonaventura, dat in verschillende lezingen verspreid was \ Ze tellen acht kerkelijke uren, die bestaan uit een hymne, een psalm met antifoon, een

kapittel, versikel en slotoratie. De korte getijden hebben geen psalm, geen antifoon, geen kapittel en geen lessen. In handschrift 102A van de bibliotheek van St.-Agatha begint ,,'t heilich cruus ghetide" : ,,Heere, du selte op doen myn lippen. Ende myn mont sel voirtkundighen dyn lof. God wil dencken in mijn hulpe. Here tot mi te hulpen haeste. Glorie si den vader ende den soen ende den heilighen geest. Alst was inden beginne, nu ende altoes ende ewelyck sonder ende. Amen. Oratio mettenen

Here Jhesu Christe, des levende gods soen, die te metten tide in der nacht screyende wert ende van anxt des doots swetede water ende bloet. Ende van dinen discipel judas scarioth valscheliken verraden wordes ende vanden alre quaetsten wredeliken ioden ghevanghen, ghebonden, ghetrect, ghestoten ende gheleit wordes. Ende voir annas cayphas, princen der ioden smadeliken wordes voerbracht ende valscheliken overtughet, daer ghi bespoghen ende gheslagen wert ende wont wesen bespot. oratio

Ic aenbede di levende God, ic love di ende glorificere di, ic ghebenedic di, ic dancke di van desen ende van al desen gaven, die mi van di gegeven sijn. Ende alremeest wanttu mi ghescapen ende gheroepen hevt tot dinen dienst. Ende ghespaert nu in mijn sonden. Here Jhesu Christe, ic bidde di, ontfermt u mijns arme sondare nu ende in die ure mijnre doot. Ende soe wat ick misdaen heg tegen di qualic spreken. Ende wat ic misdaen heb overmits roekeloesheit, dat vergeeft mi om dine goetheit ende ongemeten 1 S. Bonaventura, Opera omnia, XIV, Parisiis, 1868, 155-161.


9

genadicheit, Ende onsprekelike ontfermherticheit, Die leves ende regneers ewelike ende immer (?) meer over al die werelt der

werelden. Amen. Here verhoir mijn ghebet. Ende mijn roepen come totti. Benedien wi den here. Gode seggen wi danck.

Here Jhesu Christe, des Levende gods soen, die in der erster uren des dags gepresenteert biste pylato ... tot Herodem ende

bespot.

Tercien, ghegeselt ... daerna mit een purpuren clede ghecleet,

mit doernen gheslaghen mit een riet. sextijt ... ter sexter uren des dages anghenomen te draghen om onsen wille dat swaer cruus.

noentijt ... te noenetijt des dages hangende aen den crucer roepende tot dinen vader : mijn God waerom hebstu mi ghelaten. vespertijt ... te vespertide des dages bist of ghedaen vanden cruce ende van Joseph gheleit in den scoet dijnre moeder. completen ... gheleit ... int graf.

Uit de eerste oratie ,,te metten tide" blijkt al, dat handschrift 102A niet de vertaling van Geert Groote heeft, die aldus begint: ,,Des vaders wijsheit, die godlike waerheit, Cristus mensche waert ghevangen toe metten tijd ende van sine jongheren, die hie bekande, achterghelaten, ende wart den Joden, den hie vercoft was, ghelevert ende verraden, die hem pine daden." 2

De gebeden bij de afzonderlijke uren zijn verschillend, omdat telkens daarin herdacht wordt, wat de Heer op dat uur van de dag

geleden heeft.

De structuur van de korte getijden kan ook een andere zijn. Een handschrift afkomstig van het kruisherenklooster te Keulen 3, geeft in de tekst van de horae parve de sancta cruce de volgende wijziging : ,,Domine labia / Deus in adjutorium / Gloria Patri / Cristus dominus factus est pro nobis obediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Patris sapientia, veritas divina, deus homo

captus est, hora matutina a suis discipulis et notis derelictus,

Judaeis venditus, traditus et afflictus. Adoramus te domine Jhesu Christe et benedicimus tibi, quia per sanctam crucem tuam redimisti 2 W. Moll, Geert Grootes dietsche vertalingen, in Verhandelingen der KoninkUjke Academie van Wetenschappen, 12e deel, Amsterdam 1879, biz. 107-108 3 Hist. Archiv der Stadt Koln, W.12.50. APHOSC (Archiv. Photogr. Ordinis S. Crucis), 1002. ,,Onser liever vrouwen metlijden getijde".

10


mundum. Qui passus es pro nobis miserere nostxi. Domine exaudi / Et clamor / Collecta: Domine Jhesu Christe, fili dei vivi, pone passionem et crucem et mortem tuam inter judicium tuum et animam meam nunc et in exitu ejus et largiri digneris vivis gratiam et misericordiam, fidelibus defunctis requiem et veniam, ecclesiae pacem et concordiam, nobis autem miseris peccatoribus vitam et leticiam sempiternam. Amen. / Divinum auxilium."

Bij de volgende uren volgt na het gedenken van wat de Heer op dat uur geleden heeft (1 ad pylatum, 3 illusus, 6 cruet conclavatus, 9 exspiravit, vesp. de cruce deponitur, compl. datur sepul-

turae), telkens .hetzelfde gebed:

,,pone passionem, crucem et

mortem tuam inter judicium tuum et animam meam, etc.'1 behalve

bij de vespers, waar staat: ,,Respice quaesumus domine Jhesu Christe super hanc familiam tuam, pro qua dominus noster Jhesus Christus non dubitavit se manibus tradi nocentium et crucis subire tormentum."

GB8 69 4 noemt volgens de uren op, wat de Heer op dat uur van de dag leed, en dan dezelfde oratie : ,,Domine Jhesu Christe fili dei vivi, pone passionem crucem et mortem tuam inter judicium tuum et animam meam, etc."

Het overwegen van het lijden van Christus leidt tot compassio met zijn moeder. Zo heeft een handschrift van het vroegere kruisherenklooster in Keulen 5: horae de compassione gloriosae vtrginis Mariae.

,,Hora matutina Mariae nunciatur, quod Christus a judeis falsis captivatur.

Hora prima Maria vidit Jhesum suum ... sequitur ad pilatum.

Hora tertia Maria audit crucifigi, natum vidit tectum purpura et spinis coronatum.

Hora sexta Maria vidit ad crucem conclavari. Hora nona Maria vidit Jhesum exspirantem.

Ad vesperas : de cruce depositum, voce querulosa, Maria dolorosa continet in gremio.

Ad completorium : Maria venit ad sepulchrum." 4 Ibid. GB8, 69, fol. 10v-llv. APHOSC. 999. 5 Ibid. GB4, 158, fol. 18rb-18va.


11

Na elke memoria van een bepaald uur volgt als vers en oratie : ,,v. In omni tribulatione et angustia nostra, r. Subveniat nobis piissima virgo Maria. Domine exaudi. Interveniat pro nobis, quaesumus Domine Jhesu Christe mine et in hora mortis nostrae apud tuam clementiam gloriosissima virgo Maria, mater tua, cuius sacratissimam animam

in hora benedictissimae passionis tuae doloris gladius pertransivit et in resurrectione tua novus amor ascendit. Qui vivis et r." 6 Dr. A. van de Pasch f

6 In de oratie bij Haec est praeclarum vas, na de conventsmis werd gebeden: „ ... apud tuam clementiam beata virgo Maria, mater tua, cuius sacratissimam animam in hora passionis tuae doloris gladius pertransivit. Qui vivis."

EINLEITUNG

IN DIE PASSIONSLITERATUR

IN DEN MITTELALTERLICHEN KREUZHERRENBIBLIOTHEKEN

Seit langer Zeit beschaftigte sich Walter Baier mit dem mittelalterlichen Buch des Kartausers Ludolf von Sachsen : Vita Christi. Nach Jahren eingehender Forschungen konnte er ein Buch in drei Banden herausgeben. Diesem Buch gab er den Titel: Untersuchungen zu den Passionsbetrachtungen in der Vita Christi des Ludolf von Sachsen. Ein quellenkritischer Beitrag zu Leben und Werk Ludolfs und zur Geschichte der Passionstheologie, in : Analecta Cartusiana, T. 44. Editor : Dr. James Hogg, Institut fur englische Sprache und Literatur, Universitat Salzburg, Austria, 1977, 3 Bde., 614 S.

Das ,,Leben Jesu" des Ludolf von Sachsen, zusammengefafit im 14. Jahrhundert, wurde vor allem im Laufe des 15. Jahrhunderts in ganz Europa abgeschrieben. Das geschah oft auf Anregung von den Ordensleuten, die sich urn eine Reform in ihrem Orden bemuhten. Dadurch hatte Ludolf einen grofien Einflufi auf die

Reformbewegung in mehreren Klosterorden, auch z.B. in den Kreisen der ,,Devotio moderna'\ Schon im Jahre 1472 wurde Ludolfs ,,Leben Jesu" in Paris und Koln gedruckt. Danach, bis zum Jahre 1878 erschienen noch uber sechzig Ausgaben des ur-

spriinglichen Textes. Ludolf inspirierte viele spater lebende Heilige, die auch durch ihre Biicher grofien EinfluiJ auf das geistliche

Leben in West-Europa hatten, z.B. Ignatius von Loyola, Theresia von Avila, Johannes vom H. Kreuz, Franziskus von Sales. Wir nennen nur die bekanntesten Autoren.

14

MITTELALTERLICHEN KREUZHERRENBIBLIOTHEKEN

Im ersten Band teilte Baier die Ergebnisse seiner Forsohungen nach dem Leben des Ludolf und nach seinen Biichern und Traktaten mit.

Ludolf wurde etwa 1300, sehr wahrscheinlich in Sachsen, geboren. Um 1315 trat er in den Dominikanerorden ein und wurde noch vor dem Jahre 1339 ,,Doktor" oder ,,Magister" der Theologie. In diesem Jahre verliefi er seinen Orden und trat in die Kartause in Strafiburg ein. Hier legte er im Jahre 1340 die Geliibde ab. Von 1343-1348 was er Prior der Kartause in Koblenz. Nach einigen Jahren Aufenthalt in der Kartause in Mainz kehrte er zuriick in die Kartause in Strafiburg. Dort verstarb er am 10. April 1378 \ Ludolf hat wahrend seines Lebens mehrere Biicher verfafit. Das ,,Leben Jesu" ist seine Hauptarbeit. Er hat die Arbeit nach langeren Vorarbeiten, wahrend seines Aufenthalts in Mainz und danach in Strafiburg, und zwar zwischen 1348 und 1360, verfafit. Er schrieb nicht nur fur die Kartauser, sondern fur alle Menschen. Er teilte das ,,Leben Jesu" in zwei Teile ein. Teil I hat, aufier dem Prolog, 92 Kapitel: von der Geburt Christi bis zur Heilung des Blinden in Betsaida. Teil II hat 89 Kapitel: von dem Bekenntnis des Petrus bis zur Aufnahme Mariens in den Himmel. Das Leiden Christi wurde in den Kapiteln 58-68 betrachtet. Der Prolog und jedes Kapitel schliefien mit einem Gebet, in dem der Inhalt des Kapitels nochmals wiedergegeben wird. Diese Gebete formieren also an sich das Leben Jesu.

Das Programm des Ludolf war : ,,Einen anderen Grund kann niemand legen, als den, der gelegt ist: Jesus Christus" 2.

Die Kreuzherren im Mittelalter haben das ,,Leben Jesu" oder die ,,Vita Christi", so wie viele Ordensleute, im Ganzen oder zum Teil, abgeschrieben. In der Universitatbibliothek zu Luttidi werden drei Handschriften aus den Kreuzherrenklostern zu Huy und Liittich (Belgien) aufbewahrt3: LUB 108 C, Fol. 1-231; abge1 Literatur iiber Ludolf von Sachsen : A. Graus : Bibliographies - Colloques »Travaux. Preparatoires. Cartusiana. Un instrument heuristique, 3 Ts. Paris, 1976,

T. I, S. 127-128. 2 1 Kor. 3. 11.

3 Wir geben erst den Namen der Stadt an ,in der sich das Kreuzherrenkloster befand, und dann die Bibliothek, in der die Handschriften aufbewahrt werden. Die Namen der Bibliotheken kiirzen wir, wie folgt, ab: LUB : Liittich, Universitatsbibliothek; LSB : Liittich, Seminar-Bibliothek; KS : Koln, Stadsarchiv: KEB : Koln, Erzbischofliche Bibliothek; DSL : Diisseldorf, Stadt- und Landesbibliothek oder Heine-Institut; BSPK : Berlin, Staatsbibliothek Preuss. Kulturbesitz, Cat. Rose.

EINLEITUNG IN DIE PASSIONSLITERATUR IN DEN

15

schrieben in Huy von Heinrich von Bentheim zwischen 1434 und 1449 : diese Handschrift enthalt Teil I, Kap. 1-53. LUB 94 C (nicht foliiert), abgeschrieben von Johannes Hoenreman von Amersfoort in Luttich; diese Handschrift enthalt Teil II Kap. 1-57.

LUB 228 C, abgeschrieben in Huy : diese Handschrift enthalt Teil II, Kap. 58-89. Pars I, Kap. 54-92 fehlt. Vielleicht enthalt die noch nicht beschriebene Handschrift in der Liitticher Seminar-

bibliothek 6 M 6, Fol. lr-182v die fehlenden Kapitel. Die Hand schrift wurde auch in Huy abgeschrieben. Das Kloster Kerniel (Belgien) hatte das ,,Leben Jesu" des Ludolf in Druck und wahrscheinlich auch in einer Handschrift, die dem Kloster geschenkt wurde4. Weil man im Mittelalter nicht immer den Autor eines Buches erwahnte, ist es moglich, dafi es noch mehrere Abschriften des

Lebens Jesu von Ludolf in Kreuzherrenhandschriften gibt, z.B. KS GB 4, 57, Fol. 74-120 : ,,Vita Jhesu" ; KS GB 8, 55, Fol. 21-99r : ,,Ex vita domini prioris carthusiensis, qui vitam domini

dicitur compilasse" ; DLS C 17 : ,,Dat Leven unser heren Jhesu Christ". Man soil dies noch untersuchen. Die ersten zwei Handschriften gehorten den Kolner, die dritte den Diisseldorfer Kreuzherren. Ludolf verfafite noch andere Werke, z.B. Enarratio in Psalmos5. Die Kreuzherren schrieben damals auch dieses Werk

ab. Sie werden aufbewahrt: KS GB f 7, Fol. lv-275v; Baier

vermutet, dafi es sich in dieser Kolner Kreuzherrenhandschrift urn eine Bearbeitung oder einen Auszug handelt6; LSB 6 H 20 (Teil

I), 6 H 28 (Teil II), 6 F 6 (Teil IIII) ; diese Handschriften

gehorten dem Kreuzherrenkloster in Huy.

Ein drittes Werk, das die Kreuzherren abschrieben, war : Rationes XIV ad proficiendum in virtutibus, und zwar den zweiten

Teil: De remediis contra tentationes spirituales novissimi temporis. Dieser zweite Teil wurde aus dem ,,Leben Jesu" Ludolfs etnom-

men, namlich Teil II, Kap. 417. Die Kolner Kreuzherren haben 4 A. van Asseldonk, Franciscus Vaes van Tongeren in Clairlieu, Jg.

1957-1958, S. 190 Nr. 199, S. 189 Nr. 195.

5 Baier, Untersuchungen, I, S. 86-105. 6 Ebenda I, S. 101, Anm. 10. 7 Ebenda I, S. 119-130.

15-16

16

MITTELALTERLrCHEN KREUZHERRENBIBLIOTHEKEN

diesen Teil dreimal abgeschrieben : KS GB 4, 54, Fol. 6-24 ; KS

GB 4, 156, Fol. 122-134 ; KS GB 4, 166, Fol. 101-174. Das ,,Leben Jesu" war doch das Hauptwerk des Ludolf von Sachsen. Genauso wie andere Autoren vor und nach ihm war er von anderen Autoren abhangig und schrieb teilweise aus anderen Biichern ab. Die Gebete aber am Ende der Kapitel stammen von ihm selbst. Er zitierte haufig diese Werke, manchmal aber auch nicht. Baier wollte vor allem nach den Quellen des Prologs und der Passionsbetrachtungen in der ,,Vita Christi" des Ludolf von Sachsen suchen. Er gab die Ergebnisse seiner Untersuchungen in Band II seiner Arbeit bekannt. Er zahlte die von Ludolf zitierten Quellen auf und gab den Inhalt kurz und biindig wieder. Auch entdeckte er eine Anzahl nicht zitierter Quellen. Im dritten Band gab Baier ,,einen Uberblick iiber das Werden der Passionsbetrach tungen in der ,,Vita Ghristi" Ludolfs aus verschiedenen Genera der religiosen Literatur" 8.

Fiir uns waren die drei Bande eine Geschichte der Passions-

frommigkeit vom ersten Jahrhundert bis zum Ende des 14. Jahr-

hunderts. Oft haben wir gedacht: die Kreuzherren des Mittelalters und auch in spaterer Zeit hatten sicher eine besondere Verehrung der Passion und des Kreuzes Christi. Sie haben sich aber nicht durch diese Verehrung von den anderen Ordensleuten oder von den anderen Christen unterschieden. Baier besprach eine grofie Anzahl von Biichern und Traktaten, die die Passion und das Kreuz Christi betrachteten. Genau wie Ludolf von Sachsen konnten die mittelalterlichen Kreuzherren aus einer reichen Tradition, aus einer reichen Passionslektiire schopfen. Wir kennen selbstverstandlich nicht alle Bucher und Traktate, die die Kreuzherren damals ab geschrieben, gekauft oder geschenkt bekommen haben. Au&erdem sind sicher eine Anzahl Handschriften verlorengegangen. Konnen wir aber jetzt noch anhand der reichen Quellen von Baier nachweisen, dafi auch die Kreuzherren damals aus dieser Tradition geschopft haben ?

Wir wollen es versuchen, obwohl diese Arbeit schwierig ist, weil die Kreuzherrenscriptores sehr oft ein Traktat ,,De passione Christi" abschrieben ohne den Autor zu erwahnen. Wahrscheinlich s Ebenda III, S. 392.


17

kannten sie den Autor nicht. Wir hoffen hiermit einen kleinen Beitrag fiir das Studium der Passionsfrommigkeit der Kreuzherren in der Vergangenheit liefern zu konnen. Der Hauptinspirator des Kartausers Ludolf von Sachsen war Michael von Massa O.S.A. mit seinem Werk Vita Christi. Ludolf

aber zitierte den Namen des Autors nicht. Sehr wahrscheinlich kannte er den Namen des Autors nicht, weil das ,,Leben Jesu" des Michael von Massa ohne Erwahnung des Namens des Autors

iiberliefert wurde. Fiir Baier war es eine grofie Entdeckung, dafi Ludolf sehr oft dieses ,,Leben Jesu" zitierte. Die Biographen wissen wenig iiber Michael von Massa. Er wurde in Siena geboren und starb am 10. Mai 1337, wahrscheinlich in Paris. Hier hatte er in den Jahren 1325-1326 die Argumente, mit denen sein Zeitgenosse Gerhard von Siena die Lehre des Aegidius von Rome verteidigt hatte, kritisiert. Seine akademische Laufbahn fand vielleicht dadurch ihr friihes Ende. Seine Kommentare zu den Biichern

des Alten Testaments und zu den Evangelien sind verlorengegangen. Seine Passionstraktate wurden nur noch in Handschriften bewahrt. Er war ein grofier Verehrer des Leidens Christi. Sein ,,Leben Jesu" ist wohl sein wichtigstes Passionstraktat9. Baier vermutet, dafi Michael von Massa dieses Werk in den Jahren 1330-1335 irgendwo in Norddeutschland abgefafit hat. Bis jetzt wurden sehr wenige Handschriften mit dem ,,Leben Jesu" von Michael von Massa gefunden. Baier entdeckte so eine Handschrift im Kolner Historischen Archiv, namlich KS GB 4, 242, Fol. 104v. Diese

Handschrift gehorte friiher dem Kreuzherrenkloster in Koln. Die Schlufikapitel fehlen10.

Prof. C. C. de Bruin (Leiden, Niederlande) sah in diesem ,,Leben Jesu" dieser Kolner Handschrift eine lateinische Vorlage fiir mehrere mittelniederlandische ,,Leben Jesu" ". Baier behauptete auch noch, dafi das ,,Leben Jesu" in einer Handschrift der Trierer Kartause, das die Kartauser Adolf von Essen und Dominikus von Preussen stark beeindruckte und sie dazu brachte, dieses Leben in 50 ,,Clausulae" oder ,,Geheimnisse" zu9 Lex. f. Th. u. K., VII, Kol. 397. 10 Baier, Untersuchungen, II, S. 339-361.

11 C. C. de Bruin, Het Bonaventura-Ludolphiaanse Leven van Jezus. Prolegomena

voor een uitgave in L. Reypens-Album, Antwerpen, 1964, S. 115-130.

18


sammenzufassen, eigentlich ein Auszug aus dem ,,Leben Jesu" des Michael von Massa war. Dieser Autor hatte dadurch einen grofien

Beitrag zur Entwicklung des Rosenkranzgebetes geleistet12.

Wie oben geschrieben, zitierte Ludolf von Sachsen viele seiner Quellen. Baier konnte vorerst eine Ubersicht der Bibelzitate geben. Daraus erscheint daiJ Ludolf das Wort Gottes immer den Erklarungen voranstellte, und dafi das Wort der Heiligen Schrift fur ihn Vorrang vor Menschenwort hatte. Er zitierte nach der ,,Vul-

Wir konnen hier nicht alle Biicher, die Baier uns als Quelle aufzahlt, nennen. Wir mochten nur die Biicher erwahnen, die

fiir die Geschichte der Passionsfrommigkeit wertvoll gewesen sind und die die Kreuzherren im Mittelalter abgeschrieben haben. Es gab natiirlich auch Biicher, die sie nicht abgeschrieben haben. Wenn diese aber wichtige Quellen fiir Ludolf darstellten und daneben allgemein anerkannte Biicher waren, wollen wir sie doch erwahnen, weil das bedeutet, daft die damaligen Kreuzherren eine Liicke in ihrer Passionsliteratur hatten. Es ist aufierdem moglich,

dafi solche Biicher verlorengegangen sind.

1. Annales Romanorum oder Epistula Pilati oder Lentulus-Brief In diesem Brief wiirde das Antlitz und die Gestalt Christi be-

schrieben. Er war im 15. Jahrhundert sehr verbreitet.

Marienfrede : BSPK, Ms. theol. lat. fol. 171, Fol. 185, Rose 768. 2. Ambrosius von Mailand, (330-397) ,,De virginitate \ Diisseldorf : DSL B 2 ; Koln : KS GB f 20, Fol. 151-155 ; ,,Commentarium in Psalmum 118", Huy : LUB 109 C ;

,,Expositio exangelii secundum Lucam", Huy : LUB 133 C ; ,,Sermo contra Auxentium", Diisseldorf : DSL B 6. 12 K. J. Klinkhammer, Adolf von Essen und seine Werke. Der Rosenkranz in der geschichtlichen Situation seiner Entstehung und in seinem bleibendem Anliegen. Eine Quellenforschung, Frankfurt a.M., 1972, 434 S. ; P. van den Bosch : Diissel dorf. Ein Ruckblick auf eine Ausstellung in Clairlieu, Jg. 35, 1977, S. 95-106. A. van de Pasch, Godsvrucht in de handschriften der Kruisheren in Clairlieu, Jg. 37, 1979, S. 89-100, besonders S. 89-90.


19

Ambrosius wurde in seiner Passionsfrommigkeit von Origenes gepragt. Er ging den Leidensweg Christi mit. Der Mensch soil Christus nachfolgen und mit ihm leiden.

3. Anselmus von Canterbury, (1033/34-1109) ,,Meditatio redemptionis humanae", Huy : LSB 6 G 22, Fol.

278r-280v ; Huy : LSB 6 M 28, Fol 1 u. ff. ; Liittich : LSB 6 H 17, Fol. 117M38v ; Liittich : LSB 6 M 13, Fol. 203v-263v.

Anselmus lobte den Sieg des Kreuzes. Er spornte aber auch die Menschen an, mit Christus und seiner Mutter zu leiden.

Nach de Bruin war dieses Werk in Mittelalter sehr verbreitet13.

Es gab noch gleichartige Werke, die Anselmus zugeschrieben wurden. De Bruin nannte z.B. ,,Dialogus beatae Mariae et Anselmi de Passione Domini". Da dieses Werk manchmal einen anderen Titel fiihrte, namlich ,,Planctus beatae Mariae virginis ad Anselmum de Passione Christi", ist es gut moglich, daB dieses Werk in den Kreuzherrenhandschriften vorhanden ist, manchmal Bernardus zugeschrieben.

Koln : KS GB 8, 87, Fol. 119 u. ff. ; Koln: KS GB 4, 21, Fol. 174-187 ; Liittich : LSB 6 H 17, Fol. 108v-ll4v.

4. Aelred von Rzevaulx, O.Cist. (ca. 1110-1167) ,,De institutione inclusarum" oder ,,Regula sive institutio inclusarum" ; Koln : KS GB 4, 21, Fol. 16-40.

Aelred betrachtete das Leiben Christi affektiv.

5. Eadmer von Canterbury, O.S.B., (ca. 1055-1124)

,,Liber de excellentia Beatae Mariae" ; Huy : LSB 6 H 9, Fol. 85r-89r.

Eadmer war der grofie Mariologe des 12. Jahrhunderts, Schiiler, Freund und Berater Anselms von Canterbury. Deshalb wurde sein Werk oft Anselmus zugeschrieben. Er behandelte Maria im Rahmen der Passion Christi. 13 C. C. de Bruin, Middeleeuwse Levens van Jezus ah leiddraad voor meditatie en contemplatie in Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis, Jg. 58, 1977-1978, S. 129-155, bes. S. 135-138.

20


6. Augustinus

Ludolf zitierte eine Anzahl Werke von Augustinus. Die Kreuzherren kopierten diese Werke. Augustinus betrachtete das Leiden Christi besonders in Sermo 248. Wir wissen nicht, ob die Kreuzherren diese Sermo abgeschrieben haben, vielleicht aber doch die Kreuzherren in Koln und Huy. Es ist moglich, dafi die Sermo sich in den folgenden Handschriften befindet: Koln : KS GB f 1, Fol. I6lr-l66v : ,,Quinque sermones de tempore passionis" ; Huy : LSB 6 H 2 : ,,De sermone Domini in Morte".

7. Johannes von Fecamp, O.S.B., (ca. 990-1078) ,,Liber meditationum" und ,,Manuale", Huy: LSB 6 M 8 ; Liittich : LSB 6 L 20 ; Marienfrede : DSL B 132 ; Diisseldorf: DSL B 64 ; Koln : KS GB 4, 174, Fol. 119-129 ; Koln : KS GB 4, 100, Fol. 1-12.

In den genannten Kreuzherrenhandschriften wurde das Werk von Johannes von Fecamp vor allem Augustinus zugesohrieben. Der Autor war der ,,Initiator einer konkreten, die menschlichen

Gefiihle Christi anrechenden Passionsfrommigkeit des friihen Mittelalters" 14.

8. Beda Venerabilis (672/3-765) ,,In Marci evangelium expositio", Liittich : LUB 73 D, Fol. 2r-78v ;

,,In Lucae evangelium expositio", Diisseldorf: DSL B 21.

9. Bernhard von Clairvaux (ca. 1090-1153) ,,Sermones super cantica canticorum", Liittich : LUB 219 C; Diisseldorf : DSL B 41 ; Marienfrede : DSL B 30 a ; Marienfrede: BSPK Rose 768 ; Koln : KS GB 8, 144, Fol. 74-75 (Ausziige).

Bernhard hatte einen grofien Einflufi durch seine Verehrung der Menschheit und des Leidens Christi auf viele Autoren nach ihm, z.B. auf den heiligen Bonaventura O.F.M. 14 Baier, Untersuchungen, II, S. 231 ; Bruin, Middeleeuwse Levens, S. 137-138.


21

10. Robertus de Tombelaine (gestr. urn 1090) ,,Expositio in cantica canticorum", Liittich : LSB 6 H 5.

Abt Robertus empfahl den Menschen, sich an das Leben und Leiden Christi zu erinnern und es nachzuahmen.

11. Hieronymus (urn 347-419/420) ,,Commentarius in Mattheum", Liittich : LUB 155 C, Fol. lr-87r, Marienfrede : DSL All; Diisseldorf: DSL B 90. ,,Als Monch ist er aus der monastischen Tradition aufgeschlossen

fur die Passionsfrommigkeit: Jesus befreite uns durch die Geifielung von der ewigen Strafe" 15. Hieronymus empfahl das Kreuz-

zeichen bei jeder Handlung.

12. Abt Cummianus von Durrow (erste Halfte 7. Jh.) ,,Commentarius in Evangelium secundum Marcum",

Liittich :

LUB 155 C, Fol. I4lr-158v ; Diisseldorf : DSL D 90. Dieser Komentar wurde in den Kreuzherrenhandschriften Hiero

nymus zugeschrieben. Nach Cummianus machten die Fesseln Christi uns Menschen frei, die Wunden Christi heilten uns.

13. Hrabanus Maurus, O.S.B. (780-856) ,,De laudibus sanctae crucis", Koln : KS GB 4, 192 Fol. 40r-49v. Dieses Werk besteht zur Halfte aus Hymnen auf das Erloser-

leiden und zur anderen Halfte aus Erklarungen zu den Hymnen. Hrabanus pries den Ruhm und die Herrlichkeit des Kreuzes. Er ahmte die Figurengedichte des Optatianus Porfirius zur Ehre Konstantins des Grofien naoh. Das Werk enthalt 28 Gedichte. Der

Inhalt ist unbedeutend, viele Worte und wenige Gedanken 16. 14. Johannes Chrysostomos (334/354-407) ,,Homiliae in Matthaeum", Huy : LUB 124 Q Fol. Ir-l64r ; Huy : LUB 193 Q 306 F ; Liittich : LUB 151 D, Fol. lr-158r ; 15 Baier, Untersuchungen, II, S. 250. 16 M. Manitius, Geschichte der Lateinischen Literatur des Mtttelalters, Munchen, 1911, Teil I, S. 288-302 ; J. Szoverffy : Hyms of the Holy Cross. An annotated edition with introduction, Leyden, 1976, S. 24-26 .

22


Liittich : LUB 149 D, 107 F ; Diisseldorf : DSL B 59 ; Marienfrede : DSL B 58 ; Sankt-Agatha : Nr. 50. Die Kreuzherren in Luttich und Kerniel kauften sich ein gedrucktes Exemplar17.

,,Gottes Heilstat am Kreuz bildet den Kern seiner ChristusPredigt". ,,Kreuz und Leiden Christi predigte er in Frontstellung zum Triumphalismus und zur Verweltlichung seiner Kirdie". ,,Gegen die im Herzen aufflammende Wut bezeichne man sich mit dem Zeichen des Kreuzes". ,,Die Sakramente der Kirche sind in der Absicht und Hingabe zu empfangen, als wiirden sie aus der Seite Christi fliefien" 18.

15. Johannes Damascenus (ca. 650-750) ,,De Fide orthodoxa", Huy : LUB 40 C, Fol. 42r-92r. Johannes verteidigte die Verehrung der Leidenswerkzeuge, der Nagel und der Lanze, auch der Gewander Christi. Die Kreuz herren feierten friiher die Feste ,,Lanceae Domini" und ,,Coronae Domini". Als sie diese Feste eingefiihrt haben, nahmen sie nur einen alten ostlichen Gedanken wieder auf. In der Handschrift der Kolner Kreuzherren : KS GB 4, 165 : ,,Passionale abbreviatum sive collectum per circulum anni" aus dem Jahre 1440, wurde das Fest ,,clavorum et lanceae" (Fol. 98) erwahnt. Weil die Feste nicht in den Beschliissen des Generalkapitels zwischen den Jahren 1410-1440 genannt wurden,

meinen wir,

da£

die Kreuzherren

schon vor dem Jahre 1410 diese Feste feierten 19. 16. Leo der Grofie (gestr. 401)

,,Sermones de passione", Huy : LUB 136 Q Fol. lr-lOlv (3. Gruppe Sermones) ; vielleicht auch Diisseldorf: DSL B 99. ,,Christus ist uns gleich geworden, damit wir uns auf unsere Weise seinem Bild gleichformig machen konnen" 20. 17 Paris, Bibl. Nat. Res. C. 219 (1) ; van Asseldonk, Franciscus Vaes, S. 107, Nr. 183. 18 Baier, Untersucbungen, II, S. 257. 19 Roza van Hoogebeemt, De voorstelling van de gekruisigde van de XHe tot

de XVIIe eeuw in Ons Geestelijk Erf, Jg. 22, 1948, S. 201-236 ; Van de Pasch, Godsvrucht, S. 89-100. 20 Baier, Untersucbungen, II, S. 260.


23

17. Peturus Damianus, O.S.B. (1007-1072) ,,Institutio monialis".

Dieses Werk hatte in den Kreuzherrenhandschriften den Titel :

,,Ad Blancam comitissam", Huy : LSB 6 F 19 ; Koln : KS GB 4, 110, Fol. 1-64 ; Marienfrede : DSL B 84 ; Diisseldorf : DSL B 164. Petrus Damianus empfahl in diesem Werk ,,die Betrachtung und Nachahmung des Leidens Christi". ,,Durch die fiinf Wunden Christi wurden unsere fiinf Sinne geheilt. Unser aufieres Tun mufi das Zeichen des Gekreuzigten tragen". Auch Petrus Damianus beschreibt das Mitleiden Mariens als eine Form unseres Mitleidens. ,,Er gehort neben Johannes Fecamp, O.S.B. (s. Nr. 7), Robert von Tombelaine O.S.B. (s. Nr. 10), Goscelin von St. Bertin, Anselmus von Canterbury (s. Nr. 3) zu den Vertretern aus dem Orden des heiligen Benedikt, die schon im 11. Jahrhundert der konkreten, menschlich warmen und mitempfindenden Betrachtung der Mysterien Christi, besonders seiner Passion, in ihrer Lehre vom geistlichen Leben einen zentralen Platz einraumten und so im Westen eine Tradition schufen, auf die Bernhard von Clairvaux im 12. Jahrhundert und die franziskanisch-mittelalterliche Frommigkeit des 13. und 14. Jahrhunderts aufbauen konnten"21. 18. Ps. Beda

,,De meditatione passionis Christi per septem diei horas libellus". Dieses kleine Werk wurde den in den mittelalterlichen Handschriften bekannten Autoren, z.B. Beda, Bernardus zugeschrieben. Der wirkliche Autor ist wahrscheinlich ein unbekannter Zisterzienser.

Er verfafite sein Werk urn 1150-1200. Baier schrieb : ,,Das Char-

akteristische an 'De Meditatione' ist die leidenschaftlich bewegte, miterlebende und zum Mitleiden anregende Betrachtung der Pas sion Christi und der Schmerzen seiner Mutter, verteilt auf die

sieben Tagzeiten des kirchlichen Stundengebetes" 22.

Weil das Werk ,,De Meditatione" mehreren Autoren zuge schrieben wurde, ist es schwierig, es in den Kreuzherrenhandschrif ten aufzufinden. Fiir eine Untersuchung mochten wir hinweisen auf die folgenden Handschriften : 21 Ebenda II, S. 268-269. 22 Ebenda I, S. 275.

24


Huy : LSB 6 L 17, Fol. 1 u. ff. ,,Meditationes Bernardi" ; LSB 6 N 16, Fol. 248r-254v: ,,Tractatus de septetn horis canonicis" ; LSB 6 G 19, Fol. 98r-108v: ,,Modus contemplandi in dominica

passione secundum septem horas" ; LSB 6 G 22, Fol. 157M66v: ,,De solutione horarum" ; Liittich : LSB 6 M 176, Fol. 128v u.ff. : ,,Meditationes Bernardi" ; LSB 6 M 13, Fol. 119r-13Or : ,,Modus

devote meditandi passionem" ; Koln : KS GB 8, 195, Fol. 11-17 : ,,Ex meditationibus Bernardi" ; KS GB 4, 155, Fol. 37-47 : ,,De horis canonicis dicendis" ; KS GB 4, 197, Fol. 56-99: ,,Medita-

tiones Bernardi" ; KS GB 4, 246, Fol. 15-20 : ,,De horis canoni cis" ; KS GB 4, 174, Fol. 151-155 : ,,De horis canonicis" (Heinrich von Langenstein zugeschrieben) ; Hohenbusch : KEB, Nr. 75 und 88: ,,Meditationes Bernardi" ; Roermond: Briissel, Kon. Bibl. 2615, Fol. 63-67 : ,,Notabilis tractatus de septem horis canonicis" ; Fol. 162-I67v: ,,De horis canonicis" ; Diisseldorf: DSL B 171 : ,,De septem horis canonicis" ; siehe auch Nr. 3 Anselmus von Canterbury und Nr. 7 Johannes von Fecamp.

Aus diesen Handschriften geht deutlich und klar hervor, dafi die mittelalterlichen Kreuzherren eine grofie Verehrung fiir die Passion und das Kreuz Christi hatten. Die Betrachtung der Passion und des Kreuzes und das Chorgebet verbanden sie miteinander. 19. Oglerius von Tridino, O.Cist. (1136-1214)

,,Liber de passione Christi et doloribus et planctibus matris eius" und ,,Planctus Mariae" ; Huy: LSB 6 M 28 (am Ende) ; Koln : KS GB 4, 21, Fol. 174-187 ; KS GB 8, 87, Fol. 109-162. Dieses Werk wurde in den Kreuzherrenhandschriften Bernardus von Clairvaux zugeschrieben. ,,Oglerius war ein gliihender Verehrer des Gekreuzigten und seiner Mutter". ,,Planctus Mariae" ist ein Teil des ,,Tractatus in laudibus sanctae Dei Genetricis". Dieser

Teil handelt von den Schmerzen Mariens bei der Passion Christi. Siehe darum auch : Nr. 3 Anselmus von Canterbury. 20. Bonaventura, O.F.M. (1221-1274) ,,Lignum vitae" ;

Liittich : LSB 6 L 19, Fol. 3r-36r ; Koln: KS GB 4, 192, Fol. 1-21 ; vielleicht auch Liittich : 6 G 21 und 6 L 20.


25

,,Bonaventura sah im Leben und Leiden Christi, des fleischgewordenen Wortes des Vaters, die Grundlage seiner Theologie und damit auch seiner Spiritualitat" 23. Er bekam den Namen : ,,Doctor passionis".

21. Guigo von Pont, O.Cart. (gest. 1297) ,,De contemplatione" ;

Koln : KS GB f 90, Fol. 64v-66v.

Vennebusch nannte den Autor dieses Werkes : ,,(anonymus) Cartusianus" 24 Es gibt sehr wenige Handschriften mit dem Werk des Guigos von Pont. Als das Werk ,,De contemplatione" in der genannten Kolner Handschrift nach einer Untersuchung sich tatsachlich als das des Guigo von Pont herausstellte, war dies ebenso bemerkenswert wie die Entdeckung des ,,Leben Jesu" von Michael von Massa durch Baier in den Handschriften der Kolner Kreuz-

herren. Guigo sah ,,in der aktiven und liebevollen Betrachtung des Lebens Christi einen bleibenden Wert". ,,t)ber Ludolf von Sachsen und damit iiber Theresia von Avila und Ignatius von Loyola wirkt Guigos ,,De contemplatione'' bis in unsere Tage" 25. Die Kolner Kreuzherren schrieben auch ab : ,,Meditationes vene-

rabilis patris Guidonis, quinti Carthusie prioris" ; Koln: KS GB 4, 21, Fol. 82-107 und KS GB 4, 153, Fol. 145-154. Guigo von Kastell, 1083-1137, war der fiinfte Prior der Grande Chartreuse und der grofie Organisator seines Ordens. Er war Zeitgenosse und Freund Bernhards. ,,Er bezeichnete sich als der Diener des Kreuzes und sah die Vollkommenheit der Kartauser in der Nachahmxing

Christi" 26. 1st er der Hauptinspirator fur einen Kreuzherren, der im 15. Jahrhundert in Koln abschrieb: ,,Devotus libellus de perfectione fratrum sanctae crucis" ? (siehe unten).

22. David von Augsburg O.F.M. (1200/1210-1273) ,,De exterioris et interioris hominis compositionis" oder ,,Profectus religiosorum" ; Huy : LSB 6 F 19, Fol. ll'2'r-125r (Frag23 Ebenda II, S. 283 ; Bruin, Middeleeuwse Levens, S. 143-152.

24 J. Vennebusch, Die Theologische Handschriften des Stadtarchivs Koln, Teil

I: Die Folio-Handschrijten der Gymnasialbibliothek (Mitteilungen aus dem Stadtarchiv von Koln), Koln-Wien, 1976, S. 68. 25 Baier, Untersucbungen, II, S. 292. 26 Ebenda II, S. 238.

26


mente) ; 6 G 13, Fol. 208r-219r (Fragmente) ; 6 N 2, Fol. 32v-38r (Fragmente) ; 6 N 8, Fol. 243v-251r (Fragmente). Auch die Kreuzherren in Hoorn (Niederlande) hatten dieses

Werk in ihrer Bibliothek27.

Das Werk von David von Augsburg war fiir Jahrhunderte das klassische Handbuch klosterlicher Asketik. 23. Heinrich von Friemar der Altere, O.E.S.A. (ca. 1245-1340) ,,Explanatio passionis dominicae".

Dieses Werk iiber die Betrachtung des Leidens Christi haben wir noch nicht in den Kreuzherrenhandschriften entdecken konnen (siehe Nr. 25).

24. Heinrich Seuse, O.P. (1295-1366) ,,Horologium sapientiae" ;

Huy: LSB 6 G 19, Fol. lr-86r; 6 M 12, Fol. 189r-196v; Luttich : LUB 199 Q Fol. 179r-242v ; 220 C, Fol. lr-80r ; Koln : KS GB 4, 218, Fol. 149-151 ; Dusseldorf: DSL B 132. ,,Heinrich Seuse ist der erste deutsche Passionsmystiker. Bei ihm wird die Passion Christi zum zentralen Thema eines Mystikers" 28. In den Kreuzherrenhandschriften haben wir das folgende Werk

ofter angetroffen :

Huy : LSB 6 G 19: ,,Centum meditationes dominicae passionis cuiusdam fratris de viridi Valli" ; Koln : KS GB 4, 57, Fol. 65 u. ff. : ,,Prologus centum meditationum passionis Domini Nostri Jesu Christi" ; Marienfrede: DSL C 67, Fol. I6r-52r : ,,Centum articuli de passione Domini''.

Dieses Werk ist eine lateinische Bearbeitung der ,,Hundert Betrachtungen (Horologium Sapientiae) von Henricus Seuse" durch Willem Jordaens, ca. 1321-1372, Kanoniker des Klosters ,,Groenendal" (Briissel-Belgien) 29.

27 L. Heere, Uit de Librije van Sint-Pietersdal te Hoorn in Clairlieu, Te

1951, S. 75-79.

9

28 Baier, Untersuchungen, II, S. 298-299.

29 j. deschamps in Vijf jaar Aanwinsten, 1974-1978, Handschriften, Briissel

1979, S. 125 ; L. Daniels O.P., Ludolfus van Saksen en Henricus Suso in Ons

Geestelijk Erf, Jg. 20, 1946, S. 138-150 ; Van de Pasch, Godsvrucht in Clairlieu

Jg. 36, 1978, S. 144-148.


27

25. Jordan von Quedlinburg (von Sachsen), O.E.S.A. (ca. 13001370/80)

,,Meditationes de passione Christi" ; Koln : Ks GB 4, 41 Fol. 67 u. ££.; KS GB 4, 57, Fol. 21 u. ff. Weil dieses Werk aus den ,,Sermones" von Jordan von Qued linburg herausgenommen wurde, ist es vielleicht auch zwischen seinen ,,Sermones" zu finden, die in den folgenden Kreuzherrenhandschriften aufbewahrt werden : Luttich : LUB 211 C ; Marienfrede : DSL 94 A.

Die ,,Meditationes" haben manchmal einen anderen Titel, namlich : ,,Expositio Passionis Domini". Einen Traktat mit diesem Titel trafen wir in : Huy : LSB 6 F 1, Fol. 125r-l48v ; Koln : KS GB f 166, Fol. 137r-196v. Es ist aber moglich, daB diese zwei Traktate von Heinrich von

Friemar dem Alteren stammen (siehe Nr. 23). ,,Im Prolog zu ,,De passione'' begriindete Jordan die LebenJesu-Betrachtung aus dem Exemplarischen des Lebens und Leidens Christi und die Einteilung seines Werkes in 65 Articuli aus der Division der Zahl der Wunden Christi durch Wochen, Tage und Horen, an denen diese 65 Gebete verrichtet werden sollten". Die 65 ,,Articuli" sind verteilt auf sieben Teile, die den sieben Horen des kirchlichen Stundengebetes entsprechen" 30. Baier konnte beweisen, daB Ludolf von Sachsen das Werk des Jordan nicht als Quelle benutzt hatte. Beide hatten eine gemeinsame Quelle : die ,,Articulus"-Quelle. Den Verfasser dieses Werkes kennt man nicht. In einer Handschrift aus dem Kreuzherrenkloster zu Luttich trafen wir : Luttich : LSB 6 M 8, Fol. 2r-3v: Petrus Damianus, O.S.B., 1007-1072 : ,,Sexaginta quinque articuli passionis Jesu". 1st dieses Werk die gesuchte ,,Articulus"-Quelle und ist der Benediktiner Petrus Damianus der Autor ? (s. Nr. 17). Oder ist dieses genannte Werk in der Liitticher Handschrift nur ein Auszug aus den ,,Meditationes de passione Christi" von Jordan von Quedlin burg ?31. 30 Baier, Untersuchungen, II, S. 310.

31 R. Lievens, Jordanus van Quedlinburg in de Nederlanden. Een onderzoek van de Handschriften, Kon. VI. Academie voor Taal en Letterkunde, Reeks VI,

Nr. 82, Gent, 1958, 406 S. ; J. M. Willeumier-Schaly, De LXV artikelen van

de Vassie van Jordanus van Quedlinburg in middeleeuwse Handschriften in Ons Geestelijk Erf, 53, 1979, S. 15-35.

28

MITTELALTERLrCHEN KREUZHERRENBIBLIOTHEKEN

26. ,,Meditationes Vitae Christi"

Dieses Werk wurde sehr lange Bonaventura zugeschrieben. Fiir Ludolf von Sachsen war dieses Werk eine wichtige Quelle, genauso wie fiir Michael von Massa. Bis jeztzt konnten wir dieses Werk nicht in den aufbewahrten Kreuzherrenhandschriften zuriickfinden, auch nicht unter den Werken des Bonaventura. Fiir eine Untersuchung mochten wir hinweisen auf die Handschriften, die wir

unter der Nr. 18 aufgefiihrt haben.

27. Nikolaus von Lyra, O.F.M. (1270-1349) ,,Postilla super totam Bibliam".

Nikolaus war der einflufireichste Exeget des 14. Jahrhunderts. Er verfafite Kommentare zur gesamten Heiligen Schrift. Fiir Ludolf von Sachsen waren die Kommentare zur Passion Christi wertvoll. Es gibt eine grofle Anzahl Kreuzherrenhandschriften, in denen wir die ,,Postilla" von Nikolaus von Lyra finden. Besonders die Kreuzherren von Huy, Liittich und Hohenbusch haben die Werke des Nikolaus abgeschrieben32. Die Kolner Kreuzherren haben nur kleine Traktate des Nikolaus abgeschrieben. Unter diesen Traktaten trafen wir : ,,Passio Domini nostri secundum Evangelium MatthaeunT in Koln : KS GB 4, 41, Fol. 51-66. 28. Petrus Comestor R.Can. (ca. 1100-1179)

,,Historia scholastica' ; Koln : KS GB 4 113, Fol. 82-118 ; KS GB f, 116, Fol. 180v-181v.

