geheel vrij willig werken aan burgerparticipatie 125 jaar koninklijke nederlandsche heidemaatschappij

heel willig vrij ge

werken aan burgerparticipatie

125 jaar koninklijke nederlandsche heidemaatschappij

geheel vrijwillig koninklijke nederlandsche heidemaatschappij 125 jaar burgerparticipatie

Hare Majesteit de Koningin der Nederlanden, beschermvrouwe van de vereniging Koninklijke Nederlandsche Heidemaatschappij.

2

KNHM

3

inhoud

mensen activiteiten 46

6 8

voorwoord door frank van bussel visie door voorzitter clemens cornielje

wat is KNHM? 14 missie KNHM 16 KNHM in cijfers 18 programma's 20 wist je dat... 22 actuele thema's

verleden 26 30 36 40

4

KNHM

125 jaar burgerparticipatie uit het archief hans van dord: ‘de rode draad: praktisch idealisme’ jan hendrikx: ‘de samenleving is maakbaarder dan je denkt’

wie zijn KNHM?

66 waar KNHM actief is 68 impact van KNHM 84 diensten KNHM 86 het geheim van… 96 kennisverspreiding

100 102 106 112 116 122 126

toekomst

maatschappelijke ontwikkelingen neil mcarthur: ‘maatschappelijk betrokken op wereldniveau’ gert van dijk: ‘organisaties, doen jullie nog wat jullie ons hadden beloofd?’ paul schnabel: ‘een beroep op de burger’ josien pieterse: ‘wij zijn de maatschappij’ marjan minnesma: ‘een duurzame revolutie’ pieter winsemius: ‘bruggenbouwers hebben we nodig

132 colofon inhoud

5

‘wij zijn allemaal burger’ Wat de meeste burgers willen, is fijn wonen in hun wijk of dorp. Soms kan het beter. Denk aan een nieuw dorpshuis, een gezamenlijke stadstuin of een streekmuseum. Je kunt de gemeente aankijken of je kunt het zelf oppakken. Het zelf oppakken van initiatieven levert veel op. Het brengt mensen dichter bij elkaar, het zorgt voor de beste oplossing èn het zorgt voor blijvende betrokkenheid bij het resultaat. Als je zelf aan de slag gaat voor je wijk of dorp is dat niet altijd makkelijk. Het vraagt om creativiteit, draagvlak en financiering. KNHM begeleidt burgers hierbij. Dit doen we al 125 jaar. Om dat te vieren brengen we dit boek uit. Het is ons cadeau aan alle burgers die hun droom zelf hebben gerealiseerd en aan iedereen die daar een bijdrage aan heeft geleverd.

frank van bussel directeur KNHM 6

KNHM

voorwoord

7

de kracht van KNHM

Clemens Cornielje, voorzitter KNHM, over de relevantie van de vereniging in een energieke maatschappij. 8

KNHM

visie voorzitter

9

‘Burgers nemen beheer buurthuis over.’ ‘Energiecoöperatie wint aan populariteit.’ ‘Buurt knapt zelf de verlaten panden op.’ ‘Zwembad kan blijven bestaan dankzij inzet vrijwilligers.’

tijdloos

Met bovenstaande berichten over bijzondere burgerinitiatieven kan ik nog wel even doorgaan. Allemaal voorbeelden waar burgers samen met KNHM werken aan de verbetering van hun leefomgeving. Het laat zien dat KNHM ertoe doet en dat we in staat zijn burgers op weg te helpen met hun initiatief. Neem nu eens de wedstrijd Kern met Pit, waarmee we al sinds 1978 bewonersgroepen uitdagen om hun idee voor de leefomgeving binnen een jaar te realiseren. Wie dat, met advies van KNHM, voor elkaar krijgt, ontvangt het predicaat Kern met Pit en duizend euro. We zijn trots op deze wedstrijd. We hebben op deze manier door de jaren heen al een paar duizend bewonersgroepen geholpen om met hun eigen omgeving aan de slag te gaan. Elk jaar weer. Het is interessant om te bedenken hoeveel regeringen, gemeenteraden en provinciale besturen er in die tijd zijn geweest. Boeiend ook om te bedenken hoe onze maatschappij in al die jaren is veranderd. Het hoogtepunt van de verzorgingsstaat, de opkomst van het internet, de individualisering van de samenleving, de hoge werkloosheid van de jaren tachtig en nu ook weer de huidige economische crisis: KNHM heeft het allemaal overleefd. We zijn nooit overbodig geweest. In al die decennia hebben burgers zich actief ingezet voor hun eigen leefomgeving, onafhankelijk van de overheid. Gezamenlijke inzet voor de eigen buurt is tijdloos. KNHM zal dus nog lang blijven bestaan.

eigen initiatief

Sterker nog, de komende jaren zal het werk van KNHM alleen nog maar relevanter worden, denk ik. We gaan in Nederland naar een samenleving 10

KNHM

waar eigen initiatief en burgerparticipatie steeds belangrijker worden. Je ziet het op heel veel fronten. Het aantal vrijwilligers is in Nederland immers onverminderd hoog: de cijfers wijzen uit dat bijna de helft van de Nederlanders vrijwilligerswerk doet. Door het hoge opleidingsniveau van onze samenleving, is in elke buurt heel veel expertise aanwezig. Er hebben zich ook nog nooit zoveel mensen actief en kritisch bemoeid met het openbaar bestuur. De huidige crisis maakt nieuwe energie los en biedt daarmee kansen tot sociale innovaties. De overheid heeft nu eenmaal minder te besteden en dus is het goed als burgers dat gat zelf opvullen. En dan blijkt dat burgers en overheid er allebei achter komen dat ze best wat meer samen kunnen optrekken.

lokaal actief

Burgers willen zelf initiatief en verantwoordelijkheid nemen: of dat nu is door samen een tuin aan te leggen, een buurthuis te onderhouden of actief te zijn bij een muziekvereniging. Ze wachten dus niet meer af of de overheid of het bedrijfsleven iets voor ze kan betekenen, maar gaan zelf aan de slag. In een tijd van globalisering lijkt niets meer grijpbaar, lijkt alles ver weg, worden beslissingen ver weg genomen, maar met een burgerinitiatief neem je het heft in eigen hand! Burgers voelen dat ze er wel degelijk toe doen.

energie!

