Geopark de Hondsrug Van alle tijden

Geopark de Hondsrug

Van alle tijden…

Applicatie Partnerschap EGN 2012 De Hondsrug Nederland

`AA

Projectbureau Geopark de Hondsrug Bronnegerstraat 12 9531 TG Borger [email protected] www.geoparkdehondsrug.nl

Van alle tijden… Colofon

©2012 Geopark de Hondsrug Redactie Cathrien Posthumus Gretha Roelfs Liesbeth Simon Martha Buitenkamp Vormgeving Arjen Snijder (HNC) Fotografie en beelden Marcel Leuning, Jannes van Echten, Jaap Beuker (Drents Museum), Provincie Drenthe, TNO, Alterra, Naturalis, Enno Bregman, Joop v.d. Merbel, Karin Broekhuijsen, Drents Archief, Rianne Post (HNC) e.a. Dit project is mede mogelijk gemaakt door de Europese Unie, Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling, Recreatieschap Drenthe, het ministerie van eli, de Mondriaan Stichting en het Samenwerkingsverband Noord-Nederland, koers noord

2 | Geopark de Hondsrug

Inhoud

A Identiteit van het gebied A1 Naam van de kandidaat

4

A2 Oppervlakte, fysisch en sociaal geografische kenmerken

5

A3 Organisatie en management structuur Geopark

8

B Geologisch erfgoed

B1

Locatie van het Geopark de Hondsrug

11

B2

Algemene geologische beschrijving

12

Overzicht en beschrijving van de geosites

21

B3/B4

C Geoconservatie

C1

Huidige of mogelijke bedreigingen van geologische waarden

26

C2/C3

Huidige staat van bescherming van de site. Gegevens over het beheer

en onderhoud van de sites

27

Lijst en beschrijving van niet geologische sites

30

C4

D Economische activiteit en businessplan

D1

Economische activiteit

33

D2

Bestaande en toekomstige faciliteiten

35

D3

Analyse van de geotoeristische potentie

39

D4

Overzicht en beleid van de duurzame ontwikkeling van geo-toerisme

en economie, geo-educatie, geo-erfgoed

40

D5

Beleid en voorbeelden van gemeenschaps empowerment

41

D6

Beleid en voorbeelden van bewustwording algemeen publiek en belanghebbenden

42

E Belang en motivatie toetreding EGN/GGN

43

Bronnen

45

Geopark de Hondsrug | 3

A Identiteit van het gebied

A.1 Naam van de kandidaat

Geopark de Hondsrug

T

ijdens de IJstijden vormde het uit Scandinavië oprukkende landijs in Noord Nederland de Hondsrug. De Hondsrug is een uitzonderlijk rechte keileem rug van 70 kilometer lang en meer dan drie kilometer breed en vormt met drie parallele ruggen het Hondsrugcomplex, de kern van het Geopark de Hondsrug i.o. Nergens anders in Europa is een dergelijke grootschalige lineaire landschapsvorm te vinden. Het is de enige ongestoorde glaciale Saale afzetting in heel Europa. In het gebied is een geologische geschiedenis van ruim 4 miljoen jaar zichtbaar. Water, wind en ijs hebben in het gebied verschillende afzettingen en structuren gevormd. Op diverse plaatsen is deze geologische rijkdom te zien en te beleven.

Naast deze geologische rijkdom bevat de bodem ook een schat aan getuigenissen van een bewoningsgeschiedenis van meer dan 100.000 jaar. Maar behalve over het (verre) verleden, verhaalt de Hondsrug ook over het recentere verleden, bijvoorbeeld met het essenlandschap uit de middeleeuwen en de grootschalige verveningen van de 19e en 20e eeuw. De Hondsrug van nu heeft veel bos, een gevarieerde natuur, rijke cultuurhistorie, mooie dorpen en een fraai coulissen landschap. Van alle tijden…

Dit levert een gebied op met een rijkdom aan kwaliteiten, die we met een erkenning als European Geopark willen inzetten voor een duurzame toekomst. De thema’s ‘verleden, heden en toekomst’ verwijzen naar wat was, wat is en wat zal zijn: een oeroud gebied, dat anno nu op een duurzame wijze wordt ontsloten voor de toekomst. Geopark de Hondsrug, van alle tijden dus! Het is van belang de waarden van het gebied voor de toekomst te behouden en te benutten voor een duurzame economische ontwikkeling van het gebied. De geologische en archeologische kwaliteiten van de Hondsrug zijn redelijk goed beschermd. Toch zijn er steeds weer nieuwe activiteiten die knabbelen aan deze rijkdom. Tegelijkertijd is het in stand houden en beheren van de unieke kwaliteiten een kostbare aangelegenheid, waarvoor steeds opnieuw draagvlak en 4 | Geopark de Hondsrug

middelen moeten worden gevonden. Het is van groot belang om het gebiedsverhaal van onderaf, dus samen met de bevolking, op te bouwen. Via allerlei activiteiten wordt de eigen bevolking, met een vertaling naar het onderwijs, betrokken in het proces. Ook wordt ingezet op geotoerisme en cultuurtoerisme. De recreatief-toeristische ontsluiting van de Hondsrug is goed. Er komen dan ook al sinds jaar en dag veel toeristen. Maar er is meer nodig dan een goede toeristische infrastructuur om aantrekkelijk en onderscheidend te blijven. In 2010 zijn de regionale overheden en private partijen met elkaar het project Geopark de Hondsrug gestart. Onder leiding van de stuurgroep werkt het projectbureau met diverse organisaties samen aan productontwikkeling en promotie om de Hondsrug beter op de landelijke en internationale kaart te zetten. Dit draagt bij aan het draagvlak voor de instandhouding van de gebiedskwaliteiten en de duurzame economische ontwikkeling van het gebied. Een belangrijke stap hierin is het streven naar de erkenning van Geopark de Hondsrug als European Geopark en daarmee tevens als het eerste Europese Geopark in Nederland. Dit deel van de provincie Drenthe hoort dan bij een wereldwijd netwerk van unieke gebieden met als gezamenlijk doel een duurzame toekomst op te bouwen op basis van een rijke historie.

A Identiteit van het gebied

A.2 Oppervlakte, fysisch en sociaal geografische kenmerken Borger wordt de Hondsrug doorsneden door het Voorste Diep, een gekanaliseerde bovenloop van de rivier de Hunze. Naast het Hondsrugcomplex kent het gebied nog een aantal bijzondere landschappen. In het noordwesten is dat het beekdal van de Drentsche Aa. Dit is de verzamelnaam voor een stelsel van beken op de zandondergronden in Noord- en Midden-Drenthe. De beken liggen tussen de keileemruggen en vooral de middenlopen worden gevoed door het grondwater (kwel) uit de hoger gelegen ruggen. De Drentsche Aa is één van de laatste gave stroomdalen met hoge natuurwaarden van Nederland. De beken meanderen nog vrij door het oude landschap. Ook de oostelijk van de Hondsrug gelegen rivier de Hunze wordt gevoed met het grondwater dat vanuit de Hondsrug

Oppervlakte

Geopark de Hondsrug ligt in het oosten van de Nederlandse provincie Drenthe. Het Geopark heeft een oppervlakte van 930 km², ofwel 93.004 hectare. Het is gelegen in de gemeenten Coevorden, Emmen, Borger-Odoorn, Aa en Hunze en Tynaarlo. De waterschappen Velt en Vecht en Hunze en Aa’s zijn verantwoordelijk voor het waterbeheer. Fysisch geografische kenmerken

De Hondsrug is het belangrijkste kenmerk van het gebied. Dit is de best zichtbare in een complex van vier keileemruggen. Hij loopt van de stad Groningen naar Zuidoost Drenthe en vormt de oostrand van het Drents Plateau. Bij de stad Groningen is de hoogte ca. 5m. boven NAP, bij Emmen is dat 28m. boven NAP. Bij

Iceland

Russia

Finland Norway Sweden

Estonia

Fig. A2.1:

Latvia Lithuania

Denmark Ireland United Kingdom

Belarus

Holland Poland Belgium

France

Ukraine

Germany Czech Republic Slovakia Austria Switzerland

Slovenia

Italy

Moldova

Hungary

Romania

Boznia and Herzegovina

Armenia Serbia

Spain

Azerbaijan

Bulgaria

Kosovo Macedonia Albania

Portugal

Georgia

Croatia

Turkey

Greece

Cyprus Malta


Aardkundige hoofdlandschappen van Drenthe Q

Beekdalen

%H

OH EJ FL

GHIRUPDW

[LPX

JODF

.HLOH HPSODW H HJ QW KH Saale DDOLH JODF Hondsrug, subglaciale deformatie (maximum glaciatie) 6PHOWZDW HUDQGYRUPH

QJHGLIIHUH QW LHHU

Keileemplateau (begin Drenthe glaciatie) 6PHOWZDW HUDQSaale GYRUPH HU VQHGH GRRU OD FLDD VPHO WZ DW HU 6PHOWZDW HUDQGYRUPH + XQ]HGDOHLQG 6DD

Smeltwater landvormen (ongedifferentieerd) HUDQGY UPH

FKWG DOHLQ 6 DDOLH JODF

Smeltwater landvormen (versneden door glaciaal smeltwater) Smeltwater landvormen Hunzedal (einde Saale)


3DWK

P

DW D?3URGXFWJ U

5: ?* ,6 B&DU W RJUDILH?-HU RHQ'3?+ RQGV UXJURXW HVBSUM QU B

1 /BDDU GNKIGODQGV F P[ G

'D WH

Vechtdal (einde Saale glaciatie)

in het Hunzedal omhoog kwelt. De Hunze is grotendeels gekanaliseerd, maar de laatste jaren zijn verschillende hermeanderingstrajecten uitgevoerd in het kader van natuurontwikkeling.

Hoogte in meters

Hondsrug 25 20 15 10 5

Exloo

Tweede Exloöermond

Schoonoord 18 km

Dwarsdoorsnede Hondsrugcomplex ter hoogte van Exloo Langs de oostflank van de Hondsrug is de structuur van de randveenontginningen nog zichtbaar in het landschap. In het oerstroomdal van de Hunze zijn de dikke veenpakketten inmiddels grotendeels verdwenen door de hoogveenontginningen. Dit heeft geleid tot landschappen van formaat, waar men meer dan vijf kilometer over het land kan kijken. Kenmerkend is de fraaie steile overgang van de veelal beboste Hondsrug naar dit veel lager gelegen open en uitgestrekte gebied. Naar het zuiden gaat het landschap van de hoogveenontginningen over in het Bargerveen, één van de laatste en grootste hoogveengebieden van Nederland. Aan de zuidzijde ligt het beekdal van het Schoonebeekerdiep, met op de overgang naar het (voormalig) veencomplex de uitzonderlijk gaaf bewaarde middeleeuwse dorpen als Westerse Bos, Middendorp en Oosterse Bos. In figuur A2.3 is te zien dat het landschap enorm gevarieerd is. Het Hondsruggebied is cultuurhistorisch gezien al heel oud. Omdat hier de overgangen waren van de hoge droge gronden naar de beekdalen met voldoende water en vruchtbare bodems is het gebied al vanaf de prehistorie bewoond door verschillende bevolkingsgroepen. Ook waren de hoge gronden ideaal als route naar verderop gelegen nederzettingen, reden waarom de Hondsrug al in de prehistorie werd gebruikt als landroute. Veel sporen daarvan zijn nu nog in het gebied terug te vinden en te beleven. Zichtbare monumenten zijn de vele grafheuvels, de hunebedden en celtic fields, de eeuwen oude esdorpenlandschappen en de recentere (rand)veenontginningen. Geopark de Hondsrug heeft een gematigd zeeklimaat, met een gemiddelde jaartemperatuur rond 10 ºC en met gemiddelde maximum zomertemperaturen rond 22 ºC. Er valt jaarlijks gemiddeld ca. 850 mm regen. Het neerslagoverschot is ca. 300 mm. Het aantal uren zon per jaar is circa 1550, met 105 zonnige tot zeer zonnige dagen (KNMI, 2011).

Sociaal geografische kenmerken

Het gebied heeft ongeveer 180.000 inwoners en is voor Nederlandse begrippen dunbevolkt met 193 inwoners per km². (De gemiddelde bevolkingsdichtheid van Nederland is 400 inwoners per km²). Meer dan de helft van de inwoners woont in de stad Emmen. De overige inwoners zijn vooral te vinden in de plaatsen Coevorden, Zuidlaren, Borger en Gieten. De bevolkingsomvang is momenteel min of meer stabiel, maar de verwachting is dat deze in 2040 met circa 10% zal zijn afgenomen. Daarbij zal het aantal jongeren en de beroepsbevolking afnemen en het aantal 65+ ers toenemen (Bron Bevolkingsprognose 2012, provincie Drenthe). Het gebied is van oudsher een belangrijk agrarisch gebied met daarnaast veel bos en natuur. In onderstaande figuur is het grondgebruik in percentages aangegeven per sector.

2% Verkeer 2% Water

17% Bos en natuur 7% Bebouwd

1% Semi bebouwd 2% Recreatie

69% Landbouw

Grondgebruik in het geoparkgebied (CBS, 2006) Nog steeds werken relatief veel mensen werken in de landbouw, maar daar is de recreatieve sector bijgekomen. De recreatieve sector draagt voor ca. 10% bij aan de werkgelegenheid in het gebied. Verder werken veel inwoners van het Geoparkgebied in nabij gelegen grotere plaatsen als Assen, Groningen en Emmen of zelfs daarbuiten. Geopark de Hondsrug ligt betrekkelijk dicht bij de grote economische centra in het westen van Nederland en Duitsland (Ruhrgebied en Hamburg). Via de snelwegen A28 en de A37 en autowegen N33 en N34 is het gebied uitstekend bereikbaar. Het gebied is per spoor en bus goed ontsloten. De luchthaven Groningen Airport Eelde ligt aan de rand van het gebied.


A Identiteit van het gebied A.3 Organisatie en management structuur Geopark

I

n 2010 is de projectorganisatie Geopark de Hondsrug opgericht. Dit is een tijdelijke structuur, bedoeld voor de eerste fase. Deze fase eindigt eind 2013. Dan komt er een nieuwe organisatie, die een robuuste en duurzame basis voor de verdere ontwikkeling en het beheer van het Geopark de Hondsrug biedt.

De huidige organisatiestructuur

De stuurgroep Geopark de Hondsrug stelt de kaders vast voor het project, bewaakt de inhoudelijke en financiële voortgang en zorgt voor bestuurlijk draagvlak. De stuurgroep bestaat uit de verantwoordelijke gedeputeerde van de provincie Drenthe, bestuurlijke vertegenwoordigers van de vijf gemeenten en een vertegenwoordiger van de terrein beherende organisaties. Een projectgroep adviseert de stuurgroep en adviseert het projectbureau inhoudelijk. De projectgroep bestaat uit vertegenwoordigers van belanghebbende organisaties en betrokken partijen, waaronder het Hunebedcentrum, de Stichting Het Drentse Landschap, de vijf gemeenten, Staatsbosbeheer, Provincie Drenthe, de twee waterschappen, Drents Archief, Recreatieschap Drenthe, ANWB en Marketing Drenthe. De projectgroep staat onder leiding van een onafhankelijk voorzitter. Het projectbureau zorgt voor de dagelijkse uitvoering op basis van een jaarwerkplan dat jaarlijks wordt vastgesteld door de stuurgroep. Het project-bureau is organisatorisch ondergebracht bij het Recrea-tieschap Drenthe. De verschillende activiteiten

Excursie naar Terra Vita Geopark worden ontwikkeld door aparte werkgroepen met deskundigen, ondernemers en belanghebbende organisaties. Lokale ondernemers kunnen deelnemen aan een klankbordgroep. De toekomstige organisatiestructuur

Na 2013 komt er een permanente organisatie met een stichting als zelfstandige rechtspersoon. De stichtingsvorm maakt het mogelijk om bijdragen uit fondsen te verwerven. Het projectbureau Geopark de Hondsrug heeft een coördinerende functie met een kleine vaste bezetting en maakt gebruik van de inzet van partners uit het netwerk in het gebied. De nieuwe structuur ziet er als volgt uit:

Raad van Toezicht Stichting Geopark de Hondsrug

Wetenschappelijk Comité

Agenda Commissie Adviesteam van betrokken partijen/werkvelden

Projectbureau Coördinatie, marketing en communicatie

Geopark Netwerk Partnerberaad Overleg met alle partners

Partners Uitvoeringsactiviteiten partners

Werkgroepen

Projecten


Organisatie-onderdeel

Taken

Raad van Toezicht • Twee bestuurders op voordracht van de provincie Drenthe en de deelnemende gemeenten; • Directeur Recreatieschap Drenthe, tevens secretaris RvT; • Twee bestuurders namens het Geopark Netwerk Partnerberaad.

• Stelt de kaders vast waarbinnen de uitvoeringsorganisatie opereert; • Stelt het jaarplan, de begroting en de jaarrekening van het Geopark vast; • Draagt zorg voor bestuurlijk draagvlak van het Geopark; • Stuurt de organisatie aan op hoofdlijnen.