Die ,,Historia scholastica" ist eine profanbiblische Geschichte und war im Mittelalter das klassische Buch in den Schulen. Petrus Comestor bekam den Titel ,,Magister historiarum" 33. Heinrich Verpinxten, der Prior des Kreuzherrenklosters in Kerniel (Belgien), kaufte im Jahre 1493 ein gedrucktes Exemplar der ,,Historia scholastica" fiir sein Kloster34.

32 P. van den Bosch, De bibliotheken van de Kruisherenkloosters in de Nederlanden voor 1550 in Studies over het boekenbezit en boekengebruik in de Nederlanden voor 1660, Briissel, 1974, S. 563-636, besonders S. 590-593. 33 Bruin, Middeleeuwse Levens, S. 147. 34 van Asseldonk, Franciscus Vaes, S. 135, S. 193, Nr. 229.


29

29. ^Speculum humanae Salvationist Koln : KS GB 4, 74, Fol. 132-144 ; Beyenburg : Briissel, Kon. Bibl. 281-283 (Kat. 2140), Fol. 4v-52v; wahrscheinlich auch: Koln: KS GB 4, 121, Fol. lr-135v : ,,Spiegel des Christenglaubens" ; Marienfrede : DSL B 130 : ,,Die Spiegel van der kerstene geloeven". ,,Speculum humanae salvationis" ist eine Kurzfassung der Bibel in Versen, wahrscheinlich von einem Dominikaner im Elsafi vor dem Jahre 1330 verfafit. Die Passionsbetrachtungen sind auf die Horen des kirchlichen Stundengebetes verteilt.

30. ,,Stimulus Amoris"

Jakob von Mailand, O.F.M. (Ende des 13. Jhrts), verfaftte am Ende des 13. Jahrhunderts ,,Stimulus amoris minor". Dieses Werk wurde spater von einem oder mehreren Kompilatoren umgestaltet.

Die Schmerzen Mariens wurden in diesem Werk ziemlich mit

denen Christi gleichgesetzt. In den Kreuzherrenhandschriften trafen wir mehrmals ein Werk mit dem Titel: ,,Stimulus Amoris". Es wurde nicht immer demselben Autor zugeschrieben. Tournay : Briissel, Kon. Bibl. 1293, Fol. 24-126v ; Koln : KS GB 4, 57, Fol. 2-9 (Bernard zugeschrieben) ; KS GB 4 174, Fol. 129-136 ; KS GB 4 169, Fol. 43-50 ; KS GB 8 8, Fol. 1-114 ; KS

GB 8 96, Fol. 43-51 ; KS GB 8 97, Fol. 1-13 ; KS GB 8 99 ; (bis auf die letzte alle Bernard zugeschrieben) ; Liittich : LSB 6 L 18, Fol. 1-19 (Anselmus zugeschrieben) ; LSB 6 M 13, Fol. 107r-118r (Anselmus zugeschrieben) ; Beyenburg : KS GB 8 62, Fol. 106-203. Wenn ,,Stimulus amoris" Anselmus zugeschrieben wurde, ist es moglich, dafi der Scriptor eigentlich ,,Stimulus dilectionis" von

Ekbert von Schonau, O.S.B. (vor 1132-1184) abgeschrieben hatte.

31. Mechthild von Hackeborn, O.Cist. (1241-1299) ,,Liber specialis gratiae". Koln : KS GB 4, 257, Fol. 1-134 ; KS GB 4 54, Fol. 43-60 ; Liittich : LUB 112 C, Fol. 6l-l63r ; Huy : LSB 6 G 4, Fol. 2r-102v.

Nach guter, alter benediktinisch-zisterziensischer Tradition motivierte Mechthild die Horen aus den Leiden Jesu. Sie hatte eine grofie Verehrung fur das Herz Jesu.

30

MITTELALTERLICHEN KREU2HERRENBIBLIOTHEKEN

Ludolf von Sachsen eroffnete durch sein Buch ,,Leben Jesu" seinen Lesern einen Zugang zu den immer in der Kirche giiltigen Quellen und ermoglichte ihnen die Begegnung mit Christus, besonders mit dem leidenden und gekreuzigten Christus. Die Passionsbetrachtungen des Ludolf sind aus verschiedenen Genera der

religiosen Literatur erwachsen.

Die ersten, die die Passion und den Kreuztod Christi beschrieben, waren die Evangelisten. Die Apostel sprachen in ihren Briefen von dem Vorbild des leidenden Christus, davon, seinen Fufispuren zu folgen und mit ihm das Kreuz zu tragen 35. Schon im friihen Mittelalter entstanden Evangelienharmonisierungen, die eine Grundlage fur die spateren ,,Leben Jesu" im Mittelalter bildeten 36. Die ,,Leben Jesu" wurden manchmal in Form eines Gedichtes und selbst in der Volkssprache verfafit. Ein deutsches ,,Leben Jesu',, in Form eines Gedichtes, wurde wahrscheinlich von Frau Eva, der altesten mit Namen bekannten deutschen Dichterin, urn 1130/1140 verfafit. Sie war vor allem von den Schmerzen Mariens angetan.

Aus den Evangelienharmonien bildeten sich nicht nur die ,,Leben Jesu", sondern auch schriftgetreue oder freiere Passionsausziige. Diese Ausziige wurden gerne kommentiert oder in Predigten aus-

fuhrlich erklart. Am Karfreitig wurden schon friih Passionslesungen auf die Horen des Stundengebetes verteilt. In den Kreuzherrenhandschriften sind eine grofie Anzahl von diesen Passionsausziigen vorhanden. Meistens wurden keine Autoren genannt. Erst eine griindliche Untersuchung dieser Passions ausziige wird eine Anzahl Autoren ermitteln. Wir fiigen erst eine

Ubersicht iiber die anonymen Ausziige bei. Sodann geben wir eine Ubersicht iiber die Ausziige, von denen die Kreuzherrenskriptoren die Verfasser mitteilten. Wir fiigen hier auch einige Ausziige an, die spater als das ,,Leben Jesu" des Ludolf von Sachsen verfafit wurden. Diese Ubersichten sind sicher nicht vollstandig. Huy: LUB 3258, Fol. 110v-ll6v : ,,Opus devotum circa passione Domini*' ;

LSB 6 F 8, Fol. 213r-219 : ,,Opus devotum circa passione Domini" ; 35 2.B. Petr. 2.21-25 : 3.18-22 ; Hebr. 13.1. 36 Bruin, Middeleeuwse Levens, S. 130-132.


31

LSB 6 G 13, Fol. lr-38v : ,,Glossa super passione Jesu" ; LSB 6 H 6, Fol. 381v-391v : ,,Commentarium in passionem secundum Matthaeum" ;

LSB 6 H 7 : ,,Historia passionis juxta Matthaeum cum explicationibus" ;

LSB 6 N 8, Fol. 253r-270v : ,,Passieverhaal" ;

Luttich : LSB 6 H 4, Fol. 72r-117v : ,,Passio Domini Jesu" ; LSB 6 L 18, Fol. 122r-124r : ,,De passione et de peccato crucifigentium" ;

LSB 6 M 17b, Fol. 92r-98r : ,,De sanguineo sudore Domini nostri" ; LSB 6 N 18, Fol. 4r-10r : ,,Orationes ad vulnera Christi" ; LSB 6 L 20 : ,,Tractatus de XII fructibus ligni vitae" (Bonaventura ?) ;

Huy: LSB 6 N 2, Fol. 23r-29v : ,,Passio Christi" ;

Koln: KS GB 4, 41, Fol. 131 u. ff. : ,,Passio Domini secundum textum quattuor evangeliorum" ; KS GB 4, 57, Fol. 9-21 :

,,Ex vita Domini de principio passionis eius" ; KS GB 8, 87, Fol. 35-47 : ,,Passio Domini nostri Jesu Christi", KS GB 8, 155, Fol. 97-109 : ,,Passio Domini nostri Jesu Christi" ; KS GB f, 196 : ,,De passione Domini" ;

Tournay: Briissel, Kon. Bibl. 1293, Fol. 2-17v: ,,De passione Domini nostri Jesu". Athanasius:

,,Sermo de cruce", in Koln : KS GB 4 144, Fol. 68-74 ; ,,Libellus de passione Domini", in Huy : LUB 345 ;

,,De cruce et passione Domini", in Koln : KS GB 4, 248, Fol. 20 u. ff. ;

,,De passione Domini et de cruce" in Maastricht. Hieronymus:

,,De passione Domini ad episcopum paduanum" in Huy : LSB 6 H 15 (wahrscheinlich aus dem Vulgata-Codex von Victor, Bischof von Padua, 541-554).

32

MITTELALTERLICHEN KREU2HERRENBIBLIOTHEKEN

Birgitta :

,,Die passie ons heren als sunte Birgitta openbaart is", in Marienfrede : DSL C 93.

Birgitta hatte schon als Madchen Visionen des gekreuzigten Christus. Die Passionsgeschichte finden wir auch in : ,,Revelationes S. Birgittae" in Marienfrede : DSL C 94 und BSPK, Rose 708 ; in Koln : GB f 17, Fol. 5r-183r ; in Hohenbusch : KEB 80 37.

]an Dirks van Schoonhoven (gest 1431) :

,,De passione Domini", Huy: LSB 6 G 8, Fol. 119r-l64 ; LSB 6 G 14, Fol. 89r-96v; Koln : KS GB 4, 428, Fol. 105 u. ff. ; KS GB 8, 149, Fol. 95-150 ; Liittich : LSB 6 G 28, Fol. 103r-ll4v.

Hubertus von Casale, O.F.M. (1259-1329/41) : ,,Arbor vitae", Liittich : LUB 236 C und 356 C ; LSB 6 G 20, Fol. lr-67r; LSB 6 L 18, Fol. 137r-138v; LSB 6 N 1, Fol. 176r-196r.

Jaconus von Lausanne, O.P., (gest. 1321) :

,,Passio Domini", Koln : KS GB f 179, Fol. 143-150.

Im Jahre 1953 gab Dr. A. van de Pasch o.s.c. in Clairlieu den Passionstraktat Devotus libellus de perfectione fratrum sanctae cruets heraus38. Dieser Traktat befindet sich in KS GB 4, 192, Fol. 21r-34v. Er wollte nicht behaupten, dafi ein Kreuzherr der Autor dieses Traktates ware. Er vermutete wohl, dafi, wenn der Traktat eine Bearbeitung eines anderen Traktats ware, ein Kreuz herr der Bearbeiter sei.

Dr. J. Vennebusch schrieb vor einigen Jahren, dafi er noch in verschiedenen Handschriften aus dem Kolner Kreuzherrenkloster Auszuge des genannten Traktats gefunden hatte, u.a., KS GB 4, 54, Fol. 124v-125r: ,,,Ex regula vere vite" ; GB 4, 41, Fol. 66v37 J. M. Willeumier-Schaly, Onbekende handschriften van het Leven van Jezus van Thomas a Kempis en nieuwe argumenten voor zijn auteurschap in Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, dl. 92, 1976, S. 33-60. Die Verfasserin besprach u.a. mittelniederlandische Passionsgeschichten. 38 in Clairlieu, Jg. 11, 1953, S. 49-84.


33

67r. Diese zwei Ausziige stammen aus einer etwas abweichenden alteren Redaktion des ,,Libellus". Der Skriptor des ,,Libellus" und

des Auszuges in GB 4, 41 war der Kreuzherr Conradus de Gruneberg. In GB 4, 41 liefi er einen Abschnitt vom Anfang des Libellus weg und verwies dafiir auf die ,,Vita Jesu" des Ludolf von Sachsen. Dr. Vennebusch fand den ausgelassenen Text tatsachlich in diesem Buch: Pars II, Kap. 58 : Prolog der Passion. Seiner Meinung nach

waren der Bearbeiter des ,,Libellus" und Ludolf von einer gemeinsamen Quelle abhangig. Vennebusch fand noch einen Text, der mit der gemeinsamen Quelle verwandt ist, namlich in der Hand-

schrift Vat. Cat. 1058, Fol. 45v-48v. Dieser Text ist viel umfangreicher als der entsprechende Text im ,,Libellus" und bei Ludolf39. Nach Baier war Ludolfs ,,Vita Jesu'*, Pars II, Kap. 58, abhangig

von dem ,,Leben Jesu" des Michael von Massa. Baier hatte dieses Leben in den Kolner Kreuzherrenhandschriften entdeckt. Michael von Massa verfaBte sein ,,Leben Jesu" erst im 14. Jahrhundert.

Der Vatikaner Text stammt aber, laut Vennebusch, aus dem 13. Jahrhundert. Nach Baier schopfte Michael von Massa aus : Ps. Beda: ,,De meditatione" (s. Nr. 18) ; Ps. Bernardus : ,,Liber de passione" (s. Nr. 30) ; David von Augsburg : ,,De compositione" (s. Nr. 22) ; Guigo von Pont: ,,De contemplatione" (s. Nr. 22) ; ,,Meditationes vitae Christi" (s. Nr. 26). Durch Zufall soil vielleicht die Hauptquelle des ,,Libellus" entdeckt werden. Wie andere Autoren auch, hat der KreuzherrBearbeiter aus Quellen geschopft. Der Kreuzherr hat in seinen Quellen eine Lebensweise gefunden, nach der ein Kreuzherr sein Leben ausrichten sollte. Es ist aber eine Lebensweise, die mittelalterliche Autoren jedem Ordensmann, jedem Christen empfahlen. Wir glauben, dafi wir den Traktat ,,Libellus devotus" nicht als eine Quelle fur das Studium der Spiritualit&t der Kreuzherren in der Vergangenheit betrachten konnen. Im Gegensatz hierzu konnen

wir besser benutzen : De misteriis allegonae cruets habitus nostri, in den Handschriften : Huy : Briissel, Kon. Bibl. 241, Fol. 79r-82v und LSB 6 L 33, Fol. 79-8140. 39 in Clairlieu, Jg. 37, 1978, S. 160 ; Man hat in anderen Handschriften Prologe zu Traktaten gefunden, die auch mit dem Kapitel 58 des Lebens Jesu des Ludolf von Sachsen iibereinkommen, c. Willeumier-Schaly, De LXV artikelen, S. 19. 40 herausgegeben in Clairlieu, Jg. 10, 1952. S. 63-78 ; s. auch C. van Dal, Rond Vestis nuptialis in Clairlieu, Jr. 11, 1953, S. 3-29.

34


Die Passionsausziige entstanden im 11. und 12. Jahrhundert. Die Passionsfrommigkeit war damals sehr lebendig. Die Prediger und die Kommentatoren sprachen und schrieben mit Vorliebe iiber die letzten Worte Jesu am Kreuz, z.B. Ernald von Bonneval O.S.B., gest. 1156 : ,,De ultimis verbis Domini in Cruce". Dieses Werk

befand sich im Kreuzherrenkloster Hohenbusch : KEB Nr. 16 ; Gerhard von Liittich, O.Cist.,c a. 1250 : ,,Tractatus super septem verba, dicta a Domino". Dieses Werk befand sich in Huy : LSB 6 K 7, Fol. 209r-218r ; in Liittich : LUB 229 Q Fol. 258r-292v.

Aus den Evangelienharmonien entwickelten sich im Mittelalter auch die geistlichen Spiele, unter denen eine Anzahl von Passionsspielen waren,

die vor

allem

im

14.

Jahrhundert

aufgefiihrt

wurden. Ludolf von Sachsen war selbstverstandlich nicht der einzige, der aus den Quellen der ,,Leben Jesu" und der Passionsfrommigkeit in den Jahrhunderten vor ihm, ein neues ,,Leben Jesu" zusammenstellte. In den Kreuzherrenbibliotheken des 15. Jahrhunderts befanden sich mehrere ,,Leben Jesu". Baier entdeckte z.B. das ,,Leben Jesu" des Michael von Massa. In Marienfrede gab es ein sehr bekanntes ,,Leben Jesu" mit dem Titel: ,,Malogranatum", verfafit von Gallus von Konigssaal, O.Cist, um 1350, oder von Petrus von Zittau41. Dieses Werk befindet sich jetzt in DSL B 101.

Ludolf von Sachsen verteilte die Betrachtungen der Passion Christi in seinem ,,Leben Jesu" auf die Horen des kirchlichen Stundengebetes. Mit der Komplet am Griindonnerstag fing er an und mit der Komplet des Karfreitags endete er. Baier schrieb : ,,Mit diesem Horenschema nimmt er eine Tradition auf, die in ihren Anfangen bis auf die biblische und patristische Zeit zuriickreicht und die sich mit der Ausformung des kirchlichen Stunden gebetes und der Liturgie des Karfreitags mehr und mehr entfaltete" 42. Baier gab fur seine These eine Anzahl Autoren an, die ihre

Passionsbetrachtungen ebenfalls auf die Stunden verteilten und 41 Baier, Untersuchungen, I, S. 20-22 ; E. Mikkers, De vita et operibus Gilberti de Hoylandia in Citeaux, Jg. 14, 1963, S. 33-34, 265-279. 42 Baier, Untersuchungen, III, S. 412 ; Ir. Hausherr S.J., Limitation de JesusChrist dans la spiritualite byzantine in Melanges Cavallera, Toulouse, 1958 ; M. Viller-K. Rahner, Aszese und Mystik in der Vaterzeit, Freiburg, 1939.


35

ihren Zuhorern oder ihren Lesern anrieten, zur Terz, Sext und Non zu beten, weil Christus zu diesen Stunden gekreuzigt wurde und gestorben ist. Die Autoren, die Baier anfiihrte, sind u.a. Tertullian, Hyppolyt, Athanasius, Johannes Cassianus. Der Pilger-

bericht der hi. Sylvia urn 400 : ,,Itinerarium Egeriae" sprach vo-n einer taglichen Kreuzprozession in Jerusalem und von den Gebetsstunden zur Terz, Sext und Non.

Im 9. und 10. Jahrhundert kam der Brauch auf, neben dem taglichen Brevier, Offizien der Passion Christi und der Mutter Gottes zu verrichten. In fast alien Gebetbuchern des 15. Jahrhun-

derts finden wir diese Offizien. In einer Kolner Kreuzherrenhandschrift KS W 12 50, Fol. 91v-152 sind : ,,Tagzeiten von Marians Mitleiden" ; Fol. 115r-188 ,,Die kleinen Horen vom hi. Kreu*" ; Fol. 208r-221 ,,Die kleinen Tagzeiten Mariens" 43. Auch im 10. bis 12. Jahrhundert gab es Autoren, die ihre Passionsbetrachtungen auf die Horen verteilten. Diese Tradition ist bestimmt uber spanische Autoren, z.B. Isidor von Sevilla, 560-636, und irische und englische Monche nach West-Europa gekommen. Autoren, die diese Tradition fortsetzten, waren u.a. Ruprecht von Deutz O.S.B., gest. ca. 1129 : ,,De divinis officiis". Dieses Werk befand sich in

Liittich: LUB 100 C, Fol. Ir-l68r. ; Honorius Augustunensis, O.S.B., ca. 1080-1153 : ,,Gemma animae \ Dieses Werk befand sich in Diisseldorf : DSL B 167, und in Marienfrede, jetzt DSL B 73 44.

Ludolf von Sachsen bildete die Passion und die Kreuzigung Christi sehr konkret und affektiv oder gefiihlvoll aus. Auch hier setzte er eine sehr alte Tradition fort. Die altchristliche Frommig-

keit z.B. Palestinas, Syriens und Agyptens, stand, nach Baier, der des westlichen Mittelalters am nachsten. Auch hierfiir nannte Baier mehrere Autoren, u.a. Ignatius von Antiochien, gest. urn 100 ; nach ihm fand die Vollendung der Nachahmung Christi im Martyrium statt; Polykarp, Justin der Martyrer, Tertullian, vor allem Origenes. Gleiche Betrachtungen haben der ostliche Hymnen43 L. Daniels O.P., Van de seven Ghetyden der Passie ons Heeren in Ons Geestelijk Erf, Jg. 16, (1942), S. 186-235 ; D. A. Stracke S.J., De XXIV uren der passie ons Heeren in Ons Geestelijk Erf, Jg. 18, (2), 1944, S. 66-168 ; Jg. 19, 44 s. Clairlieu, Jg. 36, 1978, S. 170-171.

36


dichter Ephraem der Syrier, gest. 373, in seinen Hymnen auf die Kreuzigung und in seiner ,,Sermo de Passione", vielleicht in Huy :

LUB 50 C, Fol. 77r-100r, und auch der westliche Hymnendichter Venantius Fortunatus, gest. nach 600, angestellt.

Es waren auch die Asketen und Monche aus den ersten Jahrhunderten nach Christus, die das Kreuz Christi zur Grundlage

ihres Lebens machten. Sie wollten mit Christus leiden. Pachomius,

292-346, der eine Regel fiir Monche zusammenfaflte, heftete ein Kreuz an seine Kukulle. In derselben Zeit haben - nach einer Legende - einige Manner im Auftrag der heiligen Helena ein

Kreuz an ihre Kleidung geheftet45.

Die obengenannten Autoren, die ihre Passionsbetrachtungen auf die Horen verteilten, bildeten das Leiden und den Tod Christi am Kreuz ebenfals konkret und affektiv aus. Es waren vor allem Benediktiner. Danach setzten Bernardus von Clairvaux und seine

Mitbriider diese Passionsfrommigkeit in ihren Predigten und Traktaten fort.

,,Die monastische Reform des 12. Jahrhunderts", so Baier, ,,iibernahm mit ihrem bewuBten Zuriickgehen auf das alte Monchtum,

besonders Agyptens, auch deren Motiv der Nachahmung der Passion Christi als Inhalt ihres Lebens" 46. Die Franziskaner ubernahmen die zisterziensische Frommigkeit47. Die Kreuzherren aus dem 15. Jahrhundert interessierten sich bestimmt fiir das alte Monchstum. Sie schrieben z.B. ab : Athanasius : ,,Vita beati Antonii" in Huy : LUB 84 C, Fol. l42r-170r ; LUB 115 C, Fol. 268r-292r. ; ,,Translatio S. Antonii" in Koln : KS GB f 90, Fol. I44v-l49v. ; ,,Aus dem Leben der Altvater" in Koln : KS GB 4, 145, Fol. Ir-l49v ; ,,Leben und Legenden der Altvater'' in Koln : KS GB 8, 7, Fol. lr-300v. ; ,,Leven der outvaderen hoe sy gheleeft haben" in Huy : LSB 6 N 5. In den letzten hundert Seiten seiner Arbeit unterrichtete Baier

iiber seine Untersuchungen nach der Theologie des Ludolf in seinem Buch ,,Leben Jesu". 45 P. van den Bosch, Sie Teilten mit Jedermann. Eine kurze Geschichte des Ordens der Kreuzherren, Bonn, 1978, S. 16. 46 Baier, Untersuchungen, III, S. 444.

47 Im Mittelalter waren die Passionsbetrachtungen nicht in alien Werken so konkret und affektiv, s.z.B. B. Spaapen, Middeleeuwse Passiemystiek in Ons Geestelijk Erf, Jg. 35, 1963, S. 167-185, 252-273.


37

Wir haben versucht, etwas iiber die schone Arbeit von Dr. Baier zu erzahlen. Seine Arbeit motivierte uns zu Nachforschungen in den alten Kreuzherrenhandschriften. Am Ende unserer Untersuchungen mochten wir hieraus einige Folgerungen ziehen. Nur von

wenigen Kreuzherrenklostern werden die mittelalterlichen Handschriften aufbewahrt. In diesen Handschriften haben wir doch eine grofie Anzahl Passionsbiicher und Passionstraktate angetroffen. Wir haben schon friiher geschrieben, daB die Kreuzherren im 15. Jahrhundert mit den Benediktinern und mit den Zisterziensern

etwas gemeinsam hatten, namlich die Auswahl der abzuschreibenden Biicher48. Wir meinen jetzt, dafi die Kreuzherren im 15. Jahr hundert diese Biicher wegen eines bestimmten Inhalts auswahlten, namlich wegen der Betrachtungen der Passion und des Kreuztodes Christi. Mit dieser Auswahl sollen sie, so meinen wir, auf einer Tradition in ihrem Orden selbst, aufgebaut haben. Sie haben von ihren alteren Mitbriidern gehort, welche Biicher fiir ihre Lebens-

weise als Kreuzherr wichtig waren. Wir wollen damit nicht behaupten, dafi die Kreuzherren weit iiber die anderen Ordensleute

hinausragten. Diese hatten eine ebenso grofle Frommigkeit fiir die Passion und den Kreuztod Christi wie die Kreuzherren. Die Passionsfrommigkeit der Kreuzherren aber war etwas mehr gemeinschaftlich. DaB die Kreuzherren gemeinsam, vor allem in ihren

liturgischen Gebeten, den gekreuzigten Christus predigten, ist schon

ofter bewiesen worden49. Dr. P. van den Bosch o.s.c.

48 P.

van

den

Bosch,

Studien

over de

observantie der Kruisbroeders

in

de

vijftiende eeuw in Clairlieu, Jg. 26, 1968, S. 150-153 ; Van den Bosch, Bibliotheken, S. 580-583.

49 J. van den Bosch, De H. Kruis- en Passiecultus in het geestelijk leven der

Kruisbroeders in Cruciferana, N.S. Nr. 7, 1942 ; id., De ,,cultus crucis" in de Kruisheren-Orde, in Rond Inhoud en Beleving van de Spiritualiteit der orde van

het H.-Kruis, Diest, 1955, p. 101-123 ; M. Vinken, De spiritualiteit der Kruis-

heren, Antwerpen, 1953 ; Van den Bosch, Sie Teilten, Kap. VIII: Die Spiritualitat der Kreuzherren, S. 97-104.

DE REGEL VAN SINT-AUGUSTINUS IN DE GESCHIEDENIS VAN DE REGULIERE KANUNNIKEN

VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS ,,Sinds 1100 zag men de augustijnse ascese in 'het Luikse bisdom opleven en in nieuwe kloosterfamilies uitbotten" (De Fisen)

Inleiding

Reeds vanaf het begin van hun organisatie tot een eigen kloosterorde hebben de Kruisbroeders de Regel van St.-Augustinus genomen tot richtsnoer van hun religieuze leven en gedurende de

eerste decennia was deze zelfs de enige officieel goedgekeurde wet voor hun gemeenschap. De Statuten of Constituties werden pas officieel goedgekeurd op 31 december 1248. Wil men derhalve de oorspronkelijke geest van hun stichting beter leren kennen, dan zal men moeten speuren naar de invloed, welke deze kloosterregel op hun Orde gehad heeft. Om deze invloed nader te bepalen kan de studie der Exordia van groot belang zijn \ Daarin kan niet alleen worden geconstateerd, dat de Kruisbroeders inderdaad de Regel van Augustinus volgden in de dagen van hun oorsprong. Ze helpen ons ook de motieven te achterhalen waarom ze deze Regel wensten : en dat is natuurlijk zeer belangrijk om hun spiritualiteit te leren kennen2. Men kan 1 Clairlieu, 3 (1945) onder ,,Teksten", p. 32-45. 2 Ramaekers a.w. heeft overzichtelijk de argumenten

bijeengebracht voor het kanonikaal karakter der Orde (p. 54-60) en uitvoerig aangegeven welke de inhoud van het kanonikale ideaal was in de tijd, dat de Orde ontstond (p. 60-84). Hij benutte ook de 'Exordia'. Daarom bevreemdt het, dat M. Vinken OSC, De spiri tualiteit der Kruisheren, Antwerpen, 1953, ze niet heeft benut.

40

DE REGEL VAN ST.-AUGUSTINUS in de GESCHIEDENIS

opwerpen, dat deze Exordia meer tot stichting zijn geschreven, dan om een historisch verantwoord beeld weer te geven. Maar daar staat tegenover het feit, dat de ordebroeders zelf er zo'n grote waarde aan hebben gehecht, dat ze in een of andere vorm in alle privilegie-boeken der diverse kloosters zijn opgenomen. Zo zijn ze m.i. belangrijke bronnen voor de kermis van hun spiritualiteit. Verscheidene historische documenten zullen het canonicale karakter van de Orde bevestigen en diverse ascetische geschriften der Kruisbroeders zullen de invloed van de augustijnse spiritualiteit leren kennen. Gegevens uit de relicten van generale en regionale kapittels, uit bewaarde relicten van kloostervisitaties, bevestigen, dat de Orde in verschillende tijdsomstandigheden getracht heeft het oorspronkelijk ideaal der eerste stichting trouw te blijven. Deze getuigenissen zijn zo overvloedig, dat er een selectie uit moet wor-

den gemaakt en geen aanspraak mag gedaan worden op volledig-

heid. De ons toegekomen ascetische geschriften zullen geleidelijk worden beschreven ; in dit artikel voornamelijk Vestis Nuptialis van Petrus Pincharius, dat belangrijk is vanwege de oudheid zijner oorspronkelijke datering (1360) en vanwege de inhoud, die een vrijwel volledige beschouwing geeft over het religieuze leven van de Kruisbroeders. Andere belangrijke ascetische schrijvers der Orde (Van Lith, Hertzworms, de Vrese, Woestenraedt) kunnen in een aansluitend artikel een plaats vinden. BELANGRIJKSTE GERAADPLEEGDE WERKEN

Dr. T. J. VAN Bavel OSA, Paralleles, vocabulaire et citations bibliques de la Regula Sancti Augustini, in: Augustiniana, IV (1959), 12-77. De theologische grondslag van het kloosterleven, in: De kloosterling, XXXVII (1969). Augustinus. Van liefde en vriendschap, Baarn, 1970. De evangelische betekenis van de Regel van Sint Augustinus. Gedenkboek Premontre, Averbode, 1971. De kern van het religieuze leven, Lannoo, 1973. De eerste christelijke commune en het religieuze leven, in : Ts voor geestel. leven, 1975, 498-524.

Dr. P. van den Bosch OSC, Sie teilten mit Jedermann. Erne kurze Geschichte der Kreuzherren, Bonn, 1978. Dr. A. Ceyssens OSC, De geest van de Regel van Sint Augustinus, in : Inhoud en

waarde van Regel en Constituties der Kruisheren, Diest, 1957, p. 31-72.

C. P. H. van Dal OSC, De kruisberen in de geschiedenis, Diest, 1956. Rond 'Vestis Nuptialis9, Clairlieu, XI, Diest, 1953. St Bernardus* invloed op Petrus Pincharius, in : Citeaux in de Nederlanden, VIII (1957), 165-180. Dr. R. Guardini, De bekering van Aur. Augustinus, Hilversum, I960.

Dr. C. R. Hermans, Annales CC.RR.Ord. S. Crucis (3 din), Den Bosch, 1858.

van de REG. KANUNNIKEN van de ORDE van het H. KRUIS

41

E. Manning OCR, La legislation monastique de St Augustin et la Regula Monaste-

riorum, Augustiniana, XVI (1966), 29-38. Dr. H. Marrou, Augustinus, Picturareeks 1962.

Dr. F. van der Meer, Augustinus de zielzorger, Spectrum 1948. Keerpunt der Middeleeuwen, Spectrum, 1950.

Dr. L. Moereels SJ, Ruusbroec en het religieuze leven, Lannoo, 1962. Dr. C. Mohrmann, Augustinus' Preken voor het volk, Spectrum, 1948. Dr. A. van DE Pasch OSC, Definities der generale kapittels van de Orde van het H. Kruis, 1410-1786, Brussel, 1969.

Dr. A. Ramaekers OSC, De Kruisherenorde als (ordo canonicus', in : Rond inboud en beleving van de spiritualiteit van de Orde van het H. Kruis, Diest, 1955, p. 47-94.

Dr. Arth. Sage AA, La Regie de St Augustin, comm. par ses ecrits, Paris, 1961. Regie de St Augustin. Texte, traduction et comm., ibid., 1971. Dr. A. Sizoo, Augustinus' leven en werken, Kampen, 1957. Augustinus' Belijdenissen, Spectrum/Prisma, 1965.

Dr. L. J. M. Verheyen OSA, La Regie de St Augustin. Dl 1 Tradition manuscrite. Dl 2 Richerches historiques, Paris, 1969. Dr. A. Zumkeller OSA, Das Monchtum des hln Augustinus, Wiirzburg, 19682. Biblische und altchristliche Leitbilder des klosterlichen Lebens im Schriftum des hln Augustinus, in : Augustiniana, XVIII (1968), 5-21. Petrus Pincharius, Vestis Nuptialis, ed. Aeg. de Vrese, Keulen, 1639. Clairlieu, Ts gewijd a. d. gesch. der Kruisheren, vanaf 1943.

1. DE EXORDIA

Het Carmen uit Hs 6.L.21 van de bibliotheek van het Groot Seminarie te Luik, dat Dr. A. van Asseldonk OSC publiceerde, is misschien wel het oudste verhaal over de oorsprong der Orde, dat tot ons gekomen is. Daarin wordt het zo voorgesteld : vijf clerici uit het Luikse gaan tezamen bij de Paus goedkeuring vragen van het kloosterleven, dat ze leiden. De Paus keurt hun apostolische levenswijze goed en schrijft ze de Regel van St.-Augustinus voor. De tekst van deze pericope luidt: ,,Unde (Papa) sibi designavit et signando confirmavit regulam canonicam, iuxta quod pertitulavit Augustinus et locavit vitam apostolicam."

Het

oudste

Exordium

(Daarop heeft hij zich uitgezocht en met een kruisteken bevestigd een kanonieke leefregel, volgens welke de naam gaf aan en Augustinus ook vormde het apostolische leven.)

in

proza,

voorkomend

in

hetzelfde

manuscript, heeft ook het verhaal van de gezamenlijke reis naar

de Paus - onder protectie van de Kardinaal-Legaat -, maar vertelt erbij, dat de Paus met het heilig College de Kruisbroeders met

42


vreugde heeft ontvangen en besloten ,,dat bedoelde Orde van het H. Kruis door toedoen van genoemde kanunniken over de ganse

wereld moet herbloeien, en dat zij onder de Regel van St.-Augustinus moeten leven naar de trant van de Reguliere Kanunniken ...

volgens de Regel, vastgesteld onder de Apostelen, in gemeenschap moeten leven en uit eigen middelen in hun onderhoud moeten voorzien".

Deze sobere gegevens uit beide Exordia, die voorkomend in een handschrift uit het begin der XVde eeuw op een oudere traditie moeten teruggaan, vermelden enkele waardevolle feiten. Vooreerst

blijkt er uit, dat volgens de Ordestraditie voor de goedkeuring van de Constituties der Orde op 31 december 1248, de Regel van Augustinus de norm was voor hun religieuze leven. Vervolgens kan men er uit afleiden, dat deze Regel gekozen werd op aandrang van Rome ; hetgeen overeenstemt met wat we weten uit de kerkgeschiedenis. Het Concilie van Lateranen stond immers slechts

nieuwe orden toe, als ze een bestaande kloosterregel zouden aannemen. Beide Exordia vertellen ook, dat de Kruisbroeders deze Regel aannamen, omdat hij teruggaat op het apostolisch leven, de ,,vita primitivae Ecclesiae", het ,,vita apostolica der reguliere kanunniken" 3.

Bij dit alles dient men te bedenken, dat met 'apostolische leefwijze' niet primair wordt gedoeld op kerkelijk apostolaat, maar in eerste instantie wordt gedacht aan wat Jacob van Vitry heeft

genoemd: de levenswijze der Apostelen, de levenswijze der primitieve kerk, zoals die beschreven wordt in de Handelingen (4, 32-35), waarnaar St.-Augustinus in zijn Regel ook uitdrukkelijk verwijst. Het Exordium spreekt dan ook over ,,de Regel, vastge steld onder de Apostelen" 4.

Hoewel we daarom de uitoefening van apostolaat in de huidige betekenis niet willen ontzeggen aan de Kruisbroeders, was voor hen toch Vita apostolica' vrijwel synoniem met Vita communis', d.i. leven in persoonlijke armoede met gemeenschappelijk bezit, zoals dat de christenen in de oude kerk te Jerusalem beleefden,

geheel vrijwillig (vgl. Hand. 4). Dit ideaal fascineerde Augustinus 3 Vgl. Dr. A. van Asseldonk OSC, Handschriften

... over het ontstaan, in

Clairlieu, I (1943), 84-102. Dr. J. de Jong, Hbk der Kerkgesch., 1936, Dl. I, p. 205.

4 Vgl. Dr. P. van den Bosch, Sie teilten mit Jedermann, Bonn, 1978.


43

en zo wilde hij met broeders samenleven, later ook met zijn clerus

als bisschop van Hippo : ,,een van hart en een van geest samen op weg naar God*'. Op dit ideaal beriep hij zich uitdrukkelijk om zijn samenleving te Hippo te verdedigen ; hij komt er herhaaldelijk op terug in zijn geschriften en vele malen in zijn preken 5.

Dit beeld past ook volkomen in de contemporaine geschiedenis van de omgeving waarin de Orde ontstaan is. In het begin der XHIe eeuw streven de vromen in de Nederlanden en met name

in het Luikse met elan en volharding naar dit Vita apostolica', dit 'vita primitivae Ecclesiae'. Fisen schrijft: ,,Sinds 1100 zag men de augustijnse ascese in het Luikse Bisdom opleven en in nieuwe

kloosterfamilies uitbotten". Hij is van mening, dat de ideeen van Augustinus op deze armoedebeweging en het ontstaan van augus

tijnse kloosterstichtingen van invloed waren.

Uitgebreide studies van Alcantara Mens OMCap bevestigen deze mening. Opvallend is, dat deze kloosterstichtingen Augustinus'

Regel als basis en richtsnoer nemen voor hun religieuze leven. Het is natuurlijk vrijwel onmogelijk de vraag te beantwoorden, of de eerste Kruisbroeders door hun ideaal van 'vita communis' kwamen tot het aanvaarden van deze Regel, of dat ze na deze keuze dit als hun levensideaal zijn gaan beschouwen. Neemt men de strophe van het Carmen, dan zou de Paus hen op deze Regel gewezen hebben om hun gemeenschapsideaal te beleven. De voorstelling in het Exordium lijkt op het omgekeerde te wijzen, hoewel het ook in de zin van het Carmen zou kunnen worden verklaard. Waarschijnlijk hebben ze al als seculieren verlangen gehad naar een apostolische levenswijze, en daarna de Regel van Augustinus gekozen, omdat ze daarin hun ideaal beschreven vonden. Dr. H. van Rooijen OSC en pater Mens hebben geconstateerd, dat er een streven was naar eenvoudiger leven : duidelijke persoonlijke armoede en bezielder kloosterleven. En de Regel van Augustinus munt

juist uit door helderheid en zakelijke kortheid. Hij werd reeds in de Xllde eeuw beschouwd als de ideale wetgeving van de kanunniken6. 5 Sermo 316, Migne, PL, 59, 1574. Uitvoeriger F. van der meer, Augustinus de zielzorger, p. 179 vv. 6 Fisen, Flores eccl. leodiensis. Vgl. A. Mens, Oorsprong en betekenis van de Nederl. Begijnen en Begardenbeweging, Antw., 1947, p. 65 vv. Dr. H. van Rooijen, Theodorus van Celles, 1936. Dr. J. de Jong, Hbk., Dl. I, p. 209.

44


Zowel het Carmen als het Exordium-in-proza zijn twee belangrijke documenten om de spiritualiteit der eerste Kruisbroeders te leren kennen : ze waren duidelijk beoefenaars van een persoonlijke armoede, maar sloten zich niet aan bij de franciskaanse opvattingen. Zij wilden duidelijk leven vanuit een gemeenschappelijk bezit volgens Augustinus' Regel7.

2. DOCUMENTEN

Ook in documenten van pauselijke en bisschoppelijke curies worden de Kruisbroeders vermeld als volgelingen van de Regel

van Augustinus. Dikwijls heet de Orde kortweg 'ordo canonicus' of 'ordo sancti Augustini', waardoor wordt aangegeven, dat ze reguliere kanunniken zijn. Meerdere originele acten zijn tot op heden bewaard, van vele andere bestaan nog notarieel-gewaarmerkte afschriften. In zijn Annales OSC heeft Hermans er verschillende opgenomen, zodat kortheidshalve daarnaar wordt verwezen.

Reeds op 1 oktober 1248 verleent paus Innocentius IV aan de Orde zijn protectie en voorrechten, bepalend ,,dat deze orde canonicus, die voor God en volgens St.-Augustinus' Regel is opgericht" recht van bestaan heeft" (Ann., 2, 64). En als deze paus op 23 oktober aan de Ordinarius te Luik opdracht geeft deze Orde goed te keuren, schrijft hij, dat de Kruisbroeders ,,volgens St.-Augusti nus* Regel en enkele statuten van de Predikbroeders God willen dienen". Op 31 december 1248 geeft genoemde Ordinarius hen dan ook goedkeuring en verlof ,,om volgens genoemde Statuten en de Regel van St.-Augustinus als religieuzen te leven". (Ann.,

2, 68, 71). De kardinaal-legaat Petrus van San Giorgio in Velabro geeft op 4 januari 1249 enkele faculteiten aan ,,de in Christo geliefde Prior en Kruisbroeders van de Orde van St.-Augustinus" (Ann., 2, 72). De bisschop van Luik gebruikt op 12 maart 1250 dezelfde titel

voor de Kruisbroeders te Namen, als hij hen het recht geeft op

een eigen begraafplaats (Ann., 2, 74). Doorlopend vindt men deze termen terug in de pauselijke documenten van de 13e, I4e en 15e 7 Dr. A. van de Pasch, De tekst van de Constituties der Kruisheren van 1248, Brussel, 1952. Ramaekers, a.w.


45

eeuw. Zo b.v. bij de bevestiging van de stichting der Orde te Namen op 1 juli 1254 (Ann., 2, 78) ; in de privilegebrieven van

4 juli 1254, 13 april 1277, 11 oktober 1284 ; van 29 maart 1318, 25 oktober 1356, 19 mei 1413, 3 maart 1432, 16 September 1464, 27 mei 1475 en 16 februari 1488 door verschillende pausen ver-

leend of bevestigd. (Ann., 2, 81, 83, 84, 105, 210, 229, 300, 379, 416).

Niet alleen de eigen bisschop te Luik, maar ook andere officiaals

en kapittels zijn er van overtuigd, dat de Kruisbroeders reguliere kanunniken zijn en de Regel van St.-Augustinus volgen. De Keulse ordinarius noemt ,,Broeder Johannes, genaamd Novelan, der Orde van het H. Kruis van St.-Augustinus, uit het klooster te Parijs"

(Ann., 2, 87). Balduinis, aartsbisschop van Trier noemt de Kruis broeders in de goedkeuringsbul van het klooster Virton, 10 mei 1341 : ,,Ordinis Sti Augustini" (Ann., 2, 114). Als de Rector van

de Julianuskapel te Aken deze overgeeft aan de Kruisbroeders, noemt hij hen zo (Ann., 2, 140) en de Officiaal van Keulen bij

de bevestiging der Ordesprivilegies in 1374 doet eveneens. (Am?., 2, 160).

Zo kent hen ook de Aartsdiaken van Kempenland, wanneer hij op 23 maart 1379 de schenking van de St.-Agatha-kapel bevestigt,

en de vriend van prior-generaal Pincharius, de kardinaal-legaat Petrus in 1380. (Ann., 169-176). Zelfs keizer Sigismund gebruikt

de juiste benaming, als hij op 31 december 1417 een beschermingsbrief aan de Orde verleent. (Ann,, 2, 216). Deze voorbeelden zijn slechts een greep uit het overvloedig materiaal aan documenten, die bewaard gebleven zijn.

Toch heeft de Orde haar recht op de titel 'ordo canonicus' moeten verdedigen voor de bisschoppelijke curie van Keulen in 1341 en 1375. In het bewaard-gebleven document vinden we een

uitstekende argumentatie voor de rechtmatigheid van deze titel door de Kruisbroeders. ,,De Heilige Vader, Heer Innocentius IV, heeft te Lyon in het jaar des Heren 1248, op de Kalenden van October, de Orde van

het H. Kruis met nobele voorrechten en privileges verrijkt, en stelde vast dat deze Broeders onder de Regel van St.-Augustinus ... onder alle klimaten der aarde God zouden dienen.

46


Item, is deze Orde in behoorlijke religieuze observantie, nl. in gehoorzaamheid, professie en rechtmatig bestuur van een echte

kloosterstichting volgens de Regel van St.-Augustinus gesteld. Item, dat de voornoemde Regel van St.-Augustinus wat zijn ganse observantie aangaat in het geheel door de H. Stoel is goedgekeurd, dus geoorloofd is, waarachtig, heiligend en religieus.

Item, dat de Broeders van het klooster te Keulen en van alle andere communiteiten der Orde door de Prior-generaal zijn benoemd en hem onderdanig moeten zijn volgens voornoemde Regel van St.-Augustinus, 82-84).

als aan hun

algemene

overste"

(Ann.,

2,

Voor het tribunaal der Keulse curie wordt dus vastgesteld : 1. Dat de Regel van St.-Augustinus kerkelijk is goedgekeurd, en 2. Aan alle Kruisbroeders ter onderhouding is voorgeschreven ; 3. De Orde stelt er prijs op te zeggen, dat Ze deze Regel goed onderhoudt.

4. Ze legt daarbij nog nadruk op haar eenheid in professie, m.a.w. op haar beleving van het Vita communis*. Het valt in het voorhanden documentatie-materiaal op, dat in

curiale stukken tot 1580 de s. Augustini' wordt gebruikt, wordt gesproken over 'ordo cruciferorum'. Het is moeilijk

titel 'ordo canonicus' en/of 'ordo terwijl in latere acten (tot 1757) fratrum sanctae Crucis* of 'ordo hiervoor een verklaring te vinden ;

misschien is na ca. 1750 de Orde onder invloed van de strijd der

Parijse Broeders met de kanunniken van St.-Genoveva, zich meer bewust geworden van haar kanonikaal karakter. Weer in 1757, 26 maart, geeft de Congregatie der Riten te Rome het privilege de feesten te vieren van de augustijnse heiligen aan ,,de reguliere kanunniken van St.-Augustinus van de Orde van het H. Kruis."

(Ann., 3, 475). De pauselijke nuntius te Keulen gebruikt in 1767 dezelfde titelatuur zoals de Generaal met zijn Definitoren in een suppliek van 20 januari 1769 aangaande de Statuten, gericht aan de romeinse

Curie. (Ann., 3, 520).

Uit deze wat dorre opsomming van documenten, staat m.i. wel duidelijk vast, dat de Orde van het H. Kruis een orde van reguliere kanunniken was en behoorde tot de kloosterstichtingen, die leefden volgens de Regel van St.-Augustinus.


47

3. DEFINITIES DER GENERALE KAPITTELS

Invloed van St.-Augustinus' Regel blijkt ook uit de relicten der generale kapittels, waarvan Dr. A. van de Pasch OSC nog recent

een uitgave bezorgde. We zullen naar zijn werk verwijzen en de

bladzijde vermelden. De bepalingen van de kapittels tussen 1248 en 1410 zijn verloren geraakt tijdens de Franse omwenteling. In 1410 werd terwille van de hervorming van de Orde bepaald, dat in alle kloosters de relicten van de generale kapittels vanaf 1248 moesten vernietigd

worden ; alleen in het Ordesarchief te Hoei werd een exemplaar ervan bewaard maar dit is nu spoorloos verdwenen. Het gaat in 1410 om de ,,Besluiten van het generaal kapittel

der Broeders van het H. Kruis van de Orde van St.-Augustinus". Zijn Regel wordt genoemd ,,helder door duidelijkheid" en ,,volgens deze Regel hebben wij beloofd en gezworen te leven". {Def.,

25, 2'6). Deze benaming van de Orde komt voor boven de relicten

van de generale kapittels tot in 1433 {Def., 32-64). Soms wordt

er geschreven 'beati Augustini' wat op een bijzondere verering wijst. Deze voorliefde blijkt ook uit de liturgie der Orde. Het kapittel van 1417 besluit dat er dagelijks maar drie 'memorie's' mogen zijn t.w. van het H. Kruis, de Zalige Maagd Maria en van

de Zalige Augustinus (Def., 35). In 1421 werd het feest Translatio B. Augustini' tot 'dubbel feest' verheven (Def., 42), en in 1496 werd bepaald, dat op de feesten van Augustinus bij de

Eucharistieviering de prefatie van de Allerheiligste Drievuldigheid moet worden gezongen, omdat hij zo'n verdediger van dit mysterie is geweest (Def., 203). De gehele hervorming van de Orde in 1410 staat ook in het teken van een betere observance van Augustinus' Regel. Het generaal kapittel van 1414 stelt vast ,,dat prioren en broeders blijvend in observantie moeten leven volgens de Regel van St.Augustinus en onze Constituties, en zo hun kloosterleven moeten hervormen" (Def., 39). Nog in 1464 krijgen de prioren van Luik, Keulen en Parijs van het kapittel de opdracht een codex samen

te stellen met de juiste tekst van Regel, Constituties en het liturgisch wetboek der Orde (= Ordinarium). (Def., 122, Ann., 2, 305 w.).