Op het moment dat de subsidie stopt, gaan mensen zelf aan de slag daar waar ze iets heel belangrijk vinden. Dan worden het ook echt gedragen plannen, gedragen projecten waar mensen zich echt zelf voor inzetten. De vele buurthuizen die steeds vaker door de mensen zelf worden gerund, zijn een mooi voorbeeld. Het worden buurtondernemingen. En het allermooiste is: altijd als ik weer ergens met mensen over hun projecten praat, blijkt er zoveel energie in de maatschappij te zitten. Mensen vinden het zonder uitzondering heel leuk om met hun project in hun eigen omgeving bezig te zijn. En zolang mensen dat belangrijk vinden, zal KNHM haar uiterste best doen om mensen daarin te ondersteunen. Omdat het ertoe doet. visie voorzitter

11

wat is KNHM?

missie

wat ons drijft

Mensen kunnen zelf hun leefomgeving veranderen en verbeteren. Actieve burgers brengen beweging in hun leefomgeving. Als zij omgeven worden door bevlogen professionals, dan worden hun ideeën en plannen sneller werkelijkheid. Dan kan er worden gepland, gebouwd, gewerkt, gedeeld en genoten. Als netwerk van professionals helpen wij actieve burgers bij het verbeteren van hun leefomgeving.

14

KNHM

wat is KNHM?

15

KNHM in cijfers

10

bestuursleden

170

medewerkers

professionals op vrijwillige basis

10.000

45

projecten per jaar waar KNHM en ARCADIS samen aan werken

12

provinciale afdelingen

1

1888 16

KNHM

vrienden van KNHM

voorzitter, een commissaris van de koningin

is het oprichtingsjaar

2,5

miljoen euro circa te besteden per jaar (afkomstig uit opbrengsten uit obligaties, spaargelden en aandelen in ARCADIS en andere bedrijven)

6

bewonersgroepen die jaarlijks mee doen aan de wedstrijd kern met pit

124 projecten waarin KNHM jaarlijks investeert vanuit KNHM participaties BV jaarlijkse bijeenkomsten, georganiseerd rondom een actueel thema

publicaties per jaar om opgedane kennis te delen wat is KNHM?

17

programma’s

KNHM participaties BV

onze diensten op een rij

artcadia

jongerenwedstrijd

kern met pit

bewonerswedstrijd

projectbegeleiding

18

KNHM

ARCADIS-KNHM MVO programma

kennis en inspiratie wat is KNHM?

19

wist je dat...

we onafhankelijk zijn?



onze professionals zich vrijwillig inzetten voor jouw project? we gemakkelijk kennis van ARCADISmedewerkers kunnen inzetten?

we geen fonds zijn, maar ons juist richten op het geven van advies? 20

KNHM

we vertegenwoordigd zijn in alle provincies?

er meer dan 170 professionals actief zijn voor KNHM?

we de begeleiding aanpassen aan jouw wens: van eenmalig advies tot intensieve samenwerking? wat is KNHM?

21

actuele thema’s waar we ons nu op richten

cultuurhistorie en landschap

lokale duurzame energie

vrijetijdseconomie leefbaarheid en bevolkingskrimp

stadslandbouw 22

KNHM

wat is KNHM?

23

verleden

25

125 jaar burgerparticipatie de ontwikkelaar van toen, de partner van nu

1916

Eerste ruilverkaveling op Ameland

1912 Start opleiding bosbouw en cultuurtechniek

1889

1921

Sickesz en Lovink

1903

Gedenksteen ter herinnering aan Helmich B. Blijdenstein, één van de oprichters van de Heidemaatschappij

1913

Opening hoofdkantoor ´De Basel´ in Arnhem

Uitgave vakblad Tijdschrift

1922 Pleidooi voorkoming van

werkloosheid door ontginning en werkverschaffing

1901

Verschuiving van nadruk bosbouw naar ontginning bouw- en grasland

1892

Eerste ossenploeg in Nederland

1924

1897

Eerste – door Heidemij voorbereide – ruilverkavelingswet van kracht

Start ontwikkeling en verbetering zoetwatervisserij

1921 Oprichting

1905 5 januari 1888 Oprichting Nederlandsche Heidemaatschappij

Oprichting hoofdafdeling Zoetwatervisserij

1913 25-jarig bestaan:

algemene ledenvergadering in Arnhem

hoofdafdeling Fruitteelt

1920 Oprichting

hoofdafdeling Ruilverkaveling

1921 De directie van de Onderlinge

Bossenverzekering Maatschappij wordt overgedragen aan de Heidemaatschappij

1905 26

KNHM

Introductie stoomploeg

verleden

27

2007 Ontwikkeling

nieuwe huisstijl

1982 Heidemij Beheer failliet.

1972 Scheiding activiteiten.

Nieuwe eigendomssituatie

Ideeël bij KNHM en commercieel Heidemij

1952 Statutenwijziging Werkzaamheden buitenland

1962 Oprichting

1988 KNHM ontvangt 30% van de aandelen Heidemij Holding

1978 Eerste leefbaarheidswedstrijd

Rekencentrum voor Administratie, Efficiency en Techniek (RAET)