Agenda Commissie Geopark • Provincie Drenthe; • Deelnemende gemeenten; • Staatsbosbeheer/ Drents Landschap; • Recreatieschap Drenthe; • Vertegenwoordiger ondernemers organisaties. Geopark Netwerk Partnerberaad Naast de hierboven bij ‘Agenda Commissie’ genoemde organisaties en instanties: • Toeristische ondernemers organisaties in het gebied van het Geopark; • Organisaties die expeditiepoorten en ‘hot spots’ exploiteren of beheren; • ANWB; • Drents Archief; • IVN; • Marketing Drenthe; • Tourist Info Drenthe; • Waterschappen; • Secretariaat overleg orgaan Drentsche Aa. Projectbureau (uitvoeringsorganisatie) • Projectleiding.

Wetenschappelijk comité Voorzitter Prof. Dr. Ir. Theo Spek (landschapsgeschiedenis); Dr. Michiel Gerding (historicus); Dr. Wijnand van der Sanden (archeoloog); Dr. Erik Meijles (fysisch geograaf); Dr. Peter Groote (cultureel geograaf); Drs. Enno Bregman (fysisch geograaf/geoloog).

• Adviseert Raad van Toezicht; • Coördinerende en informatieve functie; • Signaleren en zonodig stroomlijnen van ontwikkelingen bij de partners; • Zorgt voor bestuurlijk draagvlak en draagt bij tot de maatschappelijke inbedding van het Geopark de Hondsrug. • • • •

Onderlinge informatie uitwisseling; Connecties en samenwerking tussen partners bevorderen; Zorgt voor het ambtelijke en maatschappelijk draagvlak; Functioneert als klankbordgroep voor nieuwe ontwikkelingen en kansen.

• Inhoudelijke voorbereiding en secretariaat van de vergaderingen van de Agenda Commissie; • Organiseert het Geopark Netwerk Partnerberaad; • Doorontwikkeling van het Geopark-concept; • Marketing en promotie; • De identiteit versterken via onderwijsactiviteiten en activiteiten van de Hondsrug Academie; • Participatie in het Europees Geopark Netwerk. • Adviseert de Raad van Toezicht en het projectbureau over de wetenschappelijke bewaking van het proces; • Stimuleert wetenschappelijk onderzoek in het gebied.

Rol partners

De partners van het Geopark vormen een essentiële aanvulling op het projectbureau. Zij voeren diverse activiteiten uit die bijdragen aan het Geopark-concept. Daardoor is het mogelijk om meer te realiseren en wordt het draagvlak bij de aangesloten partners voor het Geopark de Hondsrug behouden en vergroot. Uit de tabel blijkt dat de inzet van de partners meer dan 45 fte’s bedraagt.

De partners in het project leveren ook inhoudelijke expertise. Bovendien ziet het wetenschappelijk committee met daarin o.a. professor dr. ir. Theo Spek, hoogleraar landschapsgeschiedenis van de Rijksuniversiteit Groningen en drs. Enno Bregman, kwartair geoloog/ glacioloog en promovendus bij de Universiteit Utrecht, toe op de wetenschappelijke invulling van het Geopark.


Kosten en financiering

In de ontwikkelfase tot en met halverwege 2014 is er voor het Geopark de Hondsrug € 2,27 miljoen beschikbaar. Deze middelen zijn beschikbaar gekomen via (Europese) subsidies, fondsen, private bijdragen en bijdragen van overheden. Daarna is er jaarlijks € 320.000,– begroot. Uit de begroting blijkt dat voor de dekking van de vaste kosten een structurele jaarlijkse bijdrage van de provincie, ondernemers en de vijf gemeenten nodig is. De overheden hebben doormiddel van een intentie-

verklaring uitgesproken deze bijdrage te willen leveren voor de periode tot en met 2016. Deze structurele financiering zal de komende jaren zo effectief mogelijk worden ingezet als cofinancieringkapitaal om daarmee extra middelen voor het gebied te genereren. Daarnaast zal er voortdurend gezocht worden naar mogelijkheden om via marktpartijen, fondsen en subsidieregelingen extra geotoeristische en cultuurhistorische activiteiten in het gebied mogelijk te maken.

Begroting organisatie

2013

2014

2015

2016

Projectbureau

200.000

180.000

180.000

180.000

Applicatie Geopark

10.000

8.239

Verhaallijn geologie en overige

313.729

164.846

100.000

100.000

Database/website

30.000

31.696

Gidsen project

Routeontwikkeling

40.000

61.245

Onderwijs project

4.000

3.376

Communicatie

80.000

61.903

40.000

40.000

Hondsrug Academie

20.900

33.276

Overig

20.000

24.500

Totaal

718.629

569.081

320.000

320.000

Dekking

2013

2014

2015

2016

Koers noord transitie

328.744

194.081

Diverse fondsen *

76.652

30.000

OP-EFRO

30.000

20.000

Gemeenten/Recreatieschap

115.459

115.000

110.000

110.000

Provincie Drenthe

151.745

150.000

150.000

150.000

Deelnemers Hondsrug academie

6.029

5.000

5.000

5.000

Bijdrage private sector **

10.000

55.000

55.000

55.000

718.629

569.081

320.000

320.000

Totaal

A Identiteit van het gebied A.4 Contactgegevens aanvrager

Recreatieschap Drenthe / Geopark de Hondsrug i.o.


C.L.Posthumus

Bronnegerstraat 12 9531 TG Borger The Netherlands

Telefoon 0031(0)622551281 E-mail [email protected] Internet www.geoparkdehondsrug.eu www.geoparkdehondsrug.nl

* Fondsen: ANWB-fonds, Mondriaanfonds, VSB-fonds, Je Maintiendrai-fonds ** Private sector is inclusief Rabobank


b.1 locatie van het Geopark de Hondsrug

Groningen

Geopark de hondsrug Grens Hondsruggebied Yde

Hondsrug Rolderrug

Zuidlaren

Water

Spijkerboor

Vries Zeegse Annen

Geopark de Hondsrug ligt in het oosten van de

Anloo

Nederlandse provincie Drenthe. Het gebied wordt

Gasteren

gevormd door de gemeenten Tynaarlo, Aa en Hunze, Eext

Assen

Borger-Odoorn, Emmen en Coevorden. In het zuidoosten grenst het gebied aan Duitsland.

Gieten

Coördinaten N: 53,142 Z: 52,631 W: 6,546 O: 7,079

Rolde

Borger Schoonloo Valthermond

Odoorn

5 Schoonoord

Valthe

Zweeloo

Sleen

Emmen NieuwDordrecht

BargerCompascuum

Klazienaveen

Bron TDN / Kadaster

Nieuw-Amsterdam

Erica

Dalen Weiteveen Coevorden

Schoonebeek



b.2 Algemene geologische beschrijving

De Hondsrug, gevormd door ijs, weer en wind

Het ontstaan van de Hondsrug laat zich lezen als een geschiedenisboek. Hoe dieper je graaft, hoe verder je teruggaat in de tijd. Tot miljoenen jaren terug. De meeste bladzijden keurig op volgorde. Ze zijn niet door elkaar geschud door aardbevingen en vulkanen, hooguit wat verschoven door het ijs. Hier en daar ontbreken pagina’s en sommige bladzijden zijn bijna niet meer te lezen. Nog steeds weten enthousiaste onderzoekers nieuwe feiten aan het licht te brengen en nieuwe pagina’s aan het geschiedenisboek van de Hondsrug toe te voegen. In het landschap in Noord-Nederland is een ontstaansgeschiedenis van zo’n vier miljoen jaar af te lezen. In de laatste 2,5 miljoen jaar wisselden lange perioden van koude ofwel de ijstijden af met kortere perioden met een wat milder klimaat. Hierna volgt een beschrijving van de vorming van de ondergrond in het gebied in hoofdlijnen. Een wetenschappelijke geologische beschrijving is opgenomen in bijlage 5.

De geomorfologische kaart toont de Drentse landvormen (Alterra 2010) Jongere afzettingen van de Eridanos bevatten veel grover zand. De rivier voerde in het Vroeg-Pleistoceen (780.000 - 1,8 miljoen jaar geleden) steeds meer dooien smeltwater uit Scandinavië en Duitsland af. Ook dit zand werd in dikke pakketten in de delta afgezet. Ze worden de Formatie van Appelscha genoemd.

Geologisch profiel van de Hondsrug (NNW-SSE Rijks Geologische Dienst 1971) Vier miljoen jaar geleden in de Eridanos delta

Vier miljoen jaar geleden aan het eind van het Tertiair lag het grootste deel van Nederland nog in de Noordzee. In Noord-Nederland bouwde de oerrivier Eridanos vanuit het oosten een delta op. De Eridanos is ergens in Lapland ontstaan. De monding lag zo’n 2700 kilometer westwaarts ter hoogte van de oostkust van Engeland. Eridanos voerde het opvallend wit gekleurde zand aan in Noord-Nederland, de Formatie van Peize. Deze laag komt dankzij de stuwing van het ijs tot vrij dicht onder de oppervlakte voor, onder andere bij de grote zandgroeve bij Emmerschans. Elders (bij Schoonloo) komen tertiaire zanden aan de oppervlakte door opheffing van zoutformaties. In de ondergrond - van Schoonloo tot Gasselte - komen zoutruggen en zoutkoepels voor die zo’n 250 miljoen jaar geleden gevormd zijn. 12 | Geopark de Hondsrug

Zoutdomes in de ondergrond van Noord Nederland (Zechstein, De Gans 2010) IJstijden

Zo’n 2,5 miljoen jaar geleden begon het Pleistoceen, het geologische tijdvak van de ijstijden. In geologisch gezien korte tijd zakten de temperaturen en schoven grote formaties landijs richting Drenthe. De Eridanosrivier verdween. Tijdens de opeenvolgende ijstijden

vormden zich grote ijskappen vanaf de Noordpool. Het ijs onttrok steeds meer water aan de oceanen en zeeën. De zeespiegel daalde en grote stukken land vielen droog. Ook in Drenthe moet poolkoude geheerst hebben. Tussen de ijstijden door was het warm en vochtig en ontstonden er bossen. Diersoorten van de Afrikaanse savanne zoals olifanten en leeuwen konden er leven en in die tijd kwamen ook de eerste mensen vanuit Afrika naar het noorden. Aan het eind van het Vroeg-Pleistoceen nam het aantal warme periodes sterk af. Het Midden-Pleistoceen duurde van zo’n 780 duizend tot 125 duizend jaar geleden. Er was gemiddeld elke honderdduizend jaar een nieuwe ijstijd. Tijdens de ijstijden was Noordwest Europa één grote steppe: koud, kaal en winderig. Op de steppen leefden grote grazers als steppenneushoorns, mammoeten, oerossen en wisenten. De ijstijden eindigden steeds in een relatief korte tussenijstijd. Dan leek het klimaat op dat van nu. Zeespiegelschommelingen zorgden ervoor dat Nederland afwisselend aan de kust (in de tussenijstijden) of ver van zee (tijdens ijstijden) lag.

IJs vormt de ondergrond

Tot twee keer toe bereikte tijdens een ijstijd het Scandinavische landijs Noord-Nederland. Waarschijnlijk kreeg Noord-Nederland tijdens de Elster-ijstijd (Elsterien: van 475.000 tot 410.000 jaar geleden) voor het eerst met het ijs uit Scandinavië te maken. Het Elsterien bracht dikke lagen Peelozand en in de ondergrond werden diepe geulen gevormd, die vervolgens weer opgevuld werden met onder andere stugge klei. Deze klei werd gebruikt voor het maken van potten en wordt daarom potklei genoemd. Potklei is een smeltwaterafzetting uit het Elsterien. Het is een hele fijne kleisoort, meestal zwartgrijs en slecht doorlatend. Het ligt in dikke pakketten in de ondergrond. Bij Anderen, Gasteren en Loon komt potklei dicht aan de oppervlakte.

Elsterafzettingen in Noord-Nederland (Regis II) Op de zandverstuivingen van het Ballooërveld is het Peelozand te zien. Het Peelozand is een smeltwaterafzettingen van zeer fijn wit zand en wordt de Formatie van Peelo genoemd. Het droge zand bevat zogeheten mica’s: hele kleine plaatvormige glimmerrijke mineralen. Dit zand is overal in Noord-Nederland in de ondergrond aanwezig, maar komt vooral op de oosthellingen van de Hondsrug aan de oppervlakte.

Uitbreiding van het landijs in het Pleistoceen (Plant et al, 2005)

Peelozand Geopark de Hondsrug | 13

De volgende ijstijd, de Saale-ijstijd (Saalien: van 370.000 tot 130.000 jaar geleden) vormde het licht golvende keileemlandschap van Noord–Nederland. Het ijs bracht de grote zwerfkeien naar Drenthe. Ook de Saale-ijstijd kende een afwisseling van koudere en warmere perioden. Regelmatig trok het landijs zich namelijk een eind terug om duizenden jaren later weer op te rukken. In de tweede helft van het Saalien waren grote delen van Noord- en West-Europa met ijs bedekt. In een aantal fasen bereikte het ijs Noord–Nederland. Ten noorden van de Overijsselse Vecht lag één grote gletsjer die in Groningen ongeveer 1000 meter dik moet zijn geweest. De gletsjer duwde voorbij de Vecht ijstongen voor zich uit die het land opdrukten tot stuwwallen. Uiteindelijk kwam het landijs ongeveer tot de lijn Leiden-Nijmegen. Tussen Borger en Buinen is een opvallende laagte te zien, die is ontstaan vanuit een samenspel van tektoniek en ijs. Het is een dalingsgebied dicht naast een zoutkoepel uit het Onder Trias. Vermoed wordt dat er een verband bestaat tussen de opheffing van deze zoutkoepel (bij Gasselte) en het ontstaan van het Voorste Diep. Naderende ijsmassa’s hebben geleid tot spanningen in de ondergrond. Dat heeft in gebieden met zoutafzettingen, zoals die ook in de ondergrond van Noord Nederland en Overijssel (Hengelo/Boekelo) voorkomen, een bijzondere uitwerking gehad en niet alleen geleid tot postglaciale opheffing, maar ook tot daling van gebieden. Daling van het Voorste Diep wordt dan ook in verband gebracht met halokinese, volgens een relatief eenvoudig principe: waar opheffing plaatsvindt, vindt in de directe omgeving ook daling plaats. In de Saale-ijstijd volgde een Noordoost-Zuidwest-ijsstroom diepe geulen die in de Elsterijstijd onder het ijs waren ontstaan. Zo’n geul ligt er ook bij de zoutkoepel van Gasselte. Deze ijsstroom stelde de bodem ter plekke scheef en vormde een breed dal. Dit is nu het stroomdal van het Voorste Diep, één van de twee bovenlopen van de Hunze en de enige doorsnijding van de Hondsrug.

Hoogtekaart Voorste Diep (AHN, Rijkswaterstaat) Aan het eind van de Saale-ijstijd, zo’n 150.000 jaar geleden, bewoog een smalle baan ijs zich vanuit het noordwesten door de huidige provincie Groningen via Oost-Drenthe naar het zuidoosten. De ijsstroom is te volgen tot in het Duitse Münsterland. Aan weerszijden van de oprukkende ijsstroom heeft waarschijnlijk ‘dood’, ofwel stilliggend landijs gelegen. Het relatief snel bewegende ijs heeft in Groningen en Drenthe een aantal parallel lopende zanden keileemruggen gevormd. Van oost naar west zijn duidelijk vier zandruggen te onderscheiden: de Hondsrug, de Rug van Tynaarlo, de Rug van Rolde en de Rug van Zeijen. De westelijke Rug van Zeijen is het minst duidelijk in het landschap waar te nemen.

De Hondsrug ontstaat

Tijdens het Saalien vormden de Scandinavische gletsjers ook de Hondsrug. Het unieke van dit landschap zijn de uitzonderlijk rechte lijnen van de Hondsrug en de drie parallelle ruggen. Nergens anders in Europa is een dergelijke grootschalige lineaire landschapsvorm te vinden. Het is de enige ongestoorde glaciale Saale afzetting in heel Europa. In Noord-Amerika zijn vergelijkbare lineaire glaciale afzettingen, die bekend staan als megaflutes. 14 | Geopark de Hondsrug

Vier ruggen

De Hondsrug Hümmling ijsstroom (Pierik, Bregman & Cohen, in prep). kaart: Lower Trias (Doornenbal et al, 1985) Waarschijnlijk ontstond het patroon van ruggen en laagtes door drukverschillen in het ijs. In de laagtes werd materiaal weg geperst in de richting van de ruggen. De zwaarste ijstong schuurde het Hunzedal uit. De laagtes tussen de vier zandruggen werden de dalen van de Drentsche Aa en het Eelder- en Peizerdiep.

Na het smelten van het ijs bleef in Noord-Nederland een dikke laag gletsjerpuin achter. Dit mengsel van klei, zand, grind en stenen noemt men keileem. De dikte van de keileemlaag varieert tussen gemiddeld één en drie meter. Aan de uiteinden van de ruggen is de laag soms meters dik. Ook de diepte varieert. In het centrum van de stad Groningen, op het uiterste puntje van de Hondsrug, is de keileemlaag meer dan zestien meter dik. De Hondsrug is ruim zeventig kilometer lang en neemt in zuidoostelijke richting in hoogte toe, van ongeveer vijf meter boven NAP bij de stad Groningen tot meer dan twintig meter boven NAP bij Emmen. In het noorden is de Hondsrug zo’n twee kilometer breed, bij Emmen in totaal ongeveer zeven kilometer. Over zijn volle lengte verdeelt een laagte van tot een kilometer breed de Hondsrug in twee aparte takken. De Hondsrug ijsstroom heeft het eerder genoemde dal van het Voorste Diep deels dichtgeschoven, maar ook heeft smeltwater het dal weer uitgeslepen, waardoor een smeltwaterdal ontstond.Het werd het stroomdal van het Voorste Diep, één van de twee bovenlopen van de Hunze.