48


Het volgend jaar zijn ze klaar en het kapittel van 1465 bepaalt dan ook, dat alle conventen der Orde hun codices moeten wijzigen volgens het model, dat de visitatoren zullen voorleggen (Def., 124). Maar deze wijziging verliep niet zo vlot; het duurde zeker tot 1470 eer de conventen hiermee klaar waren (Def., 127-134).

Een van de kernpunten van de Augustijnse Regel is het bezit in gemeenschap in persoonlijke armoedebeleving. Dit vormde ook een voornaam onderdeel van de Ordeshervorming vanaf 1410. Het

kapittel van 1578 moet zich echter weer fel verzetten tegen sommige Kruisbroeders, die hun vaderlijk erfdeel behielden, om er persoonlijk wat luxueuzer van te leven. Het kapittel vermaant hen met de woorden uit de Regel: ,,die in de wereld iets bezaten, moeten dat van harte willen inbrengen in de gemeenschap" (Def.,

396). Maar deze zucht naar persoonlijk eigendom was daarmee niet verdwenen. Nog in 1588 spreekt het relict van het kapittel over ,,de kwaal van het persoonlijk bezit", waar ,,Onze H. Vader

Augustinus zo'n afkeer van had en in het begin van zijn Regel al schreef : Noemt niets uw eigendom, maar bezit alles in ge meenschap" (Def., 416).

De tendens der Orde is hierop duidelijk gericht:

leven-in-

gemeenschap volgens de Regel. De kloosters moeten een gemeen-

schappelijke bewaarplaats hebben voor kleren

('vestiarium')

en

voedsel ('cellarium') (Def., 454-458). In 1682 zeggen de kapittelvaders, dat deze gemeenschap volgens de Regel van Augustinus

overal moet ingevoerd en onderhouden worden (Def. 507). Nog

in 1718 besluiten ze, dat de ,,Communitas" in alle huizen der Orde moet onderhouden worden, conform de Regel en de Statuten van de Orde (Def., 517). Er staat ,,het zeer groot kwaad van eigen bezit volgens de kapittelbesluiten van 1606, 1631 en meermalen daarna, moet totaal worden uitgeroeid" (Def., 517). Maar hoewel de goede wil aanwezig was, is men er toch blijkbaar niet helemaal

in geslaagd. De kapittels van 1721, 1724, 1727 en 1730 (Def., 518-526) herhalen het besluit van 1718, om ,,de pest van het eigen bezit" uit te roeien (Def., 529).

Sinds het midden der 18e eeuw vindt men duidelijk in de relicten terug, dat de Kruisbroeders zich 'reguliere kanunniken* voelden. Sprak men vroeger over huizen ('domus'), dan noemt

men deze 'canoniae

(vgl. Def., 536-545). Maar bij dit bewustzijn


49

van hun kanonikaat, houden ze zich toch met nadruk aan het gemeenschapsleven volgens de Regel (Def., 537). Nog in 1769 heet het: ,,Wij recommanderen aan al onze religieuzen de vrede,

broederlijke eensgezindheid, en het leven volgens de Regel en in het goddelijk officie de nodige inzet en eerbied" (Def., 542). Het was de wens van het kapittel van 1706, ,,dat zo moge bloeien de ware eenheid der broeders - ConCorDIa fratrUM" (Def., 539).

4. GEMEENSCHAPSLEVEN VOLGENS PINCHARIUS De meer documentaire gegevens der voorgaande hoofdstukken

geven duidelijkheid over het feit, dat de Kruisbroeders in oorsprong volgelingen waren van St.-Augustinus' Regel. Toch zal het nuttig zijn de geschriften der Ordebroeders te bestuderen, om te achterhalen in hoeverre ook hun religieus leven er in feite door

werd beinvloed. Om hiermee een begin te maken, lijkt me het Vestis Nuptialis van Petrus Pincharius van groot nut. Het moet geschreven zijn rond 1360 en bevat een uitvoerige leer van het religieuze leven zoals hij dat zag. Vergeleken hiermee bevatten

de werken van andere schrijvers der Orde meer fragmentarische gegevens, hoewel belangrijke, die we in een volgend artikel bijeen willen brengen8.

A. De 'vita communis' als religieus ideaal der Kruisbroeders

Possidius omschrijft het religieus ideaal, dat Augustinus in zijn Boosters wil doen herleven als ,,een leven volgens de voorschriften der Apostelen". Hij was diep gegrepen door wat hij las over het leven van de eerste christengemeente te Jerusalem en heeft de bedoeling gehad dit met zijn broeders te beleven 9. Het was niet uitsluitend een samenleven, maar echte gemeenschap : men bad en werkte samen, at en dronk samen, en trad als gemeenschap naar

buiten op. Ieder werd opgenomen in het leven van de communiteit

en ontving het nodige ,,naar behoefte". Augustinus formuleert het 8 C. van Dal OSC, Rond V.N., in Clairlieu, XI (1953), 3-29. 9 Migne, PL, 32, 37. Vgl. Ceyssens, a.w., die aantoont met citaten uit verschillende werken van Sint-Augustinus, dat 'liefde' tot God en de naaste het centrale motief was van zijn leven, a.w., vnl. p. 42-67.

50


ideaal in zijn Regel: ,,een hart en een geest 2ijn in God", of zoals sommige handschriften het uitdrukken ,,op weg naar God".

Eenheid in liefde en vriendschap, gericht staan op elkander op weg naar God. Voor hem was de Eucharistie token en band van

de eenheid, ,,het Brood der eendracht" (I Kor., 10, 17), want ook de eerste christenen hebben ,,volhard in het gezamenlijk breken van het Brood" (Hand. 2, 42). Geheel in augustijnse geest zijn de Kruisbroeders vereerders geweest van het H. Sacrament: het paste volkomen in hun ideaal van gemeenschapsleven naar de aard der primitieve kerk. Grote

zorg besteedden ze aan de plechtige zang der liturgie, waarvan

de definities der generale kapittels herhaaldelijk getuigen. In dit verband denke men ook aan de wekelijkse viering van het 'Mandatum*, dat ze vierden op donderdagavond als onderdeel van de Completen, ingebed in de liturgie. Pincharius beschouwt het gemeenschapsleven als de ideale weg, om te komen tot ,,de ontmoeting met de Bruidegom" .In zijn tijd was de perfectie ervan niet aanwezig en hij heeft als prior-generaal geijverd om deze weer te herstellen. Hiervan treft men ook in Vestis Nuptialis (= V.N.) duidelijke sporen terug : hoe hij die perfectie ziet en de weg om deze te bereiken. Enerzijds wordt getracht de beleving der persoonlijke armoede te herstellen, anderzijds wordt gezegd, dat de communiteit niet in het bezit van tijdelijk goed haar ideaal moet zien, maar in het streven naar God 10.

De Vita communis' blijkt uit gelijkheid van kleding, voeding en huisvesting, in volgzaamheid aan het gezag der overheid en

inzet voor de naleving van de Regel en Statuten. Deze zijn bakens

langs de veilige weg naar God : ze bieden ruimschoots gelegenheid om metterdaad kruisbroeders te zijn. Maar deze uiterlijke gelijk-

vormigheid van leven moet voortkomen uit eensgezindheid van geest en hart, een gezamenlijke poging om God te bezitten. Het centrum van deze gelijkgerichtheid is de Gekruisigde Christus. Ze ontmoeten Hem persoonlijk en als communiteit in de plechtige viering van de 'divina mysteria', d.i. Eucharistie en kerkelijk Ge-

tijdengebed, waarop het leven van deze reguliere kanunniken is

afgestemd en waarop de gehele kloostersfeer is gericht. Zij willen 'laudatores Cruets', verheerlijkers van het Kruisgeheim zijn, wat 10 Clairlieu, XI (1953) geeft meerdere citaten m.b.t. de armoede.


51

zich moet voortzetten in een hartelijke broederliefde en de inzet voor het werk der communiteit. Ze noemen zich ook 'Crucis servitores', dienaren van (de Zaak van) het Kruis, m.a.w. ze willen dienaren zijn van Christus en tevens dienstbaar zijn aan de voortzetting van Zijn Verlossing ".

De naastenliefde wordt door Pincharius dan ook als het belang-

rijkste kenmerk van religieus leven aangegeven. Hij somt niet minder dan 12 redenen op om het belang van deze deugd voor zijn lezers duidelijk te maken. Men moet de medemens liefhebben, zoals Christus ons heeft liefgehad (Jo. 15), evenveel als jezelf (Mtt. 22, Luk. 12) en als ledematen van Christus' Lichaam, de H. Kerk (Rom. 12). Hij volgt hierin St.-Augustinus die het geloof in het Mystieke Lichaam van Christus als fundament beschouwt voor het leven in zijn kloosters en daarop in de Regel enkele malen duidelijk toespelingen maakt. Het verdient aandacht, dat het feit, dat de Kruisbroeders als reguliere kanunniken in hun liturgisch leven een bijzondere taak vervulden in de Kerk, hierop zeker van invloed is geweest. Hierdoor verenigen ze zich immers voortdurend met de biddende Christus en vormen ze als communi teit een eenheid-in-God, het ideaal, dat Augustinus in zijn kloosterleven voor ogen stond. Uit deze eenheid tijdens het gebed komt vriendschap voort met Christus en met elkander. Daarom moet de Kruisbroeder alles doen, om ,,afscheuring van Christus" te voorkomen, ook bij zijn medebroeders. Wie iemand wint voor deze eenheid in de communiteit, wint een vriend voor Christus, die zich met ons verenigt voor de lof aan de Hemelse Vader (V.N., 231252).

Evenals St.-Augustinus leert Pincharius, dat de roeping tot het religieuze leven een 'omkeer' is in levenshouding, een ^conversio" is. Men moet zich afkeren van de 'wereld' en geheel toekeren naar God. Geleidelijk moet men de 'oude mens* afleggen en zich bekleden met 'de gestalte van Christus', de ,,nieuwe mens" om zo de oorspronkelijke gestalte van het paradijs te heroveren. Men moet zich een nieuwe manier van leven trachten eigen te maken, om ,,vrije kinderen Gods" te worden.

11 Pincharius, V.N., vnl. p. 238-250.

52


B. De levenshouding der Kruisbroeders

1. Wereldverzaking (contemptus mundi) en zeljverloochening (abnegatio sui) zijn enerzijds een negatief element in het kloosterleven, maar Pincharius ziet ze zeker ook als een positief middel, omdat het de religieus losmaakt van alle hinderlijke bindingen, zodat hij geheel vrij wordt voor de dienst van God. Pincharius was diep overtuigd van de leegheid van een leven zonder God en vindt meerdere teksten, waarin St.-Augustinus dit verwoordde. Het aardse geluk is zeer wisselvallig en de wereldse vreugde oppervlakkig. De onzekerheid en het lijden maken het leven dikwijls moeilijk te verdragen. De mens is pas gelukkig als hij God bemint. (V.N., 14-21) 12.

Maar zelfs in het klooster is men niet geheel gevrijwaard tegen bekoringen van 'de wereld', want volgens St.-Augustinus brengt deze een dubbel leger tegen Christus' navolgers in het geweer: hij tracht te verlokken en te bedriegen, en te beangstigen, om hun tegenstand te breken (V.N., 136). Zelfs in een klooster is men niet gevrijwaard van problemen : met St.-Augustinus weet Pincha rius, dat zowel oversten als medebroeders deze kunnen veroorzaken (V.N., 165-166). De overste moet een vader zijn en ook medebroeders schieten wel eens te kort in liefde en vriendschap voor elkander. Probeer er slechts een beproeving van de naastenliefde in te zien, ze te aanvaarden, dan zal ze gepaard gaan met geestelijke vreugde. Volhard in je goede mening, want dat bepaalt

de waarde van je religieuze leven. De sterkte, die dit vereist, is volgens St.-Augustinus : de liefde die alles duldt omwille van de Beminde Bruidegom. Hij is pas wijs, die door vrees niet wordt gebroken, niet hoogmoedig wordt als het goed gaat en niet ten ondergaat als er reden is tot droefheid. (F.N., 125,. 355, 359).

Het boeteleven, dat het kloosterleven is, ('crux religionis'), is van belang om de zelfverloochening te bevorderen en te bestendigen. Volgens de gebruiken der Kruisbroeders - overgenomen uit

de Consuetudines van Citeaux - omvat dat 'kruis der boetvaardigheid* (crux poenitentiae) vier zaken : het gebedsleven (zie verder onder D.), de praktijken van vasten en onthouding, de nachtwake 12 Vgl. Moereels SJ, Ruusbroec en het religieuze leven, Tielt, 1962.


53

verbonden aan het middernachtelijk koorgebed, en de religieuze disciplien13. 2. Discretio, d.i. wijze matiging, die toch geen halfheid duldt.

Hieronder wordt enerzijds verstaan een soort bescheidenheid, maar

ook maathouden in de toepassing van de kloosterdiscipline, b.v. in het vasten. Deze past de Overste naar het voorbeeld van Christus, maar ook de Broeders. Pincharius neemt de leer van St.Augustinus hierin over om zijn houding te bepalen, met name m.b.t. eten en drinken (V.N., 46). Hij leert dat de waarde in deze zaken noch ligt in de onthouding, noch in het gebruik, maar in de gelijkmoedigheid waarmee men iets ontbeert en in de matigheid bij het gebruik. Het is dus goed deze gaven Gods te nuttigen, maar ook is het zeer nuttig zich van sommige spijzen te onthouden, niet omdat ze slecht zouden zijn, maar omdat ze niet noodzakelijk zijn. Pincharius beveelt daarom met St.-Augustinus het vasten aan :

het zuivert de geest, onderwerpt het vlees aan de geest, geeft rouwmoed aan het hart en bevordert de nederigheid. Het drijft de nevels der begeerlijkheid uiteen, dooft de brand der 'libido* en ontsteekt het licht der zuiverheid. Wie vast, houdt niet van onnodige praatjes, beschouwt rijkdom als overbodig, veracht de hoogmoed, betracht nederigheid en leert zichzelf kennen als zwak en broos. (V.N., 65). Daarom is in de Regel gezegd : ,,Houdt uw vlees in toom door vasten en onthouding van spijs en drank, in zover uw gezondheid dit toestaat". Men houde zich voor de maaltijd aan het vastgestelde uur. Wederom volgens de Regel: ,,Buiten het uur van de maaltijd moet niemand iets eten tenzij hij ziek is". Maar ook dan is matigheid geboden, omdat St.-Augustinus

ons leert, dat onze geest, als men zich laat gaan, onmiddellijk de kracht tot bidden verliest (V.N., 74). De vasten moet samengaan met de disciplina regularis, want St.-Augustinus leert, dat gelijk de vasten het vlees beteugelt en de praatzucht, en alle andere vormen van uitwassen in het zedelijk handelen in bedwang houdt, - zo de kloostertucht de vasten moet

versterken en bevestigen. Pincharius volgt de definitie van de ,,Alter Augustinus", Hugo van St. Victor : ,,Kloostertucht is de

regeling en waardige ordening van al onze ledematen in heel ons 13 Uitvoeriger in C. van Dal OSC, De poenitentia religiosa, No.

17.

Crucijerana, NS,

54


doen en laten". Maar Pincharius zegt erbij, dat dat overeenstemt met de Regel, waar staat: ,,In uw gaan, staan, uw houding en al

uw bewegingen mag niets anderen, die het zien, kwetsen, maar

moet altijd zo zijn als het uw heilige staat past" (V.N., 78-80). 3. Ootmoed is het noodzakelijk fundament voor elk goed religieus leven. St.-Augustinus heeft zozeer op deze ootmoed de nadruk

gelegd, dat in de Kerk ,,de eerzucht van de ootmoed" ontstond (Harnack). Het is de religieuze nederigheid, die de gehoorzaamheid bevordert en leidt tot zachtmoedigheid en geduld. Hij brengt tot verloochening van de eigen wil. Daarom zegt Pincharius, dat het voorbeeld voor ons hierin is Jesus Christus, God die mens werd. Hij is niet alleen ons toonbeeld, maar ook genade, want St.Augustinus zegt: ,,Wandel door Christus' nederigheid, om te komen tot Zijn eeuwigheid ; God-Christus is het vaderland waarheen we gaan, Mens-Christus is de weg, die we moeten bewandelen". Deze religieuze nederigheid is de sleutel tot ware wijsheid, naar wat St.-Augustinus schreef : ,,Met hoe meer ootmoed Maria aan Jesus' voeten zat, des te meer begreep zij Hem" (V.N., 258-261). Hoogmoed achtervolgt Pincharius - evenals St.-Augustinus met vastberadenheid. Hij kan deze ondeugd meesterlijk tekenen en

kent de sluwe wijze, waarop hij onze beste levensdaden kan verzieken. Hoogmoed is een verkeerd streven om meer te zijn dan de evenmens ; een houding, waarbij men niet kan verdragen, dat de ander overste is of zelfs zijns gelijke {V.N., 152). Daarom moeten oversten zowel als onderdanen voorzichtig zijn. Voor elk religieus is ootmoed noodzakelijk, juist omdat hij zich toeleggen moet op de volmaaktheid, waarbij men nooit mensenlof mag zoeken. Deze

strijd tegen 'ijdele glorie' moet men blijvend strijden, want op vele manferen, en soms zeer subtiel, weet de hoogmoed de religieus te

belagen. Hij begint misschien met een vleeslijke bekoring; is deze bekoring afgeslagen, dan tracht de hoogmoed onder het mom van deugd de overwinnaar te belagen. Hij valt hem van alle kanten

aan : in kleding, gang, stem, nachtwake, vasten, gebed, ontspanning, lezing, zijn wetenschap, stilzwijgen, zijn gehoorzaamheid

zelfs in zijn nederigheid tracht hoogmoed de zaak te verzieken. Dit staat in de Regel : ,,Elke andere ondeugd werkt in slechte daden, hoogmoed belaagt ook de goede daden om ze te vernietigen"


55

(V.N., 157-159). Afgunst is de dochter van hoogmoed, die voortdurend slechte daden voortbrengt. Daarom herinnert Pincharius

aan St.-Augustinus' raad : doof de moeder uit, dan verdwijnt ook de dochter (V.N., 162). Die hoogmoedig zijn en jaloers, moeten

bedenken hoe 'n groot goed de onderlinge liefde is. Zij maakt het goede van de ander tot het zijne. Door de medebroeders hartelijk lief te hebben, zal die echte eenheid van hart en geest ontstaan, gericht op God, die St.-Augustinus als ideaal van de 'vita commu-

nis' heeft gezien (V.N., 218). 4. Devotio, toewijding aan God. Het woord doet u denken aan godsvrucht bij het gebed ? Als de middeleeuwers over 'devotio' spreken, bedoelen zij het zich overgeven aan en durven rekenen op God, het zich geheel toewijden aan God. Men komt daartoe door de deugden van geloof, hoop en liefde en ze is het doel van de religieuze professie. Men wil geheel van God zijn, met lichaam

en geest, met al zijn vermogens en talenten. Pincharius is ook hierin de volgeling van St.-Augustinus, die in zijn boek ,,Over de Maagdelijkheid" schreef : ,,Een ziel aan God toegewijd ontdoet zich zodanig van zichzelf en zijn gewoonten, dat ze - gesteld dat ze dit zou willen - niet eens meer zou weten hoe deze te hernemen" (V.N., 339). Een andere Kruisbroeder schreef in de I4e eeuw in het ,,Boekje over de volmaaktheid der Kruisbroeders", dat deze algehele toewijding door offervaardigheid moet worden verworven: ,,Slachtoffer uw lichaam door ontbering en arbeid, uw hart door gehoorzaamheid ... niet alleen aan de overste, maar ook aan de goddelijke geboden en raden, en aan de inspraken van de genade". Ook hij bedoelt dan 'devotio' in middeleeuwse zin: ,,Devotie is een blijvend denken aan God, een voortdurend gericht-zijn van onze aandacht om Hem te kennen, een onvermoeide geneigdheid naar Zijn liefde, opdat geen enkele laat ik niet zeggen dag, maar uur, u aantreffe, tenzij in ingespannen oefening of ijver om vooruit te komen, of in de zoetheid van de ervaring of in de vreugde van het bezit". Pincharius kent ook ditzelfde streven naar 'denudatio' d.i. offervaardige zelfverloochening14.

Deze voortdurende gedachte aan God bewerkt naar het woord van St.-Augustinus, dat de mens in zijn vergankelijk lichaam de zuiverheid bewaren kan. Pincharius definieert deze deugd van 14 Clairlieu, XI (1953), p. 71-73.

56


castitas als ,,de deugd, die door het juk van de rede het geweld van de libido beteugelt", zodat ,,ze een zuivere en eerbare levenshouding" meebrengt, en hij ontleent dit aan de geschriften van St.-Augustinus. Van hem komt ook de raad, om in verscheidenheid van werk rust te vinden : nu eens door vasten en onthouding, dan weer door lezing, handenarbeid of gebed. Een der middelen om zuiver te leven is de religieuze soberheid in kleding, ligging en

dekking, want overdaad in deze zou slechts de haard der libido aanwakkeren {V.N., 334-336).

Verschillende gevaren bedreigen hen, die celibatair willen leven, m.a.w. wie geheel in God en voor God wil leven. Vooreerst hoog-

moed, die zelfs een celibatair kan bedriegen ; St.-Augustinus zegt dan ook dat reinheid en nederigheid moeten samengaan. Deze combinatie behaagt zeer aan God, als de nederigheid de maagelijkheid aanbeveelt, en de maagdelijkheid de ootmoed siert (V.N, 343-345).

Een tweede valstrik vormt fatuitas, gebrek aan liefde, gelijk de

parabel bevestigt door te zeggen, dat de dwaze maagden geen olie meebrachten in hun lampen. De derde strik spant tepiditas voor hen, die menen weinig gezondigd te hebben. St.-Augustinus zegt: ,,U moet des te vuriger God beminnen, omdat Hij niet toeliet, dat u in zonde zoudt vallen. Bemin dus niet minder omdat u maar weinig vergeven werd, maar bemin liever veel omdat u veel werd geschonken". De vierde valstrik is de scheiding tussen het hart en zijn bron van heil: de Kruisbroeder moet zich in zijn hart vasthechten aan Hem, Die voor hem werd vastgehecht aan het kruis.

Tenslotte wordt volharding vereist: ,,Volg het Lam, in volharding volbrengend wat ge in uw eerste vurigheid hebt beloofd ; doet wat in uw vermogen ligt, om de maagelijkheid te bewaren, want ge kunt niets doen om ze te doen terugkeren. Ze wordt evenmin hersteld als een gebroken lamp".

C. De levenswet der Kruisbroeders

Dat de Apostelen hun 'professie' ter harte namen blijkt in de organisatie van de eerste christengemeente te Jerusalem. Hun gemeenschapsleven was geheel vrijwillig (Hand. 4, 32-35 ; 5, 4). Deze gemeenschap heeft St.-Augustinus zozeer geboeid, dat hij daarop de zijne heeft gebouwd. Hij nam een levenswet aan, die


57

stoelde op deze Vita apostolica', deze Vita primitivae ecclesiae'. Het was meer dan louter samen-wonen, het was bedoeld als een

echte levensgemeenschap. Hij vatte zelf de levenswet van deze gemeenschap eens samen : ,,De religieus moet vrij zijn van begeerte naar eigendom, zal door arbeid bijdragen in het onderhoud 15 van de communiteit en zijn oversten gehoorzamen" 1. De Armoede16

In bijbelse zin horen gehoorzaamheid en armoede bijeen. De beoefening van de armoede was tijdens het ontstaan van de Orde van het H. Kruis een verschijnsel dat allerwege in de Kerk hernieuwde aandacht kreeg. Men zag er een navolging in van de Arme van Nazareth, die in volmaakte zelfverloochening zijn liefde tot de mensen beleefde. Deze voorliefde voor de humanitas van Christus, welke St.-Bernardus had opgewekt in de middeleeuwse kloosters, heeft ook duidelijk mede de spiritualiteit van Vestis nuptialis bepaald. Maar evenals St.-Bernardus zeker zijn inspiratie vond in de geschriften van St.-Augustinus, zo treft men bij Pincharius ook meerdere citaten aan van de Regelvader, die volgens Fisen de Luikse gouwen sterk beinvloedde. Pincharius was op de de hoogte van de stromingen in Kerk en omgeving, en van de misbruiken die waren ingeslopen in de beleving van de armoede. Dit blijkt uit de beschrijving ervan in zijn V.N.17. Het is belangrijk te weten, dat hij zijn princiepen tot het onderhouden van de religieuze armoede ontleent aan de Regel van St.-Augustinus : ,,Hoe duidelijk waarschuwt O.H.V. Aug. ons in de Regel, volgens welke wij ons aan God toewijdden: ,,die in de wereld niets bezaten, moeten in het klooster niet zoeken wat ze daarbuiten niet konden hebben, en ze moeten zich ook niet gelukkig achten omdat ze voedsel en kleding vonden, die ze buiten niet konden vinden ; ook moeten ze zich niet verhoovaardigen omdat ze nu met mensen omgaan, die ze buiten niet durfden benaderen, maar ze moeten hun hart tot God omhoog heffen en de wereldse ijdelheden niet zoeken' (F.N., 118). 15 Cit: De opere ?nonachorum, Migne, PL, 40, 16 Vgl. Moereels, a.w., p. 428.

17 C. van Dal OSC, St Bernaardus' invloed,

165-80.

564; Moereels, a.w.,

Citeaux i. d. Ned.,

8

251-52.

(1957),

58


De ware rijkdom en de ware vreugde komt tenslotte voort uit het bezit van God. Echte rijkdom zijn de deugden die ze beoefenen en de mens verrijken, gelijk St.-Augustinus leert: ,,Een goed geweten, rechtvaardigheid, barmhartigheid, zuiverheid en soberheid, - wie hiervan overvloed bezit, is echt rijk, ook al komt hij naakt uit een schipbreuk te voorschijn" (V.N., 122). In deze echte goede dingen bestaat de ware vreugde, volgens St.-Augustinus : ,,Dit is echte en enige vreugde, die niet van het schepsel maar van God verkregen wordt; hiermee vergeleken is alle plezier verdriet, alle zoetheid pijn, alle heerlijks bitter, alle pracht weerzinwekkend, en al wat kan veraangenamen lastig" (V.N., 395).

Niet alleen de Regel en andere geschriften van St.-Augustinus houdt Pincharius zijn lezers voor, maar ook het levensgedrag van deze bisschop. Hij heeft er Possidius' Vita op nageslagen : ,,over onze Vader Wetgever, dat zijn kleding en schoeisel noch te slordig noch te fijn waren, en dat hij wilde, dat deze manier van doen door zijn volgelingen werd geobserveerd. Vandaar dat hij ook in zijn Regel schrijft: ,,Uw kleren en uw schoeisel moeten, aan wie het nodig hebben, worden verstrekt door hem, die daarvoor is aangesteld, als hij er hem om vraagt". En elders : ,,Uw kleren moeten, naar het oordeel van de overste, worden gewassen, ofwel

door u zelf ofwel door een wasbaas, opdat een overmatige begeerte naar een zuiver kleed geen smetten werpe op het inwendig kleed der ziel".

De Kruisbroeder moet ook boetvaardigheid betrachten in de

kwaliteit en het gebruik van zijn bed ; in navolging van de Godmens, die op het kruis zo bitter-hard moest rusten. Waarover St.Augustinus zo mooi zei: ,,Dat bed liet Christus na aan zijn leerlingen ; al wie dus met Hem rusten wil in de hemel, moet nu op dat

bed zich uitstrekken : hij moet sterven op zijn kruis van boetvaar digheid, wil hij eenmaal zijn Leider in de vreugde aanschouwen".

Met dit crux poenitentiae bedoelt Pincharius het kloosterleven van

de Kruisbroeders, zoals dat in Regel en Constituties nader wordt omschreven. ,,De zeer prijzenswaardige religiositeit van onze vaderen schrijft met ernstige zorg in de Constituties der Orde, voor dat him volgelingen in hun ligging en kleding de eenvoud, de strengheid en de ootmoed zullen betrachten. Deze moeten op passende


59

tijd en plaats - zo vaak dit nodig is - door hen zelf, of door de wasbazen worden gereinigd, maar volgens het oordeel van de overste. Het is immers onze professie geen behagen of begeerte naar kleren te hebben maar in levensgedrag. En de Kruisbroeder zal de Regel overtreden en doen behagen scheppen in goed gedrag, wanneer hij kostbare, schone, zachte, ijdele, exotische wereldse en overvloedige zaken ambieert, die de haard der libido aanwakkeren" (F.N., 85-91; 337-338). 2. De broederliefde

Volgens St.-Augustinus is broederliefde : de mensen liefhebben omdat ze rechtvaardigen zijn, of opdat ze het zouden worden. Hij gaat bij al zijn beschouwingen over de broederliefde uit van het geloofsgegeven, dat alle christenen een lichaam vormen, waarvan

Christus het Hoofd is.

Ook Pincharius ziet de Kerk, en in vergelijkende mate ook de Orde en de communiteit, als een eenheid van verlosten met Christus als Middelaar van alle genade en alle glorie. Met Christus als enig-mogelijke Verlosser en Hoofd. In de ziel van elke verloste woont - naar het woord van de Regel - ,,de heilige Geest, Wiens tempels wij zijn geworden". Dit is ook de diepste reden voor onze

eenheid en liefde tot elkander (V.N., 213). ,,Tenslotte is het voornaamste bewijs voor de aanwezigheid der goddelijke liefde in de ziel, dat deze niet alleen aan de overste als aan Christus' plaatsbekleder of aan de oudere confraters de vereiste liefde betoont, maar ook aan gelijken en minderen. En dit terecht,

omdat ze niet alleen Christus' ledematen zijn oftewel onze broeders, maar ook evenzeer diens plaatsvervangers en eeuwige dienaren. Wie hen dus eert, eert God, - wie hen veracht, veracht God" (V.N., 230-231). Deze broederliefde steunt dus niet op een soort 'good-will' of humaniteit, maar op bovennatuurlijke grondslag. ,,Niet alleen de broederschap naar het vlees, maar vooral die naar de geest, wekt op tot onderlinge liefde : dezelfde genade van de H. Geest, dezelfde roeping tot communiteit en orde. Dat zegt O.H.V.Aug. : ,,We

zijn alien broeders, omdat we alien mensen zijn ; hoeveel meer echter omdat we christenen zijn. Omdat ge mens zijt, is een onze vader, nl. Adam, en ene onze moeder, nl. Eva ; omdat ge echter

60


christen 2ijt, ja Christus' broeder, is uw ene Vader God en uw ene moeder de H. Kerk". Men moet echter 2elf beginnen te beminnen, want: ,,het draagt 2eer veel bij tot de liefde, dat ge 2elf begint te beminnen, naar dit woord van O.H.V.Augustinus : ,,Er bestaat geen grotere uitnodiging tot liefde, dan 2elf voorkomend te 2ijn door te beminnen" (V.N., 239).

De2e broederliefde moet als graadmeter hebben, dat men de naaste bemint gelijk 2ich2elf. ,,Maar ge bemint uw naaste niet gelijk u zelf", aldus O.H.V.Aug., ,,als ge hem niet brengt tot het goede waarnaar ge 2elf streeft. Want wie 2ijn naaste liefheeft, moet hem liefhebben omdat hij heilig is, of opdat hij het 2ou worden ; 20 immers bemint men 2ijn naaste gelijk 2ich2elf 2onder enig gevaar". Luisteren we daarom naar het gulden woord, dat O.H.Vader tot de Heer sprak: ,,Heer, 2ajig is hij die U bemint, en 2ijn vriend in U, en 2ijn vijand omwille van U". Er is wel niets verba2ingwekkenders in Gods geboden, dan dat we bevolen worden on2e vijanden te beminnen. ,,Luistert 2onen naar O.H.V.Aug., die ons tot liefde voor de vijanden aanspoort: Ik spoor u aan tot liefde voor uw vijanden daar ik geen beter middel ken om de wonden door de 2onde geslagen, te helen". En hij 2egt op een andere plaats : ,,Het is een heerlijke goedheid ook 2ijn vijand lief te hebben en hem, die u een kwaad hart toedraagt en als hij kan

kwaad berokkent, steeds een goed hart toe te dragen en 20 mogelijk goed te doen". En St.-Augustinus 2egt verder nog: ,,Wie 2ijn vijanden bemint, zal Gods vriend zijn". En niet alleen 2ijn vriend, maar zelfs 2oon van de Allerhoogste, gelijk hij elders 2egt: ,,Hoeveel genade we ook verwierven, uit ons 2elf 2ijn we onwaardige dienaren; door de liefde tot on2e vijanden worden we kinderen Gods1' (V.N., 242-250).

De liefde tot God gaat nood2akelijk verge2eld van de Vreze des Keren die door Augustinus wordt gedefinieerd : ,,Vre2e is de geestelijke vlucht van het kwaad, om niet te verlie2en wat de mens bemint" en daarom kan hij elders Ie2en : ,,Vre2e is liefde die vlucht wat haar weerstreeft". De2e vre2e kan slafelijk 2ijn ,,als iemand de zonde vlucht uit schrik voor de hel", gelijk St.-Augustinus 2egt, ,,en de2e vrees gaat niet verge2eld van liefde. Want als men het goede doet uit schrik voor straf en niet uit liefde voor de deugd, dan geschiedt het goede niet op de juiste wiJ2e en komt niet voort

van de REG. ICANUNNIKEN van de ORDE van het H. KRUIS

61

uit een goed hart wat goed schijnt te worden gedaan. Men zou dan liever het goede nalaten, als men dat ongestraft kon doen". De goede daad moet derhalve voortkomen uit een goed hart, dat God oprecht bemint (V.N., 269-273) 18.

Oprechte liefde is tenslotte - volgens de Regel - ook vergevingsgezind. De dagelijkse Eucharistieviering brengt deze gedachte vanzelf naar voren, daar Christus dit verband legde tussen Offer en broedermin. Maar waar mensen zijn, zijn menselijke feilen en wrijvingen. Mocht er zoiets zijn geweest, dan moet men eerst zijn broeder van harte vergeven. ,,Indien hij niet thuis is, ga, niet aan zijn voeten, maar in de ootmoed van uw hart u neerwerpen voor

het Aanschijn van de Heer, aan Wie ge offeren zult. Is hij wel thuis, roep hem dan terug tot broedermin door hem vergeving te vragen, indien gij hem beledigd hebt, ofwel als hij u beledigd heeft, door hem de rancune van uw hart kwijt te schelden. Want er zijn vele soorten aalmoezen, die ons helpen om vergeving van

onze zonden te verkrijgen, maar niets helpt daartoe zozeer als dat wij anderen van harte hun schuld vergeven" (F.N., 378 ; 409) 19. 3. Gehoorzaamheid

Gehoorzaamheid is heilig en heilzaam en daartoe nodigt StAugustinus ons uit: ,,Mijn allerliefste broeders, hebt aandacht voor en weest bereid tot gehoorzaamheid aan Gods geboden, uw oren steeds open om Hem te horen, uw stem tot spreken bereid, uw voeten haastig om te gaan, uw handen gereed om zonder treuzelen zijn werk te doen, met vreugde in 't hart, een glimlach op het gelaat en om de mond, en met ogen die glanzen van heiligheid. Niet echter uit slaafse vrees of angst, maar gedreven door de liefde, wil ik u de heilige gehoorzaamheid zien beleven. Als we gehoorzaam zijn, zullen we nooit te kort schieten" (V.N., 98). Deze gehoorzaamheid moet men ook tonen ten overstaan van

de overste, die hier op aarde Gods plaats bekleedt. Dat leert ons de Regel waarop wij onze professie deden : ,,Uw overste moet ge gehoorzamen als een vader, omdat hij onder u Gods plaats be kleedt". Men moet daarbij er niet op uit zijn de overste te laten bevelen wat men gaarne heeft, want dat is zeer onvolmaakte ge18 Cit: Confess. IV, De Trin. XIV, Contra Pelagium II. 19 Cit: Enchiridion de fide, spe et charitate.

62


hoorzaamheid. St.-Augustinus zegt zo schoon : ,,Uw beste dienaar is die niet meer er op uit is van u te horen wat hij zelf wil, maar liever te willen wat hij van u hoort". Het is niet erg dat dan iets lichters wordt opgedragen, want ,,In het paradijs was de gehoorzaamheid juist des te groter, naarmate hetgeen bevolen werd helemaal niet moeilijk was". Het omgekeerde zal dus ook waar zijn (V.N., 104-105) 20.

Door onze professie ging onze persoonlijkheid geheel op in de gemeenschap-met-Christus. Door deze heenkeer naar God stelden we ons in de juiste en enig-mogelijke houding ten overstaan van God, en God werd geheel ons eigendom en bezit. Daarom is gehoorzaamheid ook, zoals onze Wetgever St.-Augustinus vaststelt, een soort diefstal ten overstaan van God. ,,Niet alleen door slechte wil, maar ook door heerszucht wordt iemand slecht, omdat hier-

door aan een begeerte van de slechte wil wordt voldaan". En nog duidelijker op een andere plaats : ,,Als de wil zich met verlaten van het hogere keert naar het lagere, wordt hij slechter, niet zozeer omdat de zaak, waarheen hij zich wendt, slecht is of diefstal, maar de ommekeer is zelf slecht en diefstal". God wil de juiste houding van de geest en het hart, en daarom is elke ongeregeldheid der ziel zichzelf tot straf. Dit wreekt zich onmiddellijk in het geestelijk leven, want ,,een gebed van de gehoorzame wordt sneller verhoord dan tienduizend verzuchtingen van de ongehoorzame", leert St.Augustinus 21. Murmur, gemopper, is daarom een der ernstige kwalen in een religieuze levenshouding : ,,Onder andere fouten moet de religieus zich vooral wachten voor gemopper en dit liefst geheel buiten het klooster houden. Hij zal, uit soms lichte reden, als iets slecht uitkomt, iets wat tegenloopt of moeilijk is, niet aanstonds mopperen. Dit wordt door God soms streng gestraft naar St.Augustinus getuigt: ,,Nergens heeft het joodse volk meer in ge-

zondigd, dan dat het tegen God morde". De Kruisbroeder moet dus leren niet te morren, al weet hij ook niet waarom hij iets moet

verduren ; alleen al hierom weet hij terecht te moeten lijden, omdat hij geoordeeld wordt door God, Wiens oordeel steeds rechtvaardig is. Bovendien waarschuwt O.H.V.Augustinus in zijn Regel her20 Cit: Confess. X, De Civitate Dei, LV.

21 Cit : De Trin. XIII, De Civ. Dei VII, Confess. I, De opere monachorum.


63

haaldelijk tegen mopperen als bedreiging van de goede kloostergeest22.

D. De levenswijze der gemeenschap Sedert de dagen van Pachomius wordt in de kloosters volgens

een bepaalde, vaste dagorde geleefd. Naast tijden voor het gebed, waren tijden vastgesteld voor de lezing, voor de arbeid en voor het apostolaat. St.-Augustinus neemt dit over, om de rustige gang in

het kloosterleven te bewaren en het leven met God te bevorderen.

Daarom omvat het een evenwichtige combinatie van beschouwing en actie23.

1.

Het gebedsleven Het gebedsleven

heeft

in elk kloosterleven

de voornaamste

plaats, nog meer dus in dat van de reguliere kanunniken, biddersvan-beroep. Zij hebben als voornaamste taak namens de H. Kerk het gebed der gemeenschap te verzorgen in de liturgische diensten. Het kan dan ook niet verwonderen, dat Pincharius zoveel over het

gebedsleven heeft geschreven. Wat hierbij echter opvalt is, dat hij hiervoor zoveel steun zoekt in de Regel. Hoewel hetgeen de Regel erover zegt vrij summier is, bevat het toch zozeer de hoofdzaken, dat Pincharius er zich goeddeels toe mocht beperken. De noodzaak van het gebed wordt meer verondersteld dan be-

toogd. Evenals Christus zegt ook Augustinus, dat we altijd moeten bidden, maar vooral als communiteit op de daartoe vastgestelde

uren en (ge)tijden. Het Getijdengebed of koorgebed is voor de reguliere kanunnik primair ; maar ook buiten deze gestelde uren moet in de gebedsruimte een zodanige rust heersen, dat men er gemakkelijk God

persoonlijk kan ontmoeten. Hoewel de Regel dit uitdrukkelijk zegt, is Pincharius toch van mening, dat de afzondering der kloos-

tercel eigenlijk de geeigende plaats is voor meditatie en privaat gebed. Hij schijnt hierin voort te bouwen op een traditie der Orde, op een zucht tot afzondering, waarover in de oudste 'Exordia'

22 V.N., p. 304-05 cit: In Joann. Evangelium. 23 De opere monachorum, Migne, PL, 40, 566.

64


geschreven is en waar de Kruisbroeders 'eremi cultores7 worden genoemd en dit als een kenmerk der nieuwe stichting naar voren wordt gebracht (V.N., 48).

Het altijd-bidden moet volgens Pincharius allereerst worden bereikt door dikwijls te bidden. Als hij in zijn derde boek van V.N. schrijft over het cultiveren van de solitudo, werpt hij de kwestie op : ,,Kan de mens met zoveel zorgen en werkzaamheden, door zoveel bezigheden in zijn aandacht verstrooid, wel bidden zonder onderbreking ? Luistert naar de troostende woorden van O.H.V. Augustinus, die zegt: ,,Zonder onderbreking bidden ? Kunnen we dan zonder onderbreking knielen, of ons lichaam plat ter aarde werpen, of onze handen ten hemel heffen ? Dat kunnen we immers niet ! Maar er bestaat een inwendig gebed zonder onder breking. Dat is een verlangen : wat ge ook doet, als ge verlangt

bidt ge zonder ophouden. Wilt ge uw gebed niet onderbreken, houd dan niet op te verlangen : uw voortdurend verlangen is voor u een voortdurend bidden en roepen". Dit moet gepaard gaan met een voortdurend goed leven, want: ,,De heilige houdt nooit op te bidden tenzij hij ophoudt een heilige te zijn ; wie steeds goed doet, bidt steeds" (V.N., 384-385).

Zo wordt het leven van de Kruisbroeder een voortdurend ,,loven van God". Het is opmerkenswaard, dat Pincharius ook hierin aansluit bij de oudste oorsprongsverhalen der Orde. Die geven aan, dat het voornaamste doel is 'Crucem laudare', God loven om de Verlossing : het Kruis loven, dat symbool en werktuig is van de Verlossing, waarop alle genade en glorie werden verdiend en waardoor alle vruchten der Verlossing op ons worden toegepast. In Deo laudabimur tota die' (Ps. 43), St.-Augustinus verklaart dat zo: ,,Van wie kan men zeggen, dat hij de gehele dag God looft ? Ik zal u een middel aan de hand doen waardoor ge God de ganse dag kunt loven, als ge wilt. Wat ge ook doet, doe het goed en ge looft God. Als ge hymnen zingt, looft ge, want wat doet uw stem anders dan uw hart ? Ge houdt op hymnen te zingen en gaat uit de kerk om u te verkwikken : bedrink u niet en ge looft God. Ge gaat handel drijven, doe het eerlijk en ge looft God. Ge gaat een akker bebouwen, verzet de grensstenen niet en ge looft God. Door de onschuld uwer daden bereidt ge uw ziel om de

ganse dag God te loven".


65

Was de 'instantia in frequentando' de eerste eis voor het gebedsleven, bij het Getijdengebed worden verder de 'intentio in cogitando' en de 'maturitas in pronuntiando' vereist. Want de Regel zegt, dat wat de mond uitspreekt moet voortkomen uit de intentie van het hart, zodat de goede mening primair is. Bovendien moet men tijdens het Koorgebed geen eigen luimen of nukken volgen, maar zich houden aan wat voorgeschreven is. Doch het Getijdengebed is een plicht van de Kruisbroeder als regulier kanunnik, voorge schreven door de Regel, waarop hij professie doet in een 'Ordo canonicus Sti Augustini' en de uren hiervoor worden nader vastgesteld door de Statuten en Gebruiken van zijn Orde. De sobere vaststelling van deze nuchtere feiten toont een bewustzijn van

kanonikaat, dat geregeld is door de aansluiting bij de augustijnse spiritualiteit. ,,Hoe veelvuldiger hij bidden moet, des te heiliger moet hij 't doen" {V.N., 48-50).

Daarom is volharding in zijn staat, 'stabilitas in ordine', ook onmisbaar. ,,Velen", aldus O.H.V.Augustinus, ,,verflauwen in het

gebed. Bij de nieuwigheid hunner 'bekering* bidden ze wel korte tijd met vuur, maar later al flauwer, nog later koud, en tenslotte zeer nalatig. Zij schijnen zeker van zichzelf, alsof ze menen daar

nog iets mee uit te richten of nog enige voldoening te geven door

dit soort nalatige en kille gebeden. Maar ze vergissen zich zeer. Ze kunnen zo geen verdienste hebben voor God (voor Wie elk hart een open boek is en elke wil luid sprekend), doch ze moeten veeleer leren, dat ze zodoende straf verdienen". Daarom moeten inwendige aandacht en toewijding het uiterlijke vergezellen en

daaraan hun eigenlijke waarde verlenen. Want St.-Augustinus zegt: ,,Wat baat lawaai van lippen als het hart stom is ? Wat het verschil is tussen de huid van het dier en het dier zelf, dat is het verschil tussen de stemklank bij het gebed en de toewijding van het hart" (V.N. 51-52).

De nachtwake zit als noodzakelijke versterving verbonden aan het middernachtelijk Koorgebed. Zelfs een jarenlange onderhouding van deze austeriteit der Orde doet de menselijke natuur niet gewennen aan deze onderbreking van de slaap. Daarom is het

gevaar, dat men zich door schijnredenen van deze last bevrijdt, niet geheel denkbeeldig. Alleen een voortdurende, zuivere gerichtheid op het doel van het kloosterleven zal de religieus met liefde

66


dit kruis doen dragen, want niet de slapers verwerven het Rijk der Hemelen noch de nietsnutten. ,,Want", gelijk O.H.V.Augustinus

zegt, ,,dergelijke mensen beelden zich maar steeds in, dat ze door een geest van wijze gematigdheid worden geleid en zeggen : als ge maar altijd aan het lezen en studeren bent, dan wordt het u licht duister voor de ogen ; als ge maar steeds tranen stort, dan verliest ge ook uw ogen ; als ge in lange nachtwaken psalmen zingt, wordt ge niet goed in het hoofd. Maar als ge dan zo bang zijt u voor dagelijkse arbeid in te spannen, wanneer zult ge dan met uw geestelijk werk beginnen ?" (V.N., 63-64). Zijn grote waardering voor Vader Augustinus spreekt Pincharius

tenslotte uit in een pericope over de kracht van het gebed. Hierbij moeten we luisteren naar O.H.V. Augustinus, die hierover zo prachtig - zoals trouwens over vele zaken - aldus spreekt: ,,Het

gebed is een toevlucht voor de heilige ziel, een troost voor de goede engel, een vonnis voor de duivel, een aangename offerande voor God en voor de kloosterstaat geheel lof, volmaakte glorie, zekere hoop en volslagen gezondheid" (V.N., 364). ,,Want het gebed" - het zijn woorden van dezelfde - ,,dringt, als het zuiver

en rein is, de wolken door en zal niet onverrichterzake terugkeren".