1993 KNHM wordt foundation

Kern met Pit

1988 100-jarig bestaan: Koningin

Beatrix ontvangt milieuspelregels voor de volgende eeuw

2003

Kern met Pit gaat de grens over

2011 Vernieuwde aanpak

leefbaarheidswedstrijd Kern met Pit

1955 Aanschaf eerste

computer IBM-650. Na gemeente Parijs de tweede in Europa

1988 Heidemij Tijdschrift

t.b.v. 100-jarig bestaan

1963 75-jarig bestaan: Koningin Juliana verleent predicaat Koninklijk

2008

Focus op ondersteuning bewonersinitiatieven

2008

Oprichting Stichting Cultureel Erfgoed KNHMARCADIS

2012 Oprichting KNHM Participaties BV

2012 Introductie ARCADIS-

KNHM MVO Programma

2013 125-jarig bestaan 28

KNHM

verleden

29

uit het archief

1892 1905 1903 een aantal momenten uit de geschiedenis van KNHM uitgelicht

1892 Eerste ossenploeg in Nederland.

30

KNHM

1903 Cursisten opleiding bosbouw en cultuurtechniek op de stoep.

1905 Introductie van de stoomploeg.

1905 Oprichting van de hoofdafdeling Zoetwatervisserij.

verleden

31

1913 1913 Ledenvergadering.

32

KNHM

1913 Opening hoofdkantoor ‘De Basel’ in Arnhem.

1924 1922 1922 Ontginning in Emmerschans.

1924 Eerste – door Heidemij voorbereide – ruilverkavelingswet trad in werking.

verleden

33

1962 1962 Oprichting van het Rekencentrum voor Administratie, Efficiency en Techniek (RAET).

34

KNHM

1988

1978

1963 Voor het 75-jarig bestaan verleende koningin Juliana de Nederlandsche Heidemaatschappij het predicaat Koninklijk.

1978 Prijsuitreiking bewonerswedstrijd Kern met Pit door ere-voorzitter prins Claus.

1988 Tijdens de viering van het 100-jarig bestaan ontvangt koninigin Beatrix de milieu-spelregels voor de volgende eeuw.

verleden

35

‘de rode draad: praktisch idealisme’

In een jubileumboek mag de historie niet ontbreken. Wat was de rode draad, die één-en-een-kwart eeuw lang in voor- en tegenspoed zichtbaar is gebleven? Die rode draad heeft twee strengen, kenmerkend voor twee kanten van de Heidemij: enerzijds het ideële, anderzijds het praktische, van ‘de hand aan de ploeg’. En die is nog steeds aanwezig, zowel in KNHM als in ARCADIS. Hans van Dord, eens zowel Director Corporate Development bij ARCADIS als vicevoorzitter van KNHM, haalt herinneringen op. 36

KNHM

verleden

37

d

‘De aanleiding voor de oprichting van de vereniging in het laatste kwart van de negentiende eeuw, lag in een crisis in de Nederlandse landbouw. Stoomschepen brachten steeds meer goedkoop graan onze havens binnen en onze agrarische sector kon de concurrentie niet aan. De liberale regering weigerde in te grijpen – de sector moest zichzelf maar moderniseren. Door de Markenwet van 1886 kwamen veel eerder gemeenschappelijke landerijen, de zogenaamde marken, in handen van particulieren. In dat maatschappelijk kader werd op 5 januari 1888 de Nederlandsche Heidemaatschappij opgericht, naar het voorbeeld van het Deense Hedeselskabdet. Met als doelstelling het verhoogen van het voortbrengend vermogen van den Nederlandsche bodem.’ van idealist naar uitvoerder ‘Aanvankelijk gebeurde dat vooral door te adviseren rond de ontginning van woeste gronden, maar al snel werd ook begonnen met het uitvoeren van de gemaakte plannen – ook voor opdrachtgevers buiten het ledenbestand. Zo werd de ideële vereniging ook een grote commerciële uitvoerder. Tijdens de Grote Depressie werd de Heidemij bijvoorbeeld belast met de uitvoering van de zogenaamde

38

KNHM

Werkverschaffing. De tewerkgestelde arbeiders werden gehuisvest in werkkampen met een nogal strikt regime. Sommige critici betitelden de omstandigheden daar als onmenselijk – en dat was zeker waar toen diezelfde kampen in het begin van de oorlog bevolkt werden door joodse dwangarbeiders. In een eerder gedenkboek van de Heidemij, uit 1946, erkent de vereniging dan ook met terechte spijt: “De Heidemij is wellicht wel eens wat onbewogen geweest in jaren, toen meer bewogenheid ons volk ten goede zou zijn gekomen.”’ ‘Na de oorlog groeide het uitvoeringsapparaat allengs zo in omvang en dynamiek, dat steeds meer sprake leek te zijn van een tail that wags the dog, ‘de staart kwispelde met de hond’. Die ongemakkelijke verhouding moest er uiteindelijk, in 1972, wel toe leiden, dat werkorganisatie en vereniging van elkaar gescheiden werden.’ ‘De sinds 1963 Koninklijke Vereniging werd enig aandeelhouder van de structuurvennootschap N.V. Heidemaatschappij Beheer – die later ARCADIS zou gaan heten. De vereniging bleef zich conform de nieuwe statuten als vanouds inzetten voor de verbetering van het fysieke milieu, met als bijzondere

hans van dord Hans van Dord (1944) was tot 2008 Director Corporate Development van ARCADIS. Hij studeerde land- en watermanagement in Wageningen en werkte daarna voor de Nederlandse overheid. In 1985 kwam hij bij ARCADIS in dienst. Hij was van 2000 tot 2012 bestuurslid en werd in 2007 benoemd tot vicevoorzitter van de vereniging KNHM.