The Proposed new phase model

Nieuw glaciatiemodel voor het Saalien (Fase IV: Hondsrug Hümmling ijsstroom, Bregman, Cohen en Smith, in prep). Geopark de Hondsrug | 15

Aan het eind van de Saale-ijstijd zijn via het Hunzedal en de andere laagten enorme hoeveelheden smeltwater in noordelijke richting afgevoerd. Daarbij heeft het water diepe sporen in het dal achtergelaten. De bodem van het Hunzedal lag zeker veertig meter lager dan nu. Daarna begon het dal zich langzaam met zand en hoogveen te vullen. Vooral in de laatste ijstijd zijn grote hoeveelheden zand in het Hunzedal gewaaid, waardoor het hoogteverschil tussen Hondsrug en Hunzedal nu een stuk kleiner is. Toch is dit voor Drentse begrippen spectaculair: over een afstand van amper één kilometer daalt het terrein meer dan dertien meter. Nog steiler daalt de Hondsrug ten oosten van Annen. Daar is een hoogteverschil van zes meter in het terrein over een afstand van tweehonderd meter. De steile oosthelling is het mooiste zichtbaar in de omgeving van Gieten en Gasselte.

De zwerfkeien zijn een imposante herinnering aan de Saale-ijstijd. Drenthe kent een enorme variëteit aan zwerfstenen uit Scandinavië. Het overgrote deel van Scandinavië bestaat uit een oeroud stuk aardkorst met gesteenten die vaak meer dan 2 miljard jaren oud zijn. Zwerfstenen daar vandaan komen in Drenthe veel voor. Van de grootste stenen (tot duizenden kilo’s) stapelde het trechterbekervolk zijn hunebedden. De oudste stenen kerkjes hadden fundamenten of muren van zwerfkeien. Bij de middeleeuwse kerken van Emmen en Odoorn is dat nog te zien. Met keitjes of in stukken geklopte grote keien verhardden de Drenten hun wegen en erven. De Drentse keien werden vroeger ook gebruikt als versterking van de zeedijken.

Zwerfsteen De laatste ijstijd: geen ijs, wel dekzand, pingo’s, vennetjes en veentjes

Hoogteverschil Hunzedal- Hondsrug


In de Weichsel ijstijd, de derde en voorlopige laatste ijstijd (110.00 tot 10.000 jaar geleden) bereikte het landijs onze streken niet. Het kwam niet verder dan de Elbe bij Hamburg. Wel heerst er dan een subarctisch klimaat met afwisselend koude en warmere perioden. De zeespiegel daalde meer dan honderd meter door het groeien van de ijskappen. Het grootste deel van de Noordzee viel droog. Het Hondsrug gebied was een eindeloze toendra met hier en daar berken en groepjes dennen, lage struiken en typische toendraplanten. Er leefden grote dieren als mammoeten, wolharige neushoorns en steppenleeuwen. Ook in Drenthe zijn restanten van mammoeten en neushoorns gevonden. Groepen Neanderthalers kwamen honderdduizend jaar

geleden naar de Hondsrug. Langs het Loonerdiep zijn de resten van een groot Neanderthaler-kampement ontdekt. Elders op de Hondsrug vonden archeologen hun vuistbijlen en de botten van dieren die ze buit gemaakt hadden.

kryoturbatie

Vuistbijl van Exloo (Jaap Beuker, Drents Museum) In de koude periodes had de wind vrij spel op een nagenoeg kale bodem, waardoor grote hoeveelheden zand werden verplaatst. Op de keileemvloer werd een pakket licht golvend dekzand van één à twee meter dikte afgezet. Veel dekzand is in het Hondsrug gebied tot lange, brede ruggen opgestoven en ligt aan de oppervlakte. Deze betrekkelijk lage vaak oost-west georiënteerde dekzandruggen bepalen mede het reliëf in het landschap. Een kenmerkend voorbeeld is de rug van Schoonebeek met aan de zuidrand daarvan het open beekdal van het Schoonebekerdiep, waarin diverse lage dekzandkopjes te zien zijn.

Dekzandrug Gedurende warmere perioden ontdooide de bovengrond. Door de bevroren ondergrond kon het dooiwater niet wegzakken en al snel raakte de grond verzadigd. De afwisseling van dooien en bevriezen plooide en kneedde de bovenste bodem in kronkelende gekleurde laagjes (kryoturbatie), die regelmatig bij graafwerkzaamheden tevoorschijn komen.

Ook op de hellingen van de Hondsrug kon het water niet weg in de grond. Deels omdat die nog bevroren was, deels ook vanwege de ondoordringbare keileemlaag die op veel plaatsen onder het ijs gevormd was. Het afstromende water heeft diepe dalen met tal van vertakkingen uitgeslepen, de droogdalen. Vooral op de oostelijke flanken en op de hellingen van het dal van het Voorste Diep zijn ze goed herkenbaar.

Droogdal (Anne Martens Naturalis) Veel Drentse vennen zijn ontstaan door opwellend grondwater tijdens de Weichsel-ijstijd. Zodra het water de oppervlakte bereikte, bevroor het. Geleidelijk groeide het opwellende water uit tot hoge ijsheuvels, ofwel pingo’s. Ze konden een paar honderd meter in doorsnee worden en enkele tientallen meters hoog. Aanvankelijk was zo’n pingo nog met een laag grond bedekt, maar hoe hoger de heuvel werd, hoe meer aarde naar beneden gleed. Aan de voet van de pingo vormde zich een ringwal. Nadat het ijs gesmolten was, bleef een komvormige laagte achter, de pingoruïne. Waar de ondergrond slecht doorlatend was ontstond zo een meertje, dat in latere tijden volgroeide met veen. Ook in het dal van het Voorste Diep is zo’n pingo gevormd.


Holoceen

Pingo

De Weichsel-ijstijd eindigde ongeveer 10.000 jaar geleden. De periode daarna wordt aangeduid als Holoceen, waar ook onze huidige tijd onder valt. Het werd warmer en de vegetatie herstelde zich. Eerst waren het voornamelijk berkenbossen, toen dennenbossen, waarna de huidige gemengde bossen op de Drentse zandgronden hun intrede deden. De geomorfologische variatie heeft geleid tot de vorming van verschillende bodemtypen. Deze variëren van podzolgronden op het plateau en keileemruggen tot moerige gronden in de depressies. De meeste Drentse veentjes zijn ontstaan door het uitstuiven van de zandbodem in de Weichsel-ijstijd.

Pingoruïne Pingoruïnes komen in het Hondsrug gebied veel op de zandruggen voor. Ongeveer één derde van de veentjes hier is destijds als pingo ontstaan. Niet alle pingo’s zijn overigens meertjes geworden, omdat niet overal de ondergrond slecht doorlatend was en water dus gewoon kon wegzakken. Bij Gieten en Ees liggen droge pingoruïnes, ook wel gletsjerkuilen genoemd.

Gletsjerkuil Er is nog een ander soort gletsjerkuilen die niets met pingo’s te maken heeft. Deze stammen uit het Saalien, de ijstijd vóór het Weichselien en ontstonden op plaatsen waar grote blokken ijs bleven liggen toen de ijskap zich terugtrok. Tijdens de jaren die het duurde voor dit ijs gesmolten was, heeft zich rond zo’n ijsberg een dikke laag sediment afgezet. Waar het ijs lag, bleef een enorm gat achter, de doodijsgaten. Vermoedelijk is er ligt er zo eentje bij Weerdinge.


Veentje Door het smelten van het landijs, steeg het grondwaterpeil en begon zich in de lagere gebieden, zoals in het Hunzedal, laagveen te ontwikkelen. Deze laagvenen groeiden zo hard boven het maaiveld, dat ze niet meer bij het grondwater konden. Onder invloed van regenwater groeide het veen door, wat bekend staat als hoogveen.

Bargerveen Uit de ligging van de zichtbare archeologische monumenten (de hunebedden, de vele grafheuvels en Celtic Fields) is goed op te maken hoe de mens vooral de Hondsrug gebruikte om te wonen.

Schematische weergave hoogveenontwikkeling (Bron Ruimtelijke Waardenkaart Emmen)

De hoge droge zandgronden op de Hondsrug vormden aantrekkelijke vestigingsplaatsen. Met de komst van de landbouw ontstonden ook de nederzettingen die in de loop der eeuwen tot dorpen zijn uitgegroeid. Het zijn de typische Drentsche esdorpen, die veelal op de overgangen van nat (beekdal) naar droog (es/heide/ bos) zijn ontstaan. In het centrum lag de brink, een centrale plek, met daaromheen de boerderijen. Aan de rand van het dorp lagen de goorns, de dorps moestuin, kleinschalig verkaveld met hagen en singels. Op de hogere gronden buiten het dorp lagen de essen voor het graan. Zij waren omzoomd door bosjes, de strubben of soms een ringwal. De madelanden, ofwel de graslanden lagen in het nattere beekdal. En buiten de gecultiveerde wereld lag de grote ‘woestenij’, het veld, de heide. Daar werden de schapen geweid. De wol en de mest werden nuttig gebruikt. De dorpen Eext , Gasteren en Gasselte zijn voorbeelden van goed bewaard gebleven esdorpen.

Vanuit de Hunzelaagte groeide het Bourtangerveen uit tot één van de grootste veencomplexen van Noordwest–Europa. Ook de zuidelijke uitlopers van de Hondsrug waren met veen overgroeid met veenpakketten van wel tien meter dik. Turfwinning, ontwatering en ontginning hebben het hoogveen doen verdwijnen en de onderliggende zandgronden zijn weer zichtbaar geworden. Het Bargerveen bij Emmen, één van de laatste hoogveengebieden in Nederland, is nog over van dit reusachtige hoogveencomplex. In de beekdalen zijn nog laagveengebieden aanwezig. Mens in beeld

Met het milder worden van het klimaat kwam ook de mens weer in beeld. De Neanderthaler maakte plaats voor de moderne mens, de rendierjagers. De jagers gingen landbouw bedrijven en gingen het land bewerken. De mens bepaalde het landschap.

Structuur Esdorp: bebouwing, brinken, woeste grond, hooilanden in beekdal (Bron Cultuurhistorisch Kompas Drenthe) Geopark de Hondsrug | 19

Het resultaat is een uitzonderlijk gelaagd landschap met elementen en structuren uit verschillende tijdlagen. Vanuit de drogere gronden begon men het enorme veencomplex uit het vroege Holoceen te ontginnen. In eerste instantie om brandstof te verkrijgen, maar later ook om landbouwgrond en woonplaatsen te krijgen. Dit leverde de randveen ontginningen en de veenkoloniën op (zie bijlage 6, Beschrijving van niet-geologische sites). Inmiddels wordt in dit landschap, door oxidatie van de laatste resten organische stof, de oorspronkelijke Laat-Pleistocene / Vroeg Holocene ondergrond weer zichtbaar.

Schema tijdlagen met hun namen / kenmerken (Bron Cultuurhistorisch Kompas Drenthe)

Hunebed Borger


B Geologisch erfgoed B3/B4 Overzicht en beschrijving van de geosites

Hierna volgt een kaart en een overzicht van de 51 belangrijkste geosites van het gebied. De selectie van de gepresenteerde geosites is uitgevoerd door fysisch geograaf drs. Anja L.L.M. Verbers, projectleider aardkundig en cultuurhistorisch erfgoed bij Landschapsbeheer Groningen, op basis van de geomorfologische kaart (Alterra, 2010). Deze recent samengestelde kaart bevat veel geomorfologische eenheden en is gebiedsdekkend. Daarnaast is gebruik gemaakt van de database van het document ‘Waardevol Drenthe’ , beleidsadvies Aardkundige waarden, 2010, provincie Drenthe.

37 51

28 28

20

39

in bijlage 3.

Geosites top 51 44

Geosite

46 11

40

9 2

42

Grens Geopark

45

31 32 15 16 33 19 18 34 27

Een uitgebreide beschrijving per geosite aangegeven is te vinden

7

38 29 30 1

26

drs. Enno Bregman, fysisch geograaf, senior beleidsmedewerker aardkundige waarden provincie Drenthe en onderzoeker/promovendus aan de Universiteit van Utrecht, heeft geadviseerd bij de selectie. In de tabel hierna staat per geosite een korte beschrijving met de geologische betekenis ervan in wetenschappelijk en geomorfologisch opzicht, Ook is aangegeven het internationaal, nationaal en regionaal belang.

3

36 48 14

21 6

22

12 4

5 25

13

10 41

24

8

50 17 23

43

49

47 Kaart geosites top 51

35

N

0

1,25 5

2,5

7,5

10

Miles


1 Naam

Beschrijving

1

De Strubben, Kniphorstbosch

Stuifzandgebied met veel microreliëf, sterke W, M, I, N samenhang met droogdal, tevens grafheuvels; die op de uitlopers van een paraboolduin liggen.

Archeologisch Cultuurhistorisch Ecologisch

2

Gasselterveld

Stuifzandgebied op de westflank van de Hondsrug. W, M, I, N, R Karakteristiek voor dit gebied zijn de Herenkamp met omwalling, het grit van boswegen en de keienwegen, die bestaan uit kleine zwerfsteentjes, afkomstig uit de keileem. Verder een zandafgraving. Peeloformatie zichtbaar, keileem, grote keien, veentjes en aantal pingoruïnes.

Cultuurhistorisch Ecologisch

3

Drouwenerzand

Actief stuifzandgebied met veel microreliëf en hoogteverschil binnen het gebied van 20 meter. Samenhang met flank Hunzedal, o.a. kwel. Eerste Aardkundig Monument van Drenthe.

W, M, I, N, R

Ecologisch Cultuurhistorisch

4

Odoorner Zand en Molenveld

Karakteristieke stuifzandmorfologie. Zeldzaam door morfologie, samenhang met es; aan de rand ligt een pingoruïne.

W, M, I, N, R

Cultuurhistorisch Ecologisch

5

Leewal

Hoge en lange rug, waarschijnlijk een esker NW-ZO oriëntatie, verbindt Molenveld met Hunzebos.

W, M, I, N, R

Ecologisch

6

Stuifduinencomplex Boswachterij Exloo

Bebost stuifzandgebied. Ligt in een diep droogdal (zijtak Voorste Diep). Met grafheuvels.

M, N, R

Ecologisch Archeologisch

7

Zuidlaardermeer

Natuurlijke verbreding van de Hunze, een van de weinige grote natuurlijke meren in het gebied. Relatie met zeespiegelstijgingen in het Holoceen, ontstaan onder invloed van getijdenwerking en oeverafslag. Actuele verlandings- en erosieprocessen.

W, I, N, R

Ecologisch

8

Wegtraject Valthe Weerdinge

Wegtraject over oostelijke flank van de Hondsrug, M doorkruist aantal goed beleefbare droogdalen. Goed zicht op Hunzedal.

9

Droogdal Bonnerveld

Droogdal met twee dwarsdalen en brede vertakking. Overgang Hondsrug-Hunze goed zichtbaar.

W, M, I, N, R

Landschappelijk Archeologisch

10

Droogdal Kamperriet, Zuid van Valthe

Groot droogdal met vertakkingen, nabij hunebed. Overgang Hondsrug-Hunzedal goed zichtbaar.

W, M, I, N, R

Archeologisch Landschappelijk

11

Droogdal Zwarte Hull

Vanaf Bonnerdijk fraai uitzicht op oostelijke steile helling van Hondsrug en droogdal; naar het oosten mooi uitzicht op het Hunzedal.

M, N, R

Landschappelijk

12

Droogdal Hoogeveld

Lang en smal goed zichtbaar droogdal, loodrecht op helling, afzettingen zichtbaar in zandgroeve, veldkeienpad.

M, N, R

Educatief Landschappelijk

13

Droogdal Hunzebos

Heel lang en smal droogdal, watervoerend en goed zichtbaar. Grafheuvel.

W, M, I, N, R

Ecologisch, Archeologisch, Landschappelijk Educatief

14

Voorste Diep

Enige ijssmeltwater doorbraakdal door Hondsrug, duidelijk zichtbaar.

W, M, I, N, R

Ecologisch, Archeologisch, Landschappelijk

15

Noordesch Anloo

Zeer waardevolle es, urnenveld, vondst aardewerk uit de prehistorie en 114 Romeinse munten.

I, N, R

Archeologisch Cultuurhistorisch Landschappelijk


Geologische waarde*

Overige waarden

Landschappelijk Educatief

*) W = Wetenschappelijk M = Geomorfologie I = Internationaal belang N = Nationaal belang R = Regionaal belang

Nr.

2 Nr.

Naam

Beschrijving

Geologische waarde*

Overige waarden

16

Zuid Esch en Molen Esch Anloo

Herkenbare, gave, grote essen, omgeven door bos. Zicht op dorp Anloo.

I, N, R

Cultuurhistorisch Landschappelijk Educatief

17

Emmer Esch, Emmen

Hoogste punt Drenthe, 28,3m +NAP. Grote es, aan M, I, N, R rand van stad Emmen. Hunebed (langgraf) van ca. 3000 B.C en grafheuvel. Aan de zuidkant Brinkdorp Westenesch, beschermd dorpsgezicht.