2. Studie en overuseging der H. Schrift en van de Passie Onzes Heren

De afzondering, waarin de Kruisbroeder leeft, is bedoeld ter bevordering van de ingetogenheid, noodzakelijk voor het kanonikale gebedsleven. Daarom ook wordt ze vervuld van studie en lezing, de 'lectio divina\ uit eeuwenlange traditie. Sint-Augustinus was al voor hij zijn kloosterleven begon een man van studie en wetenschap, en hoewel misschien de koers van zijn interesse na zijn 'bekering' wat gewijzigd is, is toch zijn natuur-

lijke aanleg gebleven en aanleiding geworden voor een belangrijke plaats op zijn dagorde voor studie en overpeinzing. Deze studie zullen we niet met onze rationalistische maatstaven moeten meten ;

in de christelijke oudheid en middeleeuwen was er de hechte basis van het geloof, en bestond de studie meer uit schouwing dan uit redenering, omvatte niet alleen het verstand, maar ook de wil en het hart, m.a.w. de ganse menselijke persoonlijkheid. Men zocht de


67

studie niet om zichzelf, noch om het redelijk genot of de wetenschappelijke voldoening, maar de studie werd slechts gezien als een middel om zijn levensdoel - God - te bereiken (V N 317332).

Ook Pincharius heeft als middeleeuwer de studie zo gezien. Hij wijst op het voorschrift der Ordestatuten : bij dag, bij nacht, thuis en buiten, waar de Kruisbroeder ook verkeert, hij moet steeds (geestelijk) bezig zijn met de studie der H. Schrift en de meditatie, om wat hij met zijn geest verwierf, ook metterdaad te kunnen

beleven. Daarom vraagt hij aandacht voor twee zaken : vooreerst een onvermoeide studie van de heilige boeken. Niets immers is

beter om de ingeboren neiging tot de zonde te beteugelen en lichaam en geest rein te bewaren. De manier waarop de Kruis

broeder deze studie zal verrichten, de bedoeling welke daarbij moet voorzitten, leren we van St.-Bernardus : studeren om ware wijsheid te vergaren, zelf te worden gesticht en anderen te kunnen helpen

bij hun opgang naar God. Kennis wordt dus nagestreefd om goed te kunnen handelen. Wie zo de H. Schrift benadert, vindt daarin vele geneugten ; in plaats van de naakte historie verkwikt hem de daaronder verborgen allegorie. Want de H. Schrift werd onder ingeving van de H. Geest geschreven en leert sommige zaken helder en klaar, andere op meer duistere wijze. Ze is als een vruchtbare hof, die sommige dingen voortbrengt die men zo kan eten, maar ook andere die hun stugheid pas verliezen door ze boven het vuur te koken. Hoe meer men echter door ijverige studie uit deze rijke bron leert putten, des te meer smaak zal men er in krijgen. Want men zal niets beters vinden, niets met meer begeerte opnemen, niets zal zozeer de geest wegroepen van de liefde voor de

wereld, niets zozeer de geest sterken tegen de bekoringen, niets zozeer de mens opwekken en steunen bij alle werk, voor alle goede daad, als een frequente studie der H. Schrift. St-Augustinus spoort ons aan dagelijks deze studie te beoefenen, waar hij in de Regel schrijft: ,,Iedere dag moet men de boeken vragen op het daarvoor bepaalde uur". Onze zeer vrome en studie-

lustige voorgangers legden deze Regel nader uit en bepaalden, dat

de Kruisbroeders slechts theologische boeken zouden lezen ; maar andere over de Artes liberales en de Philosophie (waarin dwazen hun hoogste goed zien) hebben ze bijna verboden, tenzij om ze

68


nu en dan even in te zien, en er iets uit te putten wat dienstig kan zijn voor de gewijde studies.

De wetenschap moet de Kruisbroeder niet hoogmoedig doen worden, maar een trede zijn voor zijn opgang naar God ; daarom

moet vermeerdering van kennis gepaard gaan met groei van nede-

righeid en liefde. Want ware of goddelijke wijsheid bestaat in drie zaken :

in ware kennis van God, omdat volgens O.H.V.

Augustinus ,,Iemand ongelukkig is, als hij alles weet, maar God niet kent". Vervolgens in het onderhouden van Gods geboden, want volgens dezelfde H. Vader is het ,,ware wijsheid niet Gods

woord kennen, maar volgens Gods woord leven". Tenslotte bestaat de wijsheid in liefde tot de naaste, want volgens dezelfde Vader

Augustinus, ,,onderhoudt men wat schuilgaat in- en blijkt uit Gods woord, als men de liefde onderhoudt in zijn gedragingen" 24. De Kruisbroeder zal gaarne zijn studie wijden aan en zijn overweging doen over de Passie van Onze Heer. Dat is zijn plicht als

christen, maar vooral als 'crucifer', omdat hij zo de stigmata of 'wapenen Christi' op zijn habijt en in zijn naam draagt. Luisteren we naar O.H.V.Aug. die zegt: ,,Ge draagt zijn naam van christen

tevergeefs, als ge Christus niet navolgt: wat baat het u genoemd te worden wat ge niet zijt ? Maar als ge gaarne christen zijt, handel dan als een christen en neem met recht de naam van christen

aan". ,,Wilt ge dus Kruisbroeder zijn, heb dan genoeg aan wat des

Kruises is", besluit Pincharius. Uit de meditatiepunten die in enkele bladzijden volgen, blijkt, dat hij de Schrift en commentaren erop van de kerkvaders ijverig heeft nagespeurd. Pincharius komt tot de conclusie, dat de Gekruisigde Christus een model is voor alle deugden, een bron van troost en bemoediging, en dat Christus hier de Middelaar is van alle genade en glorie. Dit is een telkens

bij Augustinus terugkerende gedachte en het verwondert dan ook niet, dat de leerling hem aanhaalt. Zo uit het 'Liber de Virginitate' : ,,Ziet naar de wonden van Wie daar hangt, naar het Bloed van die Stervende, naar de losprijs van die Verlosser, naar de littekenen van de Verrezene. Hij neigt het hoofd voor de kus ;

zijn Hart is geopend om te beminnen, zijn armen wijd uitgespreid om te omhelzen, geheel zijn lichaam overgeleverd om te verlossen. Overdenkt wat dit zeggen wil en overweeg dit in uw hart, opdat 24 Vgl. Dr. A. van de Pasch, Constitutes ... 1248, p. 92.


69

Hij geheel in dat hart worde verankerd, die geheel voor u werd

vastgenageld op het Kruis" (V.N., 332).

Deze studie en overweging van Christus' Lijden brengt Pincharius tot een bepaalde ascetische houding, die men gevoeglijk kruisascese kan noemen. Doch hoe verheven dit kruisdragen-metChristus ook zij, het is slechts een middel om Zijn leerling en vriend te zijn. Deze vriendschap brengt hem tot een kruis-mystiek, welke reeds hier zijn leven vullen kan van liefde en vreugde in de H. Geest, en hem een voorsmaak is van de aanschouwing van de Verrezen Heer in de glorie van de Vader. 3. Apostolaat

Toen in het begin der 13e eeuw de eerste vijf Kruisbroeders zich in de eenzaamheid terugtrokken, hebben ze ongetwijfeld het vita apostolica streng doorgevoerd. 'Naakt de Naakte Christus volgen' was het ideaal. Vandaar dat Pincharius nog spreekt van 'denudatio, en Funk schrijft over 'de letterlijke navolging van de armoede van Jesus'. Jacob van Vitry noemt het Vita apostolica' of ook wel Vita primitivae ecclesiae'. Toch mogen we daarmee de uitoefening van apostolaat in een of andere moderne zin zeker niet geheel uitsluiten 25.

Pincharius wil de Kruisbroeders graag binnen de kloostermuren houden. Wie zonder dat hij uit naastenliefde, gehoorzaamheid of noodzaak handelt, het munster verlaat, stelt zich bloot aan velerlei gevaren en zal tot allerlei verkeerds komen. Hij haalt daarbij een

middeleeuws gezegde aan : gelijk de vis buiten het water spoedig sterft, verdwijnt de religieuze geest snel buiten de solitudo. Maar hij veronderstelt daarbij toch ook, dat gehoorzaamheid en liefde kunnen roepen tot arbeid buiten de muren. Hij vereist voor het apostolaat der prediking en sacramentenbediening een uitzonderlijke reinheid van zeden. Een volkomen 'denudatio' wordt vereist, wil men Gods woord aan anderen kunnen preken. Hierbij sluit hij duidelijk aan bij een meer dan een eeuw oude ordestraditie, bij de Wanderprediger en Jacob van Vitry, die juist de ambulante predi25 Ramaekers heeft op de 'dubbele inhoud' van het begrip Vita apostolica' gewezen. Pincharius ziet in de viering der 'divina officia' ook een vorm van apostolaat ('ad excitandam populi devotionem'), hoewel hij ze duidelijk als de eerste taak der reg. kanunniken beschouwde. Vgl. Ph. Funk, Jacob von Vitry, Leben und Werke, Leipzig-Berlin, 1909 en Mens, a.w.

70


king met uiterst-gestrenge onthechting combineerden. Deze praktijk werd vooral ook tegen de Albigenzen toegepast (Fulco, Dominicus) (V.N., 405). Echter ook de bediening der Sacramenten wordt duidelijk verondersteld. Reine levenswandel is vereist voor alle religieuzen, daar hun leven een Spiegel is voor de leken ; maar vooral toch voor de priesters, die krachtens hun ambt moeten zuiveren door de bediening van Doopsel en Bieoht. Vooral de Biecht zal wel veelvuldig bediend zijn in de kloosterkerken ; het Doopsel op enkele plaatsen, die tevens parochiekerken waren, of vanuit het klooster bediend werden (Franse huizen, Beyenburg) (V.N., 412). De voornaamste vorm van apostolaat beoefenden de Kruisbroe-

ders in hun welverzorgde liturgische diensten. Daartoe waren zij geroepen en door de Kerk afgevaardigd en deze beoefenden ze als een vorm van zielzorg. Want hun streven was er op gericht, om het gelovige volk tot grotere toewijding aan God te brengen. Ze werden vaak aangezocht voor deze taak door de adel en de gilden in de steden. Niet in het minst oefenden ze een uiterst praktisch apostolaat uit door te voorzien in de noden van armen, reizigers en pelgrims, die in hun gastenverblijven voedsel en onderdak vonden, als de stadspoort gesloten was. Tijdens de 'pestilencie' was er overigens werkelijke noodzaak uit liefde om buiten de muren te werken, om de pestlijders geestelijk en lichamelijk bij te staan (F.N., 366). C. van Dal, OSC.

SANCTA HELENA, NOBILISSIMA FEMINA

Bei einem Besuoh in der Stadt Colchester in England wurden wir

aufs Neue und ernstlich der Verehrung der heiligen Helena, der Mutter des Kaisers Konstantin (Constantinus), gegeniiber gestellt.

Schon friiher interessierten wir uns fur das Leben Konstantins und seiner Mutter Helena. Weil in den letzten Jahren in historischen

Zeitschriften mehrmals iiber die Heilige Helena und ihren Sohn geschrieben wurde, ware es nach unserer Meinung empfehlenswert,

die Ergebnisse dieser Studien zu veroffentlichen. Zur Zeit sind in England mehr als 130 Kirchen der heiligen Kaiserin Helena, der Mutter Konstantins des Grossen, geweiht.

Daraus ergibt sich, dass die heilige Kaiserin in diesem Land friiher eine allgemeine Verehrung genoss \ In der Stadt York befinden sich heutzutage noch drei Kirchen, die ihr geweiht wurden. Vor allem aber wurde die heilige Helena in der Stadt Colchester verehrt. Heute noch bringen die Einwohner dieser altromischen und mittelalterlichen Stadt eine fur jeden wahrnehmbare Achtung ihr

entgegen. Mitten in der Stadt prangt oben auf dem Gipfel des Stadthausturmes, 50 Meter hoch, ihre bronzene Statue. Ihr Gesicht ist zum ,,Heiligen Land" gewandt; mit ihrer rechten Hand halt sie ein grosses Kreuz fest, das ein Meter iiber ihrer Kopf hinausragt.

Einige Biichlein, die fur die Besucher der Stadt herausgegeben

wurden, erzahlen, dass die Verehrung und die Achtung fur die heilige Helena so gross ist, weil sie die Patronin der Stadt 1 Helena wurde in alien Landern Europas vererht, aber nicht in demselben Masse wie in England, s. J. Maurice, Sainte HeUne, I!art et les saints, 28, Paris, 1930.

72

SANCTA HELENA, NOBILISSTMA FEMINA

Colchester darstellt2. Im Stadthaus befindet sich nog ein grosses Fenster mit der Darstellung der heiligen Helena. Es gibt in der

Stadt zwei Strassen, die nach ihr benannt wurden : ,,St. Helena Road", und paralell hierzu ,,Constantine Road", und ,,St. Helen' Lane".

In dieser zweiten Strasse steht eine sehr alte Kapelle, die der heiligen Helena geweiht wurde 3. Die ,,High Street" lauft von Osten nach Westen und teilt die Altstadt ungefahr in zwei Bezirke ein. An der Westseite lauft die Strasse in eine T-Kreuzung aus. Nach links kommt man in die

,,Head Street" und nach rechts in die ,,North Hill". Dieser Strasserplan soil eine Erinnerung an das Kreuz Christi sein, dass die heilige Helena in Jerusalem zuriickgefunden haben soil und welches sie auf dem Turm in ihren Handen halt. Im Mittelalter gab es noch in der Stadt Colchester eine ,,Guild of H. Helen". Diese Bruderschaft war mit ,,the hospital of the Holy Cross" verbunden. Dieses Spital wurde damals von den Kreuzherren betreut.

Das Stadtwappen riihrt noch mehr die alte Geschichte der Kreuzauffindung der heiligen Helena auf : Ein rotes Schild mit einem griinen, griechischen Kreuz". Das Kreuz ist griin, weil es immer

lebendig ist. Drei Nagel stecken zur Halfte in dem Kreuz, einer durch den Fuss des Kreuzes, die anderen zwei durch die Querbalken. Ausser dem Kreuz Christi, soil Helena drei Nagel des Kreuzes gefunden haben. Sie liess aus einem Nagel ein Pferdegebiss machen, den anderen in ein Stirnband fassen und sandte beide dem Sohn, der alles iibernahm. Einen Nagel liess sie in der H. Grabkirche zu Jerusalem. Diese Kirche hatte Kaiser Konstantin iiber das Grab Christi bauen lassen. Das ist sicher. Wir kommen noch darauf zuriick. Im Wappen steht iiber jedem Nagel eine Konigskrone. Helena hatte auch die Kronen der Drei-Konige ge funden. Sie hatte sie nach Italien mitgenommen und via Mailand gelangten die drei Kronen nach Koln4. Die alteste Darstellung des Wappens datiert aus dem Jahre

1413. Sie wurde unter einem ausgeschmiickten Anfangsbuchstaben 2 G. H. Martin, Colchester, Official Guide, Colchester, 1974, 102 Clarke, The Town Hall Colchester, Colchester, 1973, 27 S. 3 J. H. Round, St Helen' Chapel, Colchester, London, o.J.. 4 Die Stadt Nottingham hat genau dasselbe Wappen wie Colchester.

S. ;

D.

SANCTA HELENA, NOBILISSTMA FEMINA

73

einer Urkunde, die im Jahre 1413 vom Konig Heinrich V., 14131422, ausgegangen ist, gemalt. Innerhalb der Anfangsbuchstaben wurde die heilige Helena auf den Knieen dargestellt. Mit ihrer linker Hand halt sie ein grosses Kreuz fest. An der linken Seite des Kreuzes wurde auch Kaiser Konstantin, aber kleiner, darge stellt. Er halt mit seiner rechten Hand einen Querbalken des Kreuzes fest. Um die Helena herum wurde eine Banderole gezeichnet. Hierauf wurde geschrieben : ,,Die heilige Helena wurde in der Stadt Colchester geboren. Sie ist die Mutter des Kaisers Konstantin, und sie hat das heilige Kreuz gefunden". Hierdurch wissen wir, warum die Einwohner der Stadt Colchester die heilige Helena zu ihrer Patronin wahlten und immer noch eine hoche Achtung fur diese Heilige haben. In Colchester wurde ein Biichlein iiber das Leben der heilige Helena herausgegeben5. Hierin erzahlen die Autoren, dass im Jahre 1350 die Legende der heilige Helena in ,,the Oath Book or Red Parchment Book of Colchester" aufgezeichnet wurde. Die Legende enthalt das Folgende : Im Jahre 219 fing ,,Coel, Duke

of the Britons" an, die Stadt Colchester zu errichten. Seine Gewalt wuchs immer mehr an und nach zwanzig Jahren herrschte er auch

iiber Essex und Hertford. Dann, im Jahre 242, wurde ihm eine Tochter geboren. Sie bekam den Namen : ,,Helena". Dunkle Zeiten kamen danach iiber die Stadt Colchester. Die Romer schifften im Jahre 260 von Spanien aus, unter Fuhrung des Constantius Chlorus,

iiber das Meer nach England.und belagerten die Stadt Colchester. Diese Belagerung dauerte vier Jahre lang, horte aber auf, als Coel seine Tochter Helena Constantius Chlorus zur Frau gab. Der

Friede wurde geschlossen. Im Jahre '265 brachte Helena einen Sohn zur Welt. Dieser Sohn bekam den Namen : ,,Constantinus

(Konstantin)". ,,Duke Coel" konnte etwa 290 die Romer unter

Fuhrung des Asclepiodotus besiegen und herrschte weiterhin iiber ganz England. Er starb im Jahre 297.

Die erste Frage, die wir uns stellen miissen, ist: ,,Stimmt diese Geschichte mit dem Material iiberein und mit den Daten, die wir aus anderen Quellen bekommen haben ?". 5 Chi. Cockerill-D. Woodward, Coel and Helena, Colchester, 1973, 16 S.

74


Die zwei Autoren des Biichleins ,,Coel and Helena" sind der Meinung, dass zwischen den Jahren 100 und 300 ,,Dukes" iiber die Stadt Colchester herrschten, die den Namen ,,Coel" fiihrten. In der zweiten Halfte des dritten Jahrhunderts ware ,,Coel III" ,,Duke of Colchester". Es gab auch in dieser Zeit sicher Schwierigkeiten zwischen den Romern und den Bewohnern von England.

Die meisten Daten der Legende der heiligen Helena, aufgezeichnet in ,,the Oath Book" stimmen aber nicht. Die Romer schifften schon im Jahre 43, unter Fiihrung von Aulus Plautius, iiber das Meer nach England. Wo jetzt die Stadt Colchester liegt,

errichteten die Romer die ,,Colonia Claudia Victricensis". Aus dieser romischen Niederlassung wurde die Stadt Colchester. In

der romischen Zeit bekam die Stadt den Namen : ,,Camulodanum", in der sachsischen Zeit entstand aus ,,Colonia Castra" der Name Colchester.

Constantius Chlorus schiffte tatsachlich nach England hiniiber, doch erst im Jahre 296. Drei Jahre friiher, im Jahre 293, hatte er aus den Handen Diokletians die Gewalt iiber England bekommen. Diokletian wurde im Jahre 284 von

der Armee

zum Kaiser

(Augustus) ausgerufen. Er war damals Kommandant der Leib-

garde und stammte aus Illyrien (Nord-Jugoslawien). Im Jahre 293 teilte er das romische Reich in zwei Verwaltungsbereiche ein, einen ostlichen und einen westlichen. Er blieb selbst Augustus des ostlichen Bereichs, fiir den westlichen Bereich ernannte er Maximianus zu Augustus. Das Verwaltungszentrum des ostlichen Bereichs

wurde die Stadt Nicomedien. Die Stadt Mailand wurde das Zen trum des westlichen Bereichs. Diokletian ernannte auch die Nach

folger. Diese bekamen den Titel: ,,Caesar". Der Nachfolger des Diokletians wurde Galerius, der ausser dem Titel Caesar auch einen eigenen Verwaltungsbereich und ein Verwaltungszentrum bekam. Das Zentrum wurde die Stadt Sirmium. Der Nachfolger

des Maximianus wurde Constantius Chlorus. Sein Verwaltungsbe reich war der nord-westliche Teil des Bereichs von Maximianus,

namlich England, Nord-Gallien und die Niederlande. Sein Zentrum

war die Stadt Trier. Jeder Augustus und jeder Caesar hatte seine

eigene Armee. Constantius Chlorus war ein treuer Anhanger Diokletians. Er stammte, genau wie dieser Kaiser, aus Illyrien. Nach dem Jahre


75

284, worin Diokletian Augustus wurde, war Constantius erst

,,praefectus praetorii" in Nai'ssus (Ost-Jugoslawien), und spater ,,protector" oder Statthalter in Dalmatien (Sud-Jugoslawien) 6.

Befor Diokletian Constantius Chlorus zu Caesar ausrief, hatte er von Constantius gefordert, dass er sich von seiner Frau Helena trennen liess und dass er Theodora, die Tochter seines Mitkaisers Maximianus heiratete. Constantius schiffte erst im Jahre 296 nach

England hiniiber. Er kann da nicht seine erste Frau Helena kennengelernt habben. Helena wurde also nicht in Colchester oder England geboren. Woher stammte Helena ?

Es gibt nur wenige konkrete Angaben. Ambrosius, Bischof von Mailand, 374-397, dem wir wohl vertrauen konnen, wie wir spater noch beweisen mochten, schrieb : sie war ,,stabularia" : Herbergswirtin 7. Weil Helena in den Jahren 329-330 im hohen Alter von 80 Jahren in der Nahe der Stadt Rom gestorben ist, wurde sie etwa in den Jahren 250-251 geboren8. Constantius war im Jahre 250 geboren 9. Mit Hilfe von friiher- und obengenannten Angaben konnen wir nur vermuten, dass Helena in Bithynien geboren ist, worin die Stadt Nicodemien lag, oder Nai'ssus, oder Dalmatien, weil da

Constantius hingeschickt wurde. Helena brachte ihren Sohn Constantinus wahrscheinlich im Jahre 285 in Nai'ssus zur Welt10. Warum musste Constantius sich von seiner Frau Helena tren nen ? Als Konstantin im Jahre 306 von der Armee in York

(England) zu Caesar aufgerufen wurde, war das erste, das er tat, seine Mutter Helena in den Adelsstand erheben ". Es ist also

moglich, dass sie nicht zum Adelsstand gehorte. Die zweite Frau Constantius, Theodora, war Christin, so wie ihre Mutter Eutropia und Spater ihre Tochter, Anastasia12. Wenn Helena in diesen 6 Fair die Geschichte der Verwaltung Diokletians, Constantius und Konstantins benutzten wir vor allem : L. Voekl, Der Kaiser Konstantin. Annalen einer Zeitwende, Munchen 1957. 7 Oratio in Obitu Theodosii, 41-51 ; P. L., 16, 1385-1406. 8 Voekl, Der Kaiser Konstantin, Jahr 329. 9 J. Moreau, Constantius /., Jahrbuch f. Antike u. Christenturn, 1959, S. 158.

10 J. Vogt, Streitfragen urn Constantin den Inst. Rom. Abt. 58, 1945, S. 190 ff.

Grossen, in Mitt.

2, Miinster,

D. Archdolog.

11 Voekl, Jahr 306.

12 J. Vogt, Heiden und Christen in der Familie Konstantins d. Gr., in Eranion, Festschrift f. F. Hommel, Tubingen, 1961, S. 158.

16


Jahren Christin gewesen ware, so konnte das nicht der Grund der Trennung sein.

Diokletian wollte die beiden ,,Caesares" an sich binden. Galerius, der Caesar Diokletians, war mit Valeria, der Tochter Diokletians, verheiratet. Diokletian forderte von Constantius, das er Theodora, die Tochter seines Kaisers Maximianus heiratete. Constantius war so in die kaiserliche Familie aufgenommen. Die Trennung von Helena geschah wahrscheinlich einige Zeit vor dem Jahre 293. Caesar Constantius Chlorus hatte die Aufgabe vor allem England

zu pazifizieren. Im Jahre 293 hatte Allectus den romischen Befehlshaber M. Aurelius Carausius ermordet. Er hatte selbst die Gewalt iiber England in die Hande genommen. Constantius schiffte nach England hiniiber im Jahre 296 und weil sein ,,praefectus" Asclepiodotus Allectus ermordete, konnte Constantius bald die romische Gewalt wiederherstellen.

Sein Sohn Konstantin, der im Jahre 293 wahrscheinlich 8 oder 9 Jahre alt war, zog nicht mit seinem Vater nach Trier oder England. Diokletian hatte von Constantius gefordert, dass dessen Sohn Konstantin in Nicomedien unter seiner Fiilirung dienen sollte. Er hatte Angst, dass Konstantin, wenn er in den Dienst seines Vaters eintrat, vielleicht als Nachfolger seines Vaters angesehen wiirde. Konstantin blieb zwolf Jahre in Nicomedien. Dann fliichtete er sich zu seinem Vater, der in York in England war. Wo ist die Mutter Helena geblieben ? Sehr wahrscheinlich

konnte sie ihren Sohn nach Nicomedien in Bithynien begleiten. War Bithynien ihre Heimat ? Spater, nach dem Tod von Helena, hat Konstantin den Ort Drepanum, in der Nahe von Nicomedien, in Helenapolis umbenannt. Dies hat er getan, urn seine Mutter zu ehren. Helena soil hier von dem Jahre 293 bis zu dem Jahre 305,

vielleicht auch in ihrer Jugend gewohnt haben. Es ist auch auffallend, dass spater, als Helena und ihr Sohn in Trier wohnten, sich dort einige Manner aufhielten, die auch in Nicomedien wohnten, als Helena und Konstantin dort verblieben. Dort lebte z.B. Laktanz (Lactantius) 13. Kaiser Diokletian hatte ihn als Lehrer der Rhetorik von Afrika nach Nicomedien berufen. Hier ist er zum Christentum iibergetreten. Dort lebte Lukianos (Lucianus), 13 F. Cayre, Patrologie et histoire de la Theologie, T. I, S. 260-261.


77

unter dessen Einfluss Laktanz wahrscheinlich Christ wurde. Lukianos wohnte erst in Antiochien, der Hauptstadt von Syrien. Er war Judenchrist, d.h. er stammte von Juden ab, die vor dem zweiten Untergang Jerusalems, 132-135, in dieser Stadt wohnten und in

der Zeit des ersten Bischofs dieser Stadt, des heiligen Jacobus, oder spater Christen wurden. Lukianos griindete eine Theologische Schule. Schiiler von ihm waren z.B. Arius und Eusebius von

Nikomedien. Er selbst wurde in Drepanum beerdigt14. Helena und Konstantin waren schon eher nach Westen gefliichtet. Als Kaiser

besuchte Konstantin vor seinem Tod im Jahre 336 das Grab des Martyrers Lukianos. Ein dritter Mann war Agritius. Er griindete spater in Trier eine theologische Schule15.

Helena wohnte sehr wahrscheinlich in Drepanum, in der Villa Ancyra. Als Kaiser Konstantin das Grab von Lukianos besucht hatte, zog er sich in diese Villa zuriick. Dort liess er sich taufen und starb er als Christ. Im Jahre 305 traten Diokletian und Maximianus als ,,Augusti"

zuriick. Der neue „Augustus" fur den westlichen Bereich des romischen Reiches wurde Constantius Chlorus, und fiir den ost-

lichen Bereich Galerius. Die neuen ,,Caesares" wurden resp. C. Severus und C. Maximinus Daia. Es war wiederum der Wunsch Diokletians gewesen, dass nicht die Sohne der neuen ,,Augusti", resp. Konstantin und Maxentius ,,Caesares" wurden.

Constantius Chlorus war nicht lange Augustus. Er starb im Jahre 306 in York und wurde in der Stadt Trier beerdigt. Sein Sohn Konstantin war zu der Zeit auch in York. Die Armee pro-

klamierte sofort Konstantin zu ,,Caesar", gegen den Willen Diokle tians und gegen die im Jahre 305 getroffene Regelung. Konstantin war genaugenommen ein ,,Usurpator'\ Das erste, was Konstantin

tat, wie gesagt, war seine Mutter Helena in den Adelsstand er-

heben. Er schenkte ihr den Titel ,,nobilissima femina". Er trug ihr auf, in der Stadt Trier fiir ihn den Hof einzurichten. Konstantin war inzwischen verheiratet. Seine Frau hatte den Namen : Miver-

vina. Aus dieser Ehe stammte ein Sohn ,namlich Crispus. Konstan tin schickte seinen Sohn auch nach Trier und trug seiner Mutter 14 Cayre, a.O., S. 269-271. 15 J. Steinhauen, Hieronymus und Laktanz in Trier, in Trierer Zeitschrift, 20,

1951, S. 127-134.

78


die Erziehung seines Sohnes auf. Wo die Mutter Mivervina war, ist nicht bekannt. Im Jahre 307 heiratete Konstantin in Trier Flavia Maxima Fausta, die Tochter von Maximianus, um dessen Hilfe zu bekommen. Die zweite Frau Constantius Chlorus, Theo dora, verbannte Konstantin mit ihren Sohnen, Stiefbriidern Konstantins, nach der Stadt Toulouse.

Konstantin hat in den ersten Jahren seine Gewalt iiber WestEuropa verstarkt und zog im Jahre 312 nach Rom, wo er bei der ,,Pons Milvius" seinen Gegner Maxentius schlug und die Stadt Rom einnahm.

Eusebius erzahlt in seiner ,,Vita Constantini" 16, dass Konstantin, als er seinen Streit gegen Maxentius anfing, ein Licht in der Form eines Kreuzes sah, und dariiber die Uberschrift: ,,t)berwinde durdh

dieses Zeichen". Konstantin hatte vorher schon mehrere Visionen, in denen ihm romische Gotter erschienen waren. Jedenfalls gab Konstantin den Christen in Rom Glaubensfreiheit. Im Jahre 306 hatte er schon fur seinen ganzen Bereich den Christen Glaubens freiheit geschenkt. Er verfolgte den Christen gegenuber die Politik seines Vaters, der wahrscheinlich wohl auch unter Einfluss seiner zweiten Frau Theodora, die Christin war, handelte.

Konstantin war nun ,,Augustus" im westlichen Bereich des romischen Reiches. Inzwischen war Licinius ,,Augustus" im ostlidhen Bereich geworden. Im Jahre 313 schlossen in Mailand beide ,,Augusti" einen Vertrag. Licinius versprach Konstantin, dass er auch in seinem Bereich den Christen Glaubensfreiheit geben wiirde. Die Schwester Konstantins, Constantia, heiratete mit Licinius. Wo war seine Mutter Helena in den Jahren 306-313 ? Sie war anlasslich des Sieges ihres Sohnes und des Vertrages mit Licinius, nach Eusebius, Christin geworden. Jedesmal, wenn Eusebius von Helena sprach, war er, wie wir spater erklaren mochten, unzuverlassig. Konstantin schenkte ihr im Jahre 313 das ,,Palatium Sessorianum" an der ,,Via Lavicana" in Rom.

Helena hatte nach mehreren Legenden in einer Anzahl Stadte Kirchen gegriindet, z.B. in Bonn, Trier, Xanten, Koln, Colchester und York. Es ist moglich, dass sie ofters unterwegs war. In den 16 P.G., 20, S. 905-1316.


79

Jahren 293-305 war sie in Bithynien. Wenn Constantius Chlorus im Jahre 306 starb und Konstantin zu Caesar aufgerufen wurde, bekam sie den Auftrag nach Trier zu reisen. Sie war damals offenbar nicht mehr in Bithynien. Konstantin, ihr Sohn, war ,,Usurpator" und seine Gegner haben seine Mutter sicher nicht nach Trier reisen lassen, wenn sie im Jahre 306 noch in Bithynien ware. Sie soil im Jahre 306 in der Nahe ihres Sohnes gewesen sein : in England, in York oder in Colchester ? Es gibt, soviel wir wissen, keine Angaben davon. Wenn aber sie tatsachlich die Kirchen in den genannten Stadten gegriindet hatte, dann kann das nur in den Jahren 305-321 stattgefunden haben. Sie war sicher im Jahre 321 in der Stadt Trier. In dieser Stadt sind mit der Beendigung der Restaurierung des Trierer Domes auch die Domgrabungen nach 30 Jahren zu einem Abschluss gekommen. Theodor Konrad Kempf gab schon die vorlaufigen Ergebnisse dieser Untersuchungen bekannt17. Helena wohnte einmal in Trier und ihr Haus oder ihr Palast befand sich

auf der Stelle, wo heutzutage der Dom und die Liebfrauenkirche stehen. Man hat da ausserdem einen prachtvoll bemalten Saal

entdeckt. Die Decke dieses Saales wurde mit sieben Brustbildern bemalt. Das zentrale Bild stellt Flavia Julia Helena vor, mit ihrem orientalischen Gesicht, ihrer Adlernase und grossen Augen, so wie

auf Bronzemiinzen und spater auf Goldmiinzen. Die Bemalung geschach anlasslich einer besonderen Gelegenheit. Ein anderes Bild stellt eine jiingere Frau dar, namlich Helena,

die Gattin von

Crispus, eine Frau aus dem Stand der Patrizier zu Trier. Da diese

junge Helena als Braut ausgemalt wurde, und Crispus und sie im

Jahre 321 heirateten, fand die obengenannte besondere Gelegenheit

in diesem Jahre statt. Da auch ein Philosoph und ein Rhetor dargestellt wurden, weiss man, dass die besondere Gelegenheit ein ,,Natalicum", ein Geburtstagfest war. Die hochsten Kreise der romischen Gesellschaft kannten diesen Brauch. Man hatte den Geburtstag der Helena, der Mutter Konstantins, gefeiert. Da Helena fast 80 Jahre alt war, als sie in Rom etwa 330 starb, wurde sie im Jahre 321 70 Jahre alt. Sie wurde dann im Jahre 251 geboren. 17 F. K. Kempf, Das Haus der heiligen Helena, in Neues Trierisch Jahrbuch. 1978, Beiheft, S. 3-16.

80


Der dargestellte Philosoph ist Laktanz. Konstantin hatte ihn in den Jahren 293-305, wie oben gesagt, in Nicomedien kennengelernt und nach dem Jahre 305 nach Trier berufen zur Erziehung seines Sohnes Crispus. Der dargestellte Rhetor diirfte Nazarius sein. Er hat am 1. Marz 321, bei der Feier der Quinquennalien der Caesaren

Crispus und Constantinus, beider Sohne Konstantins, die Festreden gehalten 18. Da er dargestellt wurde, soil er auch die Festrede fur die Feier des 70. Geburtstages der Helena verfasst haben. Die zwei anderen Frauen sind: Constantia - die Schwester Konstantins und Tochter von Constantius Chlorus und Theodora ; wie gesagt heiratete sie im Jahre 313 mit Licinius, dem Augustus

des ostlichen Bereichs - und Maxima Fausta, die Gemahlin Kon stantins.

Aus den Ausgrabungen zu Trier erscheint, dass nach dem Jahre 306 eine Palastkirche fur die Christen gebaut wurde. Schon unter

der Regierung des Constantius Chlorus gab es in Trier Christen. Man hat entdeckt, dass in dieser Zeit verschiedene Glasmacher-

werkstatten sich in Trier befanden. Unter den gefundenen Glasprodukten gab es mehrere mit christlichen Symbolen. Die Glasmacher kamen in dieser Zeit iiberwiegend aus dem Osten, namlich aus Syrien. Auch Theodora, die zweite Frau des Constantius und ihre Tochter Anastasia waren Christen. Eusebius schrieb in seiner ,,Vita Constantini", dass es am Hofe des Constantius christliche Priester gab. Ob in dieser Zeit sich in Trier eine Kirche befand, weiss man noch nicht. Die Christen sind sicher zusammen gekommen.

Der Bau einer Kirche in Trier, seit dem Jahre 306, braucht man nicht dem Einfluss von Helena zuzuschreiben. Konstantin beschiitzte iiberall, wo er kam und seine Gewalt festigte, die Christen und liess fur sie Kirchen bauen 19. Weil Konstantin in der ersten Zeit seiner Verwaltung mit der Pazifizierung West-Europas beschaftigt war und Helena in dieser Zeit die erste Frau am Hof in Trier war, ist es doch moglich, dass vor allem sie den Bau einer christlichen Kirche forderte. Nach Eusebius aber war sie in dieser Zeit noch keine Christin. 18 Voekl, a.O., Jahr 321. 19 Voekl, a.O., Passim.


81

Uber die letzten Jahre des Lebens von Helena sind wir besser

unterrichtet. Im Jahre 322 zog Helena urn nach Rom. Da wohnte

sie im ,,Palatium Sessorianum", das Konstantin ihr geschenkt hatte. Hier steht heutzutage die Kirche : ,,Santa Croce in Gerusalemme". Hier kann man eine Inschrift noch heutzutage lesen: ,,Dominae nostrae Flaviae Juliae Helenae piissimae Augustae

genetrici D. N. Constantini" 20. Auch die Gemahlin Konstantins, Fausta, wohnte in Rom. Beide Frauen konnten im Jahre 324 einen Streit zwischen zwei Sohnen Konstantins, namlich Crispus und Constantius, schlichten. Fur die Frauen wurden Miinzen gepragt um sie zu ehren 21. In diesem Jahre besiegte Konstantin Licinius,

den Augustus des ostlichen Bereichs. Die Einheit des romischen

Reiches war wiederhergestellt. Grosse Feste fanden statt. Die Christen im Osten bekamen Glaubensfreiheit. Die Frauen Helena und Fausta bekamen den Titel : „Augusta". Ein Jahr spater berief Konstantin die Bischofe in seinem Sommerpalast in Nicaea ein. Durch seine Gegenwart - nach Eusebius mischte er sich nicht in die Unterhandlungen - wurden mehrere Glaubens- und Verwaltungsfragen gelost.

Inzwischen gab es in Rom in der Familie Konstantins Schwierigkeiten zu Ungunsten des Kaisers. Konstantin ging resolut vor und liess erst seinen Sohn Crispus hinrichten und spater seine Frau Fausta. Man kan sich vorstellen, dass Helena iiber den Tod ihres Enkels, den sie erzogen hatte, und ihrer Schwiegertochter tief betriibt gewesen ist, und ebenso iiber die Handlungsweise ihres Sohnes.

Konstantin hatte vor einigen Jahren angefangen, in der Stadt Rom Kirchen zu bauen, u.a. eine Kirche iiber das Grab des Apostels Petrus. Er hatte auch Auftrag gegeben, im ,,Heiligen Land" Kirchen zu bauen, u.a. auf Golgotha und iiber das Grab Christi, in Bethlehem, und auf dem Olberg.

Ein Jahr nach dem Tod ihres Enkels und ihrer Schwiegertochter reiste Helena ins ,,Heilige Land". Sie war Zeuge der Kirchenbauten, wozu Konstantin den Auftrag gegeben hatte. Eusebius erwahnte das nachdriicklich. Es war fiir die Bauunternehmer 20 P. Jounel, Le culte de la croix dans la Uturgie romaine, in La Maison-Dieu,

Revue de pastoroale liturgique, 75, Paris, 1963, S. 69. 21 Voekl, a.O., Jahr 324.

82


vielleicht nicht 20 schwierig die heiligen Statten zuriickzufinden, weil Kaiser Hadrianus, 117-138, auf diesen Statten Statuen der romischen Gotter hingestellt hatte.

Die heutige H. Grabkirche stammt aus der Zeit der Kreuzziige; sie steht aber auf derselben Stelle wie die Kirche Konstantins, Da befindet sich noch eine Kapelle der Kreuzauffindung. Wir wissen, was fur eine Form die H. Grabkirche Konstantins hatte. In der ersten Halfte des 9. Jahrhunderts war Hrabanus Maurus Abt eines Klosters in Fulda. Er hatte eine tiefe Verehrung fur das Kreuz Christi und fiir die heiligen Statten im ,,Heiligen Land". Er gab den Auftrag auf dem Friedhof neben seinem Kloster eine Kapelle zu bauen, die eine Nachbildung der H. Grab-Christi Kirche in Jerusalem ware. Die Kapelle wurde dem Erzengel Michael geweiht, so wie viele Friedhofskapellen. Obwohl die Michaelskapelle im Laufe der Jahrhunderte vergrossert wurde, blieb die H. Grabkapelle in ihrer alten Form bewahrt22. Kaiser Konstantin selbst war in den Jahren 328-329 in Trier, um von dort aus, die militarischen Unternehmungen seines Sohnes Konstantins gegen die Alemannen zu iiberwachen. Auch fing er

an, eine grosse basilikale Kirche mit zwolf Riesensaulen aus Felsberggranit zu bauen. ,,Im Mittelschiff wurde ein zwolfseitiges Polygon errichtet, in dessen innerer Rundung eine Kammer nach den Massen des heiligen Grabes in Jerusalem entstehen sollte" 23. Konstantin konnte den Bau nicht vollenden. Er starb im Jahre 336. Sein Sohn Constans liess aber den von seinem Vater geplanten

und begonnenen Bau fertigstellen. Leider wurde diese Kirche von den Franken und Alemannen in den Jahren 353-356 zum Teil in Brand gesetzt.

Wahrend der Ausgrabungen hat man entdeckt, dass nach dem Brand das ,,in der unterirdischen Kammer in der polygonale Anlage geborgene Heiligtum in den erhaltenen Teil der Kirche iibertragen wurde/'24 In der Nahe des Altars hatte man eine Schranke errichtet. Man hat auch entdeckt, dass Pilger in den Verputz dieser Schranke Anrufungen, Christliche Akklamationen mit ihrem Namen gekritzelt hatten: 22 Dr. Pralle, Die Michaelskirche zu Fulda, Fulda, 1970. 23 Kempf, Das Haus, S. 10. 24 Kempf, a.O.f S. 12.


83

,,Vivas in .... Christo". Diese Akklamationen weisen eindeutig auf eine vorhandene Herrenreliquie" 25. Vor einer Anzahl von Jahren hat Prof. Guardicci in Rom mittels Entzifferung der Inschriften (graffiti) zeigen konnen, wo das

Grab des heiligen Petrus war und dass Kaiser Konstantin genau iiber dem Grab Petri eine ,,Basilika" gebaut hatte 26. Die Legende erzahlt, dass Helena einen Teil des Kreuzes, das sie gefunden hatte, ihrem Sohn Konstantin schenkte. ,,Der Bau einer so grossen Basilika, im Auftrag des Kaisers Konstantin, be-

weist, dass der Kaiser selbst die Herrenreliquie nach Trier brachte, zu deren Aufbewahrung eine Kammer nach dem Vorbild des wiederentdeckten Heiligen Grabes in Jerusalem errichtet wurde" 27.

Hat Kaiserin Helena dann doch das Kreuz Christi aufgefunden ? Eusebius von Caesarea erzahlt in seiner ,,Vita Constantini" nur, dass Konstantin im ,,Heiligen Land" Kirchen erbauen liess und dass Helena sich auf ihrer Pilgerfahrt besonders urn die Kirchen bemiiht hatte. Er erwahnt nichts iiber das Kreuz Christi. Joseph Vogt meinte, dass Eusebius mit Absicht nicht iiber das Kreuz Christi gesprochen oder geschrieben hat28. Der Apostel Paulus hatte schon gepredigt: ,,Wir dagegen verkiindigen Christus als Gekreuzigten ; fiir Juden ein Anstoss" 29. Nach Vogt gab es immer zwischen Christen und Juden einen

sehr scharfen Streit. Eusebius berichtete iiber die Ungliicksfalle, welche das ganze Volk der Juden nach dem Attentat auf unsern Erloser getroffen haben. Konstaiitin schrieb : ,,Die Juden haben ihre Hand befleckt, die Christen haben nichts mit diesem verhassten Haufen gemein" 30. Wenn das Kreuz Christi zuriickgefunden ware, hatte Eusebius doch sicher etwas davon geschrieben. Er schreibt aber nichts dariiber. 25 Kempf, a.O., S. 13.

T^U^' B°°N' °Pgravingen °nder St' Pieter> in SP'e&el Historiael, 1, 1966,

27 Kempf, a.O., S. 13.

28 J. Vogt, Helena Augusta, das Kreuz und die Juden. Fragen urn die Mutter

Lonstantms des Grossen, in Saeculum, Jahrbuch fiir Universalgeschichte, Freibure-

Munchen, 27, 1976, S. 211-222 ; J. Vogt, Helena Augusta, The Cross and the

Jews some enquiries about the mother of Constantine the Great, in Classical folia

Wbrchester (Mass.), 31, 1979, S. 135-151. 29 1. Kor. 1. 23.

30 Vogt, Helena, S. 213-214.

'

84


Im Gegensatz zu Eusebius schrieb Bischof Cyrillus von Jerusalem im Jahre 350, dass in der Basilika auf Golgotha das Kreuz Christi zu sehen war und dessen Partikel iiber die Welt verbreitet wurden.

Afrikanische

Inschriften

bestatigen

diese

rasche

Verbreitung.

Cyrillus schrieb im Jahre 353 an Kaiser Constantius, dass in der

Zeit seines Vaters das Holz des Kreuzes in Jerusalem gefunden wurde. Spater schrieb der abtriinnige Kaiser Julianus : ,,Die Chris ten beten das Holz des Kreuzes an". Johannes Chrysostomos predigte: ,,durch die Inschrift Pilatus war es moglich gewesen, das Kreuz Christi von den Kreuzen der Rauber zu unterscheiden". Die Pilgerin Aetheria berichtete um das Jahr 394, dass die Reliquie des Kreuzes an bestimmten Feiertagen zur Verehrung durch die Pilger ausgestellt wurde 31.

Das ,,Liber pontificalis" erwahnte iiber die Anfange der romische Basilika ,,Santa Croce in Gerusalemme" : ,,Aus dem Palatium Sessorianum, das der Kaiserin Helena gehorte, ist die Basilika hervorgegangen, in der eine Reliquie des heiligen Kreuzes aus gestellt war" 32.

,,Aus diesen Zeugnissen ergibt sich, dass die Verehrung des Kreuzes in Jerusalem und die Verbreitung von Reliquien dieses

Kreuzes in der Regierungszeit des Constantius II., 337-361, gesichert ist" 33.

Danach tauchten mehrere Erzahlungen auf, die die Kaiserin

Helena das Kreuz suchen und finden und der allgemeinen Ver ehrung zufiihren liess. Ambrosius, der Bischof von Mailand, erzahlte in seiner Rede ,,De Obitu Theodosii", dass Helena nach Jerusalem gegangen ist, um den Stamm des Kreuzes zu finden ; sie

hat nach der von Pilatus am Kreuz angebrachten Inschrift gesucht.

Diese Inschrift hatte sie gefunden und dadurch das wahre Kreuz. Ausserdem fand sie noch die Nagel des Kreuzes. Am Schluss sagte Ambrosius : ,,Der Jude ist voll Scham, voll Pein, er bekennt sich als besiegt" 3\ Bischof Ambrosius wurde in der Stadt Trier geboren. Sein Vater, auch Ambrosius genannt, leitete in den Jahren nach 328 die Bauarbeiten, 31 32 33 34

Vogt, Vogt, Vogt, Vogt,

die Kaiser Konstantin sich a.O., a.O., a.O., a.O.,

S. S. S. S.

214. 214. 215. 215.

dort vorgenommen hatte,


85

namlich die Basilika und diese mit einer Kammer nach dem

Vorbild des heiligen Grabes in Jerusalem auszustatten. Der Bischof Ambrosius ubermittelte eine Nachricht, die ihm von seiner Kind-

heit her bekannt und vertraut war35. Etwas spater berichtete Rufinus, 345-411, in seiner Kirchengeschichte, dass Helena durch Befragung der Einwohner den Ort, wo Christus am Kreuz gehangen hatte, entdeckte, und das wahre Kreuz durch Beriihrung einer todkranken Frau gefunden wurde.