aandachtsvelden landinrichting, woonomgeving en bevordering van het milieubesef.’ een onverwacht faillisement ‘Tien jaar later ging de werkmaatschappij failliet. Tot verrassing van iedereen. Heidemij was inmiddels een instituut geworden en iets banaals als een faillissement was onvoorstelbaar. Uit het MiddenOosten kwam echter de oliecrisis, Zuid-Amerika viel bijna om onder haar schulden, Europa kende een onroerendgoedcrisis. De Heidemij had altijd sterk geleund op haar belangrijkste klanten, de lokale, regionale en nationale overheden; en die markt veranderde snel. Waren er voordien risicoloze Heidemij- (dan wel Grontmij-)gemeenten, ineens moest er strak aanbesteed worden. Meerwerk dat altijd haast automatisch betaald werd, leidde nu tot budgetoverschrijdingen en rode cijfers. De gezapige Vereniging nam intussen als eigenaar haar verantwoordelijkheid niet serieus genoeg. Waar het advieswerk lucratief bleef, ging het werkapparaat ten onder aan minder doordachte nevenactiviteiten.’ ‘Vanuit een sterfhuisconstructie richtte toen een groepje medewerkers de Stichting Lovinklaan op en redde de levensvatbare onderdelen uit de boedel. De waarde van het KNHM-netwerk erkennend, besloten de nieuwe eigenaren 30% van de aandelen van de nieuwe onderneming aan de vereniging te schenken – zij het niet van harte. Liever hadden zij alle banden met het verleden verbroken. Wantrouwen heeft lange tijd de relaties gekleurd. Men vond de vereniging stoffig, iets van vroeger tijden en cultuur; misschien gerespecteerd, maar niet noodzakelijkerwijs ook geliefd. KNHM stond voor een sfeer, die sterk bijgedragen had aan de eerdere ondergang.’

 e kracht van ‘d de vereniging is en blijft haar geweldige netwerk’

twaalf provinciale afdelingen. Particulieren konden alleen nog indirect lid zijn. De afdelingen kregen de functie van netwerken, met als hoofddoel het initiëren, stimuleren en begeleiden van projecten. Voortaan zou KNHM vooral voorwaardenscheppend opereren. Uiteraard nog steeds met een ideële doelstelling, nu geformuleerd als verbetering van het woon-, werk- en leefklimaat in Nederland.’ ‘Door die veranderingen en de actieve betrokkenheid bij concrete projecten werd KNHM voor ARCADIS weer een aantrekkelijke partner. Zo is geleidelijk aan een nieuwe vorm van samenwerking gegroeid, vanuit twee evenwaardige entiteiten, die elkaar weten te vinden op hun kracht. De kracht van de vereniging is en blijft haar geweldige netwerk, naast de actieve betrokkenheid bij burgerinitiatieven. ARCADIS is graag bereid daarbij haar deskundigheid in te brengen, in het kader van het ARCADIS-KNHM MVO Programma.’ ‘Daarmee lijkt de cirkel weer rond. Eind vorige eeuw werd KNHM als particulier initiatief opgericht als een feniks uit de as herrezen om te helpen bij een aantal maatschappelijke ‘Dat is de afgelopen decennia gelukkig veranderd. Maatschappelijk verantwoord ondernemen kwam op, problemen, waar de overheid geen oplossing de vereniging vernieuwde zichzelf. Het ledenbestand voor bracht. Nu diezelfde overheid zich wederom terugtrekt, komt er opnieuw ruimte voor het was vergrijsd, de betrokkenheid van die leden bij de particulier initiatief. En wordt wederom een beroep activiteiten minimaal. Na veel discussies koos men gedaan op de individuele verantwoordelijkheid van voor verjonging en overgang naar het “foundation”de burgers voor hun leefomgeving.’ model. Het ledenbestand werd teruggebracht tot

verleden

39

‘de samenleving is maakbaarder dan je denkt’

Vanaf de eeuwwisseling tot 2004 was Jan Hendrikx voorzitter van de vereniging KNHM. Hij was in die periode Commissaris van de Koningin in Overijssel, maar kende de vereniging al veel langer. Hij ziet ook in de toekomst een vruchtbare rol voor KNHM. 40

KNHM

verleden

41

i

‘Ik heb de uitnodiging om voorzitter te worden destijds eervol gevonden en ik heb geen moment spijt gehad van mijn beslissing. Soms denk ik wel eens dat ik meer vrijwilligerswerk had moeten doen, tussen al die vele bestuursfuncties die ik heb mogen bekleden. Aan vrijwilligerswerk en aan het werken met vrijwilligers kan een mens veel vreugde en erkenning beleven. Ik kende KNHM al uit mijn tijd als gedeputeerde van Gelderland. Toen ging het even minder goed met de Heidemij – ik was dus blij te merken dat KNHM still going strong was.’ ‘Het voorzitterschap was een plezierige periode, waarin ik ook aangenaam verrast werd door de coöperatieve opstelling van ARCADIS, tegenover ons als vrijwilligersorganisatie. ARCADIS bleek graag bereid expertise en mankracht ter beschikking te stellen vanuit haar maatschappelijk verantwoord ondernemen.’ samenlevingsopbouw creëert veel toegevoegde waarde ‘Dat idee, van maatschappelijk verantwoord ondernemen, is de laatste tijd sterk opgekomen. En bij de overheid doet men nu aan “overheidsparticipatie”. Beide ontwikkelingen