Archeologisch Cultuur historisch Landschappelijk

18

Ballooër Esch, Balloo

Bolle es met vrij dun esdek. Ondergrond van keileem en potklei, met steile overgang van es naar beekdal Loonerdiep. Hunebed aan de rand (type ganggraf).

Archeologisch Cultuur historisch Landschappelijk

19

Zuidesch Gasteren

Es met potklei, overgang naar beekdal Gasterense W, M, I, N, R Diep steil. Goed uitzicht op beekdal. Mooi uitzicht op de es en het beekdal. Samenhang met Gasterensche Holt, boscomplex op potklei met rijke kruidlaag. Poelen met o.a. Alpenwatersalamander.

Archeologisch Cultuur historisch Landschappelijk Ecologisch

20

Noordelijkste deel van Hondsrug in Drenthe

Kleinschalig agrarisch gebied + natuurgebied de Vijftig Bunders op flank Hondsrug-beekdal. Droogdal, pingoruïnes. Verder twee grafheuvels, karrensporen, als onderdeel van de eeuwenoude handelsroute tussen Groningen en Coevorden.

W, M, I, N, R

Ecologisch Landschappelijk Archeologisch Cultuurhistorisch

21

Buinerveld , cluster kleine pingoruïnes

Bosgebied met pingoruïnes en gletsjerkuil , een droge pingoruïne in heide met vliegdennen. Bewoningssporen Trechterbeker cultuur.

W, I, N

Archeologisch Ecologisch

22

Boswachterij Odoorn

Voorbeeld van dekzand op keileem. Goed zichtbaar dekzand/keileemprofiel. Pingoruïne of uitblazingslaagte met stuifduin. Grote zwerfkei (Fins gidsgesteente).

W, M, I, N

Educatief Ecologisch

23

Rug van Sleen, met essen van Sleen en Erm

Keileem rug parallel aan de Hondsrug, maar westelijker. Zuidelijk begrensd door Holslootdiep, mogelijk een doorbraakdal.

W, M, I, N

Ecologisch Educatief Landschappelijk

24

Sleenerzand

Stuifzandgebied op de rug van Sleen. Het W, M, I, N dekzand is over de Rug van Sleen gewaaid en aan de oostzijde gesedimenteerd. Gaaf stuifzandreliëf met heide en vennetjes. Pingo ruïnes. Hunebed De Papeloze Kerk met deksteen van 25.000 kilo. Galgenberg, archeologische vindplaats.

25

Wegtraject ExlooOdoorn

Goed beleefbare terreinlaagte tussen twee takken van de Hondsrug tussen Exloo en Odoorn.

W, M, I, N, R

Ecologisch Educatief Landschappelijk

26

Rug van Rolde met es en het Taarlose vennetje.

Duidelijk zichtbare keileemrug. Bolle es. Pingoru- W, M, I, N, R ïne. Hunebed. Vuursteenvondsten van waarschijnlijk een prehistorisch jachtkampje.

Archeologisch Cultuurhistorisch Ecologisch Landschappelijk Educatief

W, I, N, R

Ecologisch Archeologisch


3 Nr.

Naam

Beschrijving

Geologische waarde*

Overige waarden

27

Kampsheide

Natuurgebied met heide, pingoruïne en jeneverbesstruwelen, strubben, drasse madelanden in een oud beekdal, oude bosbodems en houtwalletjes. Hunebed, vijftig prehistorische grafheuvels en resten van raatakkers of Celtic fields.

W, I, N, R

Archeologisch Ecologisch Educatief Landschappelijk Cultuurhistorisch

28

Rug van Tynaarlo

Parallelle keileem rug. Twee delen, westelijke deel nog enigszins gaaf en zichtbaar vanaf de snelweg. Oostelijk deel vrij sterk bebouwd. Kleinschalig landschap.

W, I, N, R

Ecologisch Cultuurhistorisch Landschappelijk

29

Beekdal Zeegser Loopje

Oostgrens rug van Tynaarlo. Vrij natuurlijk benedenstroomse deel van smal beekdal; Kwel. Reliëf rijk. Op plateauranden bewoning vanaf Neolithicum.

W, M, I, N, R

Ecologisch Archeologisch Landschappelijk

30

Beekdal Westerdiep en Schipborgsediep

Ongeschonden meanderend beekdal met W, M, I, N, R hooiland, houtsingels en wallen. Rivierduinen met eiken. Stuifzandgebied met ven (Siepelveen).

Ecologisch Landschappelijk Cultuurhistorisch Ecologisch

31

Beekdal Oudemolense Diep

Smalle meanderende beek, diepliggend met hoge W, M, I, N, R dalwanden. Beek is bij Oudemolen door de rug van Tynaarlo gebroken.

Ecologisch Landschappelijk

32

Beekdal Anlooër Diepje

Smal en gaaf beekdal. Nooit ontgonnen natte landjes en elzenbosjes


33

Gastersche Duinen

Mogelijk paraboolduinen of rivierduinen met W, M, I, N, R aangrenzende veentjes in oud beekdal dat in Weichselien werd afgesnoerd. Natuurgebied met o.a. Gagel, Veenbies, Lavendelhei, Veenbes en Ronde zonnedauw. Vier grafheuvels in het gebied en een hunebed.

Ecologisch Landschappelijk Archeologisch Cultuurhistorisch

34

Beekdal Looner Diep

Sterk meanderende beekloop in potkleiondergrond. Beekdal met paraboolduintjes vormt scheiding tussen de rug van Rolde en de Ballooëresch/ Ballooërveld.

W, M, I, N, R


35

Dekzandkopjes Schoonebekerdiep

Dekzandkoppen afgezet op oude rivierzanden van W, M, I, N, R het Schoonebekerdiep en vervolgens verdwenen onder het veen. Hoogteverschillen van een halve meter, met hier en daar een steilrand.

Landschappelijk

36

Pingoruïnes en vennen gebied, Grolloërveld en Drouwenerveld

Groot gebied met vele pingoruïnes, veentjes, heidevelden en stuifzand; dekzanddepressies. Op keileemplateau. Vormt waterscheiding voor een aantal beken.

W, I, N, R


37

Oeverlanden Drentsche Aa, westoever, ten westen van Zuidlaren

Stuif- of rivierduincomplex , restant van uitgestrekt en reliëfrijk gebied. Natte graslanden, moerassig gebied met een klein petgat. Okkenveen, een bosje en met water gevulde depressie. Hoge en duidelijke rivierduin met oude eiken.

W, M, I, N, R

Ecologisch Landschappelijk Educatief

38

Oeverlanden Drentsche Aa, oostoever Schipborg-Westlaren

Graslanden en bosschages, pleistocene rivierduinen, waaronder Kymmelsberg (waarschijnlijk een hoog riverduin waarvan de top is verstoven door intensieve betreding).

W, M, I, N, R



W, I, N, R

4 Nr.

Naam

Beschrijving

Geologische waarde*

Overige waarden

39

Ballooërveld

Grondmorene welvingen met dekzand en W, M, I, N, R pingoruïne. Een veelheid aan (bijzondere) geomorfologische en cultuurhistorische fenomenen, waaronder stuifzand met bijzondere bodems, pingoruïne met trilveen, Peelozand duidelijk gelamineerd met vorstwig. Grafheuvels uit bronstijd, raatakker complex uit ijzertijd, karrensporenreliëf.

Cultuurhistorisch Archeologisch Ecologisch Landschappelijk

40

Eexterveld

Grondmorenewelvingen met dekzand. Dagzomende potkleiafzettingen in smeltwaterlaagten. Groot gebied met hoge gronden en essen. Pingo ruïnes.

W, M, I, N, R


41

Westflank Rug van Sleen Grondmorenewelvingen al dan niet bedekt met dekzand. Bosgebied met vennen en/of pingoruïnes en veen/heideterreintjes.

W, I, N, R

Ecologisch

42

Rolderveld

Grondmorene welvingen. Heideterrein met pingoruïnes, gave bodemprofielen.

W, I, N, R

Ecologisch

43

Noordbargerbos

Bebost stuifzandgebied met veel reliëf. Grens smeltwaterafzettingen. De grootste steen in Drenthe gevonden, de Steen van Noordbarge.

W, M, I, N, R

Ecologisch

44

Annermoeras

Hunzedal, beek(dal) met veen bij Spijkerboor. natuurontwikkeling/herstel oude lopen.

W, I, N, R


45

Duunsche Landen

Rivierduinen complex Duunsche Landen, ook wel W, M, I, N, R De Bulten genoemd; rivierduinen of dekzand parabool uit Weichsel; gecombineerd met de oude loop Hunze.

46

Hunzedal, Oude Landen, Achterste Landen

Oud beekdal (met veen) en veenvlakte, met ronde tot ovale laagtes.

W, I, N, R


47

Bargerveen

Restant hoogveen op een uitloper van de Hondsrug. Meerstalblok: natuurreservaat met meerstallen en boekweitgreppels. Amsterdamsche veld: grootschalig verveend en Schoonebeeker veld: randveenontginningen en bovenveengraslanden.

W, I, N, R

Ecologisch

48

Keientuin, Hunebedcentrum Borger

Keientuin, een reservaat voor Drentse zwerfstenen en een monument ter nagedachtenis aan de Saale-IJstijd. Bij museum plus grootste hunebed.

W

Educatief

49

Kanaal Erica – Ter Apel

Doorsnijding Hondsrug; geschikt voor informatievoorziening en beleving hoogteverschil. Ontwikkeling IJstijdpad (route met zwerfsteeneilanden) en informatiepaneel.

W, I, N, R

Educatief

50

Zandgat de Boer

Groeve de Boer, keileem, afzettingspatronen mogelijkheden voor educatie met kunstwerken van Smithson, (Broken Circle en Spiral Hill).

W, M, I, N, R

Educatief

51

Steilrand Donderen

Restant zandgroeve, bodemprofiel waarin drie ijstijden en Holoceen zichtbaar zijn. Tweede aardkundig monument van Drenthe.

W, I, N, R

Educatief



C Geoconservatie C.1 HUIDIGE OF MOGELIJKE BEDREIGINGEN OF GEOLOGISCHE WAARDEN

D

e ondergrond van Hondsrug is een geologische en archeologische schatkamer. De bodem is de drager van de cultuurhistorische, natuurlijke en landschappelijke kwaliteiten van het gebied. Helaas zijn deze kwaliteiten niet vrij van bedreigingen. Deze zijn hierna beschreven. Gelukkig kennen we beleid om geologische waarden te beschermen tegen deze bedreigende activiteiten. Dit beleid is beschreven in hoofdstuk C2.

Vergraven en afgraven

Door de economische dynamiek op de Hondsrug is er voortdurend sprake van ontwikkelingen op het gebied van wonen, transportinfrastructuur, ontwikkeling van bedrijventerreinen en verblijfstoerisme. Vaak gaan deze ingrepen gepaard met afgraven, vergraven en grondverplaatsingen. Dit kan leiden tot de beschadiging van aardkundige waarden. Door zandwinningen kan soms tot op grote diepte het bodemarchief verdwijnen. Schaalvergroting in de landbouw vraagt om grotere kavels, bredere wegen en kavelverbeteringswerken en grondegalisatie. Ook hierbij kunnen geologische waarden verloren gaan.

Ontwateren, inklinken, oxideren

Veengronden zijn een belangrijk bodemarchief. De zurige natte venen hebben een conserverende werking. Veengronden herbergen daardoor overblijfselen van uitgestorven planten diersoorten, bewoning en zijn getuigen van achtereenvolgende klimaatveranderingen. Door ontwatering en peilverlaging is de afgelopen jaren veel veen gemineraliseerd. Zonder maatregelen zullen de komende dertig jaar bijna alle veenbodems verdwijnen. Alleen natuurgebieden met hoge grondwaterstanden vormen daarop een uitzondering. Goed waterbeheer is dus van doorslaggevend belang voor de instandhouding van het veen. Momenteel bereidt de provincie Drenthe een beleid voor veenoxidatie voor. Recreatief medegebruik

Toeristen komen meestal naar de Hondsrug vanwege de landschappelijke en natuurlijke kwaliteiten die het gebied heeft. Maar recreatie vraagt ook voorzieningen en infrastructuur. Sommige recreatievormen kunnen leiden tot erosie, bijvoorbeeld mountainbiken en motorcrossen. Recreatie en toerisme zijn daarmee ook een mogelijke bedreiging van de waarden van het gebied. Dit vraagt om een goed recreatief-toeristisch beleid, waarbij de kwaliteiten van het gebied goed gewaarborgd blijven. Gebrek aan geld voor onderhoud en beheer

Grondverplaatsing door graafwerkzaamheden De laatste jaren zijn er veel beekdalherstel- en natuurontwikkelingsprojecten uitgevoerd. Daarbij zijn soms keuzes gemaakt om bepaalde aardkundige waarden niet in stand te houden of zijn per ongeluk aardkundige waarden beschadigd. Provincie, terreinbeheerders en waterschappen werken samen aan een verbeterslag om meer rekening met aardkundige waarden te houden.


Ook in Drenthe laat de economische crisis zich voelen. Er is minder geld beschikbaar voor onderhoud en beheer van vooral natuur en landschap en het realiseren van de ecologische hoofdstructuur. Dit kan leiden tot aantasting van de geologische waarden. Voor herstelmaatregelen, zoals hoogveenregeneratie, verdrogingmaatregelen en beekherstel is minder geld beschikbaar, evenals voor het treffen van compenserende maatregelen.

C Geoconservatie C.2 / C.3 HUIDIGE STAAT VAN BESCHERMING VAN DE SITE Gegevens over het beheer en onderhoud van de sites

N

ederland kent een stelsel van wetgeving en beleid om archeologische, ecologische, geologische en landschappelijke waarden te beschermen. Dit stelsel als geheel ziet toe op de bescherming van de waarden en geosites van de Hondsrug. Hierna volgt een overzicht van de internationale, nationale, provinciale en gemeentelijke wetgeving en beleid.

In de tabel aan het eind van dit hoofdstuk is behalve het beschermingsniveau ook aangegeven welke andere bescherming het gebied geniet en in hoeverre het gebied in beheer en onderhoud is bij een maatschappelijke organisatie. Internationaal

Natura 2000 Met de invoering van Natura 2000 beoogt de Europese Unie de biodiversiteit in Europa te behouden en waardevolle en kenmerkende natuur te beschermen. Natura 2000 omvat alle gebieden die zijn beschermd op grond van de Vogelrichtlijn (1979) en de Habitatrichtlijn (1992). De Vogel- en Habitatrichtlijn zijn juridisch bindend en afdwingbaar en bieden wettelijke bescherming, die Nederland heeft vertaald in de Natuurbeschermingswet. In het Geopark de Hondsrug liggen vier Natura 2000 gebieden: de Drentsche Aa, Drouwenerzand, Bargerveen en Zuidlaardermeer. De Drentsche Aa en Drouwenerzand zijn aangewezen op grond van de Habitatrichtlijn. Het Bargerveen en Zuidlaardermeer zijn op grond van de Vogelrichtlijn aangewezen als Natura 2000 gebied. De geosites nummer 1, 3 7, 28, 30, 31, 32, 34, 37, 38 en 47 liggen in één van deze Natura 2000 gebieden. Ramsar De Internationale Ramsar conventie ziet toe op de bescherming van watergebieden met watervogels van internationale betekenis. Het Zuidlaardermeer (geosite nummer 7) en het Bargerveen (geosite nummer 47) vallen onder de Ramsar conventie. Nationaal

De beschermende werking van verschillende Nederlandse wetten voor de aanwezige waarden worden hierna kort beschreven.