Paulinus von Nola, 353-431, schrieb auch iiber die Befragung der Einwohner: ,,Helena befragte wissende und fromme Christen, aber auch Juden, und zwar die kundigsten Manner aus dieser Gemeinde des Unglaubens, und erhielt ein einmutiges Zeugnis iiber den Ort" 36. Auch in der Legende von Judas-Cyriacus ,,befragte

Helena gelehrte Juden nach dem Ort des Kreuzes" 37. Judas be-

kehrte sich und wurde Bischof von Jerusalem als Nachfolger

Macarius.

Es ist merkwiirdig, dass Eusebius von Caesarea nichts von dieser Auffindung des Kreuzes wusste. Vogt suchte Griinde fur das Schweigen des Eusebius. Helena wurde wohl von ihm gepriesen fur ihre Teilnahme am Bau der Kirchen und fur ihre Wohltatigkeit gegeniiber der Bevolkerung. Der Bau der Kirchen an bestimmten Orten ging vom Kaiser selbst aus. ,,Unter seinem Einfluss wurde sie eine fromme Dienerin Gottes". ,,Konstantin war es gewesen, der seine Mutter fur den christlichen Glauben gewonnen hat, und es war so wunderbar gelungen, wie wenn sie von Kind-

heit an von Jesus selbst unterrichtet worden ware" 38. Vogt glaubt, dass hier von Eusebius eigentlich gesagt wurde, dass Helena als junges Madchen und als junge Frau zu den Kindern Israels gehort hat, und erst spater von ihrem Sohn, der bereits den weg zur christlichen Kirche gefunden hatte, fur diese Frommigkeit gewonnen worden ist39.

Nach der Meinung Vogts hatte Eusebius die Auffassung, dass ,,das Christentum in seinem Ursprung zuriickreiche zum Volk der 35 Kempf, Das Hans, S. 10-11.

36 Vogt, a.O., S. 216. 37 Vogt, a.O., S. 216. 38 Vogt, a.O., S. 218.

39 J. N. Bakhuizen van den Brink (Leiden) vertrat in seinen Radiocolleges im Jahre 1959 die Meinung, dass Konstantin nach und nach Christ wurde, s. Tweemaandelijks Bulletin der theologische Radiocolleges, jg. 1, nr. 5-6, aug. 1959.

86


Hebraer, in die vorjiidische Ara der Patriarchen ; dass dagegen die Zwischenzeit des mosaischen Gesetzes - die eigentliche jiidische Religion - durch die Zerstorung des Tempels seitens der Romer iiberwunden worden sei".40 Konstantin und Eusebius haben sich zu den Hebraern gerechnet. Sie haben ,,die Kreuzigung als eine Fact der verworfenen Juden verstanden. In dieser theologischen Anschauung bedeuteten Grab und Auferstehung das wesentliche Heilsgeschehen"41. Wenn Konstantin und Eusebius nicht ans Kreuz Christi gedacht hatten, ,,so haben die Juden, die damals Christen geworden sind, die Kreuzigung als das schreckliche Verbrechen der Juden verstanden"42. Sie haben ,,zur Tilgung der Schuld die Hereinholung des Kreuzesholzes und seine kultische Verehrung fur geboten erklart" 43. Vogt schloss nicht aus, dass Juden mitgeholfen haben das Kreuz zu suchen, so wie Paulinus das erzahlte. ,,Falls Helena von Haus aus des jiidisches Glaubens war, ware es einleuchtend, dass sie sich nicht zu den Hebraern

rechnen konnte, dass sie vielmehr das Verbrechen wieder gutmachen und das Kreuz umarmen sollte" 44. Auf diese Weise sollte sie ,,die lebenden Juden alle zu Hebraern machen und so fiir die christliche Kirche gewinnen" 45.

,,Dann musste dieses der Politik ihres Sohnes ebenso widersprechen, wie der Theologie des Eusebius, und vielleicht war dies dann ein hinreichender Grund, iiber diese Mystik des Kreuzes zu schweigen" 46.

War Helena urspriinglich Jiidin ? ,,Die geringen Nachrichten die wir iiber sie besitzen, schliessen diese Moglichkeit nicht aus" 47. Ihr Name weist darauf hin, dass sie von orientalischer Herkunft ist. Auch das Bildnis der Kaiserin-Mutter : ,,die zierliche Frau mit dem feinen Kopf hat die energische gebogene Nase"48. ,,Wenn Helena einer jiidischen Familie entstammte, dann ist es moglich, dass sie den Namen der Tochter des Konigs Izates von Abiabene, 40 Vogt, Helena, S. 218, 41 Vogt, a.O., S. 219 ; s. auch G. Q. Reyners, The terminology of the Holy Cross in early Christian Literature, Nijmegen-Utrecht, 1969, bes. S. 145 ff. 42 43 44 45 46 47 48

Vogt, Vogt, Vogt, Vogt, Vogt, Vogt, Vogt,

Helena, a.O., S. a.O., S. a.O., S. a.O., S. a.O., S. a.O., S.

S. 219. 219. 219. 219. 219. 219. 219.


87

die zu der jiidischen Religion iibergegangen war" ubernommen hat. Sie hatte sich in Jerusalem einen Palast und ein Mausoleum

gebaut49.

Den Namen Helena finden wir schon in den Werken von Homer. Vielleicht fand dieser Name dadurch eine Verbreitung in der griechischen Welt. Kempf versuchte die Hypothese Vogts noch zu erganzen50. Schon friih hat die Forschung die Wallfahrt der Helena ins ,,Heilige Land" als Siihne fur das furchtbare Geschehen im Kaiserhaus, fur den Tod Crispus und der Fausta gedeutet51. Die Romer brachten Siihnopfer : ,,procuratio" oder ,,lustratio". Es waren vor allem die Juden, die im alten Testament und auch danach rituelle Brauche kannten, wodurch sie sich mit Jahwe versohnten. Die ersten Christen haben manchen Brauch ubernommen. Ambrosius

schrieb : ,,Visitata est Maria ut Hevam liberaret: visitata Helena, ut imperatores redimerentur". Maria Befreite Eva, Helena die

Kaiser52. Kempf vermutet auf Grund der Trierer Uberlieferungen

urn die Gestalt der Mutter Konstantins, dass Helena eine Judenchristin war. Ein Judenchrist z.B. war Lukanios, den Helena in Drepanum gut gekannt hatte. Eine der Gebiete, wohin die Judenchristen nach dem zweiten Untergang Jerusalems zogen, war Bithynien53. Die Freundschaft zv/ischen Helena, Konstantin, Lukianos, dessen Schiiler Laktanz, fallt bestimmt ins Gewicht bei der Nachforschung des Lebens der Kaiserin-Mutter Helena. Kempf schrieb : ,,Wenn Helena Judin bzw. Judenchristin war, ist es ziemlich sicher, dass Drepanum in Bithynien ihre Geburtstadt war und sie den Protector Constantius am Kaiserhof in Nicomedien kennengelernt und geheiratet hat. Der oft missverstandene Hinweis in den Quellen auf niedrige Geburt und niedrigsten Stand, bezieht sich auf ihre Herkunft als Jiidin, die wahrscheinlich von Hause aus sehr wohlhabend war. In Bithynien gab es viele reiche Juden und 49 Vogt, a.O., S. 220. 50 Kempf, Das Haus, S. 13-15. 51 J. Maurice, Numismatique constantienne,

1, Paris,

1904, S.

141-144.

52 De Obitu Theodosii, 40 ff. ; s. auch Officia propria sanctorum Ordinis S. Cruets, Mechliniae, 1935, Festum S. Helenae, Lectio VI. 53 H. Leclercq, Bithynie, in Diet. Arch. Chret., 2. 1., Paris, 1925, Kol. 915-925.

88


auch friihchristliche Gemeinden, die ihren Ursprung nicht auf Paulinische Mission zuriickfiihrten''54. Helena war ,,stabularia" : Herbergswirtin. Sie war gut zu den armen und bediirftigen Mitmenschen, iiberall wo sie war. Von ihr war es zu erwarten, dass sie in der Nahe der H. Grabes-Kirche, wo das Kreuz Christi ausgestellt wurde, Manner anstellte, die das Kreuz Christi bewachen sollten. Sie bekamen aber auch den Auftrag, den Pilgern, die nach Jerusalem kamen, urn das Kreuz zu verehren, Obdach zu gewahren 55.

Helena starb urn das Jahr 330 in der Nahe der Stadt Rom. Sie wurde von ihren Sohn Konstantin in einen Doppelsarkophag aus

kaiserlichen Porphyr mit den von Trier iibertragenen Gebeinen des

Constantius I. Chlorus bestattet. Der Porphyrsarkophag befindet sich heute im Vatikanischen Museum. Ihre Gebeine wurden spater unter den Hochaltar der Kirche ,,Ara Coeli" gebracht56. Dr. P. van den Bosch o.s.c.

54 Kempf, Das Haus, S. 15, Anm. 65. 55 P. van den Bosch, Sie teilten mit Jedermann.

Eine kurze Geschichte des Ordens der Kreuzherren, Bonn, 1978, S. 12, 16, 17 ; In den mittelalterlichen Handschriften aus den ehemaligen Kreuzherrenklostern fanden wir: Koln, Hist. Arch. GB 4, Fol. 5Ov-56v: Ambrosius, De Obitu Theodosii imperatoris et de inventione Sanctae Crucis; Koln Hist. Arch. GB f 1, Fol. 113v-120v : Ambrosius, De Obitu Theodosii et de inventione Sanctae Crucis; Koln, Hist. Arch. GB 4, 108 Fol. 127v-130, Ex Legenda S. Helenae reginae gloriosae; Koln, Hist. Arch. GB f 86, Fol. 75-81 : Vita beatissimae Helenae reginae et Agricii Treverensis

archiepiscopi; Liittich, Univ. Bibl. 135 C, Fol. 134r-l47r : Vita Helenae; Diisseldorf, Heinr. Heine Inst. B 6 : Ambrosius : De obitu Theodosii et de inventione

Sanctae Crucis; Luttich, Sem. Bibl., 6 G 25, fol. 234r-258v: Historia et Vita sanctae Helenae reginae. 56 Zie Kroniek verder op p. 101 over de kapel van de H. Helena in de Aracoelikerk te Rome (nota v. d. redactie).

KRONIEK

In Clairlieu, 37, 1979, p. 67 viel bij 'het drukken een regel weg, zodat de passage vanaf regel 11 onder aan de biz. moeilijk verstaanbaar wordt. ,,Volgens Mgr Riddell, de bisschop, zou Van den Dries tegen de letter en de geest van het provinciaal concilie van Westminster hebben gehandeld en op oneerbiedige toon aan de bisschop hebben geschreven". JAARVERGADERING VAN CLAIRLIEU, 1980, Kruisherenklooster Sint Agatha (Ned.) 12 maart. Aanwezigen: dr. A. Ramaekers, voorzitter, J. Scheerder, C. van Dal, P. Winkelmolen, schatbewaarder, G. van Hoorn, H. Douma, dr. P. van den Bosch, secretaris, drs. W. Sangers, J. Op de Kamp en R. Janssen. J. Francino, K. Cools en J. Sluyters lieten zich verontschuldigen. 1. In zijn inleiding dankte de voorzitter voor de gastvrijheid in St.-Agatha, het klooster waar de mooiste schatten uit het verleden bewaard worden. Ook dankte hij de medewerkers aan de laatste jaargang van Clairlieu en kon wijzen op een tiental publikaties, buiten ons tijdschrift, over de geschiedenis van de orde, speciaal het onlangs verschenen eerste deel van de geschiedenis van Ehrenstein door dr. H. van Rooijen (zie verder in de kroniek). 2. De secretaris gaf een verslag van de vorige vergadering, door de leden ook reeds vroeger ontvangen, en waarop nu kommentaar, verbeteringen

en onderzoek van de resultaten van vorige vergadering volgden. 3. Daarna gaf P. Winkelmolen het financieel jaarverslag, waaruit blijkt dat 't met de verhoogde drukkosten

moeilijk

zal

worden

en we naar meer

subsidie

moeten

uitzien.

De

verleden jaar gedane aanvraag bij de Universitaire Stichting te Brussel werd nog niet beantwoord (onlangs bij herhaalde aanvraag ontvingen we als antwoord dat er voor dit jaar nog geen enkele beslissing getroffen was). 4. Bespreknig van de inhoud van Clairlieu 1980. Hierin zou de kroniek verschijnen die prior Spick van het klooster Marienfrede schreef in de jaren 1598-1608 en waarvan onder de oorlog het originele handschrift verbrandde. Gelukkig had de archrvaris een fotocopie laten maken van het geheel, 'n 250-tal biz. Dr. A. Zwart heeft deze kroniek of ,,Tagebuch", geschreven in 't Latijn, Nederduits en Nederlands van die tijd door elkaar en als zodanig voor zeer weinigen leesbaar, in modern Nederlands vertaald en voorzien van een inleiding en de noodzakelijke registers. Verder een vervolg van dr. A. van de Pasch, Godsvrucht in de hss. der Kruisheren. (Dit plan is intussen verlanderd, omdat de gemeente Bocholt erover denkt de oorspronkelijke tekst samen met de vertaling van dr. Zwart uit te geven.) Met de ,,kroniek" (bibliografie en mededelingen) zal deze uitgave de gewone omvang van ons tijd-

schrift ver te buiten gaan. De redactie zal zien hoever ze hiervan wellicht een gedeelte kan uitstellen, al is dit (zoals vroeger meermalen besproken werd) niet gewenst. Wei zou een en ander in de reeks Crucijerana een plaats kunnen vinden.

90

KRONIEK

Ook de eventuele inhoud van jg. 1981 werd besproken, waarvoor enkele studies af en andere in voorbereiding zijn. 5. Elk lid zou nog eens proberen enkele abonnementen aan te werven. 6. De secretaris vroeg hulp voor de samenstelling van de ,,bibliographia crucigerana 1979-1980" en kon ons de uitgave aanbieden van deze bigliografie 1972-1978. 6. Daarna werd door de leden uitgelegd met welk werk zij bezig waren, ter kennisgeving en eventueel tot het verkrijgen van medewerking der anderen ; dit betreft niet alleen de studie van een of ander onderwerp maar ook het archiefwerk dat door meerderen wordt gedaan. 7. Bij de rondvraag kwamen de meest verschillende onderwerpen aan de beurt, waarbij nog eens bijzonder de nadruk werd gelegd op de samenwerking en het elkaar meedelen van gegevens. 8. De volgende jaarvergadering werd bepaald op 18 maart te Maaseik waarna de voorzitter met een kort dankwoord de vergadering besloot. A. Ramaekers

Na een lange periode van stilte (sinds 1973) verscheen nummer 28 van de reeks Cruciferana, Bonn, 1979, 77 biz. met de Bibliographia Crucigerana 1972-1978, samengesteld door dr. P. van den Bosch. We zijn hem dankbaar voor dit geduldswerk, waarin 1114 titels van boeken en artikels van of over kruisheren zijn bijeengebracht. ,,Colligite ne pereant", want na jaren zal het erg moeilijk worden om heel de bibliographic van de orde na te gaan. Dit boekje is niet volledig - schrijver zegt het in zijn korte inleiding •-, en wel bij

gebrek aan meewerking. Dit is

jammer en zou in de toekomst gemakkelijk te vermijden zijn als er in elke provincie een vaste medewerker kon worden gevonden. Zulke uitgaven, die eigenlijk geen ,,lectuur" maar eerder naslagwerken zijn, zijn van onschatbare waarde als men later het culturele en spirituele peil van een bepaalde tijd wil nagaan. Moge daarom

deze korte bespreking tevens een aansporing zijn voor alien die publiceren, om de kleine moeite te doen een exemplaar of tenminste de noodzakelijke bibliografische gegevens aan dr. P. van den Bosch mee te delen. A. Ramaekers

JOSEPH SZOVERFFY, Hymns of the Holy Cross. An annotated edition with

introduction. Classical Folia Editions, Brooklyne-Leyden 1976. Der Verfasser, Professor an der Harvard Universitat in den U.S.A., hat sich in mehreren Studien eingehend mit der lateinischen Hymnendichtung befafit. In diesem Buch erlautert er die Entwicklung der Kreuz-Hymnen und Sequenzen vom 6. bis 16. Jahrhundert. Am Anfang dieser Entwicklung stehen die Kreuz-Hymnen von Venantius Fortunatus: Pange, lingua, Vexilla regis und Crux benedicta. Der Anlafi zu diesen Hymnen war die Tatsache, dafi die Stadt Poitiers auf die Bitte ihrer Konigin Radegund vom byzantinischen Kaiser Justus II eine Reliquie vom Heiligen Kreuz zum Geschenk bekam. Fiir den feierlichen Empfang der Reliquie (596) hatte Venantius Fortunatus seine Hymnen gedichtet. Zwei dieser Hymnen, die nur als Gelegenheisgediehte gemeint waren, mamlich Pange, lingua und Vexilla regis sind allmahlich liturgisch verwendet worden. Seit dem Konzil von Trient sind sie ins romische Breviarium aufgenommen, und zwar fiir die Passionszeit, fiir die Festtage der Kreuzauffindung (3. Mai) und Kreuzerhohung (14. September) so wie fiir die Verehrung des Kreuzes am Karfreitag. Der Hymnus Vexilla regis wurde um zwei Strophen erweitert, namlich O crux, ave, spes unica und Te fons salutis, Trinitas,

die aber nicht von Venantius Fortunatus stammen. Diese Strophen wurden, vermutlich im 11. Jh., als eine Art Doxologie hinzugefiigt. Venantius Fortunatus ist kaum ohne Vorganger zu denken, obwohl uns von Kreuz-Hymnen aus der Zeit des Ambrosius, Prudentius oder Sedulius nichts iiber-

KRONIEK

91

liefert ist. Auch mit den Kreuz-Typologien aus der patristischen Literatur mufl er vertraut gewesen sein. So ist uns z.B. das Motiv 'das Kreuz als der Baum des

Lebens', das er verwendet, schon seit dem Anfang des 2. Jahrhunderts (Ignatius von Antiochien) bekannt. Aus seinen Hymnen spricht auch ein gewisser Triumphalismus. Dieser aber steht vollig im Einklang mit der Literatur (Eusebius !) der

konstantinischen Ara. Die christliche Kirche hatte iiber das Heidentum triumphiert; sie war Reichskirche geworden. Diese Euphorie findet in Bezug auf die Deutung des Kreuzes ihren Ausdruck in der Kreuzesvision des Konstantin, in der Auffindung des Kreuzes Jesu durch Kaiserin Helena, die Mutter des Konstantin, und auf dem Gebiet der Ikonographie in den strahlenden Absiden-Kreuzen der Basiliken zu Ravenna.

Die Hymnen des Venantius Fortunatus haben die weitere Entwicklung mafigebend beeinflufit.

Eine zweite Srufe in der Entwicklung konnte das 11. Jahrhundert sein. Neben den Kreuz-Hymnen mit ihren metrisch und musikalisch gleichen Strophen finden wir nun auch Kreuz-Sequenzen, bei denen im allgemeinen nur zwei Verse (Versiculi) auf der gleichen Metrik und Melodie aufgebaut sind. In dieser Periode sind die biblischen Themen, besonders die Vorbilder des Kreuzes aus dem Alten Testament, starker vertreten. Auch die Kreuzesvision des Konstantin oder die Ruckgabe des Kreuzes Christi durch die Perser an Heraklius (630) werden in den Hymnen und Sequenzen haufiger erwahnt. Aus dieser Zeit stammt die Sequenz Victimae paschalis crucem, eine Bearbeitung des Victimae paschali laudes, eine Sequenz, die wir auch im Graduale des Johannes von Deventer (in honorem crucis tempore paschali) finden.

Erwahnenswert ist aus dieser Periode auch die Sequenz A solis ortu et occasu von Gottschalk von Limburg (gest. 1098). In dieser Sequenz spielt die Zahl vier eine wichtige Rolle, angefangen mit den vier Enden des Kreuzes, weiter die vier Himmelsrichtungen (kosmische Kreuzessymbolik), die vier Evangelien, die vier

Buchstaben des Namens Adam wie auch der Kreuzesinschrift (INRI) usw. Die kosmische Kreuzessymbolik, d.h. die welt- und kosmosweite Deutung des Kreuzes, finden wir schon in der katholischen und gnostischen Literatur des 2. Jahrhunderts vor. Sogar der Text aus Eph. 3,18 (longitudo, latitudo, sublimitas, profundum) wird in der patristischen Literatur seit Irenaus als verhullte Kreuzessymbolik gedeutet. Diese Deutung von Eph. 3,18 treffen wir z.B. in der Sequenz Salve, crux, arbor an, die ins Graduale des Johannes von Deventer aufgenommen wurde, jedoch schon zur niachsten Periode gehort. Das 12. und 13. Jahrhundert bildet eine dritte Periode. Aus dieser Zeit stammen viele Kreuz-Hymnen und Sequenzen, die wir auch im

Graduale des Johannes von Deventer vorfinden. So : von Hugo, Primas von Orleans,

1. Laudes crucis attollamus,

2. Celebria sollemnia aus den MSS der Kreuz-

herren und anderen spatmittelalterlichen MSS, 3. Salve, crux, arbor aus Aachen oder Frankreich, 4. Salve, crux, vitale lignum aus Glastonbury in England, 5. Si vis vera luce frui von Philip, dem Kanzler von Paris. Leider werden nur drei Sequenzen aus dieser Periode im vollstandigen Text gegeben und erlautert, darunter die Sequenzen Laudes crucis attollamus und 5/ vis vera luce frui. Die Sequenz Laudes Christi attollamus hatte grofien Einflufi auf viele andere Sequenzen aus dieser Zeit. Auch da finden wir viele Vorbilder des Kreuzes aus dem Alten Testament. Im 18. Vers eine Variation auf das augustinische Adagium

92

KRONIEK

'Novum Testamentum in Vetere latet, Vetus in Novo patet*. Im 16. Vers wird Maxentius (pons Milvius), im 17. Vers Heraclius erwahnt. Im 22. Vers finden wir einen klaren Hinweis auf das Pange, lingua ; namlich ,,fronde, flore, germine". In der Sequenz Si vis vera luce frui sind in den Versen 5 und 6 die Anspielungen auf das Hohelied interessant. In den Versen 7-9 wird die virga als Symbol des Kreuzes gedeutet. Das Wortspiel jedoch in dieser Sequenz ist unserem Empfinden

nach manchmal gekiinstelt.

Nach einigen Beispielen von Abelards Kreuz-Hymnen beschreibt der Verfasser

den Einflufi einer neuen Spiritualitat auf die Kreuz-Hymnen und Kreuz-Sequenzen aus dem 13. und 14. Jahrhundert. Diese neue Spiritualitat nennt er die franziskanische. Sie wird gekenzeichnet durch starke personliche Riihrung bei der Betrachtung des Leidens Christi. Diese Betrachtung lafit sich auch auf die Einzelheiten der Kreuzigung ein : sie ist auch in Wortwahl eine liebevolle, gefuhlsvolle Kreuzes-

mystik.

Die uns aus Johannes von Deventer bekannte Sequenz Lignum vitae quaerimus gehdrt zu dieser Periode. Sie soil von den marianischen Kreuz-Hymnen der sainte Chapelle zu Paris beeinflufit sein.

Ein interessantes Zitat fand ich auf S. 78 in einem 'pium dictamen' uber 'Den

Franziskaner und das Kreuz* (Anal. Hymn. 46, 104f.)

:

Crux Salvatoris est fratris vita minoris, ... Hie est ordo crucis, qui ducit ad atria lucis, ... In cruce fundatus noster fuit ordo beatus, in cruce fulgebit, perfecte dum remanebit.

Das konnte auch von einem Kreuzbruder geschrieben worden sein. Weil die Kreuzesspiritualitat, wie sich sich in den Hymnen und Sequenzen des Mittelalters zeigt, fiir uns so beachtenswert ist, habe ich das fur uns wichtigste aus dem Inhalt dieses Buches herausgehoben.

Zum Schlufi noch einige kritische Bemerkungen. Durch die Sachkenntnisse des Autors ^ er hat schon vieles iiber die lateinische Hymnendichtung publiziert ^ ist diese Arbeit zuverlassig. Aufierdem gibt er ergiebige Literaturhinweise. Gleichwohl

setzt er einiges an Kenntnissen uber Hymnen, regelmafiige und unregelmafiige Sequenzen, Tropen usw. voraus, das besser im Text hatte erortert werden konnen. Auch hatte ich gerne gesehen, dafi zur besseren Verifikation der Entwicklungslinie noch weitere Beispiele von Kreuz-Hymnen und Sequenzen im vollen Wortlaut angefiihrt worden wiiren.

Auch wird nicht ganz deutlich, nach welchen Kriterien (strukturellen, metrischen, thematischen oder anderen) die einzelnen Perioden voneinander unterschieden werden. Schade, dafi sich auch einige storende Druckfehler in den Text einge-

schlichen haben.

Trotzdem ist diese Arbeit eine Fundgrube fiir alle, die sich mit dieser Materie beschaftigen mochten. Fiir mich ist sie jedenfalls eine Anregung zu weiteren Forschungen. Auf S. 58 und S. 79 werden MSS der Kreuzherren erwahnt. G. Q. Reijners o.s.c.

CROISIERS. Over de Franse benaming van de kruisheren schreef Jos Boly : Pourquoi Jes Croisiers ?", het eerste artikel van een reeks Les Noms des Ordres Religieux in het tijdschrift Foi et Langage, nr. 2, jan.-febr., Parijs, 1977. (Een

korte inleiding stelt de auteur aan zijn publiek voor door te wijzen op zijn grote verdiensten voor de Franse taal ook op internationaal vlak). Terwijl meerdere orden

KRONIEK

93

hun naam ontlenen aan hun stichter (benedictijnen, franciskanen) of de plaats van ontstaan (Premontre) staat de kruisherenorde onmiddellijk in verband met het kruis van Christus. De historisch zekere feiten die in de kroniek van Russelius worden vermeld : het verband met het kruis en waarschijnlijk met de kruistochten ; de plaats van het moederhuis, Hoei, sinds de XHIe eeuw ; de vroege stichting te Toulouse (1248) centrum van de albigenzen (albigenzerkruistocht) ; de tussenkomst van de H. Lodewijk voor de komst van de kruisheren naar Parijs in 1258 ; het kruis dat de kruisheren op het scapulier droegen en dragen ; de speciale kruis- en passiedevotie, dit alles leidde tot de naam Freres de Sainte Croix (fratres sanctae crucis). De naam ,,Croisier" wordt courant gebruikt in de XVIIe tot XVIIIe eeuw en is in meerdere straatnamen bewaard. Ook de kruisherenaflaat (Tindulgence dite 'des Croisiers') van 1516 maakte de kruisheren bekend in heel de wereld. Zoals het suffix 'ier' in vele woorden zijn intrede deed, zowel van ambachten (ardoisier, plombier) als van religieuzen (cordeliers), zo deed 't dit ook bij de kruisheren, in verband met kruis en kruistochten. Wanneer ? Waarschijnlijk heeft men al vlug de naam 'Freres de Sainte Croix' verwisseld voor de gemakkelijker en vloeiender naam 'croisier'.

In

ieder geval

vinden

we hem

terug bij

L. Melart in zijn Histoire de la Ville de Huy in

de

burgemeester

van

Hoei,

1641. S. besluit zijn artikeltje

met enkele notifies over het reliekschrijn van de H. Odilia te Kerniel

(peinture

et langage) en over de tegenwoordige verspreiding van de orde. Het geheel is voor

verdere studie van voldoende nota's voorzien. Dat hij de kroniek van Russelius de oudste bron noemt voor de geschiedenis van de orde is onjuist ; dit blijkt verder in het artikel waar meerdere oudere dokumenten worden aangegeven. A. Ramaekers

In het Belgisch Tijdschrijt voor nieuwe geschiedenis, X, 1979, p. 218-370 verscheen een studie van Jan Art, De Evolutie van het aantal mannelijke roepingen in Belgi'e tussen 1830 en 1975, waarin de kruisheren herhaaldelijk worden vernoemd en de getallen van hun roepingen in een uitgebreide tabel worden opgegeven. Over het kruisherencollege

van

Maaseik

wordt

gezegd

dat

het

tussen

1855

en

1955

332 roepingen opleverde, waarvan 282 tussen 1891 en 1950. Tusen 1921 en 1948 werd 35% van de rhetorici priester; op 310 roepingen waren er 147 voor het seminarie en 80 voor de kruisheren. Uitgebreidere gegevens uit dit artikel kan men vinden in Cellesiana, XVII, 1980, p. 66-67. A. Ramaekers

DIE HEILIGE HEDWIG IN KREUZHERRENHANDSCHRIFTEN. Msgr. Ewald Walter schreibt in seinem Artikel: Mechtildis, Grafin von Sayn, und St. Hedwig, Herzogin von Schlesien, ztvei bluts- und geistesverwandte Frauen des Mittelalters (in Annalen des historischen Vereins fur den Niederrhein, Heft 177, 1975, S. 23-40), dass sich Beispiele anfiihren lassen, dass die heilige Hedwig wahrend des Spat-

mittelalters im Rheinland keine Unbekannte war. Aus den wenigen Beispielen, die er anfiihrt, kann man wohl schliessen, dass er eine geraume Zeit gebraucht hat, um

diese Beispiele zu entdecken. Mann kann darum, so meinen wir, behaupten, dass die heilige Hedwig wahrend des Mittelalters im Rheinland fast nicht verehrt wurde.

Die heilige Hedwig wurde zwischen 1174 und 1178 auf Schloss Andechs als Tochter Bertholds VI., des Herzogs von Meranien und des Grafen von Andechs (in Bayern am Ammersee) geboren. Ihre Mutter war Agnes von Groitzsch. Zwischen

1186 und 1190 heiratete Hedwig Heinrich I., den Herzog von Schlesien. Im Jahre 1202 grundete sie ein Zisterzienserinnenkloster in Trebnitz (polnisch Trzeb-

94

KRONIEK

niez), 25 km nordlich von Breslau. Es war das erste Frauenkloster in Schlesien. Nach dem Tode ihres Gatten im Jahre 1238 nahm sie in diesem Kloster standig Wohnung. Sie starb hier am 14. Oktober 1243 und wurde in der Klosterkirche begraben. Am 27. Marz 1267 wurde sie von Papst Clemens IV. heilig gesprochen, wegen ihres heiligen Lebens und ihrer Liebe fiir die armen und bedurftigen Mitmenschen. Sie war auch eine Wohltaterin der Kloster, besonders derer des Zisterzienserordens (s. E. Walter, St. Hedwig, Herzogin von Schlesien ,,treue Patronin des Zistersienserordens", in Cistercienser-Chronik, 83, 1976, S. 121-126). Im Mittelalter wurde die heilige Hedwig in Schlesien, Polen, Bohmen, Gsterreich und Ungarn verehrt. In Westeuropa war die Verehrung der heiligen Hedwig nicht so gross, obwohl diese Heilige mit vielen Furstenhausern in Westeuropa verwandt war. Heutzutage ist sie noch immer die Schutzpatronin der Schlesier.

Jedes Jahr wallfahrten viele Schlesier und Polen zur Klosterkirche in Trzebniez. Sie ist auch die Patronin des Bistums und der Stadt Berlin. Heutzutage wird sie als die Patronin der Volkerversdhnung, als eine Mittlerin zwischen Ost und West, angerufen.

Das erste Beispiel, dass Msgr. Walter fur uns anfuhrt, ist eine Handschrift, die aus dem ehemaligen Kreuzherrenkloster zu Koln stammt. Diese Handschrift enfchalt eine Predigt uber St. Hedwig. Msgr. Walter entnahm dieses Beispiel aus dem Buch von Joseph Gottschalk : St. Hedwig, Herzogin von Schlesien (Porschungen und Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ost-Deutschlands, Bd. 2, Koln, 1964). Joseph Gottschalk hat sehr viele Bucher und Aufsatze iiber die heilige Hedwig geschrieben. Die Handschrift der Kdlner Kreuzherren wird jetzt im Historischen Archiv der Stadt Koln aufbewahrt: Codex G.B. Fol. 86, Fol. 162V164P : Excerptum legendae B. Hedwigis. (s. M. Coens, Catalogus codicum hagiographicorum civitatis Coloniensis in Analecta Bollandia, 61, 1943, S. 175). Der ,,scriptor" dieser Handschrift war der Kreuzherr Conradus, wahrscheinlich Conradus de Gronenberg, der in der Mitte des 15. Jahrhunderts im Kreuzherrenkloster zu Koln Bibliothekar war. In der Predigt, die Conradus abschrieb, wurden die beiden Tugenden misericordia und devotio in Entlehnung aus der Legenda maior behandelt, resp. Kap. 6 und 5.

Es gibt mehrere Quellen fiir das Leben der heiligen Hedwig. Die Hauptquelle ist die Legenda maior de beata Hedwigi, die auch als Vita beatae Hedwigis bezeichnet wird. Sie wird aber in sehr wenigen Handschriften aus Westeuropa iiberliefert (E. Walter, Professor Sophronius Clasen o.f.m. zur Autorschaft der Legenda maior und Legenda minor de beata Hedwigi in Archiv fur schlesische Kirchen-

geschichte, Hildesheim, Bd. 34, 1976, S. 171-173).

Die Kreuzherren im 15. Jahrhundert schrieben viele Biioher, Traktate und Predigten ab, so dass man ruhig jetzt schreiben kann, dass es wenige mittelalterliche Bucher gibt, die die Kreuzherren nicht abgeschrieben haben. Darum ist es nicht so erstaunlich, dass man in den Kreuzherrenhandschriften einen Teil der Legenda maior der heiligen Hedwig zuriickfindet.

Eine zweite Frage aber ist, wie kam der Text der Predigt in den Besitz der

Kolner Kreuzherren ?

Das Kartauserkloster in Koln hatte von der Hand Hermann Greven, der zwischen 1455 und 1460 in die Kdlner Kartause eingetreten war, ein Legendar, in dem die heilige Hedwig ebenfalls vorkommt. Es handelt sich um eine Hedwigspredigt zum 15. Oktober, in der auch die devotio et misericordia Hedwigs behandelt werden. Da diese Predigt auf die Legenda maior zuriickgeht, nehmen E. Walter und

KRONIEK

95

J. Gottschalk an, dass das Kolner Kartauserkloster wahrscheinlich bereits im 15. Jahrhundert eine Abschrift der Legenda maior besass. Sie haben aber diese

Abschrift in den Kolner Kartauserhandschriften nicht entdeckt. Hinsichtlich der Predigt in der Kreuzherren'handschrift, die auch in der Mitte des 15. Jahrhunderts

entstanden ist, kann man ebenfalls sagen : es gab wahrscheinlich im Kreuzherren kloster zu Koln schon im 15. Jahrhundert eine Abschrift der Legenda maior. Wir haben auch diese Abschrift in den Kolner Kreuzherrenhandschriften nicht entdeckt. Dagegen gab es wohl irgendwoanders in den Kreuzherrenbibliotheken eine Abschrift der Legenda maior Hedwigis und zwar im Kreuzherernkloster zu Huy (Belgien), wo der Prior dieses Klosters das Amt des Generalpriors des Ordens bekleidete und wo im 15. Jahrhundert jedes Jahr die Prioren der Kreuzherrenkloster zusammenkamen, da hier immer das Generalkapitel stattfand. Diese Handschrift wird jetzt in Liittich aufbewahrt (Luttich, Seminarium-Bibliothek 6 F 13) und enthalt die Vita beatae Hedwigis oder die Legenda maior der heiligen Hedwig (Fol. I43r-296V). Die Handschrift wurde im 15. Jahrhundert angefertigt. Wenn die Prioren in Huy zusammenkamen, haben sie sich iiber ihre bibliotheken unterhalten und sich die vielfaltige Bibliothek der Kreuzherren zu Huy angesehen. Der Bibliothekar hat bei dieser Gelegenheit den Prioren der anderen Kreuzherren kloster seine Biicher ausgeliehen. Die Prioren brachten auch selbst Biicher, die von den Mitgliedern ihrer Kloster abgeschrieben waren, nach Huy mit. Es ist deshalb moglich, dass die Kolner Kreuzherren auf diese Weise den Text der Legenda maior kennengelernt und vielleicht nach Koln mitgenommen haben. Spater konnen sie dann die Kapitel : De devotione et de misericordia nochmals abgeschrie ben haben. Die Kolner Kreuzherren konnen diesen Text aber auch von den Kartausern geliehen haben. Es sind nur Annahmen.

Fur uns ist die letzte Annahme, namlich dass die Kolner Kreuzherren den Text von den Kartausern bekommen haben, doch nicht ein bejahender Gedankengang. Im Orden der Kreuzherren gab es im 15. Jahrhundert bestimmt eine Verehrung fur die heilige Hedwig, obwohl die nicht offentlich in ihren Kirchen und Kapellen war. Erst im Brevier der Kreuzherren aus dem Jahre 1725 17. Oktober gefeiert.

wurde ihr Fest am

Msgr. Walter schrieb, dass die heilige Hedwig wa-hrend des Spatmittelalters im Rheinland keine Unbekannte war. Wir mochten schreiben ; die heilige Hedwig war im Orden der Kreuzherren eine bekannte Heilige.

Wir haben schon zwei Handschriften aus dem 15. Jahrhundert genannt, namlich aus den Kreuzherrenklostern zu Huy und Koln. Abschreiben war eine schwere Arbeit und die Kreuzherren des 15. Jahrhunderts leisteten diese Arbeit nur, wenn es fur sie der Miihe wert war. Wir konnen zu diesen zwei Handschriften sicher noch eine hinzufiigen. In der koniglichen Bibliothek zu Briissel (in Belgien) be-

findet sich eine Handschrift (Hs. 8629-8639, Cat. 3209), die aus dem Kreuzherren kloster zu Hoorn (Niederlande) stammt, die aber im Kreuzherrenkloster zu Venlo (Niederlande) angefertigt wurde. Auf Fol. 60r-62v enthalt diese Handschrift die Legenda minor der heiligen Hedwig. Diese Legenda minor hat aber mehr Kapitel, als die in der Kolner Handschrift. Sie enthalt: 1. De castitate, 2. De humilitate, 3. De patientia, 4. De austeritate, 5. De devotione, 6. De operibus misericordiae, 7. De operibus miraculorum, 8. De egritudine et transitu.

Diese Legenda minor kann nicht auf die Predigt, im Besitz der Kolner Kreuz herren, sondern bestimmt auf eine Abschrift der Legenda maior zuriickgehen, eine Abschrift, die irgendwo im Orden der Kreuzherren u.a. in Huy zu finden war. Die Kreuzherren zu Venlo haben wahrscheinlich diese Handschrift ihren Mitbriidern

96

KRONIEK

in Hoorn geschenkt. Sie sollten das nur getan haben, weil sie selbst noch einen anderen Text zur Verfiigung hatten.

Die folgende Frage ist: Gab es einen Grund, warum die heilige Hedwig fiir die Kreuzherren eine Bekannte war ? Ein anderer Kreuzherrenorden, namlich mit dem Roten Stern, hatte eine besondere Verehrung fiir die heilige Hedwig, u.a. in Prag, Neisse und Breslau und zwar wegen der Sorge der heilige Hedwig fiir alle Notleidenden Mitmenschen. Da die Kreuzherren in Westeuropa in ihren Hospitalern und ihren Gastehausern gleichfalls bediirftige Mitmenschen betreuten und gleiche

Heilige verehrten, haben sie vielleioht die Verehrung fiir die heilige Hedwig von den genannten bohmischen Kreuzherren iibernommen. Ausserdem hatte die heilige Hedwig eine grosse Liebe zum Kreuz Christi. Wir meinen, dass also die Verehrung der Kreuzherren in Westeuropa fiir die heilige Hedwig zu erklaren ist. Im Jahre 1962 haben die Kreuzherren in Wuppertal-Hahnenberg die Sorge fur eine neue Pfarrei ubernommen. Die Kirche dieser Pfarrei wurde der heiligen Hedwig geweiht, weil in dieser Pfarrei viele vertriebene Schlesier wohnen. P. van den Bosch

Vor nicht so langer Zeit dachten nur wenige Leute daran, eine PILGERFAHRT INS ,,HEILIGE LAND" zu unternehmen. Es war fiir viele Leute aus verschiedenen

Griinden unmoglich, so eine Reise zu planen. Im Mittelalter aber sind viele Leute ins ,,Heilige Land" gezogen, um an den heiligen Statten Ghristus zu gedenken. Als das im 10. Jahrhundert von den Seldschuken verhindert wurde, zogen viele Ritter dahin, um die heiligen Statten zu befreien und fiir die Christen die Pilgerfahrt wieder zu ermoglichen. Eine Pilgerfahrt ins ,,Heilige Land" zu machen, blieb wiahrend des ganzen Mittelalters ein grosses Wunschbild vieler Christen. Auch damals war es fiir bestimmte Leute nicht moglich so eine Reise zu unter nehmen. Ordensmiinner und Ordensfrauen waren z.B. nicht in der Lage ins ,,Heilige Land" zu reisen. Deshalb wurde ihnen empfohlen, eine geistige Pilgerfahrt zu machen. Das wurde z.B. getan in der Dichtung von Guillaume DE Deguilville, Le pelerinage de la vie humaine. Der Dichter war ein Zisterzienser in der Abtei Chaalis, in der Nahe von Senlis (Frankreich, Departement Oise). Er wurde im Jahre 1295 geboren und starb wahrscheinlich erst nach dem Jahre 1358. Die erste Version seiner Dichtung ver-

fasste er im Jahre 1330, und die Zweite fiinf Jahre spater. Seine Dichtung wurde danach sehr oft abgeschrieben. Sie wurde auch u.a. in die englische, spanische, niederlandische und deutsche Sprache iibersetzt. Bis jetzt sind nur drei deutsche Fassungen bekannt. Man gab der deutsche Fassung den Titel : Die Pilgerfahrt des traumenden Monchs. Eine der deutschen Fassungen kann man unter den Kreuzherrenhandschriften in Koln finden : Koln, Hist. Stadtarchiv GB 4, 223.

Der tJbersetzer dieser Kolner ,,Pilgerfahrt" war der Priester Petrus von Merode. Die Kreuzherren feierten seit dem Jahre

1427 oder 1428 das Jahrgedachtnis fur

einen Petrus von Merode. Dieser war Kanonikus an St. Severin in Kdln. Er starb

im Jahre 1427 oder 1428. Die Ubersetzung fand erst im Jahre 1430 start (A. Meyboom, Die Pilgerfahrt des traumenden Monchs, nach der Kdlner Handschrift, hrgg. von A.M., Bonn-Leipzig 1925 ; Helena A. A. Damave, Die Sprache der Pilgerfahrt des traumenden Monchs, Haarlem 1964). Seit dem Jahre 1451 feierten die Kreuzherren ein Jahrgedachtnis fiir einen anderen Petrus von Merode. Er war auch Kanoniker an St. Severin in Koln. Er war der Sohn Peters von Merode und der Goeda N.. Als Sekretar des Herzogs Wilhelm von Julich-Geldern hielt er

KRONIEK

97

sich am franzosischen Hof auf. Spater (1405) wurde er Sekretar des Herzogs von Orleans und er war Dolmetscher bei den Verhandlungen zwischen rheinischen Herren einerseits und dem Konig von Frankreich und dem Herzog von Orleans andererseits (H. J. Domsta, Geschichle der Fursten von Merode im Mittelalter, I. Band : Genealogie der Familie, Duren 1974, S. 235). Dieser Peter von Merode

war der Obersetzer von he pelerinage de la vie humaine. Die deutsche Fassung in der Kolner Handschrift ist eine Abschrift. Der Auto graph des Petrus von Merode ist nicht erhalten. Die Abschrift wurde vom Kolner Kreuzherr Johannes Dursten im Jahre 1444 angefertigt. Was ist der Inhalt dieser Dichtung ? In 13645 Versen wurde erzahlt, dass das himmlische Jerusalem dem Monch Guillaume de Deguilville im Traum erschien. Jerusalem war so schon, dass er sich vornahm, dorthin eine Pilgerfahrt zu unternehmen. Zuerst kamen die Vorbereitungen. Von Frau Gnade wurde er mit dem Giirtel des Glaubens und dem Pilgerstab der Hoffnung ausgeriistet. Die Tugenden nahm er nicht mit. Sie erschienen ihm zu schwer. Unterwegs bemerkte er, dass er gegen Ketzereien und Sunden, die ihn bedrangten, nicht gut gewaffnet war. Er ware auch im Meer der Welt ertrunken, wenn unterwegs nicht eine Schiffsmannschaft ihn aus dem Wasser gerettet und ihn auf ihr Schiff genommen hatte. So

konnte er das himmlische Jerusalem erreichen. Die Schiffsmannschaft war der Zisterzienser-Orden und das Schiff war seine Abtei Ghaalis. Uber diese mittelalterliche Dichtung schrieb Joseph M. Keenan einen Artikel : The Cistercian Pilgrimage to Jerusalem in Guillaume de Deguilville's Pelerinage de la vie humaine, in Studies in Medieval Cistercian History, II, Kalamazoo, Michigan, 1976, S. 166-185. Der Autor stellte fest, dass der Monch Guillaume de Deguilville seine Bildersprache vor allem in der Zisterzienser Literatur gefunden hatte und besonders in den Werken des heiligen Bernardus. Hierin hatte Guillaume de Deguilville gelesen, dass das Klosterleben eine geistige Pilgerfar-ht sei, das Kloster ein Schiff, das die Monche ins himmlische Jerusalem brachte. Die Gefahren der Welt waren die Wogen des Meeres. Das Ablegen der Gelubde war der Anfang der Pilgerfahrt. (s. auch P. Robert Thomas, o.c.s.o. : Spiritualite cistercienne (Pain de Citeaux 14), Rochefort o.J. 199 S, besonders S. 36-51 : Sens de la vie monastique et itineraire

spirituel). Aus dieser Bildersprache entstanden auch die Namen, die die Monche manchmal ihren Klostern gaben : Jerusalem, Locus Coeli, Nova Jerusalem, Sion, Mons Sinai, Galilaea (Woudrichem), Pons Coeli (Briiggen).

Aus der geistigen Pilgerfahrt entstand auch der Kreuzweg, erst mit sieben, spater mit vierzehn Stationen. Manchmal errichteten die Ordensleute einen Kreuzweg auf dem Weg zum Kloster. Die letzte Station war dann immer in der Nahe der

Klosterkirche.

Nicht nur im Kreuzherrenkloster in Koln, auch in anderen Kreuzherrenklostern interessierte man sich fur das ,,Heilige Land" und fur die Stadt Jerusalem. In den Klostern in Huy und Diisseldorf schrieb man ein Buch ab von Johannes de Mandeville, ca. 1300-1372, einem Zeitgenossen von Guillaume de Deguilville, namlich : Itinerarium a terra Anglie in panes Hyerosolimitanas resp. aufbewahrt in: Luttich, Univ. Bibl. 354 C, Fol. 13r-55v, und Dusseldorf, H. Heine-Institut G 12. In der Handschrift von Huy befindet sich noch : Fol. 56r-87v : Ludolf von

Suchem oder Sudheim : Itinere terrae sanctae. Ludolf von Suchem war auch eine Zeitgenosse von Guillaume de Deguilville ; er war in den Jahren 1336-1343 im ,,Heiligen Land". Im Kloster Marienfrede stand in der Bibliothek ein anonymes Werk: Van Varen in dat Heilige Lant, aufbewahrt in Dusseldorf, Heine-Inst. B 112, wahrscheinlich eine Obersetzung eines bekannten Itinerarium. In einer anderen Handschrift von Huy trafen wir : De locis hierosolymitanis, aufbewahrt in : Luttich,

98

KRONIEK

Sem. Bibl., 6 M 18, Fol. 212r-228r, vielleicht vom heiligen Adamnanus verfasst; er hatte die Reise des Bischofs Arculf beschrieben ; er war Abt von Jona, gestorben im Jahre 704. Im Kloster in Luttich schrieb man ab : Bernardus von Breidenbach : Itinerarium in terram sanctam und B. Antoninus von Piacenza: Itinerarium : De

locis terrae sanctae, aufbewahrt resp. Luttich, Univ. Bibl. 239, Fol. l47r-28<9v, und 243 C. Bernardus von Breidenbach war Domherr in Mainz ; er starb im Jahre 1497. Seine Beschreibung in der lateinischen Sprache entstand im Jahre i486 und wurde spater in verschiedene europaische Sprachen iibersetzt. Antonius von Piacenza

lebte im 3. oder 4. Jahrhundert. Das sehr wertvolle Itinerarium soil von einem Pilger aus Piacenza stammen und wurde erst im 7. oder 8. Jahrhundert verfasst. Irrtumlich wurde das Werk dem H. Antoninus zugeschrieben (s. Lexikon f. Th. u. Kirche, T. 5, Kol. 822-824). P. van den Bosch

Das VATER UNSER hat nicht nur in der Liturgie seit langen einen bedeutenden Plats eingenommen, sondern auch in der christlichen Erziehung. Kaiser Karl der Grosse z.B. forderte von den Tauflingen, dass sie zumindest das ,,Vater Unser" auswendig beten konnten. Den Priestern sagte er an, das ,,Vater Unser" in ihren Predigten zu erklaren. Es gab schon damals eine Anzahl Vaterunserauslegungen. Anerkannte Lehrer waren z.B. Cyprian, Augustin und Beda. In der Zeit nach Karl dem Grossen wurden diese Auslegungen in der Volkssprache iibersetzt. Wahrend des Spatmittelalters wurden sie immer mehr abgeschrieben. Man verfasste auch neue Auslegungen. Zum Teil schopfte man aus den friiheren. Es gibt dadurch in den mittelalterlichen Handschriften eine sehr grosse Anzahl Vaterunserauslegungen, sowohl in der Volkssprache wie in der lateinischen Sprache. Eine Menge ist anonym, d.h. die damaligen Abschreiber kannten die Namen der Verfasser nicht.