42

KNHM

‘je zoekt juist de positieve krachten in de samenleving op’

reflecteren een nieuwe manier van denken over de samenleving en de verschillende rollen daarin. Mensen zijn nog nooit zo hoogopgeleid geweest, ook als consument – waarom zou je dat menselijk kapitaal niet optimaal benutten? Zowel in dorp als stad is samenlevingsopbouw, of hoe je ook wilt noemen wat KNHM nastreeft, iets wat extra waarde geeft aan de manier waarop mensen met elkaar omgaan.’ ‘De doelstellingen van de vereniging, heb ik wel eens gedacht, kun je ergens midden tussen die van liberalisme en van de sociaaldemocratie situeren. Er zijn mensen, die – enigszins overdreven gesteld – volledig vertrouwen op de markt; anderen verwachten alle heil juist van de overheid. Geen enkel systeem is perfect. Het gaat erom, hoe mensen en

maatschappelijke organisaties hun belangen goed kunnen organiseren, met respect voor de belangen van anderen. De eigen verantwoordelijkheid gaat verder dan het eigen erf. We moeten elkaar ook aanspreken op solidariteit. Het mag geen verwondering wekken dat ik mij als CDA-er daarin herken! Ook KNHM doet een beroep op een verantwoordelijke samenleving en stimuleert de rol die vrijwilligers daarin kunnen vervullen.’ daadkracht en draagvlak zijn onontbeerlijk ‘Daadkracht en draagvlak, dat is de twee-eenheid van waaruit je moet opereren. Kijk naar de formatie van Rutte II – daadkracht hadden ze, draagvlak verloren ze in de eerste week al. In veertig dagen kun je qua vertrouwen veel opbouwen, maar je kunt het in een week ook weer afbreken. Dat vind ik ook het aantrekkelijke van meer duurzame ontwikkelingen als overheidsparticipatie en MVO: je zoekt juist de positieve krachten in de samenleving op.’ ‘Daar ligt ook de relevantie van het werk van KNHM, tot vandaag de dag: het maakt zichtbaar dat als je niet weet te benutten wat burgers allemaal kunnen, je enorm veel energie voor dood laat liggen.’ ‘Ik heb als bestuurder altijd ervaren, dat als je niet investeert in het tijdig betrekken van je omgeving, je het gevaar loopt verder te gaan met een tunnelvisie. En dan bedoel ik niet alleen betrekken bij de oplossingsrichting, maar ook al bij de probleemstelling. Als je de ander al daarbij haalt, kunnen ook heel andere oplossingen zichtbaar worden, die de staande organisatie nooit aangedragen had. Zo vergroot je de kans dat daadkracht én draagvlak hand in hand kunnen gaan, zeg maar als kameraden! Alle systemen hebben hun gebreken en blinde vlekken, maar het gaat altijd om wat mensen met elkaar kunnen realiseren.’ ‘Hoe je het ook verwoordt, hoe je er ook tegenaan kijkt, we kunnen vanuit de overheid niet alles regelen. En dat moeten we ook niet willen. We moeten wel alle beschikbare krachten stimuleren en faciliteren om de eigen verantwoordelijkheid op te pakken! En KNHM gelooft heel sterk in die eigen

verantwoordelijkheid wat de leefomgeving betreft. Dat was al zo in 1888, dat is nu nog zo.’ ‘De projecten van KNHM bewijzen ook dat de samenleving meer maakbaar is dan je denkt. Samen, met elkaar, kunnen mensen heel veel voor elkaar krijgen. Maar ze moeten er wel moeite voor doen. Soms moet er gestimuleerd worden, opdat men niet wacht tot de overheid over de brug komt. Misschien zou een nieuwe doelstelling voor KNHM nog kunnen zijn: het vergroten van het organiserend vermogen in de samenleving. KNHM kan daarbij hoe dan ook een waardevolle rol als bruggenbouwer blijven vervullen – ook de volgende 125 jaar.’

jan hendrikx Jan Hendrikx (1941) vervulde van 2000-2004 het voorzitterschap van KNHM. In de periode 1988-2002 was hij Commissaris van de Koningin in Overijssel. Daarvoor was hij onder meer burgemeester van Herwen en Aerdt, later van Wijchen, lid van Gedeputeerde Staten van Gelderland en topambtenaar op Binnenlandse Zaken. Hij zat van 2007 tot 2011 voor het CDA in de Eerste Kamer met als portefeuille onder meer binnenlandse zaken, ruimtelijke ordening en verkeer en waterstaat. Daarnaast vervult en vervulde hij een groot aantal maatschappelijke en bestuurlijke nevenfuncties.

verleden

43

mensen

wie zijn KNHM? wat we doen en waar we voor staan

Erik Spaink Gelderland

Ellen Kok Utrecht

jannes boer drenthe

Frits van Aggelen Gelderland

Ab van Beelen Noord-Holland

Froukje de Jong-Krap Friesland

dick rootert limburg

46

KNHM

‘De kleinschaligheid van de projecten en de zelfwerkzaamheid van de betrokkenen spreekt mij bijzonder aan.’

Boelem Hubbeling Groningen Bregje van Lieshout Landelijk bureau

‘Samen met anderen projecten realiseren is mijn motto. Bij KNHM zijn de projecten vaak kleinschalig, maar pareltjes in het landschap en de samenleving. Geweldig om daar aan mee te werken! Door het inzetten van mijn netwerk en kennis kan ik bewoners, buurtinitiatieven en ook de grotere vraagstukken die te maken hebben met de leefomgeving verder brengen. Het geeft veel voldoening om daar een steentje aan bij te dragen.’

Henk van 't Land Bestuur

Arjan van de Ruit Utrecht

mensen

47

maaike prins friesland

‘Het is prachtig om te zien hoe mensen gezamenlijk vormgeven aan hun eigen leefomgeving. Dat KNHM daarbij kan helpen door advies, het maken van een plan, of een financiële bijdrage, spreekt mij zeer aan. Dat steuntje in de rug motiveert en helpt om dingen, die mensen als belangrijk ervaren, te realiseren. Daaraan werk ik graag mee!’