Wet Bodembescherming Artikel 13 van de Wet Bodembescherming is er op gericht aantasting van de bodem te voorkomen, dan wel te beperken en eventuele schade zoveel mogelijk ongedaan te maken. De wet heeft betrekking op activiteiten die de bodemstructuur of de bodemkwaliteit beïnvloeden en op handelingen die leiden tot erosie, verdichten of verzilting. De wet geldt voor alle geosites. Ontgrondingenwet Graven in de Nederlandse (water)bodem mag niet zonder vergunning. De Ontgrondingenwet regelt het winnen van zand, grind, klei en andere materialen. Voor het aanleggen van wegen en woonwijken en het uitoefenen van landbouw geldt een vrijstelling van de vergunningplicht. De wet geldt voor alle geosites. Wet op de Archeologische Monumentenzorg De Wet op de Archeologische Monumentenzorg is de Nederlandse uitwerking van het internationale Verdrag van Malta (la Valetta). De wet beoogt het culturele en archeologische erfgoed te beschermen. Onder archeologisch erfgoed wordt verstaan: alle fysieke overblijfselen, zowel in als boven de grond, die bijdragen aan het verkrijgen van inzicht in menselijke samenlevingen uit het verleden. De feitelijke bescherming gebeurt door middel van het bestemmingsplan. De uitgangspunten van de wet zijn: • Archeologische waarden zoveel mogelijk in de bodem bewaren en alleen opgraven als behoud in de bodem (in situ) niet mogelijk is. • Initiatiefnemers van ruimtelijke ontwikkelingen moeten bij bodem verstorende ingrepen in een vroegtijdig stadium aangeven hoe met eventuele archeologische waarden zal worden omgegaan. Dit houdt in een verplichting tot vooronderzoek bij werkzaamheden die de grond gaan verstoren. De invoering hiervan wordt geregeld via bestemmingsplannen en vrijstellingen, de m.e.r. • Plichtige activiteiten en ontgrondingen. • Bodemverstoorders betalen archeologisch onderzoek en mogelijke opgravingen (principe verstoorder betaalt). De wet schrijft voor dat provincies archeologische attentiegebieden moeten aanwijzen. Wie binnen zo’n gebied werkzaamheden wil uitvoeren waarbij de bodem wordt verstoord, moet eerst een archeologisch vooronderzoek laten uitvoeren. De uitkomst van Geopark de Hondsrug | 27

dat onderzoek bepaalt of de werkzaamheden uitgevoerd kunnen worden. Bijna alle geosites hebbben een archeologische verwachtingswaarde. Beschermde stads- en dorpsgezichten Geopark de Hondsrug kent een aantal beschermde dorpsgezichten. In de gemeente Coevorden zijn dat Oud Aalden en Benneveld. In de gemeente Emmen zijn dat Westersebos, Oostersebos en Westenesch. In de gemeente Aa en Hunze gaat het om Anloo en Annerveenschekanaal en in de gemeente Tynaarlo betreft het Dennenoord in Zuidlaren. Zij worden beschermd op grond van de Monumentenwet 1988. Ook hier geldt dat de feitelijke bescherming gebeurt door middel van het bestemmingsplan. Doel is de bijzondere historische uitstraling van een gebied te behouden en een plaats te geven in toekomstige ontwikkelingen. Enkele ‘essen’ vallen onder deze bescherming. Ecologische hoofdstructuur De Ecologische Hoofdstructuur (EHS) is een netwerk van met elkaar verbonden natuur gebieden. Veel geosites zijn gelegen binnen deze EHS. Binnen de EHS is er sprake van ‘behoud, herstel en ontwikkeling van de wezenlijke kenmerken en waarden’. Onder waarden worden onder andere begrepen: natuur, geomorfologie, aardkundig, waterhuishouding, bodemkwaliteit, landschaps-structuur en belevingswaarde. Binnen de EHS geldt een ’nee, tenzij’-regime. Dit betekent dat er eerst bij ingrepen eerst naar alternatieven moet worden gezocht en dat eventuele nadelige gevolgen van ingrepen gemitigeerd en/of gecompenseerd moeten worden. Veel van de geosites liggen geheel of gedeeltelijk binnen de Ecologische Hoofdstructuur EHS. De geosites nummer 8, 11, 15, 16, 17, 18, 19 en 35 liggen niet in de EHS. De geosites nummer 9, 10, 12, 14, 20, 21, 25, 26, en 28 liggen deels in de EHS.

Beleidsnota aardkundige waarden provincie Drenthe De beleidsnota aardkundige waarden biedt het beleid en de onderbouwing van de aanwezige aardkundige waarden. Bij de beoordeling van nieuwe ontwikkelingen hanteert de provincie drie beschermingsniveaus: 1. Hoog: Dit zijn de meest bijzondere en gave gebieden met een hoge aardkundige kwaliteit. Ontwikkelingen worden alleen toegestaan als de kenmerken en gaafheid worden behouden. De meest gave gebieden onder dit beschermingsniveau zijn de stergebieden: deze moeten behouden blijven. Ook veranderingen in inrichting of beheer zijn alleen toegestaan als hiermee de aardkundige waarden niet verslechteren. 2. Middelhoog: Het gaat om gebieden die minder zeldzaam of gaaf zijn, maar wel kenmerkend zijn voor het aardkundige hoofdlandschap. Ontwikkelingen zijn mogelijk als de karakteristieken van de aardkundige eenheden worden behouden. 3. Generiek: Dit geldt voor gebieden buiten de aardkundige hoofdstructuur. Bij ontwikkelingen kunnen aardkundige kwaliteiten als inspiratiebron gebruikt worden. Het beschermingsniveau aardkundige waarde is voor de meeste geosites hoog. De overige zijn als middelhoog gekwalificeerd. Het betreft de geosites nummer 2, 9, 24, 37, 38, 43, 44, 45 en 46. Alleen het Zuidlaardermeer (geosite nummer 7) heeft een generiek beschermingsniveau. De provincie Drenthe streeft naar een grotere bekendheid en bewustwording over aardkundige waarden bij organisaties en instanties en naar het opnemen van het belang van aardkundige waarden in structuurvisies, ontwikkelingsplannen en beheerplannen van gemeenten, waterschappen, provincie en terreinbeheerders.

Provinciaal

Omgevingsbeleid in het kader van de Wet op de ruimtelijke ordening In de Provinciale Omgevingsvisie Drenthe en de bijbehorende verordening staat dat ruimtelijke plannen geen nieuwe of wijziging van bestaande activiteiten mogen toelaten die de kernkwaliteiten (waaronder aardkundige waarden) significant aantasten. Mochten dergelijke activiteiten na zorgvuldige afweging van belangen toch worden toegestaan, dan moet in ieder geval de informatiewaarde van de kernkwaliteit worden behouden.


Nationaal Park Drentsche Aa Een bijzondere bescherming geniet het stroomgebied van de Drentsche Aa, dat als Nationaal Park is aangewezen. Doel van een Nationaal Park is de kwaliteiten te behouden, duurzaam te beheren en te versterken. Dit is uitgewerkt in het Beheer-, Inrichtings- en ontwikkelingsplan voor het Nationaal Beek en Esdorpenlandschap Drentsche Aa. Uitgangspunt voor het ruimtelijk beleid is behoud door ontwikkeling. Ruimtelijke ontwikkelingen zijn alleen mogelijk als de kwaliteiten worden behouden of versterkt. De geosites nummer 15, 16, 18, 19, 20, 27 t/m 34 en 37 t/m 40 liggen binnen het Nationaal Park Drentsche Aa.

Bargerveen

Hunebedden

De provincie Drenthe kent een lange traditie als het gaat om de zorg voor de hunebedden. Met de `Resolutie’ ter bescherming van de hunebedden van 1734, uitgevaardigd door de Drost en Gedeputeerden van `de Landschap Drenthe’, gaf de provincie vorm aan wat nu te boek staat als de eerste Monumentenwet van Nederland. Gemeentelijk

Gemeenten zijn wettelijk verplicht om bij bestemmingsplannen rekening te houden met archeologie. Dat is vastgelegd in de Monumentenwet (1988). Ook moeten zij rekening houden met de waarden die de provincie in haar Omgevingsvisie heeft aangegeven als provinciaal belang, waaronder aardkundige, archeologische en aardkundige waarden. Dit levert een gedegen wettelijke bescherming op. Gemeenten geven in hun bestemmingsplannen aan met welk doel een gebied gebruikt mag worden en onder welke voorwaarden (de bouwen gebruiksregels). Voorbeelden zijn agrarische bestemming, woonbestemming, bestemming als bos en natuur. Ook wordt aangegeven wanneer een zogenaamde aanlegvergunning nodig is. De gemeente kan dan toetsen of de wijziging/ingreep op die plek toegestaan kan wor-

den. Daarbij houdt zij rekening met gemeentelijk, provinciaal en rijks beleid. Naast de feitelijke bestemming bevat het bestemmingsplan ook een overzicht van de aanwezige waarden die beschermd moeten worden. Het bestemmingsplan geeft per waarde aan welke regels daarop van toepassing zijn. De voor het Geopark de Hondsrug relevante waarden zijn archeologie, cultuurhistorie, geologie, geomorfologie, bodem en landschap. Eigendomssituatie

Veel van de geosites zijn in eigendom en beheer bij natuurbeschermingsorganisaties. Zij richten zich op het beheer van natuur, landschap en cultuurhistorie. In beheer- en inrichtingsplannen staat het beleid voor de betreffende gebieden en objecten. Het beleid wordt afgestemd op landschaps ecologische en cultuurhistorische herstelmogelijkheden en past uiteraard binnen de wettelijke kaders zoals hierboven beschreven. De natuurbeschermingsorganisaties houden zowel bij inrichting als beheer rekening met de aanwezige waarden op het gebied van geomorfologie, aardkunde, archeologie en cultuurhistorie. Ook particulieren moeten rekening houden met de wettelijke kaders, maar richten hun beheer mogelijk minder specifiek op het behoud of herstel van aardkundige waarden. Geopark de Hondsrug | 29

C Geoconservatie C.4 Lijst en beschrijving van niet geologische sites

D

1 2 3 4 5 6

Prehistorische landroutes, div. locaties Hunebedden, diverse locaties Grafheuvels, diverse locaties Offerveentjes: vindplaats Meisje van Yde Celtic Fields o.a. Baloërveld Vuursteenvindplaatsen, diverse locaties

7

Strubben-Kniphorstbos

8

Sleenerzand

Internationaal, Monumentenwet zeldzaam

Archeologie

Internationaal, Monumentenwet zeldzaam Internationaal, Monumentenwet zeldzaam

Archeologie

Internationaal, Planologisch, Archeologisch zeldzaam en Monumentenwet

Archeologie


Archeologie


Archeologie, cultuurhistorie, ecologie Archeologie, cultuurhistorie, ecologie

Vindplaats Prinses Archeologisch van Zweeloo Prehistorische 10 nederzettingen Archeologisch Nieuw Annerveen 9


Internationaal, Planologisch, Archeologisch zeldzaam en Monumentenwet, EHS Internationaal, Planologisch, Archeologisch zeldzaam en Monumentenwet, EHS Internationaal, Planologisch, Archeologisch zeldzaam en Monumentenwet Internationaal, Planologisch, Archeologisch zeldzaam en Monumentenwet

Water

Archeologie Archeologie

Bescherming

Kunst

Belang

Oorlog&Vrede

Waarde

Geloof&Ongeloof

Nr Naam

Natuur

In bijlage 6 is een beschrijving van de sites te vinden.

Boeren

Niet alleen voor de mens, maar ook voor de natuur kent De Hondsrug een veelheid aan mogelijkheden. Dit

Veen

heeft geleid tot een gevarieerde natuur met vele en soms zeldzame soorten planten en dieren. Het gebied van Geopark de Hondsrug herbergt dan ook een enorme variatie aan niet geologische sites met archeologische, cultuurhistorische en ecologische waarden. Hierna wordt een overzicht gegeven met de naam van de site, de waarde, het belang en de bijbehorende verhaallijn van het Geopark de Hondsrug i.o. Veel van de geologische sites hebben ook andere waarden. Deze zijn dan opnieuw hier opgenomen. Met behulp van de nummering zijn de sites op de kaart terug te vinden.

Prehistorie

e Hondsrug vormt door zijn hoogte en ondergrond de basis voor een langdurige en intensieve bewoningsgeschiedenis van ruim 100.000 jaar. Men vestigde zich aanvankelijk vooral op de overgang van hoge, droge gronden naar de beekdalen, waar voldoende water, vruchtbare bodems, hout en voedsel te vinden was. Dit zijn dan ook de vindplaatsen van resten van (pre) historische nederzettingen, begraafplaatsen en urnenvelden, zoals hunebedden, grafheuvelvelden en Celtic fields.

11

12 13 14 15

Prehistorische nederzettingen Drouwenerveen Tempeltje Barger Oosterveld in Drents Museum Veenweg Nieuw Dordrecht Randveenontginningslandschap Westerse Bos, Oosterse Bos

16 Willemsboo

Archeologisch


Archeologisch

Internationaal, nvt zeldzaam

Internationaal, zeldzaam Landschap en Internationaal, cultuurhistorie zeldzaam Landschap en Internationaal, cultuurhistorie zeldzaam Landschap en Internationaal, cultuurhistorie zeldzaam Archeologie

17 Kerk van Zuidlaren Cultuurhistorie Nationaal Grootschalig 18 veenontginningslandschap Industriële 19 hoogveenontginning Esdorpenland20 schap Museumboerderij 21 de Nabershof Boerderij 22 Egberts Lent Vestingstad 23 Coevorden 24 Emmerschans 25 Katshaarschans 26 Kerk van Vries 27 Kerk van Anloo 28 Kerk van Rolde 29

Papeloze kerk bij Schoonoord

30 Kerk van Odoorn Kerk van Coevorden Kerk van 32 Weiteveen 31

33 Dennenoord

Planologisch, Archeologisch en Monumentenwet

Planologisch, beschermd dorpsgezicht Planologisch Planologisch

Landschap en Internationaal, Planologisch cultuurhistorie zeldzaam Landschap en Internationaal, Planologisch cultuurhistorie zeldzaam Landschap en cultuurhistorie Landschap en cultuurhistorie Landschap en cultuurhistorie Landschap en cultuurhistorie Landschap en cultuurhistorie Landschap en cultuurhistorie

Internationaal, Planologisch zeldzaam Internationaal, Planologisch zeldzaam Internationaal Planologisch Internationaal Planologisch Internationaal Planologisch, Rijksmonument Internationaal

Cultuurhistorie Nationaal Landschap en Nationaal cultuurhistorie Landschap en Nationaal cultuurhistorie Internationaal, Archeologie zeldzaam Landschap en Nationaal cultuurhistorie Landschap en Nationaal cultuurhistorie Landschap en Nationaal cultuurhistorie Landschap en Internationaal cultuurhistorie

Planologisch, Rijksmonument Planologisch Planologisch Planologisch Planologisch Planologisch Planologisch Planologisch Planologisch, Beschermd Dorpsgezicht


Archeologie, Ecologie, 34 Ballooërveld Landschap en cultuurhistorie Ecologie, 35 Molenveld Landschap en cultuurhistorie Ecologie, 36 Berkenbroek Landschap en cultuurhistorie Ecologie, 37 De Burgvollen Landschap en cultuurhistorie Ecologie, 38 Het Gasterse Holt Landschap en cultuurhistorie Ecologie, Bosje 39 Landschap en Bloemendaal cultuurhistorie Ecologie, 40 Esbosje bij Anloo Landschap en cultuurhistorie Ecologie, Beekdal Drentsche 41 Landschap en Aa cultuurhistorie Ecologie, 42 Elperstroom Landschap en cultuurhistorie Ecologie, Beekdal van de 43 Landschap en Hunze cultuurhistorie Ecologie, 44 Bargerveen Landschap en cultuurhistorie Ecologie, 45 Oosterbos Landschap en cultuurhistorie Ecologie, 46 De Witten Landschap en cultuurhistorie Ecologie, 47 Zuidlaardermeer Landschap en cultuurhistorie Cultureel Broken Circle of 48 landschap Spiral Hill Cultuurhistorie


Internationaal, Planologisch, Natura 2000, zeldzaam EHS Internationaal, Planologisch, Natura 2000, EHS zeldzaam Internationaal, Planologisch, Natura 2000, zeldzaam EHS Internationaal, Planologisch, Natura 2000, EHS zeldzaam Internationaal, Planologisch, Natura 2000, zeldzaam EHS Internationaal, Planologisch, Natura 2000, zeldzaam EHS Nationaal

Planologisch, EHS, (A-locatie uit Bosbeleidsplan)

Internationaal, Planologisch, Natura 2000, zeldzaam EHS Internationaal, Planologisch, Natura 2000, zeldzaam EHS Nationaal

Internationaal

Planologisch, EHS Planologisch, Natura 2000

Internationaal Planologisch, EHS Internationaal, Planologisch, EHS zeldzaam Internationaal Planning, Natura 2000

Internationaal

D Economische activiteit en businessplan d.1 Economische activiteit in Geopark de Hondsrug Overnachtingen In 2009 telden de vijf gemeenten op de Hondsrug maar liefst 4.9 miljoen overnachtingen (Ecorys, 2010). Meer dan de helft van de ruim 8,3 miljoen overnachtingen in Drenthe vindt dus op de Hondsrug plaats. Drenthe als geheel draagt voor circa 10% bij in het totale aantal Nederlandse overnachtingen. Het streven is dat het Geopark de Hondsrug in 2016 5% meer groei in de overnachtingen realiseert. Dit komt neer op 250.000 meer overnachtingen per jaar.

Werkgelegenheid

Het Hondsrug gebied is van oudsher een belangrijk agrarisch gebied. Nog steeds werken relatief veel mensen in de landbouw, maar het grootste deel van de werkgelegenheid is te vinden bij de overheid, het onderwijs en de gezondheidszorg, gevolgd door zakelijke dienstverlening en industrie. Ongeveer 70% van de werkgelegenheid in de industrie is geconcentreerd in Emmen. In het gebied en omgeving zijn relatief veel kleine en middelgrote ondernemingen gevestigd (circa 14.000). Creatieve en innovatieve ondernemers hebben succes op het gebied van onder meer synthetische vezels, medische instrumenten, energie, kunststoffen, agribusiness en toerisme. Er zijn ongeveer 70.000 banen in het Geopark gebied. Momenteel is de werkloosheid ca. 7%. Dit is hoger dan het gemiddelde in Nederland. Door de vergrijzing groeit de vraag naar arbeidskrachten in de zorg/welzijn. Ook de zakelijke dienstverlening laat waarschijnlijk een forse groei zien, terwijl de trend is dat werkgelegenheid in de industrie, bouw, openbaar bestuur, toerisme en financiële diensten gaat afnemen.