Im Jahre 1976 gab Bernd Adam heraus : Katechetische Vaterunserauslegungen.

Texte und Untersuchungen zu deutschsprachigen Auslegungen des 14. und 15. Jahrhunderts, Miinchen, 267 S. Er untersuchte drei deutsche Vaterunserauslegungen : 1. Ciprianus spricht: Der tins daz leben ; 2. Unser aller liebste her Ihesus ; 3. Die Gruppe der Auslegungen um den Text: Thomas de Aquino off daz wort },fader". Am Ende seines Buches schrieb Adam noch ein Verzeichnis von katechetischen Texten dazu (S. 244). In diesen wird auch eine Auslegung in einer Handschrift aus dem ehemaligen Kreuzherrenkloster Marienfrede genannt. Diese Handschrift wird im Heinrich-Heine Institut in Dusseldorf aufbewahrt: C 93, Fol. 83r-138r. Nach Adam gehorte sie zu der reich iiberlieferten ,,Adonay"-Auslegung : ,,Adonay, gewaltiger herre got vater". Das Buch von Bernd Adam konnte eine gute Hilfe sein, wenn man die Aus

legungen in anderen Kreuzherrenhandschriften untersuchen will. Diese Auslegungen wurden fast alle in der lateinischen Sprache geschrieben. Die meisten von ihnen sind ohne Namen eines Autors. Wir zahlen hier eine Anzahl auf. Aus dem Kloster in Luttich, aufbewahrt in Luttich, Seminar-Bibliothek: 6 G 21, Fol. 53r u.ff. : Explicatio orationis dominicae ; 6 G 25, Fol. 126r u.ff. : Lectura nobilis super Pater noster ; 6 H 17, Fol. 189r-192r : Expositio orationis dominicae ;

6 K 4 : Expositio brevis super orationem dominicam ; 6 L 18, Fol.

135r-136v:

Expositio super orationem dominicam.

Aus dem Kloster in Liittich, aufbewahrt im Luttich, Seminar-Bibliothek : 6 G 21, Tractatulus super orationem dominicam. Der Abschreiber erwahnte hier, dass der Kreuzherr Johannes de Unna diesen Traktat aus der Stadt Wien mitgebracht hatte. Die Universitat in Wien, an der Johannes de Unna unterrichtet wurde, war

KRONIEK

99

ein Zentrum der Vaterunserauslegungen. Hier war z.B. tatig: Henricus von Langenstein, der erne Vaterunserauslegung verfasste; GB 4, 102, Fol. 162 u.ff. : Expositio anagogica super Pater noster; GB 4, 155, Fol. 12-26: Henricus von Langenstein : Expositio super orationem dominicam ; Fol. 110 u.ff. : Expositio super orationem dominicam ; GB 4, 246, Fol. 21-25 : Expositio orationis dominicae; GB 8, 54, Fol. 120-122 : Expositio orationis dominicae ; GB f, 130, Fol. 54r-55r: B. Augustinus : De oratione dominica; Fol. 58v: Gerardus (Herilacensis) : Prologus in Tractatum super orationem dominicam ; Fol. 80v-l4lr : Gerardus (Herilacensis) : Tractatus super orationem dominicam. Aus dem Kloster in Dusseldorf : Dusseldorf H. Heine Inst. B 193 : De oratione dominica (Cyprian ?) ; Sermo B. Augustini de oratione dominica. Aus dem Kloster Hohenbusch : Koln, Erzbis. Sem. Bibl. Nr. 74 : Nicolaus von Lyra: Intellectus super orationem dominicam ; Nr. 80 (nach dem 2. Weltkrieg nicht mehr vorhanden) : Heinrioh von Langenstein : Super orationem dominicam ; Jordanus von Sachsen : Super Pater noster. P. van den Bosch

Zoals eenmaal de apostel Paulus door Christus zelf werd geroepen en in zijn Evangelie onderwezen, zo werd, volgens de H. Bonaventura, de H. Franciscus door Christus zelf geroepen en onderwezen. De H. Bonaventura kwam eerst door studie, meditatie en contemplatie tot de ware kennis en het beleven van het evangelie. Deze weg heeft hij in zijn boek : Itinerarium mentis in Deum in Alverna in het jaar 1259 beschreven.

Jacques Guy Bougerol O.F.M.

onderzocht in

een artikel :

Uaspect originel

de Vltinerarium mentis in Deum et son influence sur la spiritualiti de son temps,

in Antonianum, jg. 52 (1977), Rome, p. 309-325, vooral twee begrippen, die Bonaventura in het genoemde boek naar voren bracht, namelijk ,,Desiderium" en ,,Apex mentis". De auteur besprak ook de verspreiding van dit werk van Bona ventura. Van de 138 handschriften die dit werk bevatten, bevinden er zich 45 in Duitsland en dan voornamelijk in Miinchen ; ze zijn daar vooral van abdijen van Benediktijnen en Cisterciensers afkomstig; in Oostenrijk 28 handschriften, in Italie 16, in Frankrijk 13, in Engeland, in Zwitserland 8, in Belgie 5, Praag 4, in Spanje, Polen, Nederland 3, in Portugal en Hongarije 1. De auteur gaf niet aan, in welke bibliotheek deze handschriften zich bevinden. Onder de Kruisherenhandschriften dachten we 6 maal dit werk van Bonaventura gevonden te hebben : Luik, Sem. Bibl. 6 N 2, fol. 27-32v, afkomstig van Hoei ; Luik, Sem. Bibl. 6 L 18, fol. 277v-279r, afkomstig van Luik ; Koln, Hist. Stadtarch. GB 4, 54,

fol. 167 e.v. ; GB 4, 161, fol. 257 e.v. ; GB 4, 246, fol. 1-14, 38-49 ; en misschien

ook GB 8, 116, fol. 126-171, alle afkomstig van Keulen ; Koln, Hist. St. Arch. GB 8, 62, fol. 218-251, afkomstig van Beyenburg; Diisseldorf, H. Heine. Inst. B 173, afkomstig van Dusseldorf. P. van den Bosch

P. F. J. Obbema heeft de voor de middeleeuwse literatuur en voor het middeleeuwse bibliotheekwezen belangrijke catalogus van het Rooklooster aan een nieuw onderzoek onderworpen. Hij deelde de resultaten van zijn onderzoek mede in een artikel: The Rooklooster Register evaluated in Quaerendo, 7, 1977, Amsterdam, p. 326-335. Het was reeds bekend, dat de samensteller van deze catalogus gebruik

gemaakt had van een catalogus uit het Sint-Maartenklooster te Leuven (Dr. L.

van Mierlo SJ.: Een Katalogus van Handschriften in Nederlandsche Bibliotheken in Ons Geestelijk Erf, 2, 1928, p. 275-303). De catalogus van het Rooklooster

100

KRONIEK

werd niet voor 1530 vervaardigd. Die van Sint-Maarten is ouder, zeer waarschijnlijk v«56r 1490 samengesteld. Obbema neemt nu aan, dat ook de catalogus van SintMaarten van een andere catalogus afhankelijk is geweest, namelijk die van het klooster te Gaesdonk, in het Gelderse gebied, tussen Cuijk en Venlo. Hij werd, vermoedelijk ca. 1470, door Johannes Foyken van Emmerich, kloosterling en bibliothekaris van Gaesdonk, vervaardigd. Obbema wijst erop, dat zowel de Windesheimers als de Broeders van het Gemene Leven catalogen voor hun bibliotheken samenstelden. Ze deden dit niet alleen om op de hoogte van hun eigen boekenbezit te blijven, maar ook om bij andere mensen interesse voor de literatuur in het algemeen te wekken. Obbema vermeldt o.a. op pag. 350, noot 60, dat ook in Kruisherenkloosters catalogen samengesteld werden. Vanzelfsprekend gaat hij hier niet verder op in (z. Clairlieu, jg. 27, 1969, p. 86-87 en jg. 36, 1978, p. 150). P. van den Bosch

Dr. C. C. de Bruin gaf in Ned. Arch, voor Kerkgeschiedenis jg. 53/2, 19771978, p. 156-175 Een dietse bewerking van het Exercitium monachale uit. Hij voorzag deze uitgave van een interessante inleiding. Men weet namelijk tot nu toe niet, wie de auteur van het Exercitium monachale is. Hij wordt gezocht onder de Moderne Devoten en onder de Kartuizers. Zo heeft men gedacht, dat de auteur van De imitatione ook de auteur van het Exercitium monachale zou zijn. Nog meer wordt de Kartuizer Hendrik Egher van Kalkar als auteur genoemd. Moderne onderzoekers aarzelen echter dit te bevestigen. Terecht schrijft Prof, de Bruin : ,,men moet eerst de belangrijkste codices van het ,,Exercitium monachale" onderzoeken en de tekst, materieel en stilistisch met de werken, die zeker van Hendrik Egher van Kalkar stammen, vergelijken".

Het Exercitium monachale was een handleiding voor meditatie en gebedsleven. In de vijftiende eeuw was het werk zeer populair. Ook de Kruisheren van de vijftiende eeuw hebben dit werk gekopieerd. Van de Kruisheren te Luik stamt: Luik, Sem. Bibl. 6 H 8, Fol. 93r-102v : Excitatorium monachale ; van de Kruis heren te Keulen: Koln, Stadtarchiv, GB 4, 100, Fol. 178 e.v. : Exercitium mona chale (hierbij schreef de scriptor: cuiusdam cartusiensis) ; misschien ook GB 8, 77 : Exercitatorium Carthusiensium ; van de Kruisheren te Beyenburg: Koln, St. Arch. GB 8, 62, Fol. 204-217 : Exercicium cuiusdam carthusiensis ; van de Kruis heren in Hohenbusch : Koln, Sem. Bibl. Hs. 75. Prof, de Bruin meent, dat een ander geschrift, dat eveneens uit de sfeer van de Kartuizers en de Moderne Devoten komt, in het onderzoek betrokken dient

te worden, namelijk het Speculum peccatorum. Ook dit werk troffen we in de Kruisherenhandschriften aan : Kdln, St. Arch. GB 4, 54, Fol. 2-6, afkomstig van de Kruisheren te Koln ; Luik, Sem. Bibl. 6 L 17, afkomstig van de Kruisheren te Hoei ; misschien ook 6 H 2 ; Brussel, Kon. Bibl. Hs. 2724-2739, Cat. 1635, Fol. 177-183v, afkomstig van de Kruisheren in Doornik. De aandacht van Prof, de Bruin gaat in het bijzonder uit naar een mededeling in enige handschriften met als inhoud, dat Hendrik Egher van Kalkar het Exerci

tium monachale ontworpen heeft en dat naderhand iemand anders, misschien een Kartuizer, het traktaat uitgebreid heeft en het zelfs in het Latijn vertaald heeft.

(z.

Heinrich

Ruthing,

Der

Kartauser Heinrich

Egher

von

Kalkar,

1329-1408,

Gottingen, 1967, S. 151). De auteur heeft in ieder geval

een oudere bron gebruikt, namelijk het werk van de Kartuizer Hugo van Balma : Mystica theologia. Hugo van Balma was aan het einde van de 13de eeuw prior van de Kartuize Meyrat in het bisdom Lyon.

KRONIEK

101

Daar dit werk ook wel eens de titel : De triplici via voert, bevindt dit werk zich misschien in het Diisseldorfer Handschrift: Diisseldorf, H. Heine Inst. B 155. Voor Prof, de Bruin is er nog een belangrijker vraag, namelijk, of er soms ergens een traktaatje bestaat, dat korter is als het Exercitium monachale en bovendien in de volkstaal geschreven werd ? Tot nu toe heeft hij zo'n traktaatje niet gevonden. Riithing kon aantonen, dat het Exercitium monachale wellicht gebaseerd was op de inhoud van een brief, die Hendrik Egher van Kalkar aan Petrus, die in de Kartuize van Koblenz woonde, schreef. Voor Prof, de Bruin is dit aannemelijk, vooral ook omdat Hendrik Egher van Kalkar ervoor pleitte, dat men zich in zijn moedertaal tot God wenden zou. Een andere Kartuizer kan deze brief tot een Latijns traktaat omgevormd hebben. De mogelijkheid, dat het Exercitium monachale op een Nederduitse of Nederlandse tekst teruggaat, blijft. Hendrik Egher van Kalkar kwam uit een Duitse stad, was prior van Munnikhuizen bij Arnhem. ,,Nederduits" of ,,Nederlands" was zijn moedertaal. Prof, de Bruin vond in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek een handschrift V.J.10 met een dietse bewerking van het Exercitium monachale. Na zijn inleiding publiceert hij deze tekst. Hij is er echter zeker van, dat deze tekst niet de door hem gezochte kortere tekst in de volkstaal kan zijn. Deze dietse tekst werd uit het Latijn vertaald. P. van den Bosch

DE H. HELENA IN DE ARACOELIKERK TE ROME. Bij zijn bezoek aan deze kerk nam dr. P. van den Bosch een foto van een van de kolommen der marmeren balustrade rond het altaar van de H. Helena. In de basis van 6 kolom men was nl. een ,,kruisherenkruis" aangebracht. De vertikale balk is doorlopend en rood gekleurd ; de horizontale is wit. Waarschijnlijk vanwege het dekoratieve is de rode balk wat langer, daar de achtergrond, in blauw marmer, ovaalvormig is. Langs het provincialaat van de Trinitariers in Oostenrijk ontving hij volgende

inlichtingen.

Church of S. Maria in Aracoeli (Rome) I. General Background.

This austere brick-built church in the romanesque-gothic style stands at the summit of the Capitoline Hill. It occupies the site of the Roman citadel where, according to medieval legend, the Tiburtine Sibyl foretold to the Emperor Augustus the imminent coming of Christ in the words : Haec est ara filii Dei or Ecce ara primogeniti Dei. From this came the title Aracoeli or Altar of Heaven. Already in existence durong the 7th century, this church was held by the Benedictines from the 10th to the mid-13th century. In the year 1250, Innocent IV gave the church over to the Franciscans Minor, who began renovation work which resulted in the church's present style. The Minors have retained custody of the church until the present time ; it had been the residence of their General until 1883.

II. Chapel of S. Helen.

In the center of the north transcept (19 in plan below), is the little Temple

of S. Helen or, as it is sometime called, the Santa Cappella. According to the legend, it marks the spot on which the Sibyl made her prophecy to Augustus and on

which

Augustus

consequently

built

an

altar.

This

circular

shrine

with

its

8 columns dates from 1605/06 ; its canopy, which bears 4 Trinitarian crosses, was

rebuilt in 1833. According to its inscription, this shrine was constructed by Bishop Jerome Centelles. Unfortunately, Napoleon's troops destroyed much of the church's interior ; this chapel, however, was rebuilt by P. Holl and the altar was consecrated

102

KRONIEK

by Bishop Nicholas Ferrarellius on 13 August 1833. The beautiful urn which supports the altar-table is said to contain the relics of SS. Helen, Abbondius and Abbondantius. Along the balustrade which encircles this chapel, the cross of the

Confraternity of the Gonfalone has been placed on 6 of the bases of the chapel's columns. The cross of this Confraternity has a red bar in the vertical position and a white bar in the horizontal position ; the cross is placed on a blue field. Thus, the crosses on the bases around the chapel are of this Confraternity and not of the Crosier Fathers.

I- J T-T T M T-T-T 1 S. Maria dAracoeli

III. Confraternity of the Gonfalone. The Italian term Gonfalone is derived from the Old German Gundfano, in modern German Kriegsfahne, and means a flag or banner that hangs from a crosspiece instead of an upright staff. During the second half of the 13th century, numerous groups of penitents banded together under the symbol of a gonfalone. The oldest Roman Confraternity bears the title : Arraconfraternita del Gonfalone. According to the traditional story, this Confraternity was founded by two Canons of the Basilica of S. Vitale, after a pilgrimage to the famous Spanish shrine of S. James of Campostella. In response to their petition for the approbation of this movement, the matter was eventually referred to S. Bonaventure. Bonaventure provided norms for this pious association, which took the name of Accomandati or Raccomandati di Madonna S. Maria; Clement IV established the group with canonically approval in 1267 or 1268. After the publication of the papal Brief of approbation, Bonaventure continued his support of this Confraternity. The members of this association were granted the spiritual benefits of the Franciscan Order in 1268, those of the Dominican Order in 1269 and those of the Hermits of S. Augustine in 1273. Initially, the members used to come together in the Basilica of S. Mary Major to venerate the image of Mary, Solus Populi Roman/. At the time of papal approval, the Confraternity had its headquarters at S. Albert on the Esquiline Hill: church, oratory, house, hospital and garden. It is from the 14th century onward that this association was known as the Archconfraternity 'of the Gonfalone. The namechange is apparently due to the members' pledge to defend the temporal government

of the pope, to protect the freedom of the fatherland and to protect the religious interests of its citizens. In any event, official recognition of the name-change was granted by Innocent VIII in i486. Among the activities of the Gonfalone, one of the most important and interesting was the work of ransoming captives. This activity was entrusted to the Con-

KRONIEK

103

fraternity by Gregory XIII as established in the bull Cbristianae nobiscum of 27 May 1581. Though both the Trinitarian Order and the Mercederian Order had

been founded for the ransom of Christian captives, neither religious Institute was able to the high cost of redemptions of an ever-increasing number of Christians in captivity. The papal bull gave the Confraternity ample faculties for organizing the ransom of Christians who were citizens of lands that belonged to the Church. The Confraternity did work along with the Trinitarians in this mission of redemption.

According to the description given in the Confraternity's Statutes of 1825, the

members wore a white tunic with hood, which was girded with a white cord. On the right side of their chest, they wore the emblem of their association : a cross of red and white (vertically and horizontally placed, respectively) on a blue field or background ; and around this emblem were the words Archiconjraternitas Conjalonis. In the Confraternity's Statutes of 1888, the following tradition is recounted : the Blessed Virgin Mary appeared to S. Bonaventure, wearing this habit and surrounded by a crowd of angels, saints and members of the Confraternity. This Confraternity was also accustomed to assemble in the Roman church of S. Maria in Aracoeli, in front of the Madonna of the High Altar and around the

little Chapel of S. Helen. When the Company of S. Helen of the Nativity of our Lord and of the Madonna was fused with the Confraternity of the Gonfalone at the end of the 15 th and the beginning of the 16th century, this little Ghapel

of S. Helen passed to the Confraternity. The canopy of this chapel, rebuilt in 1833, bears the distinctive cross of the Confraternity on the balustrade which supports it. In addition, 4 Trinitarian crosses are to be found on the outside of the canopy proper, which commemorates the collaboration of the Trinitarian Order and the

Confraternity of the Gonfalone in the work of ransoming Christian captives. A further artistic representation of the link between 'this Confraternity and the Trinitarian Order can be seem in the Roman church of S. Lucia del Gonfalone. The Confraternity had come into possession of this church by the 1500s. In the apse there is a fresco depicting the apparition of Mary to S. Bonaventure; in the right foreground is a representation of a ransoming mission, while in the left foreground there appear SS. John de Matha and Felix de Valois. The archives of this now extinct Confraternity are conserved in the Vatican Archives.

Fr. Bredan J. Gross, O.SS.T.

ODILIAVERERING. In de reeks Maaslandse Sprokkelingen, nova series, III, verscheen als nr. 6 van J. Steinmetz, De verering van Odilia in de loop der eeuwen,

Dilsen, 1980, 42 biz., 7 illustraties, offsett. Uit oudere en nieuwere werkjes of artikels stelde J. Steinmetz dit boekje samen, dat de Odiliaviering vanaf 1287 bij de kruisheren beschrijft. Het is vooral de geschiedenis van de relieken van deze heilige die in 1287 van Keulen naar Hoei werden gebracht en meermalen van het ene schrijn in een telkens rijker schrijn werden geplaatst, terwijl meerdere relie ken elders terechtkwamen. Door de kmisheer Lambertus Hayweghen kwam het oorspronkelijke schrijn in Borgloon terecht na de opheffing van het Hoeise klooster. Hij schonk het in 1828 aan de kerk van Kerniel, vroeger door de kruisheren van

Kolen bediend. Na 1840 zijn meerdere gedeelten van de relieken door kruisheer de Bruyn in kruisherenkloosters terecht gekomen. S. noemt alleen Uden en St.-Agatha maar ook te Diest had men een tamelijk grote relikwie van Odilia, evenals te Maaseik. Uit verschenen studies heeft Seinmetz een geheel weten te vormen, zodat men van de geschiedenis van de relieken een goed overzicht heeft.

104

KRONIEK

Op p. 14 vraagt S. zich af wanneer 'het reliekschrijn van Kerniel bij de zusters te Kolen in het oude kruisherenklooster terechtkwam, en plaatst dit tussen 1933 en 1935. Toen kruisheer van Lieshout te Kerniel rektor werd in 1932 is zijn aandacht naar het schrijn gegaan en begon hij de geschiedenis ervan te schrijven. Hij kreeg van pastoor van de Velde gedaan dat het schrijn naar de zusters verhuisde, zodat hij het beter kon bestuderen. Men kan als datum dus gerust 1933 aannemen, toen van Lieshout met zijn studie begon. Voor het overbrengen van de

relieken van Odilia naar Diest, geeft S. weinig bronnen aan. Hij had hier Clairlieu en de geschreven kroniek van het klooster van Diest kunnen citeren, waarin veel bijzonderheden staan opgetekend. De reden dat de prior van Diest geregeld bezoeken bracht aan de bisschop van Luik was, dat na de dood van dr. H. van Lieshout de vraag rees naar een nieuwe rektor. De kruisheren waren erg geneigd deze plaats te behouden, maar de zusters zelf verkozen, nu de mogelijkheid aanwezig was, een pater van de abdij van Bornem, cistercienser en dus van dezelfde spiritualiteit. Het was voor ons het gunstige moment om een gedeelte van de relieken te vragen inplaats van aan te dringen op het vervullen van de belofte die de bisschop ons reeds had gedaan, nl. dat de opvolger van H. van Lieshout een kruisheer zou zijn. Van de 11 juli 1949 opgemaakte akte zegt S. dat ze zonder zegels was. Ik meen me te herinneren dat de akte, zoals het in de tekst staat, het zegel van het bisdom Luik draagt. Voor zover mijn herinnering reikt meen ik dat de bokaal, waarin kleinere relieken geborgen waren, aan de magister generaal gegeven werd om eventueel de kloosters te voorzien. Het klooster van Diest liet een klein reliekschrijntje maken met een relikwie, dat aan de Amerikaanse kruisheren geschonken werd. In ,,AanvulHngen" p. 22-25 geeft J. Steinmetz bijzonderheden over de Odiliaverering te Luik en te Maaseik. Hij heeft blijkbaar geen pogingen gedaan om hier naar volledigheid te streven. Er bestaat een Odiliaverering te Baarlo (Ned. Limburg aan de Maas) waar deze door een kruisheer, die er een tijd pastoor was, werd ingevoerd. Ook te Sweykhuizen (Ned. L.) bestaat sinds lang de Odiliaverering, waarover de ,,parochiekroniek" van het parochiaal archief herhaaldelijk spreekt. Door de oorlog werden de ramen van de kerk verwoest, waarin o.a. afbeeldingen van de H. Odilia, patrones van de kruisheren. Toen na de oorlog nieuwe ramen werden geplaatst, wist de pastoor noch de kunstenaar hoe Odilia moest afgebeeld worden, zodat men er nu de H. Odilia van de Elzas vindt inplaats van die van

Hoei. Ook in Uden moet een diepe Odiliaverering bestaan hebben, zodat oudstudenten, die intraden bij de conventuelen, in hun kerk aan de Tiense straat te Leuven een Odiliabeeld lieten plaatsen, met op het gebruikelijke vaantje ook het kruisherenkruis. Dit ter herinnering voor eventueel verder onderzoek. Toen het klooster in de zeventiger jaren verkocht werd en afgebroken, heb ik langs een van onze confraters te Leuven nog navraag gedaan naar dit houten beeld, dat echter samen met de andere beelden reeds verkocht was. Op p. 26-30 geeft J. Steinmetz een bibliografie van 30 nummers. Bij nr. 4 over de Sermo de S. Odilia van Petrus van Amsterdam had kunnen bijgevoegd worden dat die preek in Clairlieu, 17, 1959, p. 26-53 door dr. A. van Asseldonk werd ingeleid en uitgegeven, samen met een Nederlandse vertaling (onder nr. 30 wordt

die jaargang en de naam van de auteur aangehaald, zonder titel enz.). Onder nr. 30 kan men aanvullen : Clairlieu, 7, 1949, p. 110 waar in de ,,Kroniek" de overbrenging van de relieken van Kerniel naar Diest vermeld wordt. S. besluit met een Lied ter ere van de H. Odilia, te Maaseik gedrukt in 1887, liefst 12 strofen ! A. Ramaekers

^

'

KRONIEK

105

ASPEREN. Im Archiv fur Rejormationsgeschichte (Giitersloh-Westfalen), Jg. 69, 1978, S. 132-156 veroffentlichte Prof. Dr. C. Augustijn aus Amsterdam seinen Aufsatz : Gerard Geldenhouwer und die religiose Toleranz. Gerard Geldenhouwer Noviomagus war urn das Jahr 1500 ins Kreuzherrenkloster in Asperen (Niederlande) eingetreten und wurde spater von seinem Prior ins Studienhaus nach Lowen (Belgien) geschickt, um dort an der Universitat zu studieren. Von 1517 bis 1524 erhielt er eine Stellung am Hof des Bischofs von Utrecht, Philip von Burgund. In dieser Zeit oder ziemlich schnell danach hatte er aus Rom die Erlaubnis bekommen, den Orden der Kreuzherren zu verlassen und Weltgeistlicher zu werden. Im Jahre 1527 war er ein Anhanger der Reformation.

Prof. Augustijn behandelte in seinem Aufsatz die Tatigkeit, die Gerard Gelden houwer zur Forderung der religiosen Toleranz entfaltet hatte. Vor allem brachte er zwei Briefe des Gerard Geldenhouwer zur Sprache : den Brief an Karl V., Ende 1527 oder Anfang 1528 (herausgegeben von Dr. J. Prinsen J.Lz. : Collec tanea van Gerardus Geldenhauer Noviomagus, Amsterdam, 1901, S. 181-188) und den Brief an Karl von Geldern (o.c, S. 192-199). Nach Prof. Augustijn vertrat Gerard Geldenhouwer die Meinung, dass die staatlichen Behorden die Ketzer nicht verfolgen durften, und sicher nicht das Recht zum Toten hatten. Desiderius Erasmus, den Gerard Geldenhouwer hochachtete, vertrat die Meinung, dass es den staatlichen Behorden wohl erlaubt war, den Ketzer zu verfolgen und ihr zu strafen und sogar zu toten. Zwischen beiden entstand ein Streit, in dem Desiderius Erasmus gegen Gerard Geldenhouwer hart verfuhr. Gerard Geldenhouwer war vielleicht der erste, der die Ketzerverfolgung zuriickwies. Prof. Augustijn untersuchte noch, ob Gerard Geldenhouwer zu einer bestimmten Gruppe gehorte, z.B. einer spiritualistischen Taufergemeinschaft in Worms. Er konnte dies doch nicht

mit Sicherheit ermitteln. Wahrend seinem Aufenthalt in Strassburg im Jahre 1529 oder 1530 setzte Gerard Geldenhouwer sich aufs Neue fiir die religiose Toleranz ein. In seinen Anmerkungen gab

Prof. Augustijn

eine sehr umfangreiche Literatur

iiber das Wohl und Wehe dieser vormaligen Kreuzherren heraus. P. van den Bosch

BENTLAGE. Der Stadtarchivar von Rheine, Dr. Heinrich Buld, veroffentlichte

im Rheiner Volksblatt zwei Artikel : Zur 200. Wiederkehr des Weihetages in Rheine, Bemkard Overberg, und Overberg - Erzieher und Reformpadagoge. Rheine um Anno. 1111 resp. am 1.11.1979 und am 6.11.1979 (in verkurzter Form in Tagebuch der Diozese Miinster, am 20.1.1980). In diesen Artikeln berichtet Dr. Buld von Bernhard Overberg. Er wurde am 1.5.1754 zu Volthage bei Versenbriich geboren und starb am 9.11.1826 zu Miinster. In seiner Zeit und spater war er in Westfalen als Reformpadagoge gekannt. In der Bonekerskapelle in der Stadt Rheine hangt zu seiner Ehre eine Votivtafel, die vom katholischen Lehrerverband gestiftet wurde. Overberg besuchte in den Jahren 1771-1774 das Rheiner Franziskaner-Gymnasium. Dr. Buld erzahlt in seinem zweiten Artikel besonders iiber Overbergs Aufenthalt in Rheine. Der Anlass aber, um iiber Overberg zu schreiben, war, dass er vor 200 Jahren, am 20.12.1779, in der Biinekerskapelle zum Priester geweiht wurde. Wir mochten auf diese Artikel hinweisen, weil der Weihbischof, der Overberg damals weihte, der Kreuzherr Wilhelm d'Ahlhaus war. Weil dieser Wilhelm d'Ahlhaus erst Prior des Kreuzherrenklosters zu Bentlage in der Nahe von Rheine war, wollte Dr. Buld etwas mehr iiber ihn wissen. Die Ergebnisse seiner Unter-

suehungen teilt er vor allem in seinem ersten Artikel mit. Johann Wilhelm Gerhard Aalhausen wurde am 13. August 1715 als Kind des Kammerers und Vizedrosten

106

KRONIEK

Heinrich Wilhelm Aalhausen und der Adriana Christina Beatrix Hertzig in der Kreuzherrenkirche in Beyenburg getauft (laut Kirchenbuch). Die Familie stammt von dem adligen Gut Ahlhausen bei Schwelm. Im Ja-hre 1751 trat Johann Wilhelm Aalhausen im Kreuzherrenkloster in Beyenburg ein, 1756 wurde er Prior des Kreuzherrenklosters in Bentlage, 1757 (42 Jahre alt) unter Fiirstbischof Clemens August Weihbischof von Munster und 1764 auch Weihbischof von Osnabriick. Clemens August von Bayern war seit dem Jahre 1719 Bischof von Munster und Paderborn, seit 1723 auch Erzbischof von Koln, seit 1724 Bischof von Hildesheim, seit 1728 auch Bischof von Osnabruck. Er starb im Jahre 1761 .Die Trauerfeier wurde im Dom zu Munster vom Weihbischof Wilhelm d'Ahlhaus abgehalten. Dr. Buld entdeckte die Original-Weiheprotokolle des Bischofs Wilhelm d'Ahlhaus in der ,,Drei Briider Bibliothek" auf Haus Vorhelm. Daraus konnte er vieles iiber diesen Bischof ermitteln. Nach dem Tod des Clemens August zog der Weihbischof nach der Stadt Rheine. Der Stadtkommandant von Munster hatte ihm befohlen,

sich nach seinen Kloster Bentlage zu verfugen, wenn er sich nicht der Gefahr aussetzen wolle, auf eine ihm vielleicht unangenehme Art dahin gebracht zu werden. Bis zu seinem Tod, am 26. Mai 1794, wohnte er in der Stadt Rheine. Er wurde zu Rheine auf dem Friedhof neben dem grossen Kreuz begraben( vor dem Haupteingang von der St. Dionys-Kirche). Seine Hauskapelle war die Bonekerskapelle, offizial genannt: ,,Die Marienkapelle des Neuen Hospitals zum HI. Geist". In

dieser Kapelle hat der Weihbischof eine grosse Anzahl Priester geweiht, u.a. aus den Niederlanden. Seinerseits schickte er seine Priester in die ,,Missio Bataviae". Wir hoffen, dass Dr. H. Buld bald in der Gelegenheit sei, einen langen Artikel iiber „Weihbischof Wilhelm d'Ahlhaus und die ,,Missio Bataviae" zu verfassen.

P. van den Bosch

BRUEGGEN en DUELKEN. In het Heimatbuch 1980 des Kreises Viersen verscheen een kort gelegenheidsartikel van dr. P. van den Bosch, Zum 500jahrigen Grundungsjubilaum der Kreuzherrenkloster in Dulken und Bruggen. Het is een schets van de geschiedenis van beide kloosters, die steunt op reeds vroeger verschenen werken en enkele artikels van de laatste tijd, met 5 foto's geillustreerd, zodat we er weinig nieuwe gegevens in moeten zoeken. Wei vinden we voor beide kloosters de door dr. P. van den Bosch in al zijn artikels en werken gestelde vraag naar de hospitaal- of armenzorg van de kniisheren. Voor Dulken is de vraag niet te beantwoorden, al meent schrijver er toch enige aanwijzingen voor te hebben,

speciaal in de patroon van de kerk, die niet het H. Kruis was (volgens de Constituties) maar de H. Sebastianus, een van de hospitaalheiligen, wat erop wijst dat v6or de kerk er reeds een kapel bestond ter ere van de H. Sebastianus. Ook was er reeds in 1407 een gasthuis met een kapel die aan de heilige Antonius, Fabianus en Sebastianus toegewijd was. Over het gasthuis wordt in latere oorkonden niet meer gesproken. Sterkere aanwijzingen vindt schrijver voor Bruggen. Hier

bestond voor de komst van de kniisheren een Nikolaaskapel, eveneens een hospitaalheilige. Ook was de armenzorg een van de bezigheden van de Briiggener kniisheren, wat uit meerdere stichtingen blijkt. Daarbij was er van het begin af (en reeds

voor de komst van de kniisheren) een Mariakapel waarmee bedevaarten en dan ook pelgrimsverzorging samenging.

Bij dit artikel voegde Dr. Leo Peters nog een mededeling (ibidem, p. 37-38) : Erganzende Bildquellen zum Aufsatz iiber die Kreuzherrenkloster in Dulken und

Bruggen, nl. 2 tekeningen uit 1838, waarin het grondplan en karakter van de Kruisherenkerk van Dulken goed te herkennen is. A. Ramaekers

KRONIEK

107

BRUEGGEN. In der Schriftenreihe des Kreises Viersen erschien im Jahre 1979

der 30. Band : Bruggen, Bracht, Born. Aufsatze zur Landschaft, Geschichte und Gegenwart,

Kempen-Niederrhein,

1979,

328

S..

Dr.

Leo Peters,

der

Oberkreis-

direktor, hatte die Redaktion. Dieses Buch enthalt 38 Aufsatze. Zum Teil wurden sie schon friiher in den Heimatbiichern des Kreises Viersen herausgegeben. Einige Aufsatze sind wichtig fiir die Geschichte des ehemaligen Kreuzherrenklosters in Bruggen,

weil

sie

sich

direkt

auf

das

Kloster

und

seine

friiheren

Bewohner

beziehen. Es gibt aber auch eine Anzahl Aufsatze, die sich auf die Geschichte der Stadt Bruggen beziehen. ,,Sie leisten", so wie Dr. Leo Peters in seinem Vorwort schrieb, ,,eine bedeutende Fortentwicklung des bisherigen Kenntnisstandes zu Landschaft, Geschichte und Gegenwart der Gemeinde Bruggen". Um eine ausreichend fundierte Geschichte des Kreuzherrenklosters in Bruggen zusammenzufassen, ist unbedingt notig, dass man eine griindliche und gediegene Kenntnis der Geschichte der Stadt Bruggen und seiner Umgebung hat. Das Buch Bruggen, Bracht, Born ist tatsachlich ein Schritt vorwarts und erganzt die friiheren, herausgegebenen Biicher uber die Geschichte der Stadt Bruggen und seine Umgebung, namlich von J. Deilmann : Geschichte des Amtes Bruggen 2 Bde, Siichtelen, 1927-1930, und von B. Rottgen :

Bruggen und Born im Schwalmtal,

Kempen,

1934.

Der erste,

fiir die Geschichte des

Kreuzherrenklosters

in

Bruggen,

wertvolle

Aufsatz wurde von Hermann Hauser geschrieben : Bracht und das Geschlecht von Agris, S. 144-153). Beeck bei Hermann

121-128 (eher veroffentlicht in Heimatbuch Kempen-Krefeld 1965, S. Die Angehorigen des Geschlechtes von Agris wohnten friiher in Bracht, Erkelenz, Kipshoven, Aachen, Eynatten und Koln. Der Bekannteste war von Agris. Er war ein wohlhabender Arzt in Koln. Am 23 Juli

1537

liess er in seiner Wohnung ,,In der goldenen Waage" in Koln ein bemerkenswertes

Testament errichten. Unter den personlichen Anordnungen ist zu lesen, dass seines Leichenbegrabnisses in drei Klostern gedacht werden sollte, u.a. bei den Kreuzherren in Koln. Hierfiir erhielt jeder Konventuale eine Refektion und zwei Raderalbus. Er bedachte viele Leute. Etwas besonderes war doch die Armenstiftung, die er in seinem Testament errichtete. An alien Quatembern sollten 20 Arme alljahrlich mit je einem halben Maker Roggen bedacht werden. Ausserdem erhielten sie in jedem zweiten Jahr auf St. Remigius je fiinf Ellen graues Tuch fiir ihre Kleidung. Die Provisoren, die die Stiftung in der Zukunft zu verwalten hatten, sollten elf

Arme aus Bracht, drei aus Bruggen, drei aus Breijell und drei aus Tegelen auswahlen. Zu Provisoren der Armenstiftung wurden gerufen : Stefan von Holtmoelen, Kanoniker im Aachener Marienstift, und nach dessen Tod der Inhaber von Haus Holtmoelen, die Past-ore von Bracht und Breijell, und der Prior des Kreuzherren klosters in Bruggen. Bruggen war keine selbstandige Pfarrei, gehdrte zu der Pfarrei Born. Der Prior war da Pastor.

Hermann von Agris starb kurz vor oder im Jahre 1541. In diesem Jahr liess die von ihm ernannte Treuhanderin, Jungfer (Titel einer adligen Dame) Galandt von Brey einen neuen Fundations-Brief aufstellen .Fortan werden nicht 20, sondern

33 Arme alljahrlich an den Quatembern beschenkt. Statt der Naturalspende von einem halben Maker Roggen soil nun jeder Arme einen halben Goldgulden erhalten. Die Provisoren werden 13 Arme aus Bracht, 5 aus Breyell, Bruggen, Tegelen und

Beeck auswahlen. Jungfer Gelandt von Brey stellte ein Kapital von 1700 Gold gulden zur Verfiigung, das in der Stadt Venlo ausgeliehen wurde und eine Rente von 68 Goldgulden abwarf. Fiir die Beschaffung des grauen Tuches zur Bekleidung der 33 Armen setzte Jungfer Gelandt eine erbliche Rente von jahrlich 20 Gold gulden aus. Sie bat die Provisoren das Geld nur im Sinne der Stiftung zu ver-

108

KRONIEK

wenden. Sollte es spater nicht moglich sein, das Geld anzulegen, dann sollte man das Geld in einer mit vier Schlossern gesicherten Kiste im Kreuzherrenkloster in Bruggen aufbewahren. Jeder der vier Provisoren erhielt einen SchHissel, so dass keiner ohne Beisein eines anderen die Kiste offnen konnte. Im Archiv des katholischen Pfarramtes in Bracht wird noch das Protokollbuch

iiber die Tatigkeit der Provisoren von 1670 bis 1919 aufbewahrt. Es fehlen die Protokolle fiir die Zeit 1541 bis 1669. Hermann Hauser vermutet, dass Sie bei dem Brand des Kreuzherrenklosters in Bruggen im Jahre 1751 verlorengegangen sind. Die Sitzungen der Provisoren fanden in den ersten Jahren nach 1670 in Bracht, spater auch in Bruggen statt, wobei der Pfarrer von Bracht und der Prior des Kreuzherrenklosters

abwechselend

als

procurator

bursae"

auftraten.

Nach

dem

Brand des Kreuzherrenklosters wurden die Unterlagen der Agris-Stiftung wieder-

herstellt und eine neue Armenkiste mit drei Schlusseln beschafft. Nach der Aufhebung des Kreuzherrenklosters im Jahre 1802 wurde der Pastor von Bruggen Provisor der Stiftung. Bis zum Jahre 1924 konnten die Auflagen des Testaments des Michael von Agris erfullt werden. Der Zinsertrag war dann zu gering. Durch die Wahrungsumstellung nach dem zweiten Weltkrieg wurde das ubriggebliebene Stiftungskapital auf 850 D.M. abgewertet. Der

zweite

Aufsatz

hinsichtlich

des

Kreuzherrenklosters

in

Hildegard Fdhl: Johann Friedrich Benzenberg in Bruggen, S. offentlicht

in

Heimatbuch

Kempen-Krefeld

I960,

S.

Bruggen

187-190

43-46.).

Johann

schrieb

(eher verFriedrich

Benzenberg erwarb zusammen mit dem Elberfelder Kaufmann Jakob Platzhoff im

Jahre 1811 das ehemalige Kreuzherrenkloster. Er war seit dem Jahre 1805 Professor

der Astronomie an dem Lyceum in Diisseldorf. Im Jahre 1811 schrieb er : ,,Das Kloster Bruggen liegt an der Schwalm; es ist ein sehr schones modernes Gebaude und hat vor 40 Jahren 72000 Tahler zu bauen gekostet. Es hat drei Etagen, 170 Fuss Front, 40 Fuss Tiefe und 46 Zimmer und Sale, 6 Keller,

5 Pumpen usw.

nebst 4 Morgen Garten und Baumhof. Das ganze Anwesen kostet uns 1000 Laubtahler"

(S.

189). Benzenberg und Platzhoff richteten in einem Teil des Klosters

eine Zuckerriibenfabrik ein. In dem anderen Teil nahm Benzenberg seinen Wohnsitz. Nicht nur als Astronom, sondern auch als Physiker und politischer Schriftsteller war er in der ersten Halfte des 19. Jahrhunderts in Deutschland bekannt. Im Jahre 1817 hatte er auf Wunsch des preussischen Innen- und Kultusministers Von Schuckmann

den

Organisationsplan

der

neuen

preussischen

Universitat

in

Bonn

ausgearbeitet. Er starb im Jahre 1846.

Der dritte Aufsatz hinsichtlich des Kreuzherrenklosters in Bruggen schrieb Dr. Leo Peters : Plane zur Nutzung des ehemaligen Bruggener Kreuzherrenklosters im 19. Jahrhundert, S. 191-199. Im rheinland-pfalzischen Landeshauptarchiv in Koblenz entdeckte er eine Akte aus dem Jahre 1843 (Abt. 403, Nr. 2728). Diese Akte ist ein Bericht vom Erkelenzer Landrat Beermann an den rheinischen Oberprasidenten Von Schaper in Koblenz. Beermann teilte mit, dass der Herr Platzhoff das ehe malige Kloster verkaufen wollte. Beermann schlug vor, in diesem Gebaude Personen jugendlichen Alters, welche Verbrechen begangen hatten, unterzubringen. Das Gebaude war dafiir sehr geeignet. In Bruggen und Umgebung konnten die jugend lichen Personen verschiedene Handwerke erlernen. Dr. Peters teilt in seinem Aufsatz

den Inhalt des Berichtes mit.

Fur die Geschichte des Klosters ist das nicht so

wichtig. Wertvoll aber ist des Folgende : Landrat Beermann hatte eine Zeichnung der Fassade des ehemaligen Klosters, und die Grundrisse von alien Klostergebauden und von den einzelnen Etagen des Hauptgebaudes hinzugefugt. Dr. Peters liess diese Zeichnungen abdrucken. Der Vorschlag des Landrats wurde nicht

KRONIEK

109

angenommen. In der Zukunft wurde das Hauptgebaude als Schule und als Rathaus genutzt, und heute nur als Rathaus. Das Buch : Bruggen, Bracht, Born Kreuzherrenkloster auf S.

78,

81,

hat eine Anzahl

86,

87,

174,

175

schoner Photos,

(die Orgel) ;

u.a.

vom

vom

Inneren

der Kirche in Bracht (mit dem Altar aus der Klosterkirche in Diilken). P. van den Bosch

Unter den antiken-Orgeln am Niederrhein gibt es einige die im Auftrag der Kreuzherren errichtet wurden, u.a. in den ehemaligen Kreuzherrenkirchen in Brug gen, Wegberg und Dilkrath, in der evangelischen Kirche in Linnich (fruher in der Kreuzherrenkirche von Hohenbusch), und in der katholischen Kirche in Walbeck (urspriinglich fiir die Kreuzherrenkirche in Venlo). Fiir das Heimatbuch 1980 des Kreises Viersen verfasste Wolfgang Arbogast einen Artikel iiber die Orgel in Bruggen : Die Barockorgel in der St. Nikolaus-Pfarrkirche zu Bruggen, S. 149-160. Dieser Artikel wurde besonders fiir Orgel-Sachverstandige geschrieben. Wir wollen aus diesem Artikel nur einige historische Daten geben.

Am 26. April 1751 gerieten das Kloster, die Kirche und mehrere Hauser in Brand. Beim Wiederaufbau der Kirche wurde der Hochaltar im Westteil, die Orgel mit Biihne im ehemaligen Ostchor errichtet. Der Orgelbauer Henricus Titz aus Korschenbroich bei Monchengladbach bekam den Auftrag, die Orgel zu reparieren. Weil der Orgelbauer in den Jahren 1757-1759 134 Arbeitstage brauchte, urn die Orgel zu reparieren, hatte es sich nach der Meinung des Autors wohl um einen weitgehenden Neubau gehandelt. Da aber Ausgaben fiir Pfeifenwerk fehlen, soil Titz alteres Pfeifenwerk iibernommen haben. Ausserdem gibt es eine altere Inschrift: ,,Anno 1604". In den Jahren 1778-1780 wurde die Orgel abermals repariert und zwar von Theodor Gilmann aus Kornelimiinster bei Aachen. Dieser Orgelbauer hatte im Jahre 1770 die Orgel der Kreuzherrenkirche in Venlo zum Preise von 900 Gulden restauriert (L. Heere, Hei Kruisherenklooster te Venlo in

Publ. de la soc. hist, et arch, dans le Limbourg, Jg. 94-95, 1958-1959, S. 250.). Das Gehause der Briiggener Orgel zeigt vollige Ahnlichkeit mit dem Gehause in der katholischen Pfarrkirche in Waldeck. Im Jahre 1803 kaufte die katholische Gemeinde in Waldeck die Orgel aus der Kreuzherrenkirche zu Venlo. Wolfgang Arbogast stellte die Frage: ,,Ist da ein gemeinsamer Klosterschreiner tatig gewesen ? Auch die Gehause in Wegberg, Linnich, Beyenburg, Kolen-Kerniel (Belgien) gleichen den in Bruggen und Waldeck. Der Autor schrieb, dass Wilhelm Titz, der Sohn des Heinrich, an der Orgel in der Kreuzherrenkirche in Miinsterbilsen bei Tongeren arbeitete. In dieser Stadt gab es keine Kreuzherrenkirche, wohl aber in Kolen-Kerniel, auch in der Nahe von Tongeren. Fast in jedem Kreuzherrenkloster war fruher eine Schreinerei. Es ist moglich, dass eine Schreinerei in einem bestimmten Kloster den Auftrag, die Gehause der Orgel zu bauen, bekam.