Joost Kingma Utrecht

Bert van der Toorn Gelderland

‘Mensen ontmoeten, met elkaar verbinden en netwerken tot stand brengen geven mij voldoening en goede energie.’

Yvonne Verver Flevoland

Hillebrand Koning Flevoland

Dion van den Bersselaar Landelijk bureau

Ebel Koppen-Beimers Friesland

Breun Breunissen Overijssel

flevoland

Bart van den Heuvel Zeeland

Albert Bos Gelderland

gerda lenselink Josje de Koning Zeeland

Jur Stavast Groningen

Albert van Rosmalen Noord-Brabant

Nico Dorrestijn Noord-Holland

Janine Caalders Utrecht

48

KNHM

mensen

49

gerard van der sterre gelderland

Fokke Hoekstra Flevoland

Marianne VerdoesPlaterink Noord-Holland

Clemens Cornielje Bestuur

Albert Kerssies Drenthe

Marjolijn van der Hoek Gelderland

Arie Overwater Zeeland

Ger van den Oetelaar Noord-Brabant Jan Woolderink Overijssel

‘Mooie burgerinitiatieven lopen vaak stroef of zelfs dood omdat er te weinig kennis en ervaring is met dergelijke processen. Het eindbeeld is vaak wel helder, maar de weg er naartoe blijkt lastig en ingewikkeld. Het is plezierig om met de kennis en ervaring vanuit KNHM te helpen om dergelijke initiatieven tot een goed resultaat te brengen.’

Patrick Smits Noord-Holland

henk smeeman

‘Prima dat er een club is als KNHM die mensen met initiatieven met raad en daad kan ondersteunen. Zonder ingewikkeld bureaucratisch gedoe, snel en effectief. Dat spreekt me aan; daar werk ik graag aan mee!’

flevoland

50

KNHM

Fons Goselink Gelderland

Astrid de Beijer-Moorman Landelijk bureau

Joke van Doorn-van Tuijl Noord-Brabant

Albert van der Ploeg Friesland Eric Schellekens Noord-Brabant

mensen

51

margriet franke friesland

‘In deze tijd hebben we veel behoefte aan burgers die hun eigen verantwoordelijkheid nemen en gezamenlijk werken aan een betere leefomgeving en een goede toekomst voor hun kinderen. Als ik daar op mijn wijze aan bij kan dragen, geeft mij dat veel voldoening.’

Henk Manschot Utrecht

Wim Meulmeester Zeeland Bram Verhage Zeeland

Erik Arkesteijn Landelijk bureau

Frank de Vries Gelderland

Annemarie de Deckere-Truyman Zeeland

Jan Willem Nieuwenhuys Bestuur

eric raad groningen

Frans ter Maten Utrecht

Frans Wiersma Overijssel

Branka Vos-Wallenburg Zuid-Holland

Martin Knol Groningen

52

KNHM

Niek Reichart Zuid-Holland

‘De beste plannen voor het verbeteren van de leefomgeving komen altijd uit die leefomgeving zélf. Want de bewoners weten vaak heel goed wat zij willen in hun buurt of dorp. Soms hebben ze een steuntje in de rug nodig en dat kan KNHM hen geven. Daarbij is de kracht van KNHM dat het verder gaat, méér is, dan “een zak met geld” geven. Want alleen met geld bevorder je de leefbaarheid niet. Het is juist de samenwerking waarmee veel bereikt kan worden.’

Freek Benning Drenthe

mensen

53

verschil, ‘we maken op welke manier dan ook’ stephan covey

amerikaanse auteur 54

KNHM

mensen

55

marco veendorp

Frank van Bussel Landelijk bureau Willem den Ouden Noord-Brabant

noord-holland

Wiebe Bouma Friesland Ferdinand Mesu Flevoland

Ben Hakvoort Noord-Holland

‘Hoe vaak komen dromen uit? Durven we niet, of doen we niet? Soms weten we het ook niet. De mensen van KNHM kunnen helpen. Helpen om dromen te verwezenlijken. Ik zie het gebeuren. De kennis en ervaring. Het netwerk. De passie om te helpen. Ik zet me er graag voor in!’

Barbara van der Wagen Landelijk bureau

henriëtte verweijenthijssen

Vincent Muijskens Noord-Holland Wim van Osch Limburg

noord-brabant

‘De thematiek van KNHM is erg interessant. Projecten die zonder onze inzet geen kans van slagen zouden hebben, worden nu wél op de kaart gezet.’

56

KNHM

Anton Vlaanderen Gelderland

Netty van den NieuwboerLangenkamp Overijssel

Tryntsje Slagman Drenthe

Freek Hasselaar Utrecht

Tiny Arts Noord-Brabant

mensen

57

jan gorter overijssel

‘Burgers die op eigen initiatief in zelfwerkzaamheid een project op poten zetten om hun leefomgeving en sociale cohesie te verbeteren, hebben mij als jurylid van Kern met Pit vanaf het begin in 1978 geboeid. Vooral hoe KNHM deze actieve groepen met een feestelijke afsluiting in het zonnetje zet en wanneer ik zie hoe trots deze waardering hen maakt. Het geeft mij steeds weer de energie om deze projecten te begeleiden en te jureren.’