Toeristische bestedingen In de onderstaande tabel is te zien dat toeristen in 2009 in de Hondsrug gemeenten meer dan 500 miljoen euro hebben besteed. Daarvan komt 280 miljoen euro uit dagtochten en 120 miljoen uit vakantie bestedingen (niet alle vakantie bestedingen worden in de Hondsrug gemeenten uitgegeven). De groei in bestedingen zal door zetten en zal in 2016 als gevolg van de ontwikkeling van het Geopark de Hondsrug in 2016 zeker 5% zijn toegenomen. Werkgelegenheid

In 2011 was 6,5% van de werkgelegenheid in de provincie Drenthe afkomstig uit de vrijetijdssector. Dit percentage ligt voor de Hondsrug gemeenten hoger, namelijk tussen de 8 en 15%. Bij nadere analyse van deze cijfers blijkt dat met name door de spin-off van de toeristische sector voor andere economische sectoren zoals de middenstand, dit aandeel feitelijk nog groter te zijn.

Vrijetijdssector

De vrijetijdssector levert een belangrijke bijdrage aan de regionale economie. Dit blijkt uit het aantal overnachtingen, de bestedingen en de werkgelegenheid in de vrijetijdssector. De gegevens zijn afkomstig van het rapport ‘Toerisme in Drenthe, in roerige tijden’. (Ecorys 2010) en de provincie Drenthe (gegevens 2011).

100

100

2000

0 2004 2000 2007

2004 2009

2007

2009

50

0

2000

150

100

Bron Ecorys 2010

50

Bron Ecorys 2010

Bron Ecorys 2010

Bron Ecorys 2010

50

100

200

50

0 2004 2000 2007

2004 2009

2007

Coevorden Emmen Borger-Odoorn Aa & Hunze Tynaarlo

150

150


150

0


200

200

250 Vakantiebestedingen Vakantiebestedingen x milj. Euro

200

250

250

x milj. Euro

Dagtochten x milj. Euro

250

300 Dagtochten x milj. Euro

300


Toeristische bestedingen in de Hondsruggemeenten

2009


achttien antennevelden verspreid over Noord-Nederland. LOFAR zorgt voor een belangrijke economische bijdrage door extra werkgelegenheid en vanwege de aantrekkingskracht voor nationale en internationale ICT-bedrijven.

Aandeel toeristisch-recreative werkgelegenheid in totale werkgelegenheid per gemeente (2010) Gemeente Tynaarlo

10%

Gemeente Aa & Hunze

20%

Gemeente Borger-Odoorn

25%

Gemeente Emmen

7%

Gemeente Coevorden

17%

Door de stijging van het aantal overnachtingen en de bestedingen kan ook de werkgelegenheid in de vrijetijdssector met ongeveer 5% toenemen. Versterking regionale toeristische ontwikkeling

De lokale overheden willen de regionale toeristische ontwikkeling stimuleren door het aanbod beter aan te laten sluiten op de behoeften van bezoekers. De aanwezige kwaliteiten zoals infrastructuur, routes, product-markt combinaties moeten beter met elkaar worden verbonden, zodat bezoekers meer combinatiebezoeken brengen en er langer verblijven. Dit alles moet resulteren in een verdere toename van de toeristische bestedingen. De kwaliteit van recreatie bedrijven moet beter, de samenwerking moet sterker en promotie en marketing geïntensiveerd. Zo is er is de laatste jaren geïnvesteerd in het fietspadennetwerk, het knooppunten systeem en is de bebording van de hunebedden verbeterd. De overheden verwachten dat het project Geopark de Hondsrug forse een bijdrage gaat leveren aan hun doelstellingen. Kennis en Innovatie

In Assen, Emmen en Groningen zijn kennis- en onderwijsinstellingen voor voortgezet, middelbaar en hoger beroepsonderwijs. In Groningen is de Rijksuniversiteit Groningen gevestigd. Deze instellingen werken samen om de regionale kennisinfrastructuur te versterken. Er zijn kennis- en innovatie clusters opgezet rond sensortechnologie, kunststoffen, energie en agribusiness. Voor de agribusiness is de samenwerking met Wageningen Universiteit en Researchcentrum (WUR) en de proefboerderij Praktijkonderzoek voor Plant en omgeving in Valthermond van belang. In de provincie Drenthe is de kennis op het gebied van sensortechnologie een sterk punt. Een internationaal astronomisch uniek en innovatief project, het LOFAR-project, is in het Geopark gebied gerealiseerd. LOFAR (Low-FrequenAray ofwel ‘lage-frequentie telescoop’) is een nieuwe generatie radiotelescoop. LOFAR bestaat uit een cluster van enkele duizenden kleine antennes in het centrale LOFAR gebied van 400 hectare bij Exloo en nog eens 34 | Geopark de Hondsrug

Ondernemersklimaat en economische structuur

Het Geopark gebied heeft een aantrekkelijk ondernemersklimaat met in en nabij een ruim aanbod aan kwalitatief hoogwaardige bedrijventerreinen, bijvoorbeeld in Emmen, Coevorden, Tynaarlo en Gieten. De provincie Drenthe en de gemeenten zetten in op een zo sterk mogelijke economische structuur om bedrijven een optimale concurrentiepositie op de (inter)nationale markt te bieden. Dit alles gebeurt onder de conditie van duurzaamheid. In goede tijden zal dat leiden tot extra werkgelegenheid, in economisch slechte tijden is eerder sprake van behoud van bestaande arbeidsplaatsen. Ook wordt ingezet op de wederkerige relatie tussen economie en cultuur. Het vestigingsklimaat kan gunstig worden beïnvloed door de aanwezigheid van hoogwaardige culturele voorzieningen. En omgekeerd: een bloeiend bedrijfsleven kan een belangrijke stimulans zijn voor de cultuur in de regio (sponsoring). De agrisector is een belangrijke werkgever in het landelijk gebied en heeft bovendien een positieve invloed op de belevingswaarde van het platteland. Daarom geven provincie en gemeenten een hoge prioriteit aan het versterken van de agribusiness.

D Economische activiteit en businessplan d.2 Bestaande en toekomstige faciliteiten

H

et Hondsrug gebied heeft heel wat te vertellen. Dat blijkt onder andere uit de veelheid aan grotere en kleinere musea en informatiecentra. Hunebedcentrum in Borger

In het Hunebedmuseum gaat men vijfduizend jaar terug in de tijd. Bezoekers kunnen kennis maken met het leven van bewoners van de Hondsrug in de nieuwe steentijd. De exposities zijn gericht op een actieve beleving van de geschiedenis. Nergens elders in Nederland zijn zoveel vondsten uit de hunebedden bij elkaar te zien.

Vervenershuis in Valthermond

In 1916 liet de succesvolle vervener Freek Kamst aan het Zuiderdiep in Valthermond een huis bouwen. Aan de voorkant kwamen een winkel en een kantoortje, achterin de woning. De veenarbeiders kwamen er hun loon halen en deden ook boodschappen in de winkel. Het huis en interieur zijn in de oude staat hersteld en opengesteld voor bezoekers.

Veenpark

Het Veenpark bij Barger-Compascuum, midden in het voormalige hoogveen en ontginningsgebied, vertelt de geschiedenis van het veen in dit gedeelte van Nederland. Er is veel te zien en te beleven op het gebied van veen, turfwinning. Bezoekers kunnen ervaren hoe het was om in het veen te wonen en te werken. Speciaal voor bezoekers van het Geopark heeft men daar de expositie Veenomenale Hondsrug ingericht.

Vervenershuis Valthermond Homanshof

Museummolen De Wachter

In 1851 is aan de Zuidlaarderhaven bij het Zuidlaardermeer de molen De Wachter gebouwd. In deze markante molen werd boekweit, koolzaad en specerijen gemalen. De Wachter is nu een museum, gericht op de geschiedenis van de vele ambachten uit de regio. Deze ambachten worden ook gedemonstreerd. Zo is er een ouderwetse bakkerij, een kruidenierswinkeltje, een klompenmakerij en de molen zelf werkt ook nog. Ruim honderd vrijwilligers zijn betrokken bij in stand houden van de molen en het museum.

Informatiecentrum Homanshof is één van de toegangspoorten van het Nationaal Park Drentsche Aa en biedt informatie over natuur, landschap en recreatie in het gebied. Openluchtmuseum Ellert en Brammert

Het museum laat het vroegere leven in Zuidoost Drenthe zien. Er zijn plaggenhutten, Saksische boerderijen, een ouderwets schooltje, een welwaterput, een miniatuur kalkoven en een gevangenis. In het museum is een verzameling van fossielen, ertsen, gesteenten en mineralen. Industrieel Smalspoormuseum

Dankzij de inspanningen van vrijwilligers worden in het Industrieel Smalspoormuseum de oude turftreintjes gekoesterd. De meeste locomotieven zijn van het voor de kenners beroemde Duitse merk Diema. Vanuit het museum is er een rondrit te maken met een treintje over het veen-ontginningscomplex Griendtsveen. Veenloopcentrum

Museummolen De Wachter

Het Veenloopcentrum in Weiteveen is de zuidelijke toegangspoort tot het Bargerveen. Het centrum geeft informatie over het Bargerveen.


Stedelijk Museum Coevorden

Het Drents Museum

De vestingstad Coevorden is in haar geschiedenis regelmatig veroverd, vernietigd en weer opgebouwd. Dat roemruchte verleden is te zien in het Stedelijk Museum Coevorden. Daarnaast beschikt het museum over een expositieruimte voor kunst en educatie.

Net buiten het Geopark, in het centrum van Assen, is het Drents Museum gevestigd, in het voormalige provinciehuis van Drenthe uit 1885. Het museum heeft een grote vaste collectie over de prehistorie van de provincie Drenthe met vaste en wissel-tentoonstellingen. Veel van de vondsten uit het Geopark-gebied maken hier deel van uit, zoals de veenlijken het ‘Meisje van Yde’ en het ‘Paar van Weerdinge’ en vondsten uit de trechterbekercultuur. Het museum heeft ook een vaste collectie van figuratieve kunst en in speciaal ingerichte stijlkamers is te zien hoe welgestelde Drentse families in vorige eeuwen geleefd hebben.

Het Van Goghhuis

Het Van Gogh Huis in Nieuw-Amsterdam is het enige voor publiek toegankelijke huis in Nederland waar Vincent van Gogh heeft gewoond en gewerkt. De Collectie Brands

Meer dan 65 jaar verzamelde Jans Brands alles wat los en vast zat. Niet alleen boeken, documenten en kranten, maar ook munten, kleding en curiosa. Zijn huis werd het Studiecentrum en Rariteitenkabinet.

De Collectie Brands De Nabershof

Museumboerderij De Nabershof, aan de rand van het centrum van Emmen, op de Schimmeres. Het is een volledig gerestaureerde Saksische boerderij uit 1681. Een deel van de boerderij is ingericht is als museum met een vaste collectie over het boerenleven tijdens het begin van de 20e eeuw. Op de deel van de boerderij worden wisseltentoonstellingen gehouden.

Meisje van Yde Fietsroutes

Dorpsmuseum de Kluis

Dit museum, gevestigd in een oude coöperatieve diepvrieskluis, heeft een tentoonstellingsruimte voor oude reeds verdwenen bedrijven, zoals een stelmakerij, bakkerij, e.d. Verder zijn er archeologische vondsten van de oevers van de Hunze en uit de omgeving van Eext te zien. Dierenpark Emmen

Het Dierenpark Emmen is de enige dierentuin van formaat in het noorden van Nederland. De dierentuin groeide in de loop der jaren uit tot één van de belangrijkste attracties in dit deel van Nederland. Als specialiteit geldt het tentoonstellen van kuddes op relatief grote oppervlakten. 36 | Geopark de Hondsrug

Het gebied kent een utgebreide infrastructuur voor wandelen en fietsen. Zo is er een Fietsknooppuntensysteem waarbij de fietser via bewegwijzering van punt naar punt kan fietsen en zelf op de knooppunten een route kan samenstellen. Wandelroutes

Er is een grote hoeveelheid wandelroutes in het gebied. Zo is er een Zwerfsteenpad, zijn er Knapzakroutes en archeologische thema routes en de lange afstandsroute het Pieterpad en het Naoberpad lopen door het gebied. In de natuurgebieden zijn veel korte routes uitgezet. Via een uitgebreid systeem van Tourist info punten kan de bezoeker informatie krijgen over datgene wat in het gebied te doen is.

Twee belangrijke elementen worden toegevoegd aan de bestaande faciliteiten: de expeditiepoorten met hotspots en de bebording. Expeditiepoorten en Hotspots

Met een aantal deskundigen is het gebiedsverhaal opgedeeld in elf deelverhaallijnen. Voorbeelden daarvan zijn de IJstijden, prehistorie, volkscultuur. Ieder verhaal is de basis voor een expeditie, waarin bezoekers op een verrassende manier kennis maken met het thema. Een expeditie begint bij de ‘Expeditiepoort’ en trekt langs een aantal beleefpunten, de ‘Hotspots’. Een Expeditiepoort is een gebouw of locatie die verbonden is met het verhaal. Het kan gaan om een monument, een boerderij, een havezate, een museum of overblijfselen van een landschap. Op deze locatie is een vaste expositie gemaakt over het verhaal. Ook is er informatie over de Hotspots van de expeditie, evenementen, activiteiten en producten. Expeditiepoorten zijn bij uitstek de startpunten van routes, activiteiten en arrangementen. De Hotspots vormen de ‘points of interest’ of ‘beleefpunten’ in het landschap en bij informatiecentra of musea. Zij vormen getuigenissen van belangrijke gebeurtenissen en ontwikkelingen, ervaringen en verhalen. Hotspots liggen verspreid over de Hondsrug en geven in veel verschillende vormen hun informatie prijs, bijvoorbeeld via de website, de APP Annodrenthe.nu, expeditieboekjes en bebording. Expedities en Hotspots worden de komende jaren steeds vernieuwd. De uitwerking en actualisatie van expedities zal steeds aanzetten tot productontwikkeling en nieuwe activiteiten.

Bebording

Gelet op de kosten en de impact op het landschap wordt terughoudend omgegaan met het plaatsen van algemene borden. Langs de N34 komen twee borden. Deze borden worden in overleg met de wegbeheerder provincie Drenthe geplaatst. De Expeditiepoorten worden gemarkeerd met banieren.

Banieren expeditiepoorten

Steenman De steenman bij het Hunebedcentrum wordt ook van kunststof gemaakt, zodat deze gebruikt kan worden bij openingen en activiteiten.

Overzicht expedities en beschikbaarheid

IJstijden

Gereed, expeditiepoort: Hunebedcentrum

Geloof en Ongeloof

2014

Prehistorie

Gereed, expeditiepoort: Hunebedcentrum

Boeren op de Hondsrug

2013

Oorlog en Vrede

2013

Volkscultuur

2015

Bossen

2013

Natuur en landschap

2013

Beeldend kunstenaars

2013

Water

2013

Veen

Gereed, expeditiepoort: Veenpark Geopark de Hondsrug | 37

5

kaart

Expeditiepoorten

voorkant

achterkant

Geopark de Hondsrug wil bezoekers uit binnen- en buitenland laten kennismaken met de unieke ijstijdgeschiedenis, met de natuur en de cultuurhistorie van het Hondsruggebied. In het Geopark werken inwoners, ondernemers en overheden samen aan een duurzame toekomst op basis van het unieke verhaal van het gebied.

Hunebedcentrum Bronnegerstraat 12, 9531 TG Borger Telefoon (0599) 236374, www.hunebedcentrum.nl Dagelijks geopend van 10 tot 17 uur, in het weekend van 11 tot 17 uur, zie verder de website. Expeditiepoort Veen Het Veenpark bij Barger-Compascuum is de mooiste plek om met het verhaal van het turfland langs de Hondsrug kennis te maken. Speciaal voor bezoekers van het Geopark heeft het museum de expositie Veen ingericht. U ziet er hoe de mensen hier in Drenthe vroeger in het veen woonden en werkten. De expositie is gratis toegankelijk. En als u er toch bent, moet u ook in het Veenpark komen kijken. Nergens anders inHet Hondsruggebied Drenthe zijn de veenkoloniale jaren zo dichtbij als hier.ligt in de gemeenten Tynaarlo, Bijvoorbeeld in de huisjes van de pioniers van 150 jaar Aa en Hunze, Borger-Odoorn, geleden. Emmen en Coevorden. Links van Hondsrug ligt de Rug van Rolde. Veenpark Berkenrode 4, 7884 TR Barger-Compascuum Telefoon (0591) 32 44 44, www.veenpark.nl Van april tot november dagelijks geopend van 10 tot 17 uur, zie verder de website.

Geopark de Hondsrug brengt u via expedities naar de bijzondere plekken van het Hondsruggebied. Er verschijnen gidsjes van de expedities. Ook kunt u ze met uw smartphone volgen. Het Geopark organiseert exposities, excursies en cursussen. Ondernemers in het gebied bieden bezoekers Geopark-arrangementen aan. Allerlei bijzondere activiteiten van het Geopark zullen de komende tijd uw aandacht vragen.

Geopark de Hondsrug wil internationale erkenning

Geopark de Hondsrug Bronnegerstraat 12 9531 TG Borger www.geoparkdehondsrug.nl [email protected]

© 2012 Geopark de Hondsrug • Teksten Bertus Boivin • Vormgeving Het Noorden Communiceert • Foto’s Drents Archief, Geopark de Hondsrug • Illustraties Marcel Leuning • Druk Koninklijke van Gorcum

Geopark de Hondsrug ligt in het oosten van de Nederlandse provincie Drenthe. Het gebied wordt gevormd door de gemeenten Tynaarlo, Aa en Hunze, Borger-Odoorn, Emmen en Coevorden. In het zuidoosten grenst het gebied aan Duitsland.