Wolfgang Arbogast schrieb noch : ,,Die prachtvollen zweigeschossigen Prospekte den genannten ehemaligen Kreuzherrenklostern des Umkreises beweisen zusammen mit dem Briiggener Instrument, dass die Ordensmitglieder in ihren Kirchen grossen Wert auf prachtige Werke legten und auch die notwendigen Geldmittel zur Verfiigung hatten". Die Orgel in Bruggen wurde in den Jahren 1895 und aus

1933 abermals repariert und restauriert.

p

yAN D£

DIEST. Vanaf het begin van de Congomissie van de kruisheren, het tegenwoordige bisdom Bondo, begon de missieprocurator te Diest met het inrichten van een museum uit de vele voorwerpen die vanuit de missie werden opgestuurd. In

110

KRONIEK

1920 was er nog veel te vinden wat nu reeds lang niet meer in gebruik is, zodat

zich in de nu bestaande verzameling meerdere kostbare voorwerpen bevinden. Bernard Dijkman maakte er onlangs een catalogus van op, Ajrika-Museum, Diest, 1979, die gestencild werd uitgegeven voor de bezoekers, een boekje van 42 biz. In de loop der jaren zijn uit de vroegere verzamelingen blijkbaar meerdere voor werpen verdwenen of elders opgeborgen. In deze catalogus worden ongeveer 260 voorwerpen beschreven, (soms meerdere onder een nummer) die ingedeeld zijn in zeven groepen, waar telkens een korte inleiding van twee of drie biz. aan vooraf-

gaat; de hoofdstukjes zijn niet getiteld, maar men zou ze naar de inhoud als volgt kunnen rangschikken (al zal nu en dan een voorwerp buiten deze rangschikking vallen) : animisme, waarbij vooral de yenda's of voorouderbeeldjes kostbaar zijn en ook in kringen van kenners bekend (vgl. Clairlieu, 32, 1974, p. 116) ; muziekinstrumenten en opsmuk; gebruiksvoorwerpen van het opperhoofd ; aardewerk; smeedwerk; jachtwerktuigen; dagelijkse gebruiksvoorwerpen. Een dankbare gids voor wie het Afrika-museum bij de kruisheren te Diest wenst te bezoeken. A. Ramaekers

DUESSELDORF. Edmund Spohr wollte in seinem Buch : Dusseldorf, Stadt und Festung, Dusseldorf, 1978, 527 S., nur die Geschichte der Stadtverteidigung im Laufe der Jahrhunderte erzahlen. Das Diisseldorfer Kreuzherrenkloster wurde ausserhalb der Stadtmauern, vor dem ostlichen Tor, dem Liebfrauentor, errichtet. Da iibernahmen die Kreuzherren die Sorge fiir die Liebfrauenkapelle und fiir das Spital. Hier entstand die Vorstadt von Dusseldorf. Diese Vorstadt entwickelte sich zu einem Pilgerzentrum. Fiir seine Geschichte der Stadtverteidigung brauchte Spohr eine Anzahl Stadtplane und Stadtzeichnungen. Hierin kommen die Kirche und das Kloster der Kreuzherren sehr oft vor. Deshalb ist dieses Buch von Spohr auch

fiir die Geschichte des Kreuzherrenklosters sehr wertvoll. Fiir den Ausbau der

Festung im Jahre 1697 mustten die Kreuzherren der Stadt eine Anzahl Landereien abgeben. Die Stadt zahlte an die Kreuzherren iiber 1326 Reichstaler (S. 165-167). Im Jahre

1758 wurden beim Bombardement von Dusseldorf auch

die Kloster-

anlagen der Kreuzherren hart getroffen (S. 47). Wer sich fiir den Baumeister Adolph von Vagedis, 1777-1842, der die Sankt-Laurentiuskirche in WuppertalElberfeld errichtete, interessiert, soil dieses Buch von Spohr lesen. P. van den Bosch

EHRENSTEIN. Het klooster Liebfrauenthal, dat bestond van 1488-1812, 19531969 en opnieuw vanaf 1973, hopelijk voor heel lang, werd beschreven in een klein maar kostelijk boekje, een nieuwe vermeerderde en degelijk bewerkte uitgave van Hans Kisky, door de kruisheren Werner Kettner en Bernard Leisenheimer : Kreuzberrenkirche und Kloster Liebfrauenthal in Ehrenstein an der Wied, Keulen, 1979, 24 biz. met 30 illustraties. Het boekje is bedoeld als gids voor de vele toeristen die er geregeld komen en speciaal voor de mensen die in enkele dagen stilte wat bezinning zoeken uit de drukte van het alledaagse leven. In Ehrenstein

vinden ze niet alleen die stilte en bezinning, maar ze vinden er ook de schoonheid van de natuur en van de kunst rond en in het kruisherenklooster en de kleine parochiekerk. De auteurs schetsen in dit boekje kort het verloop van de geschiedenis van dit klooster, dat in de eeuwen van zijn bestaan vooral in 1632-33 van de Zweden en in 1795 van de Franse troepen te lijden had, maar desondanks nog veel van zijn kunstschatten van in het begin van de stichting bewaard heeft. Hierop vooral wordt breedvoerig ingegaan in de kleine druk met rijke inhoud van dit

KRONIEK

111

boekje, zodat we er ons samen met de mooie foto's een voorstelling van kunnen maken, die dan nog ver van de werkelijkheid afligt. Ehrenstein is in alle jaargetijden een bezoek overwaard. Aan de hand van deze gids kan men dan de glasramen van de 15e eeuw, meerdere prachtige beelden van diezelfde tijd, de rijke barokpreekstoel, de grafstenen, koorbanken enz. bewonderen, de buiten en binnenkant van kerk en klooster, alsook de gerestaureerde kruisgang van het oude klooster en de refter of kapittelzaal met hun oude gewelven. Kunst uit meerdere tijdperken, tot en met 1977, maar het nieuwere steeds in harmonie gebracht met het oudere. Na de beschrijving van al dit moois volgt nog een korte bespreking van de nabije door de kruisheren rond 1500 gebouwde maar in 1761 herbouwde Rochuskapel, het wegkruis, de ruine van de burcht waar de stichters van het klooster hun verblijf hielden. Dit geheel ligt kort bij de autobaan Keulen-Frankfurt, maar van de andere kant zo ver weg van de bewoonde wereld dat de ongerepte natuur en zuivere schoonheid een weldaad is voor de jachtige moderne mens.

Van een uitgebreider werk over dit klooster verscheen in 1979 te Siegburg het eerste deel : Henri van Rooijen, Liebjrauenthal zu Ehrenstein, I, Das Werden. Eh

Buck des Glaubens und der Liebe, eveneens met veel zorg uitgegeven, 148 biz. met 42 illustraties. Het boek is van een heel andere aard, in 'n mooie en verzorgde taal geschreven, historisch gefundeerd, maar eerder dan een geschiedenis van het

klooster werd het, zoals de auteur het zelf in zijn inleiding zegt: Der Roman etnes

Klosters ; ,,das Herz hat Argumente die dem Verstande verborgen bleiben". Wie vroegere werken van dr. van Rooijen las, weet dat hij vaak meer een visie geeft dan strikt historische feiten ; dat hij graag uitweidt waar feiten of voorwerpen en

kunstschatten uit het verleden aanleiding geven tot beschouwingen die de lezer boeien. Over dit niet alleen maar materieel daar opgebouwde kloostergeheel maar ook over de spirituele ondergrond en over datgene wat er ook nu nog geestelijk leeft, daarover droomt en schrijft dr. van Rooijen. Typerend is dat hij met twee hoofdstukken begint die ons in de sfeer brengen van de natuur en van de tijd dat het klooster door de burchtheer gesticht werd, Die Walder en Die Zeh (p. 11-18). De ,,Herren von Uetgenbach" over Oetgenbach Florinus

(XHIe eeuw)

von Uetgenbach,

(de spelling verschilt in de loop van het boek

naar Otgenbach)

waren de stichters van

en van de burcht van Ehrenstein

de laatste vrouw van het geslacht,

de kapel van de H. (ongeveer

1330). Eva

huwde met de weduwnaar

Wilhelm II von Nesselrode waardoor op de duur de burcht in diens bezit kwam. Meerdere afbeeldingen van deze burcht bleven in de kerkramen van de latere kerk bewaard. Wilhelm liet nl. bij de burcht een kleine kapel bouwen, die door zijn zoon Bertram vervangen werd door een kerkje met gebouwen voor geestelijken die

de kapel moesten bedienen.

Over het geslacht von

Nesselrode

schrijft

S.

van

p. 29-37 (het jaartal 1377 op p. 30 tegenover 1337 op p. 31 zal wel een drukfout

zijn). Bertram liet deze kapel met mooie glasramen verrijken, waarin men onder de christelijke heilsgeschiedenis de figuren van de familie en stichters vindt. Beide worden door H. van Rooijen uitvoerig beschreven (p. 59-67 en 34-47). In de psychologische karakterontledingen van deze personen kan men de auteur soms moeilijk volgen, al is 't natuurlijk zijn goed recht zijn eigen indrukken van de

afgebeelde personen weer te geven. In 1477 werd dit kerkje onttrokken aan de parochie Asbach en werd een eigen parochie met pastoor en meerdere vicarii, die in gemeenschap zouden leven, samen het officie bidden en op de zonen feestdagen geheel of gedeeltelijk zingen. Bertram verbindt aan zijn stichting de nodige goederen

112

KRONIEK

die tot in details in meerdere oorkonden beschreven worden

instanties goedgekeurd (p. 51-57).

en

door hogere

Dit mooie voornemen van Bertram mislukte, ook al waren er voldoende goederen om vier tot vijf mensen te onderhouden. Uit gebrek aan volk ? In 1488 waren er in ieder geval maar twee geestelijken. Wie zou zich gaan ,,begraven" in de eenzaamheid van dit hoekje van het Westerwald om er te bidden ? Bertram moest mensen hebben die zich juist door geloften tot zulk leven verbonden en vond die

in de kruisherenorde, die op het generaal kapittel van

1487 het aanbod van

Bertram aanvaardde.

Voordat van Rooijen voortgaat met de geschiedenis van dit klooster voegt hij twee hoofdstukken in over de oorsprong van de kruisherenorde en over de orde in het Duitsland van toen. In Eine Frau und zwolf Manner (p. 73-83) tekent hij de H. Helena, die het kruis van de Heer vond en daardoor het grote voorbeeld werd voor pelgrims en kruisvaarders. De legende verhaalt dat Helena 12 mannen aanstelde, clerici, die zouden waken bij het kruis, ,,kruisbroeders", waaruit 1000 jaar later de kruisherenorde zou ontstaan. Over dit ,,historische ontstaan" geeft van Rooijen hier een nieuwe visie. Ze is van weinig aantekeningen en bronnen voorzien, omdat hij een uitgebreid artikel hierover aan het schrijven is, waarin we, naar ik hoop tot in bijzonderheden, de bronnenopgave zullen ontvangen. Kort samengevat komt deze visie, gesteund op feiten en aannemelijke hypothesen, hierop neer. In 1168 werd de Luikse bisschopszetel bezet door de Duitser Radulphus yon Zahringen, die zich vanzelfsprekend aan een franssprekend hof met enkele landgenoten omringde, zonen van de leenheren der von Zahringers. Vijf van hen trokken in 1189 met hem ter kruistocht. De hoofdfiguur onder hen noemt Russelius in zijn Chronicon een diep religieuze jonge man, Theodorus van Cellis, vertaald wellicht Dietrich von Zell. De kruistocht werd een mislukking. Radulphus moest vanwege ziekte in 1191 met zijn gevolg terugkeren. Wellicht zijn ze rond 25 juli op het slot Herderen aangekomen, waar Radulphus op 5 augustus stierf. Zijn die vijf jonge mannen in al hun avonturen tot het besef gekomen dat het Christendom niet door het zwaard kan verdedigd worden en dat het kruis alleen in armoede, zelfverloochening en leed ontdekt wordt en vreugde brengt ? Daar ze zich later ,,clerici Leodienses" noemen, heeft Radulphus hen wellicht tot kanunniken van de Luikse kathedraal benoemd. In Luik aangekomen maken ze de kiesstrijd voor 'n nieuwe bisschop mee. Albertus van Leuven, wettig gekozen, moet vluchten voor de door keizer Hendrik aangestelde prins-bisschop en wordt in Rome door drie Duitse ridders vermoord. Vanwege de antiduitse houding die dit te Luik teweegbracht, vertrokken de vijf teruggekeerde kruisvaarders opnieuw naar Italic". Onderweg leerden ze de gastvrijheid kennen van de kloosters, die later ook hun eigen karaktertrek zou worden. In Lombardije vestigden zij zich als eremieten, waarschijnlijk door alles wat ze hadden meegemaakt kritisch staande tegenaver de institutionele kerk en aangetrokken door de anticlericale beweging van de Patarini. Toen Innocentius III hiertegen begon op te treden zijn ze waarschijnlijk naar Duitsland teruggekeerd, waar ze de gelegenheid hadden met de pauselijke legaat Hugolinus hun levenswijze te bespreken. Deze nam hen mee naar Rome, waar Innocentius hen, als vroegere canonici, aanraadde te gaan leven als reguliere kanunniken onder de regel van de H. Augustinus. Eerst zijn ze naar ,,Allemannia" teruggekeerd, later naar hun eigen bisdom waar ze Seilles (in het graafschap Namen) tot verblijfplaats kozen. De naam ,,kanunnikeneiland" voor een eilandje in de Maas zou op hun verblijf

daar kunnen wijzen. De kleine groep breidt zich uit tot andere stichtingen : Libenne (graafschap Namen), Colchester, Ospring en Whaplode (in Engeland) en Limburg-

Dolhain (hertogdom Limburg). Een van hun invloedrijke leden, Pierre de Walcourt,

KRONIEK

113

bracht hen terug naar het prinsbisdom Luik, waar ze zich kort voor 1248 buiten de stadsmuren van Hoei vestigden. De bisschop had het zich als taak gesteld dat de yele kloosters in zijn territorium een iuist omschreven wetgeving zouden volgen, waartoe hij twee dominikanen van de stad Luik rondstuurde. Zij zullen het geweest zijn die de kruisbroeders van Seilles ertoe brachten de dominikanerstatuten over te nemen. De pauselijke goedkeuring volgt in 1248, evenals de opdracht voor de bisschop de nieuwe constituties na te zien en eventueel goed te keuren. Seilles bleef niet bestaan. De vroegere kruisvaarders, die zich broeders van het H. Kruis ,,de claro loco" noemden, naar de beroemde kerk die door Helena te Jeruzalem gebouwd en later vernield werd, wilden die kerk elders herstellen en kozen daartoe Namen uit. De opvolger van Dietrich von Zell verlegde de leiding van de orde daarheen. Daar de kerk nooit gebouwd werd, werd de leiding later naar Hoei verlegd. Uit een oude aantekening blijkt dat de prioren van Hoei eerst in 1318

de titel van prior generalis aannamen ; eveneens dat de orde in 1318 een geheel nieuwe goedkeuring kreeg en men in Hoei begon met de bouw van de ,,ecclesia sanctae crucis de claro loco". Dat deze kerk bij het klooster van Hoei stond, werkte in de hand dat Hoei zich als het centrale huis van de orde beschouwde. Een pauselijke oorkonde van 1340 noemt het ,,prioratus principalis", hetgeen blijkens een oorkonde van Innocentius VI van 1356 niet zo maar door de huizen erkend werd. Hoei maakte van te versterken, paste ze reeds voor van 1248, die het recht van de van 1410 is er, na vele jaren,

de constituties van 1248 gebruik om zijn positie 1356 aan en bracht interpolates aan in de oorkonde prior van Hoei bevestigden. Het generaal kapittel in geslaagd die constituties algemeen geldend te

maken. Tot

1410 beleefde men de regel van Augustinus en de stilaan ontstane gewoonten, in de geest van het Patarini-ideaal, gevat in een korte primitieve ordesregel, waarvan jammer genoeg maar een enkel handschrift is bewaard.

Het is te vroeg om deze nieuwe visie van H. van Rooijen te beoordelen ; dat zal moeten gebeuren aan de hand van het te verschijnen artikel met opgave van bronnen en aanwijzingen voor de verschillende onderdelen ervan.

Van p. 85-91 spreekt S. over Die Kreuzbriider in Deutschland. Door de uitbreiding in franssprekend gebied en in Engeland, waar de hogere kringen Frans spraken, en door de franssprekende leiding van de orde, had zij een Frans karakter gekregen. Maar vanaf het einde van de Xllle eeuw ontstaan er kloosters in ,,dietsspre-

kende streken". Met 9 kloosters in Duitsland en 10 in de Nederlanden kan men zeker de periode vanaf 1410 de Nederlands-Duitse periode noemen, beheerst door de moderne devotie en geleid

door Nederlandse en Duitse

prioren-generaal. De

vermenging hiervan met de geest van Hoei en de dominikaanse statuten heeft tot grote bloei geleid. Het is in die tijd dat ,,Liebfrauenthal" in Ehrenstein als kruisbroedersklooster ontstond (p. 99-111). De regeling van Bertram met kerkelijke instanties is zonder veel moeilijkheden verlopen, terwijl de bedienaar van het parochiekerkje zelfs bij de kruisbroeders wilde blijven. In de oorkonden van i486 en later worden rechten en plichten evenals de goederen uitvoerig beschreven. Het generaal kapittel van 1487 keurde het aanvaarden van het klooster goed. De aftredende prior van Kerniel, Jacobus Heerinxs werd als eerste benoemd om de leiding te nemen ; eveneens Jan van Stockem die er een jaar als scriptor zou verblijven. In 1494 werden Goswinus Odendael en Walter van Nijmegen benoemd. In 1502 waren er zes priesters en twee broeders, in 1506 elf priesters. Ze hebben

er hun gebedsverplichtingen vervuld, in het scriptorium gewerkt en de zielzorg voor burcht en omgeving uitgeoefend. Weldoeners schenken kunstwerken (p. 113124) die ook nu nog in Ehrenstein te bewonderen zijn : beelden, o.a. een St.-Rochus die wel stamt uit de tijd dat de pest op een jaar 10 kruisbroeders tot

114

KRONIEK

slachtoffers maakte, de kruisgroep in de triomfboog van de kerk, de glasramen in het kerkschip die naar afbeeldingen en geest uitvoerig beschreven worden. De eerste prior is voor 1495 gestorven, na een aktief en voorbeeldig prioraat. Swederus werd tot zijn opvolger gekozen (1495-1522). Zijn grafsteen werd bij de laatste herstellingen van 1977 onder de vloer ontdekt en in de muur links van het hoogaltaar geplaatst. Juridisch aangelegd, heeft Swederus copieen gemaakt van de

oorsprongsoorkonden en er vijf uit zijn eigen tijd bijgeschreven, praktisch en sekuur maar ook doordrongen met een diep godsdienstige geest. Waar H. van Rooijen juist dit weet aan te tonen en in zijn mooie taal te omschrijven, is hij het sterkst, omdat hij niet alleen historische feiten naar voren brengt maar de eeuwigheidswaarde aantoont die de mensen van die tijd gaven aan voor ons vaak zuiver materiele dingen ; als hij het realisme van de middeleeuwer beklemtoont die zich zondaar weet maar nederig en berouwvol zijn Godsvertrouwen uitdrukt. Naast stichtingen voor eigen familie heeft Bertram ook het uitgestorven geslacht van zijn stiefmoeder herdacht door aan de kapel van Uetgenbach een eigen priester te verbinden en een som geld vast te leggen ; daarvoor moesten huisjes voor vijf armen worden gebouwd en voor hun onderhoud gezorgd. Later besloot Bertram het klooster zelf tot huis voor vijf inwonende gasten te bestemmen. Dit bracht moeilijkheden mee vanwege prior Swederus. Vijf inwonenden, aan geen kloostertucht gebonden, zouden een geregeld gemeenschapsleven in de weg staan. H. van Rooijen is hier erg idealistisch, en streng voor Swederus, daar hij dit als een gemiste kans beschouwt; men wilde wel de vijf wonden van Christus vereren maar wees de echte en levende wonden van de Heer af. M.i. was dit van de kant van de prior reeel. De kruisbroeders wilden wel voor de vijf armen zorgen,

maar dan te Uetgenbach en niet in eigen klooster. Schrijver besluit zijn boek met de dood van de stichters en het testament van Bertram. Margaretha stierf in 1501, Bertram in 1510. Beiden werden op het daarop volgende generaal kapittel tot participantes gemaakt, deelgenoten in de

gebeden en goede werken van de orde zoals elke overleden kruisbroeder. Beiden liggen in de kloosterkerk voor het priesterkoor begraven, getuige de mooie zware grafstenen die er nu nog •- en tamelijk gaaf gebleven «- liggen. Dr. van Rooijen heeft een mooi boek geschreven, levende geschiedenis, al gaat hij soms erg ver (te ver ?) bij het maken van hypothesen en komen de woorden ,,vielleicht" en ,,wahrscheinlich" er erg vaak in voor. De auteur is, zeker opzettelijk vanwege de aard en lezerskring van zijn boek, karig met nota's en bronnenopgave. We zien uit naar het tweede deel dat ons, na het ,,Werden" van Liebfrauenthal, de verdere geschiedenis van 300 jaar kanonikaal leven in dit klooster zal brengen. Zou het mogelijk zijn in aanhangsel minstens de oorsprongsoorkonden weer te

geven ? Het zou de historische waarde van dit werk aanmerkelijk vergroten.

A. Ramaekers

FALKENHAGEN. In der Zeitschrift des Lippischen Heimatbundes und des Landesverbandes Lippe : Heimatland Lippe schrieb Heinz-Walter Rolf iiber seine Entdeckung: Heinrich Goellert - Baumeister in Blomberg und Falkenhagen, Jg 1979, Nr. 1, S. 2-7.

Der Verfasser konnte zuerst feststellen, dass sich an alien Bauteilen der alten Kirche in Blomberg ein ganz besonderes Steinmetzzeichen findet. Er schliesst daraus, dass der Steinmetz, dem dieses Zeichen zugehorte, wahrend des ganzen Kirchenbaues (von etwa 1460 bis 1473) tatig war und auch eine besondere Funktion hatte. Er wagte sogar zu glauben, dass das Zeichen ein Meisterzeichen darstellte und

KRONIEK

115

dass der Steinmetzmeister auch der Baumeister oder der Architekt dieser Kloster kirche gewesen ist. Das Blomberger Meisterzeichen fand sich wieder in der Klosterkirche der Kreuzherren in Falkenhagen, etwa zehn km. ostlich von Blomberg. Die alte Klosterkirche

war im Jahre 1479 vollig verbrannt. Man hat aber bald mit dem Neubau einer neuen Kirche angefangen. Das Meisterzeichen fand sich aber nur bis zum vierten Strebepfeiler, von der Ordost-Ecke des Chores ausgezahlt. Weil man gewohnlich mit dem Chor der Kirche begann, muss vermutet werden, dass der Blomberger Meister also nur am ersten Teil des Baues beteiligt war und dass er nicht die Kirche vollenden konnte. Die Kirche zu Falkenhagen wurde im Jahre 1487 konsekriert. Vielleicht war der Meister vor diesem Jahre gestorben.

Im Chor der Falkenhager Kirche befinden sich noch heute zwei Konsolen oder Kragsteine. Eine der Konsolen ist mit dem Blomberger Steinmetzzeichen, die zweite mit

einem

wurde

der

Namen : Name

,,Hinrich

eines

Goellerth"

spatgotischen

versehen.

Damit,

Kirchenbaumeisters

also

der

gefunden.

Verfasser, Es

ist ein seltener Gliicksfall, dass sein Name nach 500 Jahren wiedergefunden wurde. Man weiss bis jetzt yon Heinrich Goellerth nur, dass er von etwa 1460 bis etwa 1485

in Blomberg und Falkenhagen gearbeitet hatte. Seine Herkunft und sein Wohnplatz sind noch unbekannt.

Nach der Meinung des Verfassers ergibt sich auch aus den Konstruktionsmerkmalen der beiden Kirchen, dass derselbe Baumeister in Blomberg und Falkenhagen ans Werk ging. Die Abmessungen der Chore beider Kirchen sind identisch. Das Masswerk der Fenster an beiden Choren weist in Stil und Ausfiihrung auf grosse

Ahnlichkeiten,

obwohl

das

mittlere

Chorfenster

in

Blomberg

vierteilig

ist,

in

Falkenhagen jedoch dreiteilig.

Es gibt aber auch einen grosser Unterschied. Die Kirche in Blomberg ist eine dreischiffige Hallenkirche, die Kirche in Falkenhagen eine einschiffige Saalkirche. Der Verfasser vermutet, dass Heinrich Goellerth die beiden Kirchen vielleicht nach dem Vorbild der 1460 begonnenen Klosterkirche der Augustinerchorherren in Dalheim, siidlich von Paderborn, konzipierte. Die einschiffigen Saalkirchen mit hohem Kreuzgewolbe waren in der zweiten Halfte des 15. Jahrhunderts bei den Ordensleuten und auch bei den Kreuzherren sehr beliebt. So entspricht die Klosterkirche zu Falkenhagen in ihrer Form anderen Kreuzherrenkirchen, wie z.B. in den Niederlanden : Ter Apel, vollendet im Jahre 1473, Sankt-Agatha, gebaut ca. 1450, Maastricht, vollendet ca. 1502, Tournay, gebaut ca. 1454, in Deutschland : Wuppertal-Beyenburg, gebaut ca. 1497 und Briiggen, gebaut ca. 1480-1490 ; sowie die Kirche in Falkenhagen wurden alle diese Kirchen spater verlangert. P. v. d. Bosch

HANNUT. In het jubeljaar van de Kruisheren te Hannut 1904-1979 werd er over stad en klooster het een en ander gepubliceerd. In januari 1979 verscheen een lijvig werk in drie delen van M. Hoeven, Hannut a travers les siecles, gesten-

cild met mooie gedrukte kaft (oud stadsplan Hannut), dat sindsdien vanwege de grote belangstelling moest heruitgegeven worden. I, 208 biz. ; II, 168 biz. ; III, 42 biz. met talrijke kaarten en fotomateriaal. Het oude stadje Hannut, gelegen temidden van vruchtbare velden en weiden wordt voor het eerst genoemd in een

oorkonde van 1124, al is het veel ouder, en groeide van een honderdtal huizen in 1437 tot 3.211 inwoners in 1970 (door de fusies van de laatste jaren werd het een gemeente van 11.222 inwoners). In korte en vlot leesbare hoofdstukken worden de verschillende aspekten van de geschiedenis aangeraakt, boeiend en

116

KRONIEK

overzichtelijk. M. Hoeven heeft uit bestaande werkjes en moeilijk toegankelijke archiefstukken een schat aan materiaal bijeengebracht. Een inhoudsopgave zou het bestek van ons tijdschrift te buiten gaan, maar meerdere gedeelten kunnen ons interesseren in verband met de geschiedenis van andere kloosters, zoals de voortdurende brand en plundering (bv. in 1598 van 34 op de 102 huizen) in de Spaans-Nederlandse oorlog, de dertigjarige oorlog, de Franse overheersing enz. (vgl. I, p. 9, II, 84-97, 103-108) ; de beneficies aan 5 altaren in de parochiekerk

(I, 185-188) ; het begraven van overledenen in de kerk zelf, soms in het groot aantal van 100-120 (p. 193) ; de pest die ook te Hannut woedde einde XVe en

begin XVIe eeuw en in die tijden sommige kruisherenkloosters halveerde en soms

in een 10-20 slachtoffers eiste (II, p. 80 en 84 ; III, apart genummerd hoofdstuk aan het einde van dit deel) ; de reformatietijd met de vervolging van de protestanten (II, 83-84). Het college de Sainte Croix wordt slechts eenmaal genoemd, nl. II, p. 167. Dit boek is eerder een ,,verzamelwerk" dan een doorlopende ge

schiedenis, met vaak meer algemene geschiedenis van de instellingen dan historie van de stad, al gaat het een en ander per se samen. Elke ,,Hannutois" die houdt van zijn stad en streek zal dit werk met plezier lezen.

Meer direkt in verband met het jubileum verscheen in dezelfde vorm van E. Fontaine (f) en M. Hoeven : Coup d'osil sur le Convent et le College Ste Croix 1904-1979, Hannut 1979 ; geen doorlopende nummering. Het eerste gedeelte is een overzicht van de artikeltjes die Pere E. Fontaine vroeger schreef in Vie au

College tot 1945, over de geschiedenis van het konvent en kollege : Histoire du Couvent des Peres Croisiers de Hannut, p. 1-25. In vlotte en geestige stijl volgen de voornaamste feiten van 1902 af, toen het nieuws van een kloosterstichting zich in Hannut verspreidde, tot januari 1945 toen de Amerikaanse vliegtuigen de nakende bevrijding aankondigden, elkaar op. Eerste steenlegging, aankomst van de eerste zes kruisheren onder leiding van de latere Mgr. Konings, bouw van klooster,

kerk en scholen, groei van het leerlingenaantal, begin van lagere school en andere afdelingen enz. De oorlogsjaren 1914-1918 waren een zware beproeving door de bezetting van de gebouwen door de Duitsers, terwijl na de oorlog, en zeker na het vertrek van Mgr. Konings en twee broeders naar een nieuw missiegebied in Belgisch-Kongo, een ernstige crisis dreigt en het verhaal gaat dat de kruisheren uit Hannut zullen vertrekken. Prior Fontaine, opvolger van Konings, ontkent vanaf de preekstoel deze geruchten, zet door ondanks moeilijkheden en richt in 1921 het internaat op, zodat de toekomst verzekerd is. We volgen de grotere en

kleinere gebeurtenissen ,op materieel en geestelijk gebied (begin van het koorgebed, broederschap van de H. Theresia enz.) tot en met het uitgebreide relaas van de oorlogsgebeurtenissen in wereldoorlog II. De biz. 26-37 geven de voornaamste feiten van 1946-1979, statistieken van leerlingen van 1914-1978, waarna enkele biz. de voornaamste aktiviteiten van de kommuniteit opsommen. Dan volgt een lijst van alle priesters en broeders die tussen 1919 en 1976 voor Hannut benoemd werden met de data van hun verblijf aldaar (3 biz.), herinneringen aan de te Hannut overleden kruisheren en een lijst van die overledenen (18 biz.), personeel tussen 1939 en 1979 (l biz.) en een rede die door advokaat Lespineux gehouden werd bij het dertigjarig bestaan van klooster en kollege

(2 biz.). Het boek sluit

met 13 biz. foto's. Zo is dit gestencilde werk van een tachtigtal biz. een mooie hulde en bevat het een massa herinneringen van 75 jaar klooster- en kollegeleven. De feestelijkheden waren begonnen op 18 juli, feest van de H. Odilia, met een bezinnings- en dankdag voor de kommuniteit, waarbij van 18-22 uur een publieke aanbidding van het H. Sacrament gehouden werd. Verder 9 sept, een dag voor het personeel, 10 sept, priesterwijding van een kruisheer van Hannut, Etienne Stasse,

KRONIEK

117

28 sept, een familiedag voor leerlingen en ouders, 29 sept, een meer plechtige dag met akademische zitting voor leraars en genodigden. Als slot was er een dag voor de Kruisheren van Belgie, Nederland en Duitsland op 7 okt. De 29-9 uitgesproken redevoeringen werden uitgegeven in een mooi gei'llustreerd boekje op groot formaat: Les Croisiers a Hannut. 75 arts. 1905-1979, 12 biz. Prior Gilis sprak over de aard van de feestelijkheden, Les Crosiers a Hannut. 75e anniversaire, die naast de geestelijke dimensie van het begin ook een kulturele dimensie hadden in deze zitting, in een mooie tentoonstelling over de orde, het klooster en de streek van Hannut (met meerdere waardevolle voorwerpen uit het oude klooster van Hoei en uit de streek zelf) en in een diareeks met gesproken tekst op band over de kruisheren en hun aktiviteiten over heel de wereld. Hij herinnerde aan de rijke bibliotheek, de bij deze gelegenheid uitgegeven werken, en de missie van Zaire die in het begin geleid werd door prior Konings van Hannut, terwijl meerdere confraters van Hannut daarheen vertrokken. Wat andere kruisheren ever

heel de wereld doen in het teken van Christus en zijn Kruis, doen de kruisheren

van Hannut voor de streek van Haspengouw (p. 1-2). Rene Dethier, La perennite

d'un esprit (p. 3-4) sprak over onderwijs en opvoeding, die in finandeel moeilijke tijden, zonder enige subsidie, 50 jaar lang werden verzorgd en in de 25 laatste jaren met subsidie voor leraars en werkingskosten maar niet voor gebouwen. Dit was mogelijk door de zorg voor het kind en door de inzet van een groep mensen,

die aan de jeugd van nu diezelfde wet van arbeid en inzet trachten bij te brengen.

Joseph Boly, Spiritualise des Croisiers (p. 9-10) legde de nadruk op de onvervangbare haard van kultuur en spiritualiteit die het kollege voor de streek is. Hij ging terug naar de bronnen van die spiritualiteit: kruis en kruistochten, een Waalse stichting in een periode van mystieke en kunstzinnige geaardheid (vgl. het reliekschrijn van de H. Odilia van 1292), een gemeensohapsleven met kultureel werk in de scriptoria en apostolaat naar buiten ; en dat alles steeds gei'nspireerd door het

kruis. Waarom niet profiteren van deze gelegenheid, zo besluit J. Boly, om iets van de oude inspiratie te herstellen in het hart van Haspengouw, bv. de kruisweg en de passieklok van 3 uur, die ons toch herinneren aan de verlossingsdood van

Christus ?

Bij deze gelegenheid zorgden Louis Mesters, Si les Croisiers m'etaient contes... en Etienne Stasse, Religieux et bientot pretre voor een foldertje, terwijl Matthieu Goyens twee overzichtelijke boekjes uitgaf iHistoire des Croisiers 1. depuis les origines 2. a Hannut, 24 biz. en Retrospective des Sports au College Ste Croix 1935-1979, 16 biz. Van Gerard Debras verscheen naderhand een verslag van de

feestelijkheden, 75 Jaar Kruisheren te Hannuit, in Kruis en Wereld, 59, 1980,

p. 4-6. Alles bij elkaar zal de latere historieschrijver van Hannut en van het klooster en kollege in al het bovengenoemde een rijke bron van gegevens en van inspiratie vinden.

A. Ramaekers

HOEI. In Cairlieu, jg. 34, 1976, p. 109-110, hebben we medegedeeld, dat in een 15-eeuwse handschrift van het vroegere Kruisherenklooster te Hoei (Luik,

Sem. Bibl. 6 M 6 fol. 29r-49v) zich een in het Latijn gesteld levensverhaal van de heilige Jozef bevindt. De auteur van deze levensbeschrijving zou de Franciscaan Philips van Meron geweest zijn. A. Ampe geeft in een aantal artikelen zijn onderzoekingen omtrent Philips van Meron en Jan van Denemarken en hun geschriften weer, in Ons Geestelijk Erf, dl. 50, 1976, p. 10-37, 148-203, 260-308 en 353-377 ; dl. 51, 1977, p. 169-197, 367-390; dl. 52, 1978, p. 397-427; dl. 53, 1979, p. 290-303. Zijn onderzoek is nog niet afgesloten.

P. van den Bosch

118

KRONIEK

IRIAN-YAJA. Bij de Presses de la Cite, 8 rue Garanciere te Parijs verscheen

in 1978 het boek van de ontdekkingsreizigers Jacques en Betty-Paule Villemind, 124 biz., groot formaat, prachtig geillustreerd met 1 kaart en 63 kleurenfoto's, meestal van flink formaat: Nouvelle-Guinee. Les Papous, chasseurs de tetes. Het werk gaat over het gebied waar de kruisfoeren werkzaam zijn en waar de auteurs in Agats ook met meerdere kruisheren in kontakt kwamen. Vandaar dat ze in hun boek hun bijzondere dank uiten o.a. aan Mgr. Sowada, kruisheer-bisschop van het diocees Agats voor de hulp die ze van hem ontvingen. Hun eerste ontmoeting

bij aankomst met het vliegtuigje was die met een Amerikaanse kruisheer Jim (Remmerswaal ?). Ze stonden yerbaasd in die in korte broek en gekleurd hemd

geklede blotevoeter een missionaris te ontmoeten die door de radio van hun komst verwittigd was en hen per boot naar Agats bracht, enige agglomeratie en hoofdstad van het Asmatgebied, ,,stad" met planken ,,straten" die ongeveer twee meter boven de modder uitsteken. Geen vaste aarde, geen enkele steen, geen echte straat. Alleen de rivieren zijn toegangswegen in dit gebied waar 5 meter neerslag een grote modderpoel van maakt. Agats is een verzameling barakken die staan ,,tussen de hemel en het slijk", daar zowel woningen als straten op hoge palen rusten. Dit ,,land zonder hoop op ontwikkeling" wordt door de auteurs erg donker afgeschilderd: een klein beetje historie en wat gruwelverhalen, een hypothese over de afkomst van dit volk, de eerste Nederlandse vestiging in 1938 en de eerste missionaire in 1952. De ontmoeting en gastvrijheid met Mgr. Sowada, even royaal gekleed als Jim, en zijn bezorgdheid voor hun verdere reis wordt sympathiek beschreven (p. 22 en 26). De nota over de kruisheren is hopelijk geen kriterium voor de waarde van heel het boek (p. 22 ,,mission catholique nee en Belgique au XHIe s. Oubliee en France de nos jours, elle a ete ressuscitee par les Ameri-

cains"). Telkens spreken ze over ,,mission crosier", al bestaat voor kruisheren ook het Franse woord ,,croisiers". De rest van het boek is echter eigen ervaring, die veelal, naar getuigenis van confraters-missionarissen, aan de werkelijkheid beantwoordt. Het valt hen erg op dat de kruisheren wel allerlei verhalen over volk en materieel werk vertellen, maar niets over het eigenlijke missiewerk. Als ze er tenslotte enigszins verlegen naar vragen, krijgen ze als antwoord : we leven niet meer in de tijd van het ten alien prijze bekeren, wat vaak als gevolg had de vitale tradities van het volk uit te roeien en de mensen voor God tot zondaars te maken. De kerk staat voor iedereen open zonder dwang en zonder beloning. 's Zondags komen veel mensen naar de kerk. Ze hebben ons nodig om hen voor te bereiden op de onvermijdelijke aanpassing in de naaste toekomst. Hun kans ligt in de natuur van het land, waar aanleg van wegen onmogelijk is. Daardoor zal de overgang geleidelijker en minder moeilijk zijn. We beperken ons nu tot zorg voor hen, voor de opvoeding van hun kinderen, tot het leren kennen, door onze houding, van liefde, verdraagzaamheid en beschaving. Dat heeft in de streek reeds zijn vruchten voortgebracht: minder oorlog en het nagenoeg verdwijnen van de koppensnellerij. Het doopsel zal voor latere tijden zijn. Op p. 31 komen de auteurs nog eens terug op hun vroegere in andere boeken neergeschreven vooroordelen tegen de missie : hier geen jacht meer naar ,,zielen" met alle middelen, geen verpordelen

van de naaktheid of van de overgeleverde riten ten koste van de sociale en morele orde, maar als ,,mannen van alle ambachten" de mensen helpen. De verdere beschrijving van de bootreis Agats-Ocenep geeft het beleefde verhaal van de moeilijkheden die ook de Amerikaanse kruisheren voortdurend meemaken. Volgende hoofdstukken (met een gedeelte over de dood van Michael Rockefeller in 1961) gaan over het koppensnellen, de hygiene, de voeding, visvangst en jacht, de toestand van de vrouw, de magische riten, het werk en heel bij zonder de hout-

KRONIEK

119

bewerkingskunst (die hier niet slechts een versieringswaarde heeft maar ook een diepe zin en funktie in verband met de verering van de doden en de band tussen leven en dood). Onder impuls van Mgr. Sowada is er te Agats een museum

opgericht van de kultuur en de vooruitgang, met de hulp van een Amerikaanse stichting. De meeste bezoekers van dit vreemde museum in het hart van het land zijn de Asmatters zelf. Ze komen er de meesterwerken bewonderen, de zeer zeldzame stukken waarvan zij de diepe zin nog kennen. Deze door de missionarissen

bijeengebrachte verzameling is een middel om het artistiek patrimonium van de Asmatters te bewaren en te redden. De kruisheer F. Trenkenschuh is hier de raad-

gever van de konservator, de papoua Bran Kurnwaip. Het museum is geen graf

van dode kunst maar de plaats van een traditionele, levende en herlevende moderne kunst, een stap in de evolutie naar een nieuwe samenleving. De laatste drie hoofdstukken zijn naast de beschrijving van allerlei voorvallen ook die van gebruiken bij het huwelijk, partnerruil en zijn sociale gevolgen en de adoptie van volwassenen die hen tot beschermelingen van een dorp of stam maakt. Vanwege de voelbaar gespannen sfeer werden de auteurs na deze plechtigheid tot een overhaaste aftocht gedwongen.

Wie een introductie wenst over de aard en gebruiken van de Asmatters en zo

ook van de omstandigheden waarin de Amerikaanse kruisheren hun moeilijk werk moeten doen, vindt in dit boek een boeiende gids. In de korte bibliografie wordt het tijdschrift Asmat Drums van de kruisheren en het boek van F. Trenkenschuh

aangehaald, An Asmat Sketch Book, z.p., z.j.

A. Ramaekers

KOLN. Besonders fur die Kreuzherren und fur alle, die die Geschichte des Ordens der Kreuzherren lieben, ist es wertvoll und wichtig, dass Joachim Venne-

busch die theologischen Handschriften des Stadtarchivs zu Koln beschrieben hat.

Denn unter diesen beschriebenen Handschriften befinden sich 39 Handschriften, die aus dem ehemaligen Kreuzherrenkloster in Koln stammen. Joachim Vennebusch, Die theologischen Handschriften des Stadtarchivs Koln, Teil I : Die Folio-Handschriften der Gymnasialbibliothek, (in Mitteilungen aus dem Stadtarchiv von Koln, herausgegeben von Hugo Stehkamper) Koln-Wien, 1976, 258 S. In seiner Einleitung gibt Vennebusch eine Anzahl Bemerkungen zur Geschichte der vier Handschriftenbestande des Stadtarchivs. Diese vier Bestande sind : 1. Handschriften der Gym nasialbibliothek, 2. Die Wallraf-Handschriften, 3. Der Bestand W*, 4. Die Hand-

schriftenfragmente.

Die Handschriften und die Biicher des Kreuzherrenklosters in Koln wurden sehr wahrscheinlich, genau wie die der anderen Kolner Kloster, im Auftrag der franzosischen Departementsverwaltung in den Raumen der Zentralschule in Koln zusammengefuhrt. Diese Schule wurde in der Zeit der Franzosen anstatt der alten Universitat und den drei Kolner Gymnasien gegnindet. Nach dem Jahre 1815 kam an die Stelle der Zentralschule das Kolnisohe Gymnasium, das spater den Namen • Mar-

zellusgymnasium fiihrte. Die Bibliothek der Zentralschule blieb als Gymnasial bibliothek erhalten. Im Jahre 1885 wurde die Kolner Gymnasialbibliothek aufgelost. Die Biicher wurden der Stadtbibliothek und die Handschriften dem Stadt

archiv iiberwiesen.

Nicht alle Handschriften des Kolner Kreuzherrenklosters kamen in die Bibliothek der Zentralschule oder des Gymnasiums. Heutzutage befinden sich einige Hand schriften in der Koniglichen Bibliothek zu Briissel und andere in der NationalBibliotnek zu Wien (A. van Asseldonk, Keulse Handschriften in Wenen. in Clairlieu, Jg. 27, 1969, S. 47-64.).

120

KRONIEK

Vennebusch beschrieb die 94 lateinischen theologischen Handschriften unter den Folio-Handschriften der ehemaligen Gymnasialbibliothek, ungefahr die Halfte. Wir geben hier nur an, welche Kreuzherrenhandschriften beschrieben wurden : GB fs 1,

6,

7,

8,

11,

17,

19,

21,

29,

67,

69,

71

I,

71

II,

72,

79,

82,

90,

105,

112, 114, 116, 124, 128, 130, 150, 152, 155, 162, 163, 166, 168, 182, 184, 185, 189, 193, 196, 198, 203. Dieser Handschriftenkatalog hat am Ende eine Signaturenkonkordanz, ein Personen, Orts-, und Sachregister, ein Initienregister und ein Verzeichnis der abgekurzt zitierten Literatur.

p VAN D£N gOSCH

LUIK. Marie-Rose Lapiere, assistente aan de Universiteit van Luik, publiceerde Un manuscrit de I'abbaye de Gemblaux retrouve parmi les codices du Grand Seminare de Liege (6 F 30bis) in Archief- en Bibliotheekivezen in Belgie, Dl. XLIX, Nr. 1-2, 1978, p. 168-178. Vooreerst beschreef zij hier een handschrift, dat van het Kruisherenklooster te Luik afkomstig is. Men vindt dit handschrift niet besproken in J. P. Depaire, La bibliotheque des Croisiers de Huy, de Liege et de Namur, Liege, 1969-1970. De schrijfster heeft dus een Kruisherenhandschrift ontdekt. Het handschrift bevat geschriften van enige kerkvaders, o.a. een aantal van Augustinus, waaronder zijn Regula ad servos Dei. Vervolgens kan de schrijfster o.a. aan de hand van de versierde letters vaststellen, dat het handschrift oorspronkelijk de Benediktijnerabdij Gembloux toebehoorde. Het is een zeer oud handschrift. Het werd te Gembloux in de tijd van de abt Olbert, 1012-1048, afgeschreven en versierd. Abt Olbert was een echte bibliophiel. In de 12e eeuw moet dit handschrift nog in de abdij Gembloux geweest zijn. In de 15e eeuw stond het echter in de bibliotheek van het Kruisherenklooster te Luik. In deze tijd werd het handschrift onder het nummer A VIII gecatalogiseerd. Hoe het handschrift in het Kruisherenklooster gekomen is, kan men tot nu toe niet achterhalen. p VAN D£N gOSCH

MAASEIK. Een nummer van Kruimels langs de Moos, VI, mei 1980 werd opgevat als een gids voor een bezoek aan de onlangs opnieuw geschilderde en herstelde (nieuwe verlichting, restauratie van het schilderij boven het hoogaltaar) Sint-Jacobskerk, een rococokerk van 1767 : Bezoek aan de Kruisherenkerk te Maaseik, door J. Steinmetz, 16 biz. met 5 illustraties, offsett. De auteur beschrijft het gebouw zelf met zijn kostelijk en kunstig stucwerk, de vele daarin aangebrachte symbolen en versieringen ; het altaar dat afkomstig is uit de oude Sint-Jacobskapel, barokstijl ; het grote schilderij dat de gekruisigde Christus voorstelt met aan de voet van het kruis Maria Magdalena en rechts een kruisheer (de identificatie wordt ons voor later beloofd). Het stuk zou door Anton van Dijck begonnen en door een onbekende voltooid zijn. Het nieuwe altaar dat vooraan in het koor staat (zodat de priester met het gezicht naar het volk de h. mis opdraagt) is evenals de lezenaar gemaakt in 1965 uit gedeelten van de vroegere rijk bewerkte preekstoel, een gelukkige oplossing om deze te bewaren. Dan volgen de gotische koorbanken uit de XVe eeuw met daarboven de in 1856 aangebrachte apostelkoppen ; de acht deuren

met

snijwerk,

de

biechtstoelen

en

het

houten

Odiliabeeld

(1856).