‘Nu Nederland “aan de burger wordt teruggegeven” is het extra leuk om daar vanuit KNHM ondersteuning aan te geven.’ Pieter Rozema Landelijk bureau

Nel van Burgsteden Friesland

simonne oxenerhendriks utrecht

Tanny Simmelink Zeeland

Marian Jager-Wöltgens Friesland

Jan Pieter van de Klashorst Utrecht

Jan Huidink Gelderland

Siem Smit Zuid-Holland

58

KNHM

Monique Schoonen Zeeland

Jan Brinkman Overijssel

Koos Eising Friesland

Monique Melchers-Derksen Landelijk bureau

Rick van Meel Limburg

Mark Slinkman Gelderland

mensen

59

soet huijbregts ’Ik wil goede ideeën omzetten in levensvatbare projecten.‘

Jan Heijkoop Bestuur

Marco Siecker Limburg

Lideke van DrielGrootenhuis Overijssel

Liesbeth Koster-Sassen Drenthe

zuid-holland

Rob van Gerve Noord-Holland

Jan Wicher Kok Groningen

marinus geuze zeeland

60

KNHM

’De KNHM slogan ”Impuls aan de leefomgeving“ spreekt mij aan. Ik droom vaak van een harmonieuze samenleving. Niet alleen mopperen over je omgeving, maar je handen uit de mouwen steken om daar iets aan te verbeteren en dit dan samen met anderen tot stand te brengen.‘

Jan Willem Kok Groningen

Koos Koolen Bestuur

Kees van Rooij Limburg

Jan Luuk Stel Drenthe

Jan Rodenhuis Friesland Sandra Kraan Landelijk bureau

mensen

61

‘Een betere, mooiere wereld, dat is om van te dromen. Maar een bijdrage leveren aan een leefbaarheidsvraagstuk is een goed begin. Vanuit mijn dagelijks werk kom ik vaak in aanraking met leefbaarheidsprojecten. Ik zet mijn tijd, kennis en netwerk graag in om het welslagen van dergelijke initiatieven te vergroten.’

ellen peerboom

Maartje Simons Landelijk bureau Marc Muntinga Bestuur

Roel Rozenga Noord-Holland

Maarten Hofstra Flevoland

Ko Droogers Utrecht

limburg

Jaap van Gelder Bestuur

sjoerd veerman zuid-holland

Piet Jansen Bestuur

Dick Doornbos Groningen

Jan Verhage Zuid-Holland

Math van Bommel Limburg

Piet de Noord Overijssel

62

KNHM

Maarten Dijkshoorn Noord-Holland

‘Het helpen van mensen om hun droom te verwezenlijken, door naast hen te staan bij het oplossen van een probleem of het adviseren over de te volgen koers. Dat is heel bevredigend. Mensen kunnen zoveel meer dan ze vaak zelf denken, daarom ondersteunen we graag burgerinitiatieven.’

mensen

63

activiteiten

waar KNHM actief is 2

st. maartensdijk (zeeland) het onzichtbare zichtbaar maken 1

Dit ‘haventjesproject van Tholen’ beoogt door het realiseren van drie kunstwerken de gedempte havens in St. Maartensdijk, Scherpenisse en St. Annaland weer zichtbaar te maken. KNHM heeft geholpen met het combineren van historische, educatieve, culturele en sociale aspecten van de kunstwerken. Werkzoekenden zijn betrokken bij het realiseren van de kunstwerken en zij hebben hiermee werkervaring opgedaan. In sommige gevallen leidde dit rechtstreeks tot een baan.

4

de wolden (drenthe) nieuwe bedrijven platteland 2

Boeren die hun bedrijf beëindigen en een leegstaande boerderij achterlaten...op het Drentse platteland is het aan de orde van de dag. KNHM Drenthe besloot van de nood een deugd te maken en startte samen met de Drentse gemeente De Wolden het project ‘Bedrijfshuisvesting op het Platteland’.

swalmen (limburg) zwembad bosberg in swalmen 3

Het doek leek te vallen voor het buitenbad in het Limburgse Swalmen. Maar de plaatselijke bevolking sloeg tijdig de handen ineen. Sindsdien runt een groep van maar liefst tweehonderd vrijwilligers het zwembad. De stichting heeft, met steun van KNHM, een indrukwekkende professionaliseringsslag gemaakt. De bewoners exploiteren het zwembad op een moderne manier en zijn nu een volwaardige gesprekspartner voor de gemeente.

osdorp (noord-holland) kwekerij in osdorp 4

1

3

De Kwekerij in Osdorp is een heel speciaal bedrijf. Het houdt verslaafden aan het werk en produceert tegelijkertijd groenten en fruit dat wordt geleverd aan de beste restaurants van Amsterdam. Het is een bedrijf dat op eigen benen kan staan. KNHM stelt haar netwerk en ervaring met maatschappelijke ondernemingen ter beschikking.

66

KNHM

activiteiten

67

impact van KNHM op burgerinitiatieven

burgerinitiatief Vijf bewoners van Hengelo halen de laatste nog werkende Stork HOTLO scheepsmotor uit Brazilië terug naar Hengelo. Honderden mensen hebben zich aangemeld om een steentje bij te dragen, waardoor de motor nu een plek in Twente krijgt.

wat heeft KNHM bijgedragen? Wil Kuipers, Stichting SOS HOTLO: ‘Het is bijzonder dat een organisatie, op vrijwillige basis en zonder kosten in rekening te brengen, zo langdurig en intensief betrokken is. Wat ons geweldig geholpen heeft is dat KNHM een sterk netwerk heeft, wat op kritische momenten ingezet kan worden.’

hotlo hengelo 68

KNHM

activiteiten

69

curringherveld groningen

burgerinitiatief Nergens is de lokale bevolking zo intensief bij de omringende natuur betrokken als in het Groningse Curringherveld. Bewoners van het dorp zorgen zelf voor het beheer en onderhoud van het natuurgebied.

wat heeft KNHM bijgedragen? Lea van der Tuin, Stichting Curringherveld: ‘KNHM heeft ons geholpen bij het professionaliseren van de vrijwilligersorganisatie. De ervaringen die KNHM in andere projecten heeft opgedaan, konden wij goed gebruiken.’