Expeditiepoort IJstijden Expeditiepoort Prehistorie Begin uw expeditie in het Hunebedcentrum in Borger bij de speciale expositie over ijstijden en prehistorie. De expositie is toegankelijk tijdens de openingsuren van het Hunebedcentrum. Wie een kaartje voor het Hunebedcentrum koopt, kan de Geopark-expositie over ijstijden en prehistorie gratis bezoeken. In het Hunebedcentrum volgt u het spoor van de hunebedbouwers. In het museum maakt u kennis met het dagelijks leven in het Hondsruggebied zo’n 5000 jaar geleden. Naast het museum ligt het grootste hunebed van Nederland.

Geopark de Hondsrug vertelt een uniek verhaal Ga op expeditie in het Hondsruggebied… over een uniek landschap. Hoe 150 duizend jaar Geopark de Hondsrug brengt u naar de meest bijzongeleden ijs en smeltwater het Hondsruggebied dere plekken. Ga mee op expeditie en ontdek het Drenthe Hondsruggebied. Er is een Expeditie Veen, een kneedden en boetseerden tot heuvelruggen en Expeditie IJstijden en een Expeditie Prehistorie. beekdalen. Hoe duizenden jaren geleden expedities zijn invoor voorbereiding, de eerste mensen deze kant op5 km kwamen. Dit project is mede mogelijk gemaaktNieuwe door de Europese Unie, Europees Fonds Regionale Ontwikkeling,onder 0 0,2 Rolderrug Het Hondsruggebied We vinden Rolderrug Stichting en het Samenwerkingsverband Noord-Nederland, koers noord natuur, water, kunst, sporen van strijd. het verhaal van Oost-Drenthe het ministerie van eli, de Mondriaan andere: zo uniek dat het Hondsruggebied een Hondsrug Water Geopark moet worden. Voor elke expeditie is er een handzaam boekje Borger boordevol verhalen, routes en prachtige foto’s. Hondsrug Een Geopark is de internationale erkenning van een Ze kosten € 3,95 en zijn te koop bij de deelnemers, unieke geologische geschiedenis. In het bij de veertig Tourist Info punten en VVV-kantoren in jaar 2000 namen vier Europese regio’s het initiatief Drenthe en via www.touristinfodrenthe.nl voor de Geoparken. Op dit moment zijn er al zo’n vijftig Barger-Compascuum in Europa en enkele tientallen elders in de wereld. Expeditiepoorten IJstijden en Prehistorie Het Geopark-netwerk staat onder toezicht van Unesco. Begin uw expeditie in het Hunebedcentrum in Borger bij de speciale expositie over ijstijden en prehistorie. De expositie is toegankelijk tijdens de openingsuren Officiële status van het Hunebedcentrum. Wie een kaartje voor het In Drenthe willen we dat het Hondsruggebied het Hunebedcentrum koopt, kan de Geopark-expositie eerste Nederlandse Geopark wordt. Gemeenten, App Geoapark-routes over ijstijden en prehistorie gratis bezoeken. provincie, de toeristische sector, ondernemers, musea Gebruik uw smartphone om Hunebedcentrum, Bronnegerstraat 12, Borger en allerlei andere organisaties werken nauw samen in de expedities van Geopark de (0599) 236374 www.hunebedcentrum.nl Hondsrug te volgen. Ga naar Geopark de Hondsrug. De aanmelding gaat binnenkort de deur uit. We hopen dat de officiële status in het www.annodrenthe.nu najaar van 2013 een feit zal zijn. om de app te downloaden. Expeditiepoort Veen De Geopark-routes vindt u op Het Veenpark bij Barger-Compascuum is de mooiste plek om met het verhaal van het turfland langs de ons speciale kanaal op Anno Vertrouwen in de toekomst Hondsrug kennis te maken. Speciaal voor bezoekers van Drenthe. We denken dat een erkenning als Geopark heel erg het Geopark heeft het museum de expositie Veen belangrijk is voor het Hondsruggebied. Elders in andere ingericht. U ziet er hoe de mensen hier in Drenthe regio’s zie je al hoeveel een Geopark voor een streek vroeger in het veen woonden en werkten. De expositie betekenen kan. Voor het toerisme en de regionale is gratis toegankelijk. economie bijvoorbeeld, maar eigenlijk voor iedereen Veenpark, Berkenrode 4, Barger-Compascuum die er woont. Dat je woont in een streek waar je trots (0591) 32 44 44 www.veenpark.nl op kunt zijn! Net als in de andere Geoparken zal ook Geopark de Hondsrug Geopark de Hondsrug hier inspiratie opleveren om Bronnegerstraat 12 samen de toekomst met vertrouwen tegemoet te gaan! www.geoparkdehondsrug.nl 9531 TG Borger www.geoparkdehondsrug.eu

Kĳk t e n

VORMGEVING ARJEN SNIJDER HNC

Diverse uitgaven Geopark de Hondsrug

Dit project is mede mogelijk gemaakt door de Europese Unie, Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling, Recreatieschap Drenthe, het ministerie van eli, de Mondriaan Stichting en het Samenwerkingsverband Noord-Nederland, koers noord

Bordje Hotspot Bij de Hotspots komen borden in de Geopark stijl. Waar al borden zijn, wordt met een extra bordje aangegeven dat het om een Geopark Hotspot gaat. In het Geopark gebied staan circa 80 borden bij toeristisch waardevolle objecten. Omdat deze objecten ook de Hotspots zijn van de expedities IJstijden en Prehistorie, worden deze borden door het Recreatieschap vervangen door in totaal 50 bordjes in de Geopark huisstijl.


Bordje Partner De partners van het Geopark kunnen een bord aan de muur krijgen. De criteria voor partnerschap zullen nog worden uitgewerkt. Daarnaast worden er veel activiteiten georganiseerd voor de bewoners en het algemene publiek. Om bekendheid te geven aan de faciliteiten en evenementen is een communicatiestrategie ontwikkeld. In de hoofdstukken D.5 en D.6 wordt hier nader op ingegaan.

D Economische activiteit en businessplan d.3 Analyse van de geotoeristische potentie

H

et Hondsruggebied is al lang een belangrijke toeristische trekpleister (zie ook D.1). Het gebied is goed ontsloten door fietspaden, wandelpaden, ruiterroutes en de overige infrastructuur (zie ook D.2). Maar een goede toeristische infrastructuur is niet langer voldoende om toeristen te blijven trekken. De unieke kwaliteiten moeten beter in de etalage worden gezet. Het Hondsruggebied wordt neergezet als een sterk onderscheidend gebied met een eigen dynamiek en met internationale aantrekkingskracht. Het verkrijgen van de status European Geopark kan daaraan bijdragen. De Geopark-organisatie wil de thema’s van het Hondsruggebied op het terrein van geologie, cultuurarcheologie en natuur op een aantrekkelijke manier toegankelijk te maken voor bewoners en toeristen. De producten, gebiedsbranding en promotie leggen daarbij een relatie tussen de identiteit van het gebied en bestaande voorzieningen. Het Geopark de Hondsrug kiest er voor om de productontwikkeling, promotie en marketing te richten op de volgende interessegroepen: • Cultuurhistorisch geïnteresseerden. • Geïnteresseerden in geologie / ijstijden. • Mensen met interesse voor natuur en landschap. • De lokale bevolking die geïnteresseerd is in de archeologie van het eigen woongebied. Zijn zijn tevens de ambassadeurs van het Geopark de Hondsrug. • Mensen die graag actief bezig zijn in een bijzonder landschap: wandelen en fietsen met een thema. • Mensen die een keer het bijzondere van Drenthe (het andere Drenthe) willen ervaren.

het gebied. Gestreefd wordt naar 100 partners uit het bedrijfsleven in 2014. • Er zijn 10 expedities gerealiseerd en zij beschik- ken over een expeditie poort. Elke expeditie heeft minimaal een fietsen een wandelroute in de App van Annodrenthe.nu. • Er is een voortdurende inzet om de bestaande producten te verbeteren. • Er is een structurele samenwerking met het bedrijfsleven. Er wordt naar gestreefd dat zij voor 50% bijdragen aan het activiteiten budget. • Er is een database met onderwijs materiaal over het gebied die gevuld wordt door de partners. • De Hondsrug academie heeft een divers aanbod van cursussen en lezingen waar veel mensen gebruik van maken en wat bijdraagt aan het creëren van ambassadeurs. Minimaal 15 avonden per jaar worden georganiseerd. • De Branding van de Hondsrug leidt tot een betere naamsbekendheid. Er wordt gestreefd naar een stijging van het aantal bezoekers met 5%. • Bewoners hebben een grotere waardering voor hun gebied en dragen dit uit naar bezoekers. Het Geopark streeft ernaar 10.000 mensen te bereiken via de social media. • De naamsbekendheid van de Hondsrug is sterk vergroot, bewoners hebben een grotere waardering voor het gebied en het bezoekersaantal stijgt. In hoofdstuk D.1 is aangegeven tot welke toename in bestedingen en werkgelegenheid de activiteiten van het Geopark zullen leiden.

Ambitie 2016

De ambitie is om in 2016 een actief lid te zijn van het Europees Geopark Netwerk (EGN) met partners die meewerken aan de producten en bijdragen aan de uitstraling van het gebied. Dit betekent: • Deelnemen aan de netwerk-bijeenkomsten van het EGN en participeren in gezamenlijke projecten. Proberen een leidende rol te spelen in de groep Geoparken waar de ijstijden een belangrijke rol spelen. Een Nederlands netwerk van geologisch kenmerkende gebieden is gestart. • De netwerk-organisatie van de Hondsrug heeft een stevig fundament. De partners van het Geopark werken mee aan de producten en activiteiten en dragen bij aan de uitstraling van Geopark de Hondsrug | 39

D Economische activiteit en businessplan d.4 Overzicht en beleid van de duurzame ontwikkeling van geo-toerisme en economie, geo-educatie, geo-erfgoed

H

et Geopark de Hondsrug gaat bijdragen aan een duurzame economische ontwikkeling van het Hondsruggebied. Bescherming en benutting van het natuurlijk, cultureel en geologisch erfgoed dragen daar aan bij. Speerpunten zijn toerisme , landschap, natuur, duurzame energie en landbouw. Erkenning van het gebied de Hondsrug als eerste Nederlandse Europees Geopark zal in hoge mate bijdragen aan deze ontwikkeling.

gekregen. In het Hunebedcentrum staat een vaste expositie waar het verhaal over het ontstaan van het Hondsruggebied beeldend wordt verteld. Daarnaast zijn er 20 hotspots in het gebied waar de bezoeker de ontstaansgeschiedenis van het gebied kan ervaren. Deze plaatsen worden voorzien van een informatief bord. Maar ook via een App op de smartphone kan de bezoeker informatie krijgen over de geosite die hij bezoekt.

Geo-toerisme en economie

Geo-erfgoed

In het totaalaanbod van Geopark de Hondsrug wordt gestuurd op avontuurlijke ervaringen in een interessant landschap. Er is gekozen voor de titel: Geopark de Hondsrug, Van alle tijden… De thema’s ‘verleden, heden en toekomst’ verwijzen naar wat was, wat is en wat zal zijn: een oeroud gebied, dat anno nu op een duurzame wijze wordt ontsloten voor de toekomst. Het is een uniek geologisch gebied met bijzondere cultuurhistorie, dat ontsloten wordt met inzet van innovatieve communicatie zoals augmented reality, social media en via Expedities. De opgave is om verbeelding te creëren rondom de geologische geschiedenis en vele cultuurhistorische authentieke verhalen die op de Hondsrug voor het oprapen liggen. Het imago van Drenthe van rust en ruimte wordt als springplank gebruikt voor een onderscheidend imago. De bestaande beelden van rust en ruimte worden gecombineerd met spannende, aan het Geopark gelieerde beelden. Zo ontstaat een nieuw beeld dat wordt ingevuld door alle spannende activiteiten die in de Expedities worden aangeboden. Expedities en hotspots (zie D.2) door het gebied bieden bezoekers de kans verschillende verhalen te leren kennen. Door het jaar heen zijn er evenementen, cursussen, tentoonstellingen, lezingen voor bewoners en bezoeker. Er is educatief en onderwijs materiaal beschikbaar (zie D.5). Het Hunebedmuseum is hiervan een goed voorbeeld. Het museum trekt jaarlijks zo’n 100.000 bezoekers afkomstig uit heel Nederland.

Het geo-erfgoed in het gebied heeft over het algemeen een goede bescherming (zie C. 1 en C.2). Door de betekenis van dit erfgoed te benadrukken, is het makkelijker deze bescherming duurzaam te bieden. De behoefte aan wetenschappelijk onderzoek om nog meer te weten te komen over de ontstaansgeschiedenis van het gebied en haar bewoners door de eeuwen heen, is groot. Dit zal de komende jaren tot vernieuwde wetenschappelijke aandacht voor het gebied leiden. De verwachting is dat met de erkenning als Geopark er een blijvende aandacht voor het belang van het behoud en bescherming van het Geo-erfgoed zal zijn.

Geo-educatie

De Hondsrugacademie is opgericht om bewoners, ondernemers en bezoekers de mogelijkheid te bieden veel te weten te komen over het gebied. Er worden cursussen georganiseerd (zie D.5 en D.6). In het Geopark de Hondsrug is de geologie de belangrijkste verhaallijn. Dit verhaal wordt verteld in de Expeditie IJstijden. Deze expeditie heeft inmiddels vorm 40 | Geopark de Hondsrug

D Economische activiteit en businessplan d.5 Beleid en voorbeelden van gemeenschaps empowerment

O

m het Geopark de Hondsrug een duurzame plek in de samenleving te geven en een rol te kunnen spelen in de economische ontwikkeling, is betrokkenheid van de lokale gemeenschap belangrijk. Het projectbureau informeert en betrekt de gemeenschap actief bij het Geopark. Het projectbureau verzorgt met een roadshow presentaties en bezoeken in het gebied.

De Hondsrugacademie is opgericht om de kennis van de bevolking over de unieke geologie van het gebied te vergroten. De academie biedt onderwijsprojecten, cursussen voor de eigen bevolking en leidt bewoners op tot gidsen. Cursussen voor bewoners

Bewoners weten dat ze op de Hondsrug wonen, maar verder is hun kennis over het gebied over het algemeen klein. Wel is er een zekere onderlinge verbondenheid. Cursussen voor bewoners over hun eigen omgeving en ondergrond, kunnen deze verbondenheid versterken en bijdragen aan het uitdragen ervan. Er worden jaarlijks drie verschillende cursussen aangeboden over: • geologie en zwerfstenen. • aardkundige en menselijke geschiedenis van de Hondsrug. • archeologie op de Hondsrug. De cursussen worden afgesloten met een gebiedsexcursie. Sinds 2011 zijn er acht cursussen gegeven met in totaal 300 deelnemers. Dit concept is buitengewoon succesvol. Er zijn inmiddels drie seizoenen zwerfsteencursussen gegeven. Hieruit is een Stichting Vrienden van de Keientuin ontstaan, een groep vrijwilligers die onderhoud aan de keientuin verricht en regelmatig activiteiten organiseert.

gen Coevorden, hunebeddenexcursie rondom Borger of Emmen, ijstijdwandeling Weerdinge, archeologische wandeling in het Kniphorstbos en in het Sleenerzand, schilderstocht door Zweeloo, houtvesterstocht in de bosgebieden van Staatsbosbeheer, etc. Onderwijs

De verhalenlijnen, de expedities, de hotspots bieden legio toepassingsmogelijkheden voor educatieve doeleinden. Er is een database ontwikkeld met digitaal lesmateriaal per verhaallijn. PABO studenten van Stenden Hogeschool ontwikkelen lespakketten voor het basis onderwijs. Scholieren en studenten van het Alpha College, Stenden Hogeschool en Hanzehogeschool spelen de komende jaren een rol in de productontwikkeling van het Geopark en leggen daarmee de basis voor actieve betrokkenheid en profilering van het gebied.

Kasteel Coevorden

Gidsen project

Veel Hondsrug bewoners interesseren zich voor onderwerpen als geologie, cultuurhistorie, dorpsgeschiedenis, natuur, landschap, boerderijen, schilders enz. Onder deze geïnteresseerden worden gidsen geworven. De potentiele gidsen krijgen een gidsencursus. In een via internet te raadplegen database staan de gidsen geregistreerd. Ondernemers kunnen met behulp van deze database gasten op maat gesneden begeleide excursies aanbieden. Er hebben zich inmiddels 15 gidsen laten registreren met uiteenlopende interesses, zoals stadswandelinGeopark de Hondsrug | 41

D Economische activiteit en businessplan d.6 Beleid en voorbeelden van bewustwording algemeen publiek en belanghebbenden

Algemeen publiek

De voor het Geopark belangrijke groepen zijn mensen die geïnteresseerd zijn in cultuurhistorie, geologie en ijstijden , natuur en landschap, de historie van de eigen omgeving, wandelen en fietsen, Drenthe. De communicatie strategie wordt per interessegroep uitgerold. Het gaat hierbij om toeristen en de eigen bevolking met speciale aandacht voor het onderwijs. Het projectbureau gebruikt een groot scala aan communicatiemiddelen, zoals twee websites lesmaterialen, brochures, exposities en apps (voor op de smartphone), logo’s, Drenthe magazine Facebook, YouTube, Layar-technieken, films, boeken, folders, routes, infopanelen, Twitter, vlaggen, fotodatabase, Google Earth, In de promotie-uitingen wordt steeds ingegaan op de kernwaarden van de Hondsrug, het DNA van het gebied. De pers en de regionale TV worden actief benaderd om het Geopark i.o. onder de aandacht te brengen. Het verplaatsten van grote keien, de opening van de expeditiepoorten, en artikelen over ijstijden en veen halen regelmatig de krant. Bijlage 8 beschrijft de communicatiestrategie en bevat voorbeelden van promotiemateriaal.