Het

wijwatersvat is een doopvont van rond 1500. Het rugpositief in de rijkbewerkte balustrade van het doksaal zou uit de oude Sint-Jacobskapel kunnen zijn, terwijl het grote orgel gebouwd werd in de vorige eeuw. Dit kleine boekje is een goede gids om de volledige schoonheid van de kruisherenkerk in zich op te nemen. Zie ook Een 18e eeuws salon in rococo-stijl. Maaseiker kruisheren restaureerden Bosstraatskerk, in Het Belang van JJmburg, 3-6-1980, p. 9, z.n., met drie foto's : koorbanken, wijwatervat en schilderij van het hoogaltaar. ^ Ramaekers

KRONIEK

121

Van D. Snjders en S. Vermeire verscheen een mooie bijdrage voor dit Rodenbach-

jaar: Albrecht Rodenbach en Umburg, Neeroeteren, 1980, 118 biz. Het boekje bevat tot nu toe onbekende brieven van Rodenbach, met kommentaar, alsook een overzicht van de Limburgse studentenbeweging. De brieven van 1878 zijn gericht aan Nestor Bernard, toen seminarist te Luik en later o.a. deken van Maasmechelen. Ze kwamen bij de dood van Bernard te Maasmechelen in 1933, samen met zijn

bibliotheek (waaruit de grootste merkwaardigheden reeds door de jezuieten van het Ruusbroecgenootschap waren meegenomen) aan zijn lievelingsleerling, kruisheer Jan Engelen te Maaseik. De bibliotheek schonk hij aan het in 1935 opgerichte kruisherenklooster van Achel. De brieven van Rodenbach heeft hij zorgvuldig

bewaard. Ze werden na zijn dood op 5-7-1976 op zijn kamer gevonden. In een inleidend hoofdstuk geeft Donaat Snijders de Historiek van de antdekte brieven, waarin een typische beschrijving van kruis-heer Jan Engelen en de kollegementaliteit

van de dertiger jaren (p. 6-8). Het kollege ,,erfde in die tijd", zegt de auteur ,,rabiate Vlamingen van de bisschoppelijke kolleges". We kunnen hieraan toevoegen dat het die ook had in eigen rangen, zowel van leraars als van leerlingen, voldoende om een echt Vlaamse sfeer te scheppen. Het ,,oogluikend toelaten van de Blauwvoetagenda's" gold ook voor het tijdschrift van A.K.V.S. Ik heb dat zelf ervaren

toen

leraar

Matthieu

Wieers

me

in

de

studiezaal

toefluisterde:

,,Doe

dat ding weg ; dat mag ik niet zien". Direkteur A. Huvenaars had het ,,op straffe van wegzending" verboden, al zou hij er nooit iemand voor weggestuurd hebben. De propagandist ervan was de hevig vlaamsgezinde latere kruisheer Marcel Colson. Na deze inleiding volgt de tekst van de vier waardevolle brieven van Albrecht Rodenbach (p. 9-23), het hoofdstuk Blauwvoeterie in Limburg (p. 25-115) en een Nawoord (p. 116-118). Op p. 93 wordt het kollege van Maaseik in een adem genoemd met Hasselt, Sint-Truiden en Tongeren waar in die tijd aan Vlaamse kinderen Franse prijsboeken werden uitgedeeld. Op p. Ill wordt het weer ge noemd, maar dan in gunstige Vlaamse zin. A. Ramaekers

In Maaslandse Sprokkelingen (Nova Series, jg. II, nr. 8, juni 1979, p. 21-28) schreef R. Janssen over Peter Hermans, Cruysbroeder te Maaseik. De schrijver heeft enige notariele akten in het Rijksarchief te Hasselt gevonden. Hij publiceerde deze akten in hun geheel. Ik ben altijd ervoor geweest, dat men, indien mogelijk, de gevonden dokumenten in zijn geheel uitgeeft. Het is immers mogelijk, dat men in de uitgegeven dokumenten nog iets ontdekt, waaraan de uitgever zelf niet gedacht heeft. R. Janssen heeft w.b. Broeder Peter Hermans niets meer gevonden als M. Colson o.s.c. in zijn artikel over deze broeder vermeldde. Ik begrijp daarom niet, waarom R. Janssen zijn artikel met zulke hoogdravende woorden moest inleiden.

Het boek: De Kruiheren te Maaseik, 1476-1797, 1835-1933, Diest, 1955 heeft zeker zijn gebreken. Als men wil gaan vliegen, moet men zich eerst ervan overtuigen, dat men over goede vleugels beschikt. P. van den Bosch

Onlangs verscheen een uitgebreid werk over Roosteren. Wie het reilde en zeilde, Beek, 1980, 168 biz., groot formaat. Het is door meerdere auteurs samengesteld, o.a. door W. Sangers, kruisheer te Maaseik. Enkele gegevens over de kruisheren van Maaseik vinden we in zijn artikel : Nota's uit de kerkelijke geschiedenis van Roos teren, p. 61-75. Tot een goede veertig jaar terug schijnen de kruisheren van Maaseik weinig kontakten gehad te hebben met de parochie Roosteren. Tussen 1936 en 1939 was L. Dieben een tijd lang vervanger van de afwezige kapelaan ; W .Megens

122

KRONIEK

was er kapelaan van 1938-1939 ; Louis van Heugten verzorgde de parochie toen de geestelijkheid geevakueerd was in het laatste oorlogsjaar 1944-1945, en schreef voor dit boek zijn herinneringen aan die tijd neer (p. 72-73), interessant en levendig, over die dagen van veel leed maar ook van vreugde, van veel spanning en vrees ; Michael van Musch was er kapelaan van oktober 1945 tot maart 1946, toen hij naar de missie van Zaire vertrok. Willem Megens volgde hem op in 1946 en bleef er tot 1978 de geliefde en gewaardeerde kapelaan. ,,Zijn anecdoten, zijn rake gezegdes en zijn aan de boerenstand ontleende uitdrukkingen worden in Roosteren nog steeds door jong en oud naverteld" (p .73). Van W. Sangers bevat dit boek nog de artikels : Roosteren vanuh de struten bekeken, p. 79-93, De Maasbrug van 1889, p. 95-97 en Foto-varia, p. 145-165. Op p. 88 vinden we een gedicht van

kruisheer D. Snijders, Vissersweert. Enkele foto's kunnen voor de kruisheren interessant zijn, een op p. 103, genomen op de kanaalbrug bij de begrafenis van burgemeester Schoolmeesters, die begeleid werd door pastoor Riga en de kruisherenassistenten A. Lammers, p. 153 (W. Megens).

W.

Megens,

P.

Ramaekers

en

L.

Dieben,

en

een op

A. Ramaekers

MARIENFREDE. Het spoorloos verdwenen Kruisherenklooster Marienfrede viel onder de gemeente Ringenberg en behoorde tot het hertogdom Kleef, later tot het Rijnland. Het lag echter in de onmiddellijke nabijheid van het Westfaalse Dingden, waar de Kruisheren vele bezittingen hadden ; daarom komt hun naam geregeld voor in de geschiedenis van Dingden. Sinds 1975 behoort ook Dingden tot het Rijnland, tezamen met Ringenberg, Loikum en nog enkele dorpen verenigd met de gemeente Hamminkeln, Kreis Wesel. De inwoners van Dingden hadden grote bezwaren tegen de afscheiding van Westfalen. Om het eigen karakter van Dingden niet te laten vervlakken, werd in 1976 de heemkundige kring Dingden opgericht. Een van de eerste daden van deze kring was het uitgeven van een werkje van Wilhelm Ritte, de nestor van de plaatselijke historici : Dingden. Land und Menschen bis zur Gegenwart. Mit dem Beitrag ,,Die geologiscbe Geschichte der Landschaft des Dingdener Raumes" von Manfred Tangerding, Dingden, 1978, 136 biz., met veel foto's verlucht. Van 21 maart tot 30 april 1980 werd door de Heimatverein Dingden een tentoonstelling georganiseerd : ,,Alt Dingden in Bild und Schrift." Op aanwijzing van W. Ritte stelden de organisatoren zich in verbinding met het klooster St.-Agatha. Deze tentoonstelling bestond hoofdzakelijk uit foto's die een duidelijk beeld gaven van alle aspecten van het dorp en zijn bewoners in de laatste honderd jaar.

Daarnaast werden ook enkele geologische vondsten uit Dingden getoond. Ook waren er een kaart uit 1558, oude doopboeken en gilde-zilver. Een van de pronk-

stukken was een gedenksteen van 1583, afkomstig uit het klooster Marienfrede, thans in particulier bezit in Rhede. Op deze 73X81 cm metende gedenksteen werden door Stephanus de Capella (van der Capellen) en zijn vrouw Agnes In

Ghen Haef de stichters van Marienfrede Johannes de Capella en zijn vrouw Jutta van Brienen vermeld. Het relief in renaissance-stijl geeft een gekruisigde Christus weer, met aan weerskanten de wapens van bovengenoemde personen.

Uit het klooster van St.-Agatha was er een handschrift, dat de Kruisheer Lambertus Bruyn in 1460 in het klooster van Marienfrede heeft geschreven ; verder een I6e-eeuwse druk met eenzelfde band als het handschrift. Ook hadden wij enig informatiemateriaal over de kruisherenorde verschaft. De Dingdenaren hebben het zeer gewaardeerd, dat enige Kruisheren in ordesdracht bij de officiele opening van de tentoonstelling aanwezig waren en dat de

KRONIEK

123

directeur van ons Historisch Instituut te Bonn, Dr. P. van den Bosch, de druk bezochte tentoonstelling met zijn bezoek vereerde. Zo zijn de oude banden tussen Dingden en de Kruisheren weer hersteld. Ongeveer tegelijkertijd (21 maart tot 18 april 1980) was in Gennep de tentoon stelling ,,2000 jaar Niers" te zien. Het is een reizende tentoonstelling, die al in enkele Duitse plaatsen is gehouden en die in Gennep door enige historici was aangevuld met gegevens over Gennep. Over de Kruisheren handelde alleen nr. 66a : een schrijven van 5 augustus 1738, waardoor de Kruisheren van St.-Agatha als pachters van de zogeheten ,,Drosten Fischerey auf der Nierse" dringend worden aangemaand tot betaling. Deze tentoonstelling in de onderbouw van de St.-Martinuskerk te Gennep was met haar vele kaartenmateriaal veel professioneler van opzet, maar voor het grote publiek toch niet zo aantrekkelijk als de ,,gezellige" expositie in de smaakvol ingerichte Verbandssparkasse van Dingden. Th. VAN DEN ELSEN

MARIENFREDE. Op ongeveer drie kwartier lopen van Dingden lag vroeger een kruisherenklooster, 1444-1803. Het kan dan ook moeilijk anders of we vinden in het boek van Wilhelm Ritte, Dingden, Land und Menschen bis zur Gegenwart, Bocholt, 1978, gei'llustr., 136 biz., een hoofdstuk en daarnaast herhaadle vermeldingen over Marienfrede of Conventus Mariae Pacis. Reeds in het eerste hoofdstuk Viel Streit urn Dingden, een overzicht van de onrustige geschiedenis van Dingden, worden de kruisheren vernoemd in de contrareformatietijd om hun verdiensten voor het behoud van het katholiek geloof in de streek. Toen de kloostertucht verslapte, werden door de visitatoren van de orde krachtige maatregelen genomen. In 1623 werd de prior Johann Fucht afgezet en Christianus Buyrensis van het klooster Bentlage als prior aangesteld, dit vanwege drankmisbruik van de communiteit (p. 14). Maar ze heeft ook de zware tijden met de bevolking gedeeld die duurden van 1577 tot aan het einde van de dertigjarige oorlog: plundering, brandschatting en verwoesting, waarbij een vijfentwintigjarige ballingsohap naar het z.g. veiliger maar eveneens aan veel leed onderworpen Bocholt (p. 16 en 51). Als in 1638 de Hessische soldaten de buurtschap Lankern uitplunderen en ook nog geld van de mensen eisen, leent de prior het, terwijl de boeren hem een eikenbosch en stukken land als onderpand geven. Ook in 1641 helpt hij, samen met Marienthal, Xanten en Rees (p. 18 en 38). In de jaren 1759 en 1762 moest het klooster respektievelijk 140 en 472 daalders

betalen aan de Pruisen, zodat het, aldus Ritte, in 1763 het boerenhof Stricking aan de pachter moest verkopen. Het zijn eigenlijk eeuwen met heel veel ellende en onzekerheid, met nu en dan een kleine oase van rust. Na de dertigjarige oorlog duurt het ongeveer 100 jaar eer alles, zowel klooster als bevolking weer in betrekkelijke welstand leven kan. Toch moet Marienfrede een mooi en welvarend klooster geweest zijn, met eigen vijvers en molen, 4000 morgen land met 15 hofsteden alleen al in Dingden, terwijl ook buiten dit territorium landerijen lagen, zoals uit het ,,Tagebuch" van prior Spyck blijkt. Een ruime kerk met vijf altaren en een even ruim klooster met kruisgang, een scriptorium en boekbinderij en daardoor vanzelf een voor die tijden uitgebreide bibliotheek, waarvan meerdere handschriften bewaard gebleven zijn. Toen na de dertigjarige oorlog het klooster hersteld moest worden, gebeurde dit door een eigen broeder-bouwmeester, die de beschikking had over een eigen tegel-

en steenbakkerij. Zoals de andere Duitse kruisherenkloosters ging ook Marienfrede

verloren in het begin van de 19e eeuw ; de kruisheren werden uit hun klooster verdreven, de mooie gebouwen werden enkele jaren later afgebroken, terwijl de pijlers van de kloosterpoort nog overeind bleven tot 1907 en 1919. De Marienfreder

124

KRONIEK

Strasse houdt bij de Dingdenaren het klooster in blijvende herinnering. Van p. 51-59 geeft Ritte de voornaamste data en gegevens over het klooster, de

kerk, de eigendommen enz. Uit wat hier geboden wordt, blijkt reeds dat Marienfrede de aandacht van de historici meer dan waard is en dat er door verdere studie van de archivalia en manuscripten nog heel wat te ontdekken moet zijn. Verspreide details vinden we nog op p. 60 over de prior die koning van de schutterij was ; p. 63 en 64 over de traktatie bier die de prior aan de schutterij geven moest en

gaf; p. 89 over de kloostermolen (was de op p. 88 vermelde ,,K6ningsmuhle" niet een tijd lang in het bezit van de kruisheren, zoals men uit het ,,Tagebuch" van prior Spyck kan afleiden ?) ; p. 89-90 over de oliemolen die in 1717 als

bezit van het klooster genoemd wordt; p. 93 over de bouwmeester, de Italiaanse broeder Albertus de Tyrano, die in Peter Terorde van Dingden jarenlang een kostbare hulp had o.a. bij het bouwen van de tegeloven ; deze kreeg later ruzie met de kruisheren vanwege het water dat zij voor hun molen afleidden van de Konigsbach die voor zijn burcht liep. Een apart hoofdstukje wijdt Ritte nog aan Die Klosterscbenke: Geschichte eines Hauses, een herberg in Dingden die in het bezit van de kruisheren kwam door prior Nikolaus Braikmann in 1513. De kloosterlingen die.in Dingden gingen dienst doen door preken, processies enz. hadden hier een vast verblijf, waar ook voedsel werd uitgedeeld aan de behoeftigen en waar de boeren hun pacht in geld of in natura betaalden (p. 97-99). Voor de inwoners van Dingden schreef de heemkundige W. Ritte een vlot leesbaar boek over hun plaats en streek. Voor de studie van klooster Marienfrede is het een goede inleiding die aanspoort tot verder zoeken naar wat er zeker nog in meerdere archieven geborgen ligt. A. Ramaekers

ROME. Over de San Georgio, de basiliek die verbonden is met de procure van de kruisheren te Rome, schreef de procurator generaal van de orde, Richard T. John een brochuurtje St George in Velabro, Engelse tekst, 48 biz. met 6 foto's en tekeningen, Rome, 1979. Het is, op enkele biz. na, geen geschiedenis van de kruisheren te Rome maar van de kerk van San Georgio, bedoeld als gids voor bezoekers van deze basiliek, die archeologisch en historisch groot belang heeft, daar de oudste

gedeelten van de tweede of derde eeuw dateren. Het is een van de oudste, eenvoudigste en, volgens de tegenwoordige kardinaal-titularis Pignedoli ook een van de mooiste kerken van Rome, eeuwenlang in gebruik en nu nog een van de uitverkoren ,,huwelijkskerken" met een 200 bruidsparen per jaar. In een eerste hoofdstukje What the visitor sees, p. 5-12, leidt John ons rond buiten en binnen de kerk en wijst ons op alle details die het merkwaardige van deze basiliek uitmaken met vele bijzonderheden over de restauratie van 1923-1925. In een tweede hoofdstukje p. 13-17 komt de auteur tot de perioden van opbouw : een private woning van de 2e of 3e eeuw, vergroot in de 5e tot 6e eeuw en dienst doende als diakonia (een klooster waarin de armen werden verzorgd). De tegenwoordige vorm dateert van 683, vergroot en herbouwd in de negende eeuw, verrijkt met een campanilla in de 12e eeuw (hernieuwd in 1837) en verdere gedeelten uit verschillende eeuwen. De titularis kardinaal Sincero liet in 1923-1925 een degelijke restauratie door-

voeren, waarbij het metselwerk onbedekt bleef, zodat ongeveer elke dag archeologiestudenten komen bestuderen hoe ze de tijd van het metselwerk uit verschillende eeuwen kunnen bepalen.

St George the Man p. 18-20 geeft wat legende en historie over de patroon van de basiliek en de verering vroeger en nu, die in de gewijde kunst, o.a. van deze basilica, tot uiting komt. Wie bediende de kerk ? p. 21-28 : na de huis- en

KRONIEK

125

monasterieperiode met verzorging van gasten was de San Georgio tot het begin van de lOe eeuw een van de 18 diakoniekerken van Rome. Toen werd het beheer overgenomen en ontstond stilaan de parochiekerk met een college van kanunniken (vanaf 1612 van religieuzen) en werd de kerk titelkerk van een kardinaal-diaken, verbonden aan de Curie. Een van hen, Pietro Capocci, schreef in 1249 een brief aan de kruisheren van het bisdom Luik, dat ze toelating kregen om in nun kerken of kapellen, hoewel niet gewijd of geconsacreerd, klokken te hebben en de eredienst uit te oefenen (John geeft de bron niet aan ; vgl. C. R. Hermans, II, 71-72). Van meerdere van deze kardinalen geeft de auteur verdere levensbijzonderheden, o.a. van kard. Newman, van Sincero (hierbij had hij kunnen vermelden dat deze vanaf 1934 kardinaal-protector van de kruisherenorde was), en van Mercati door wiens bemiddeling de kruisheren in 1938 de zorg voor San Georgio kregen (Dat procurator-generaal P. Rutten in 1928 rector van de communiteit en van de kerk werd, komt hiermee niet overeen (p. 27). Op dezelfde biz. volgt nl. dat in 1938 het kontrakt getekend werd tussen de H. Stoel en de orde om kerk en aanpalend klooster te bedienen en te bewonen, terwijl in 1941 de kruisherencommuniteit overging van het oude huis op de Monte Tarpeo naar het nieuwe Via del Velabro. De vier procuratoren sinds 1922 waren Anton van Asseldonk

(1922-1928), Petrus Rutten (1928-1967), Al Mehr (1967-1979) en Richard John (1979). Vanaf p. 29-43 volgen de inscripties in de kerk in de oorspronkelijke taal (Latijn, Grieks, Italiaans) en in Engelse vertaling. Op die van het graf van kardinaal Mercati en van zijn broer worden de kruisheren vermeld. Dit boekje, vlot geschreven, is een goede gids voor San Georgio. Zelfs als men

de kerk meerdere malen bezocht heeft, zal men hier nog veel bijzonderheden ontdekken die anders aan de aandacht ontsnappen. R. John, sinds begin 1979 in Rome, heeft zich vlug weten in te werken in de geschiedenis en de schoonheid van de kerk waarvan hij zelf nu de bedienaar is. A. Ramaekers

SCHWARZENBROICH. Volledigheidshalve vermelden we hier het boek van Evrard Op de Beek, Meer eer dan eerbetoon, Westerlo, 1975, 340 biz. De titel wijst op de familieleuze van eeuwen her van het geslacht der Merodes, aan wie de kruisheren o.a. de stichting danken van het klooster Schwarzenbroich bij Diiren. Naast het artikel dat dr. P. van den Bosch schreef in Clairlieu, XXXV, 1977, p. 114-116 brengt dit boek, hoe interessant ook voor de familiegeschiedenis van het beroemde Merodegeslacht, geen nieuwe gegevens over de kruisheren. Meermalen wordt herinnerd aan de stichters en de stichting van het klooster en de talrijke leden van de Merode-familie die het klooster steunden en in de kerk van de kruisheren hun laatste rustplaats vonden (p. 18, 29, 30, 82, 241, 254 waar gezegd wordt dat in de kerk van Lanaken meerdere familieleden begraven liggen die werden overgebracht uit de krypte van Schwarzenbroich). Onder de 68 biz. foto's zijn er meerdere die voor de kruisheren interessant zijn (o.a. p. 23 de mine van het klooster en p. 25 een schilderij dat vroeger aan de kruisheren toebehoorde). Op p. 245 lezen we dat na de verwoesting van het klooster in enkele bewaarde gebouwen een vitrioolfabriek werd ingericht. De schrijver handelt naast de Merodefamilie en verschillende vertakkingen ook over de kastelen die in hun bezit waren en door hen werden bewoond. In het kasteel van Rixensart (Waals Brabant) wordt het schilderijtje bewaard dat de verschijning voorstelt van de H. Matthias, de aanleiding voor de stichting van het klooster (p. 273), terwijl in het kasteel te Westerlo in de glasramen achter het altaar gebrandschilderde medaillons zijn

126

KRONIEK

aangebracht uit de XVIIe eeuw, die volgens familietraditie gered werden uit de mines van het klooster Sohwarzenbroich. Het boek is mooi en royaal uitgegeven, en voor de kruisheren een herinnering aan een adellijk geslacht waaraan meerdere van hun kloosters veel te danken hadden. A. Ramaekers

UDEN. Verleden jaar nam confrater Niek van Leeuwen afscheid van het kruisherencollege te Uden, waar hij vanaf 1943, na voltooiing van zijn universitaire studies te Nijmegen (klassieken), tot juni 1979 leraar was, zodat vele generaties

van studenten door zijn handen zijn gegaan. Het gebeurt maar zelden dat men bij zulke gelegenheid voor een collegeleraar een Liber Amicorum aangeboden bij het afscheid van Niek van Leeuwen, Uden, 1979, 68 biz. uitgeeft. Het is geen dik boek met geleerde artikels ter ere van de ,,Meester", maar een prettig leesbaar boekje met veel mooie foto's en een hele reeks medewerkers vanaf de oud-prior J. School (85 jaar) tot zijn jongste leerlingen van 13. Er blijkt heel veel waardering uit voor de man die met hart en ziel aan het college verbonden was, die graag les gaf en zijn taak van leraar met die van opvoeder wist te verbinden. Hij kwam als leraar te Uden toen dit een priestercollege was waar weinig gediplomeerde leraars aanwezig waren en waar heel veel ,,te goeder trouw" gebeurde door kruisheren die zich door hard werken in hun vakken hadden ingewerkt. Dat Niek er door zijn universitaire studies veel invloed heeft kunnen uitoefenen om het college in de loop der jaren hoger op te werken, is eigenlijk vanzelfsprekend. In zijn eigen vak wist hij de jongens plezier bij te brengen. Maar hij wist hen ook te bezielen door zijn sterke en veelzijdige persoonlijkheid. De vele stukjes die hem door dankbare medewerkers en door even dankbare leerlingen gewijd zijn kan ik hier moeilijk samenvatten. In ieder geval leert men Niek van Leeuwen edit kennen, daar ieder spontaan neerschrijft wat hij ondervond en denkt. Een van zijn gevleugelde woorden op p. 62 luidt: ,,wat je het langst bij je moet houden, is het vermogen je ergens over te verwonderen". De eerstvolgende jaren zullen nog geen jaren van rust zijn. We wensen confrater van Leeuwen toe dat hij zich nog over heel veel schoonheid moge verwonderen. A. Ramaekers VENLO. Naar aanleiding van de officiele overdracht van de oude Kruisherenpoort aan het Goltziusmuseum te Venlo, 21 juni 1974, sprak ik in Clairlieu, jg. 34, 1976, p. 113-114, mijn grote waardering er over uit, dat men bij deze gelegenheid een tentoonstelling ingericht had, die aan het verblijf van de Kruisheren te Venlo gewijd was. Te betreuren was echter, dat men niet op een of andere wijze op het godsdienstig en sociaal werk der Kruisheren te Venlo in de loop der eeuwen

gewezen had. Daar het klooster vroeger aan de Gasthuisstraat lag, rezen er enkele vragen op : of er soms in de nabijheid van het klooster een gasthuis stond, waar arme mensen onderdak verkregen of waar ze alleen maar verzorgd werden ? Of dit gasthuis soms aan de zorgen van de Kruisheren toevertrouwd was ? De Kruis heren te Venlo hadden de zorg voor de St.-Nicolaaskapel en voor het St.-Jacobusgasthuis. Ze hadden de geestelijke leiding over de zusters van de H. Geestkapel,

een middelpunt van sociale zorg. Ze richtten twee broederschappen op, die o.a. tot doel hadden hulpbehoevende mensen bij te staan. In mijn boek : Sie teilten mit Jedermann. Eine kurze Geschichte des Ordens der Kreuzherren, Bonn, 1978, heb ik geprobeerd aan te tonen, dat de Kruisheren sedert hun stichting in de dertiende eeuw de zielzorg en de verzorging van noodlijdende medemensen als een bijzondere opgave van hun orde beschouwden. Hierin kwam (p. 58) wederom de vraag aan

KRONIEK

127

de orde: Hebben de Kruisheren ook in Venlo de zorg voor armen op zich genomen ?

Tot mijn vreugde ontdekte ik onlangs bevestigend antwoord. In De Maasgoutv

(Tijdschrift voor Limburgse geschiedenis en oudheidkunde), jg. 98, 1979, nr. 2-3, kol. 40-62, publiceerden A. J. Geurts, Th. M. Gorissen, J. G. H. M. Hesen en J. G. C. Venner: De Magistraatsverzetting te Venlo in 1579. Het doel van dit artikel was, aan te tonen, hoe Jan de Oude, Graaf van Nassau, die op 2 juni 1578 door Aartshertog Matthias van Oostenrijk, de gouverneur-generaal der Nederlanden,

tot stadhouder van Gelderland benoemd werd, de calvinistisehe religie in de stad bevorderde en hoe hij probeerde Gelderland te winnen voor de Nadere Unie, die men in de Noordelijke Nederlanden tracht te sluiten. Sinds de benoeming van Jan de Oude tot stadhouder van Gelderland werden de Calvinisten in Venlo steeds overmoediger. Zij wisten, dat de stadhouder achter hen stond. Zo overweldigden zij de kleine kerk van Trans Cedron. De magistraat van Venlo bezweek onder hun aandrang en stond hun toe in dit kerkje hun diensten te houden. Kruisheer L. Heere vermeldde deze overweldiging in zijn werk : Het Kruisherenklooster te Venlo (in

Publ. de la soc. hist, et arch, dans le Limbourg, jg. 92-93, 1956-57, p. 235-368 ; jg. 94-95, 1958-59, p. 209-300, nl. deel I, p. 302. Hij voegde er aan toe, dat de Calvinisten spoedig ook de Kloosterkerk der Kruisheren verlangden. Volgens hem vielen zij op 11 november 1578 de Kruisherenkerk binnen, vernielden banken en beelden en roofden sieraden. Geurts c.s. schreven in hun bovengenoemd artikel, dat de Calvinisten reeds in September 1578 de Kruisherenkerk innamen. De stadsoverheid sommeerde hun de kerk te verlaten. Daar ze niet gehoorzaamden, werden ze uit de kerk gezet. Zowel Heere als Geurts c.s. schreven, dat de burgemeesters van Venlo zich tot de stadhouder gewend hadden, volgens Heere om inname te voorkomen, volgens Geurts c.s. om de Calvinisten te gebieden zich uit de kerk te verwijderen. Geurts c.s. noemden de burgemeesters bij name: Rabberth van Durssdall en Lambert Spiegel. Heere noemde in zijn werk geen namen. Toch moet hij die namen gekend hebben. Dat blijkt uit een artikel, dat hij vroeger in de Maasgouw publiceerde: Het beheer van de eigendommen van het Sint Niklaasklooster der Kruisheren te Venlo omtrent 1582, Deel 63, jg. 68, 1949, p. 4-7. Hierin schreef Heere, dat de burgemeester van Venlo ter audientie bij de stadhouder van Gelder, Jan de Oude, te Arnhem ging en dat deze burgemeester jonkheer Rabeth van Dursdail was. Volgens Geurts c.s. wendden twee burgemeesters zich schriftelijk tot Jan de Oude. Zij geven ook de inhoud van dit rekest. De burgemeesters verzochten Jan de Oude ,,te bewerkstelligen, dat de Calvinisten de Kruisherenkerk zouden verlaten, want de voorheen ingenomen kerk van Trans Cedron bleek groot genoeg om de Calvinisten voor hun godsdienstoefenigen onderdak te bieden. Het verzoek werd bovendien kracht bijgezet met het argument, dat het niet rechtvaardig zou zijn de Kruisheren te verwijderen, omdat zij de armenzorg behartigden en er daardoor zeer nuttig bleken voor de Venlose ingezetenen". De stadhouder schreef de Calvinisten, dat zij de Kruisherenkerk dienden te ontruimen. De predikant Engelbertus Faber echter richtte zich enkele dagen daarna tot de stadhouder en schreef hem, dat hij betreffende de grootte van de kerk van Trans Cedron verkeerd ingelicht was. Zo gedoogde de stadhouder, dat de Calvinisten op 11 november 1578 opnieuw de Klaaskerk innamen en haar plunderden. De Kruisheren van

meesters van

Venlo behartigden in hun

Venlo gaven

stad

in hun verzoekschrift als

de

armenzorg.

De burge

obj ectieve toeschouwers en

begaan met het wel en wee van de inwoners der stad Venlo aan, wat voor een taak de Kruisheren in hun stad vervulden. Twintig jaar later zal de magistraat van de stad Grave datzelfde doen. De Kruisheren van Sint-Agatha waren toen in hun

128

KRONIEK

stad gevlucht. De magistraat gaf de Kniisheren, zeker op hun verzoek, verlof koren te malen, opdat zij het dagelijks uitdelen van brood aan de arme medemensen konden voortzetten zoals de Kruisheren van oudsher gewoon waren te doen. Geurts c.s. geven niet aan, waarin genoemde armenzorg te Venlo bestond ; dat was ook niet de opzet van hun artikel. Ze hadden wellicht in een voetnoot naar •het artikel van L. Heere uit het jaar 1949 kunnen verwijzen. Niet alleen omdat Heere hierin over de bezetting van de Kruisherenkerk sprak, maar tevens over de armenzorg der Kruisheren in het jaar 1579 en de tijd daarna. Het is de auteurs net zo vergaan als mij. Ik heb het artikel ook over het hoofd gezien. Heere wilde eigenlijk in zijn artikel alleen nader ingaan op een deel van een preek van de Venlose Kruisheer Godefridus van Lit (z. L. Heere, De Kruisheren van Venlo, Dl. 1, p. 339-340). In het jaar 1628 had deze Kruisheer bij Bernardus Walters in Keulen een boek laten drukken : Sacrificium Vespertinum. Dit boek bevatte veertig passiepreken. In een van deze preken verhaalde Godefridus van Lit een gebeurtenis, die hij zelf meegemaakt had. Heere probeerde deze gebeurtenis in zijn eigen omlijsting te plaatsen : dat was de tijd van de bezetting van de Kruisherenkerk en de tijd daarna. De gebeurtenis had betrekking op de armenzorg der Kruisheren.

Daarom probeer ik die nogmaals kort weer te geven. Onder het calvinistisch bestuur in Venlo kreeg een beruchte Calvinist Gozewijn (volgens Heere Gozewijn Levendael) de administrate van de kerkelijke goederen in handen. Hem was ook de zorg voor de armen toevertrouwd. Deze Gozewijn bedroog Godefridus van Lit, maar verwaarloosde ook de arme mensen, die gewoon waren aan de kloosterpoorten een flinke aalmoes te krijgen. Gozewijn vulde liever zijn eigen zakken. De prior van de Kruisheren, Matthias van Darth, beschuldigde Gozewijn bij de magistraat. Gozewijn werd van zijn taak ontheven en de prior kreeg onder bepaalde voorwaarden het beheer van de kloostergoederen terug. De arme mensen kregen opnieuw de aalmoezen, die ze gewoon waren te ontvangen. Heere plaatste de door Gode fridus van Lit verhaalde gebeurtenis tussen de jaren 1582-1586. In die tijd was Matthias van Darth prior in Venlo en Godefridus van Lit zijn procurator.

Niet alleen de Kruisheren zullen in Venlo de arme mensen ondersteund hebben. Hun armenzorg was echter toch wel opvallend. Er zullen dan, zo veronderstel ik, ook wel arme mensen gekomen zijn, die die Kruisheren om logies gevraagd hebben. De Kruisheren van Venlo zullen, zoals vele Kruisherenkloosters, wel een deel van hun kloostergebouwen disponibel gehouden hebben voor dergelijke arme mensen. P. van den Bosch

WIEN. Over pater dr. Anton van Asseldonk verscheen een uitgebreid artikel in

Clairlieu, XXXVI, 1978, p. 5-51. Jos Boly o.s.c, leraar te Hannut, die pater van Asseldonk daar kende zowel in eigen studententijd als zijn leerling als later toen hij er zelf leraar was, schreef een artikel he Pere Van Asseldonk in Journal des Anciens de Sainte-Croix, Hannut, 1979, p. 3-11. Voor de grote lijn volgt hij mijn artikel uit Clairlieu, maar hij weet er interessante gegevens en anekdotes aan

toe te voegen uit de tijd dat van Asseldonk zijn professor van rhetorika was en ze

hem, vanwege zijn lessen,, ex cathedra" en heel zijn houding ,,le cardinal" noemden. Toch hadden ze grote eerbied voor hem en hielden van hem. Zijn liefde voor Israel had ook op zijn studenten werkelijke invloed : zowel op hun oordeel en begrip als op hun gedrag. Later begreep Jos Boly beter dat van Asseldonk, met zijn diep religieuze geest en gevoel, moet geleden hebben onder de middelmatigheid die hij in het dagelijkse kollege- en kloosterleven zo vaak ontmoette.

KRONIEK

129

Belangrijker in dit artikel 2ijn gegevens en aanhalingen uit een in 1978 verschenen

boek van Stanislas Fumet, Frans letterkundige en gehuwd met een Russische jodin, Aniouta, die in de tijd van de Amici Israel van Asseldonk en de beweging goed gekend had en samen met haar man op voorspraak van Franciska van Leer door kardinaal van Rossum te Rome ontvangen werd. In zijn VHIstoke de Dieu dans ma vie, het hoofdstuk Les Juifs et Rome haalt Fumet teksten aan die Aniouta rond 1925 publiceerde in het Bulletin des Missions van de abdij van Lophem, gericht aan van Asseldonk, en waarin o.a. volgende zin voorkomt: ,,Lorsqu'un Chretien communie, il devient de la race d'Israel, puisqu'il rec.oit le sang tres pur d'Israel dans ses veines..." Het is een van die overdrijvingen of op zijn minst eigenaardige

uitdrukkingen die we ook reeds in ons artikel m.b.t. Franciska van Leer aanhaalden. Over deze propagandiste en helpster van van Asseldonk schrijft Fumet: ,,Elle avait obtenu le droit de parler dans les eglises de Hollande ou d'Allemagne pour precher a sa maniere. Elle avait un grand temperament apostolique et elle avait essaye de nous communiquer son enthousiasme pour la cause du judeo-christianisme. Toute jeune, elle s'etait liee avec les revolutionnaires allemands Liebknecht et Rosa Luxembourg. Elle etait sincere, dynamique, electrisante. Elle galvanisera plusieurs pretres neerlandais qui finirent un peu desaxes. Mais nous aimions sa vitality, son audace judaique, sa confiance en Dieu. Neanmoins nous ne pensions pas qu'on lui accordat a Rome un pareil prestige..." Jos Boly haalt meerdere erg interessante en revelerende citaten aan uit het boek van Fumet, die er verwonderd over was dat de persoonlijke ideeen van Aniouta, die daar helemaal niets doctrineels in zag, door van Asseldonk zo hoog werden aangeslagen. ,,Nous n'en pensions pas moins que nos Hollandais faisaient de 1'inflation mystique et risquaient de sortir des rails". De ontbinding van de Amici Israel doet Fumet nu, vijftig jaar later, schrijven : ,,11 en etait mieux ainsi, car nos deux pretres hollandais, le gentil abbe Klinkenberg et surtout l'excellent pretre qu'etait le P. van Asseldonk, president de 1'association, commenc.aient par trop a se sentir prophetes". Fumet vergist zich als hij van Asseldonk ,,president" noemt; dat was de generaalabt van de benedictijnen. Van Asseldonk was de secretaris, waarop gewoonlijk het werk en in dit geval ook heel het odium neerkwam.

Na het artikel van Jos Boly volgt p. 11-12 nog een Temoignage de Lucien BouchS die van Asseldonk kende van het ziekenwerk van Banneux waarvoor hij jarenlang werkzaam was en zijn verdiensten hiervoor prijst. Zoals ik het zelf deed in mijn artikel

(Clairlieu,

1978), noemt J. Boly hier

Frau Doctor Schwarz uit Wenen een jodin. Dr. Schwarz zag dit graag rechtgezet, omdat ze haar Duitse moeder niet wil verloochenen. Haar vader was een jood, haar moeder een Duitse. Bij dezen is dan aan haar verlangen voldaan.

In mijn bibliografische lijst van dr. van Asseldonk (Clairlieu, 36, 1978, op p. 51, onder nr. 112) vroeg ik de lezers eventuele aanvullingen van deze lijst. Magister generaal Mgr. dr. W. van Hees vertelde me dat nr. 60 van zijn hand was, al gebruikte hij er hetzelfde pseudoniem als van Asseldonk (Romanus). Th. van den Elsen van St.-Agatha wees er me op dat als nr. 35a kon aangevuld worden met het hoofdstuk De procuratore generali uit de Constituties van 1926. Volgens zijn novicenmeester, Adrianus van Dooren, was het door van Asseldonk geschreven als ontwerp voor generaal en definitoren, maar werd het ongewijzigd opgenomen. In de jaren dat hij meewerkte aan het ziekenapostolaat van O.-L.-Vrouw van Banneux schreef A. van Asseldonk enkele artikeltjes in de Lettres aux Malades, 1954, nl. L'aide missionnaire par les prieres et sacrifices au Vicariat apostolique

130

KRONIEK

de Nyundo (nr. 4l en 46) ; Remercier pour ,,La Statue du bon Pere" (in nr. 42) ; Sur les Triduums de I'annee (in nr. 45) ; Sur la tres Sainte Vierge (in nr. 46). In de bibliografische lijst zouden ze als nrs. 88 a-d kunnen ingevoegd worden. Op het einde van jaargang IV, 1924-1925 kondigde de redactie van Kruistriomf aan dat dit tijdschrift aandacht zou gaan besteden aan het jodenvraagstuk, waarvoor een der trouwste medewerkers en bevoegd op dat terrein een artikelenreeks zou

schrijven. De redacteur bedoelde ongetwijfeld dr. van Asseldonk. De Zegepraal des Kruises nam ze onder die naam over. Het blijkt echter dat die artikels niet van

de hand van dr. van Asseldonk zijn maar waarschijnlijk van de redacteur, dr.

van Lieshout zelf. In het achtste artikel vertelt de schrijver over zijn geboortedorp

Uden, waar meerdere jodenfamilies woonden en ook een synagoge was. Dit gaat

niet op voor het dorp Erp, waar van Asseldonk geboren werd. De auteur, waar schijnlijk de Udenaar dr. H. van Lieshout, kondigt dan aan dat hij zijn artikelen reeks sluit en de rubriek over Israel overlaat aan een meer competente kracht. Daarna volgen drie artikels van dr. van Asseldonk. De nummers 36 en 37 vallen dus in de bibliografische lijst weg. We danken de confraters die ons deze ver-

beteringen bezorgden.

A. Ramaekers

YVOIS-CARIGNAN. Het boek van Stephane Gaber, Histoire de Carignan et

du Pays d'Yvois, Charleville-Mezieres, 1976, 358 biz., geillustreerd, maakt een degelijke en zeer wetenschappelijke indruk. De auteur heeft een uitgebreide litera-

tuur maar ook veel archiefstukken onderzocht, waaruit hij een doorlopende geschiedenis samenstelde. Jammer genoeg zijn veel archiefstukken in 1940 tijdens de oorlog vernield, waaronder die van het Sint-Geertruiklooster van de kruisheren (p. 11, noot 2). Het stadje heette oorspronkelijk Yvois, terwijl de naam Carignan pas vanaf de 17e eeuw voorkomt (p. 33-34, 171-172). De grote Romeinse heerbaan Reims-Trier evenals meerdere vertakkingen van andere banen, liep langs Yvois (p. 37-40) zodat het ziekenhuis of gasthuis, even buiten de stad gebouwd bij het daar gelegen kruisbroedersklooster, op zijn juiste plaats lag. Dit zou gebeurd zijn einde 12e of begin 13e eeuw. Het werd toevertrouwd aan religieuzen. Dit kunnen alleen maar de kruisbroeders geweest zijn, daar er geen andere kloosters in de stad lagen. Oorspronkelijk melaatsen- of pesthuis, werd deze ,,maladrerie" in de 17e eeuw met het verdwijnen van de melaatsheid opgeheven. Gewoonlijk werden dan de goederen en inkomsten gegeven aan een instelling die zich met zieken- of armenzorg bezig hield. In dit geval aan de kruisheren (p. 222-223) die het zeker ook tevoren al bediend hebben. E. Fontaine in zijn artikel (door Gaber blijkbaar niet gekend) Mgr Dubois et la fin du prieure de Carignan in Clairlieu, VIII, 1950, p. 49-66, schrijft dat Yvois evenals Suxy en Virton van het begin af gasthuizen waren. Gaber geeft als stichtingsdatum van Yvois 1286 aan ; het moet in elk geval voor 1341 geweest zijn, jaar dat Virton vanuit Yvois gesticht werd. (Fontaine geeft ,,ongeveer 1341" aan en voor Virton 1340, wat dan zeker niet juist is). Trouwens P. van den Bosch haalt in Virton, in Clairlieu, XXXVII,

1979, p.

140, de stichtingsoorkonde van Virton aan, gedateerd

1341.

De eigenlijke stichters waren volgens Gaber en Fontaine de graven van Looz en Chiny, waarover uitgebreid p. 73-98 ; daar zij in 1337 Chiny verkochten aan de

graaf van Luxemburg, zou men tot een stichtingsdatum voor 1337 komen, en wellicht tot 1286 toen volgens Gaber (p. 91 en 220) door Louis V van Looz en

Chiny buiten de stadsmuren (p. 91 en 101) het klooster gesticht werd en het bestaande gast- of ziekenhuis overnam (zie P. van den Bosch, I.e., p. 136 en 141). Het steeds weer veranderen van heersers, vaak gepaard met krijgsverrichtingen en

KRONIEK

131

opstand, maakte werkelijke bloei van geestelijke instellingen onmogelijk, zeker als ze, zoals klooster en gasthuis van de kruisheren, vlak buiten de versterkte stad lagen die geregeld belegerd werd ; daarbij werd het kruisherenklooster twee maal verwoest, eens v66r 1570 en de tweede maal in 1639. In 1604 en 1636 heerste er een pestepidemie en in de Nederlands-Spaanse en de dertigjarige oorlog had de stad voortdurend te lijden van honger, ziekte, plunderingen en gruwelen (p. 99 vv. en 221, 134-160 waar Gaber uitvoerig en volgens ooggetuigenverslagen hierop ingaat). Toen Lodewijk XIV in 1681 de kollegiale kerk liet herstellen werd, na persoonlijke tussenkomst van de prior van de kruisheren, ook de heropbouw van dit kloostertje toegestaan en gezorgd voor de herbevolking van de streek (p. 179 en 221). In het hoofdstuk Les Institutions chiles, militaires et religieuses a YvoisCarignan behandelt Gaber p. 220-223 Le Prieure de Sainte Gertrude en La maladrerie, het kruisherenkloostertje dat maximaal 8 bewoners kon bevatten. Naast meer algemene werken gebruikt Gaber hier de Annales van C. R. Hermans en de Dejinities der Generate Kapittels van de Orde van het H. Kruis 1410-1786 van A. van de Pasch. Het klooster heeft in de geschiedenis van de stad en streek geen grote rol gespeeld, zegt Gaber, daar het buiten de stadsmuren lag en de kruisbroeders ,,ne se repandaient pas dans la ville". Maar ze zijn belangrijk geweest voor de armen en zieken en voor de zielzorg die ze op een door het kollegiaal kapittel beperkte manier konden uitoefenen. De bewering dat de inkomsten van het klooster bescheiden waren valt te betwijfelen, als men ziet dat Yvois in 1612 voor het studiehuis te Leuven even hoog belast werd als de goed gesitueerde kloosters en hoger dan menig ander (Dejinities, p. 434) ; ook als men de beschrijving leest van E. Fontaine,

I.e., p. 50, zou men besluiten tot een gezonde financiele toestand. Niet voor niets heeft abbe Fernand Fournier de Burgere

(foutief schrijft Gaber dat hij

de prior

van het klooster was) herhaaldelijke pogingen gedaan tot opheffing van het klooster en in bezit nemen van de goederen, zogenaamd om er een gasthuis voor armen van

te maken. E. Fontaine heeft heel dit geval uitgebreid behandeld aan de hand van archiefstukken uit de „Archives Nationales de Paris", tot aan de opheffing van het klooster in 1789. Hier wordt ook de vraag beantwoord die Gaber zich stelt naar het benoemingsrecht van de prioren te Carignan, wat uitsluitend door de prior van Hoei (magister generaal van de orde) gebeurde. De verkoop van de goederen had plaats in december 1790, samen met die van de kollegiale kerk van Carignan (p. 244). Het laatste overgebleven gebouw van de kruisheren werd verwoest onder wereldoorlog II, evenals de meeste archiefstukken (Fontaine, a.c, p. 56, noot 29). Gaber voltooit de geschiedenis van Yvois-Carignan tot nu toe. Na nota's over

merkwaardige piaatsen van het land van Yvois en beroemde personen geeft hij een reeks van de voornaamste oorkonden (p. 311-339) en een index van plaatsen persoonsnamen. Bij de 22 kapitulatievoorwaarden van het beleg van 13-8-1637 staat als nr. 14 dat de priesters die willen blijven hun funkties kunnen blijven vervullen en hun inkomsten kunnen blijven genieten, als ze de eed van trouw aan de koning willen afleggen ; de prior van de kruisheren wordt hierbij apart genoemd. Gaber heeft een degelijk historisch werk geleverd dat boeiend geschreven is. Voor een nadere bestudering van het kruisherenklooster apart zijn de enkele biz. die hij erover schrijft een goed uitgangspunt, dank zij de vele nota's en bibliografie die hij aangeeft. A. Ramaekers

DRUK N.V. VONKSTEEN

MARKTPLEIN 8920

33

LANGEMARK

LAIRLIEU

- of weI ah dab:

: .

■

DUN BOSCH, K

VL I .

Amcrsfoori

.'

■

GLAIRLltoJ. itendertigste I 9. ripsctmift HJEDI!; in den Mitteliilttrlichcn K 1-3. Dr. P. VAN DEN iu'js KRONIEK. icrui. van ('

Recommend Documents