Het projectbureau organiseert activiteiten, exposities en andere producten om het algemeen publiek in aanraking te brengen met het Geopark. Voorbeelden daarvan zijn de expositie Vuursteen, het staal van de oudheid, de schapentrektocht over de Hondsrug en Levende Geschiedenis activiteiten (zie ook bijlage 21). Ondernemers, organisaties en overheden

De betrokkenheid van belanghebbenden komt tot uiting in de organisatie van het Geopark met een breed samengestelde Raad van Toezicht en een klankbordgroep (zie hoofdstuk A.3). Brede participatie van ondernemers, organisaties en overheden is nodig voor de toeristische productontwikkeling en activiteiten. Daarvoor is een goede samenwerking tussen musea, terreinbeheerders, lokale overheden,vrijwilligersorganisaties, onderwijsinstellingen, ondernemers en de Geoparkorganisatie van belang. Ruim 150 ondernemers, lokale bestuurders, erfgoed- en natuurorganisaties toeristische organisaties en onderwijsinstituten bezochten voorjaar 2012 het eerste jaarlijkse Geopark de Hondsrug congres. Hier werd de start gegeven van de gezamenlijke invulling van de verantwoordelijkheid voor het welslagen van het Geopark. Daar hebben 22 van deze partijen zich als partner aan het Geopark verbonden. Zij zijn zich bewust van het gebiedsverhaal en maken gebruik van de expedities bij de ontwikkeling van arrangementen en in hun bedrijfsvoering.


Ambassadeurs

Ondernemers kunnen als gastheer informatie over geologie, landschap, natuur, en cultuurhistorie van het gebied onder de aandacht van bezoekers brengen. Ondernemers moeten deze kennis dan wel hebben en de doelstellingen van het Geopark de Hondsrug kennen. Daarom wordt er een cursus aangeboden met als titel ’Ambassadeurs van het Landschap’’ voor medewerkers van bedrijven die gericht zijn op bezoekers van het gebied. Naast de opleiding tot Ambassadeur ontstaat er door de cursus een netwerk van ondernemers die samen activiteiten en producten ontwikkelen. Samenwerking in de regio

Het Geopark werkt samen met de Archeologie Werkgroep Nederland (AWN). Zij hebben meer dan 1500 leden. Ook wordt intensief samengewerkt met de Nederlandse Geologische Vereniging (NGV), zij hebben 1250 leden. Gezamenlijk worden activiteitenprogramma’s ontwikkeld. Daarnaast is er in Drenthe een Amateur Geologische Vereniging (GEA) met 80 leden. Meerdere leden hebben intussen een rol in het Geopark.

Staatsbosbeheer en Stichting het Drentse Landschap zijn onderdeel van de projectgroep en stuurgroep en spelen daarbij een belangrijke rol in de uitvoering van het Geopark. In de expeditie Natuur zorgen beide organisaties voor een jaarrond activiteitenprogramma. Vrijwilligers en professionals voeren dit programma gezamenlijk uit. Er zijn diverse lokale historische verenigingen actief. Een aantal leden van deze verenigingen gaan een rol spelen in het gidsenprogramma. Kennisinstituten

Onderwijsinstellingen zoals de Stenden University, het Alfa College en de Hanzehogeschool verbinden zich in een samenwerkingsovereenkomst voor de langere termijn aan het Geopark. Kennisinstituten als TNO en de Rijksuniversiteit Groningen zijn betrokken bij de kennisontwikkeling en verspreiding daarvan op wetenschappelijk niveau.

E Belang en motivatie toetreding EGN/GGN

D

e Hondsrug is een gebied met internationale geologische, cultuurhistorische en archeologische kwaliteiten, dat van oudsher veel toeristen trekt. Om de kwaliteiten van het gebied duurzaam in stand te houden en ook het toerisme als economische drager te kunnen behouden, moet er blijvend in worden geïnvesteerd. De overheden en aangesloten organisaties in het Hondsrug gebied verwachten dat hun ambities van duurzame gebiedsontwikkeling binnen het Europees Geopark Netwerk gerealiseerd kunnen worden en belangrijke meerwaarde op allerlei terreinen zal opleveren.

Deelname aan het European Geopark Network zet Nederland en de Hondsrug internationaal op de kaart. Drenthe heeft internationaal gezien een uniek aardkundig en cultuurhistorisch erfgoed, waarbij met name de hunebedden en esdorpen bezoekers trekken. Voor de Hondsrug is er relatief weinig aandacht en zijn er weinig specifieke producten. Het Geopark is een vernieuwende en interessante aanvulling op het bestaande aanbod en biedt de mogelijkheid voor de Hondsrug zich te onderscheiden. Het Geopark kan ingezet worden om de bezoekersaantallen te laten toenemen en zo bij te dragen aan de duurzame leefbaarheid van dit deel van Drenthe. De Geoparkstatus zal de regio aantrekkelijk maken binnen de internationale (niche) markt van geologisch toerisme.

Toeristisch-recreatieve meerwaarde

De erkenning van de Hondsrug als eerste Geopark in Nederland zal een enorme stimulans zijn voor de toeristische productontwikkeling en promotie vanuit de unieke geologie en cultuurhistorie van het gebied.

Meerwaarde voor het erfgoed

Zowel de producten en activiteiten die worden ontwikkeld als de erkenning van het gebied als Europees Geopark zal het gevoel van eigenwaarde, authenticiGeopark de Hondsrug | 43

teit, identiteit en trots op het erfgoed vergroten. Ook ontstaat er meer kennis over het erfgoed en de waarde ervan. Dit zal er toe leiden dat men zich meer bewust wordt van de intrinsieke meerwaarde van het erfgoed en de meerwaarde voor recreatie en toerisme en gebiedspromotie. Dit zal bijdragen aan een betere bescherming van het erfgoed.

Geopark is daarmee een aanjager voor het ontwikkelen van een gezamenlijke strategie voor het gebied. Het Geopark maakt het mogelijk om als overkoepelende organisatie gezamenlijk en met zeggingskracht op te treden richting Rijk en Europa als het gaat om behoud, ontwikkeling en promotie van de aardkundige waarden en de financiering daarvan.

Meerwaarde voor marketing en promotie

Meerwaarde voor het EGN

Gebieden met bijzonder aardkundig en cultureel erfgoed en een goede toeristisch-recreatieve structuur, kunnen in aanmerking komen voor de aanwijzing tot Europees Geopark. Daarmee onderstreept de aanwijzing als Europees Geopark de grote kwaliteit èn de uniciteit van het gebied. Het label van Europees Geopark is daarmee onderscheidend ten opzichte van andere gebieden, zoals natuurparken. Recreatieondernemers, agrariërs maar ook andere bedrijven kunnen nieuwe product- markt-combinaties ontwikkelen onder de vlag van het Geopark

Het Geopark de Hondsrug heeft een aantal unieke kenmerken, die in andere Geoparken niet op die manier zijn te beleven. Geopark de Hondsrug ligt als een van de weinige Geoparken in het sedimentaire Noordzee bekken aan de rand van de ijsuitbreiding in het Saalien. Het Geopark vertelt het verhaal van de Saale- ijstijd en de geologische en menselijke ontwikkeling daarna. Het unieke van dit landschap is de uitzonderlijk rechte lijnen van de Hondsrug en de drie parallelle ruggen. Nergens anders in Europa is een dergelijke grootschalige lineaire landschapsvorm te vinden. Het is de enige ongestoorde glaciale Saale afzetting in heel Europa. In Noord-Amerika zijn vergelijkbare lineaire glaciale afzettingen, die bekend staan als megaflutes. De combinatie van deze Saalien structuur met fenomenen uit het Weichselien en het Holoceen kon nergens anders tot ontwikkeling komen. Ook de bewoningsgeschiedenis en de beleving hiervan is uniek: het gebied kent vele zichtbare prehistorische en middeleeuwse relicten, gerelateerd aan de geologische geschiedenis en structuren. Uniek is ook de beleving van het verhaal van de hoogveenvorming en de ontginning daarvan.

Internationaal netwerk

Met de erkenning als European Geopark krijgt Geopark de Hondsrug toegang tot een groot internationaal netwerk. Dit biedt ruimte voor kennisuitwisseling en ontwikkeling op het gebied van beheer van aardkundige waarden, promotionele methoden, productontwikkeling, geotoerisme. Door de internationale samenwerking zal het makkelijker zijn om voor Europese subsidies in aanmerking te komen. Educatieve meerwaarde

In het gebied van de Hondsrug zijn veel zichtbare en onzichtbare aardkundige waarden, die zich goed lenen om de ontstaansgeschiedenis van het gebied te laten zien. Het is relatief eenvoudig om deze waarden te gebruiken voor educatieve doeleinden voor verschillende doelgroepen, van jong tot oud. Naast deze doelgroep kan het Geopark aansporen tot meer wetenschappelijke kennisontwikkeling over de geologie (en daarmee het ontstaan) van de Hondsrug. De erkenning als Europees Geopark Netwerk zal hier zeker aan bijdragen. Meerwaarde voor samenwerking in het Geopark Netwerk

Publieke en private partijen werken al langere tijd samen om de waarden van de Hondsrug te beschermen en zichtbaar te maken. De erkenning als Europees Geopark zal werken als een paraplu, waaronder bestaande en nieuwe initiatieven gebundeld worden en met een gezamenlijke focus kunnen optreden. Dit vergroot de kracht van individuele initiatieven. Het


Bronnen Literatuur • Bakker, H. de & Schelling, J., (1966). Systeem van bodemclassificatie voor Nederland, Pudoc, Wageningen • Bennet, M.M. & Glasser, N.F. (2010). Glacial Geology: Ice Sheets and Landforms, 2nd Edition, Oxford: Berendsen, H . J . A . , 2005: Landschappelijk Nederland, Inleiding in de geologie en de geomorfologie, Koninklijke Van Gorcum, Assen. • Berendsen, H . J . A . , 2005: De vorming van het land, Inleiding in de geologie en de geomorfologie • Berg, van der, M.W. & Beets, D. (1987). Saalian glacial deposits and morphology in The Netherlands, pp. 235-251, In: J.J.M. van der Meer (ed)., INQUA Symposium on the Genesis and Lithology of glacial deposits. – Amsterdam, 1986. • Bosch, J.H.A. (1990). Toelichting bij de Geologische Kaart van Nederland 1:50.000, blad Assen Oost/West (12O.12W). Rijks Geologische Dienst, Haarlem • Bregman, E.P.H. De Drentse bodem anders bekeken; in: Het Drentse Landschap, 2009, nr 63. • Bregman, E.P.H. en Koomen, A., Opzet inhoudsopgave toelichting nieuwe geomorfologische kaart Drenthe, 2010. • Bregman, E.P.H., (in prep). Highlights of glacial studies in Northern Europe in the last decades. Review and lessons for research in the Netherlands and Northern Europe. (In prep) • Bregman, E.P.H., (in prep). Reconstruction of the Saalian glaciation in Drenthe, the Netherlands: landscapeforming processes and implications of Saalian glaciers on actual (eco-) hydrological processes. (in prep) • Centraal Bureau voor de Statistiek, Bodemgebruik 2008, 2010 • Clark, C.D. & Stokes, C.R. (2005). Palaeo-ice stream Landsystem. in Evans, D.J.A. ed. of Glacial Landsystems, Hodder Arnold, ISBN – 13: 9780340806661, pp. 204 – 22 • Duin, E.J.T., Doornenbal, J.C., Rijkers, R.H.B., Verbeek, J.W. & Wong, Th.E, (1985). Subsurface structure of the Netherlands – results of recent onshore and offshore mapping, Netherlands Journal of Geosciences – Geologie en Mijnbouw 85 – 4 , pp. 245 – 276 • Elerie, J.N.H, Jager, S.W en Spek, Th. , Landschapsgeschiedenis van De Strubben/Kniphorstbos. Archeologische en historischecologische studies van een natuurgebied op de Hondsrug. Regio- en landschapsstudies 1 (Groningen 1993). • Foorthuis, W.R. en Brood, P. (red).,

Drenthe, gids voor cultuur en landschap (Bedum 2002) • Gans, W. de en Cleveringa, P., ‘Het Ballooërveld’, Grondboor en Hamer 40/5 (1986) 137-150; • Gemeente Emmen, Ruimtelijke waardenkaart (2011) • Giffen, A.E. van, ‘Het Ballooër Veld, ndl. van Balloo, gem. Rolde’, NDV 53 (1935) 1-50. • Helmig, F. (et al). Van Rottum tot Reest: natuurgebieden in Groningen en Drenthe (1999). Staatsbosbeheer, Regio Groningen-Drenthe. • Huisman, H. (Unpublished). Waarnemingen aan het Hondsrugsysteem in de provincies Drenthe en Groningen. Website: www. kijkeensomlaag.nl • Koopman, G., Van eigen Bodem. Sporen van de tijd in de bodem van Noord-Nederland, 2008 • Mars, A. De archeologische waarden van pingoruïnes, dobben en veentjes, 2000; Vakblad Natuurbeheer, nr. 7 • Mulder, F.J. de (et al); 2003. De Ondergrond van Nederland; NITG-TNO. • Pierik, H-J, Bregman, E.P.H., Cohen, K.M., (2010). An integrated approach to reconstruct the Saalian glaciation in the Netherlands and NW Germany. UU – in-house paper. • Pierik, H-J, Bregman, E.P.H. & Cohen, K.M.,(in prep) A new glacial model for the Netherlands and NW Germany, pattern, process and present significance. • Plant, J.A., Whittaker, A., Demetriades, A., De Vivo, B., Lexa, J. (2005). The geological and tectonic framework of Europe. ln: The Geochemical atlas of Europe – part one., Geological Survey of Finland, 2005, Pages: 23-43 • Provincie Drenthe, Bevolkingsprognose XVIII, 2012 • Provincie Drenthe, Cultuurhistorisch Kompas, 2009 • Provincie Drenthe, Drenthe in cijfers, 2011 • Provincie Drenthe, Vrijetijdseconomie, feiten en cijfers, 2012 • Provincie Drenthe, wAardevol – Beleidsnotitie aardkundige waarden, 2010. • Rappol, M., (red)., In de bodem van Drenthe, geologische gids met excursies, 1992. • Rappol, M. (1984). Till in southeast Drente and the origin of the Hondsrug-complex, The Netherlands. Eiszeitalter und Gegenwart 34; pp. 7-27, 12 fig. • Rappol, M. (1987). Saalian till in the Netherlands: a review, pp.321 , In: J.J.M. van der Meer (ed)., INQUA Symposium on the Genesis and Lithology of glacial deposits. – Amsterdam, 1986. Balkema,

Rotterdam, Boston, pp. 1-270; ISBN 90-6191-731-X. • Sanden, W.A.B. van der, Het meisje van Yde. 1994. • Sanden, W.A.B. van der, Vereeuwigd in het veen; de verhalen van de Noordwest-Europse veenlijken. 1996 • Sanden, W.A.B. van der, Het tempeltje van Barger-Oosterveld, NDV 117 (2000) • Spek, T. , Het Drentse esdorpenlandschap, 2004. Een historisch-geografische studie. Matrijs, Utrecht • Spek, T. , Drenthe in de Prehistorie: Landschapsontwikkeling en locatiekeuze, 2010; in: RUG, Cursus Cultuurlandschappen van Noord-Nederland , opbouw en ontstaansgeschiedenis van de cultuurlandschappen van Groningen, Friesland en Drenthe. • Toerdata Noord, Toerisme in Cijfers 2011 • Verbers, A.L.L.M.; 2011 Geosites in het Hondsruggebied • Wee, M.W. Ter (1979). Toelichtingen bij de geologische kaart van Nederland 1:50.000, Blad Emmen West (17W) en Blad Emmen Oost (17O). 218 p, 62 Fig.,18 bijl.; Haarlem (Rijks Geologische Dienst Websites: • http://www.ahn.nl • http://www.aardkunde.nl • http://www.archined.nl/recensies/2011/november/veertig-jaar-brokencirclespiral-hill-in-emmen/ • http://www.dinoloket.nl/nl/about/modellen/regis.html • http://www.drentscheaa.nl/documents/gebiedskenmerken.xml?lang=nl • http://www.drentslandschap.nl • http://www.encyclopediedrenthe.nl/ • http://www.geologievannederland.nl • http://www.hetveenland.nl/bargerveen.html • http://www.kijkeensomlaag.nl • http://www.knmi.nl/klimatologie/ • http://www.staatsbosbeheer.nl/Natuurgebieden/Hondsrug/ • http://nl.wikipedia.org/wiki/Hondsrug/ Databestanden • Aardkundige locaties Drenthe; Bureau G&L • Hunebedden; Provincie Drenthe • Essen; Provincie Drenthe • Aardkundig waardevolle gebieden; Provincie Drenthe • Geomorfologische kaart van Drenthe (Alterra) • Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN), (Rijkswaterstaat) • Regionaal Geohydrologisch Informatie Systeem (REGIS) II


Geopark de Hondsrug Van alle tijden

Recommend Documents