70

KNHM

activiteiten

71

burgerinitiatief Een school of ander leegstaand gebouw, middenin het dorp; als buurtbewoner is het niet prettig als je daar dagelijks mee geconfronteerd wordt. Steeds vaker zeggen bewoners: wij willen zelf iets doen aan die open zweer in onze wijk.

wat heeft KNHM bijgedragen? Jan Willem Kok, KNHM Groningen: ‘Door het organiseren van het congres ”Herbestemming Erfgoed Noord-Nederland” hebben we een platform geboden aan lokale initiatieven om kennis en ervaring te delen. Ook hebben we kunnen laten zien dat er organisaties zoals KNHM zijn die met bewoners kunnen optrekken wanneer zij iets met een leegstaand pand willen doen.’

congres herbestemming erfgoed noord-nederland 72

KNHM

activiteiten

73

duurzame energie coöperatief altena biesbosch burgerinitiatief Duurzame Energie coöperatief Altena Biesbosch heeft onlangs een lokale energiecoöperatie opgericht. Over het doel zijn ze het snel eens, maar dan begint het pas!

wat heeft KNHM bijgedragen? Johan Koekkoek, Duurzame Energie coöperatief Altena Biesbosch: ‘KNHM was voor ons een kritische vriend die zei: “Dat is een goed idee, dat is een goede manier om het plan te verwoorden en dat is een goed moment om naar buiten toe te communiceren.”‘

74

KNHM

activiteiten

75

waterband arnhem burgerinitiatief Gemeente Arnhem had woningbouwplannen voor het rijke uiterwaardengebied Stadsblokken Meinerswijk. Bewoners waren het daar niet mee eens. Vervolgens zijn gemeente en bewoners samen om de tafel gaan zitten en hebben een plan gemaakt om het gebied open te houden.

wat heeft KNHM bijgedragen? Bart Beukema, stichting Waterband: ‘Dankzij KNHM zijn wij een invloedrijke partij in het participatietraject van de gemeente geworden. We hebben ons, met driehonderd leden, beter kunnen organiseren en een gezamenlijke strategie geformuleerd.’

76

KNHM

activiteiten

77

burgerinitiatief Via het netwerk van KNHM werd bekend dat een aantal jonge mensen in Poortugaal een bestemming zocht voor een oude boerderij. De ideeën gingen van hot naar her.

wat heeft KNHM bijgedragen? Mirjam Borgdorff, stichting De Thuishoeve: ‘Een brainstormsessie met KNHM was voor ons dé manier om op een rij te krijgen wat er wel of niet zou kunnen en waar we op moeten letten. Vooral dat de mensen van KNHM met verschillende achtergronden naar ons plan keken, had grote meerwaarde.’

thuishoeve poortugaal 78

KNHM

activiteiten

79

tuin aan de maas rotterdam

burgerinitiatief Buurtbewoners toverden een tijdelijk braakliggend bouwterrein om tot buurttuin met fruitbomen, eetbaar groen en moestuin.

wat heeft KNHM bijgedragen? Judith Kuipers, stichting Tuin aan de Maas: ‘Het was fijn dat we samen met KNHM de gesprekken met de gemeente ingingen. Zo konden we de band tussen bewoners en gemeente verder professionaliseren. Het maakte dat we niet als een clubje bewoners werden gezien die zomaar wat willen.’

80

KNHM

activiteiten

81

burgerinitiatief Stichting Stad en Natuur wil samen met bewoners uit Almere Buiten stadslandbouw realiseren. Het idee is snel gevormd, maar een gedegen businessplan om de warmoezerij rendabel te maken is een heel ander verhaal.

wat heeft KNHM bijgedragen? Hans Warrink, stichting Stad en Natuur: ‘KNHM heeft ons geholpen met het maken van een plan waar bewoners en gemeente enthousiast over zijn. Begin 2013 zijn de contracten getekend en er wordt nu gewerkt aan de realisatie van de stadslandbouw.’

warmoezerij almere 82

KNHM

activiteiten

83

benodigde ons netwerk inzetten partijen enthousiasmeren advies over exploitatie projectcommunicatie

diensten KNHM begeleiding bij participatie in traject van gemeente

wat wij kunnen doen voor bewonersinitiatieven

adviseren bij professionalisering van vrijwilligersorganisatie

kritische vriend projectidee concretiseren

sparringpartner 84

KNHM

gesprekspartner richting gemeente

plan van aanpak maken

bijeenkomsten organiseren activiteiten

85

het geheim van… kern met pit

gewoon een kwestie van doen!

‘als je je enthousiasme op anderen weet over te dragen, vind je heel snel andere partijen’ 86

KNHM

kern met pit geeft bewoners met goede plannen een duwtje in de rug

Bewoners met goede plannen een klein duwtje in de rug geven. Dat is het idee achter Kern met Pit, de landelijke wedstrijd waarin we bewonersgroepen stimuleren om iets voor hun leefomgeving te doen. KNHM organiseert de wedstrijd al sinds 1978 en heeft in die tijd uiteenlopende initiatieven voorbij zien komen: van het ontwikkelen van een educatief dorpsbos tot een buurtrestaurant dat mensen uit hun sociale isolement haalt. De succesformule van Kern met Pit zit ‘m vooral in doen. Geld blijkt verrassend genoeg slechts een ondergeschikte rol te spelen. ‘De initiatiefnemers moeten het geld voor hun project natuurlijk wel bij elkaar zien te krijgen’, zegt Bregje

van Lieshout, KNHM-coördinator Kern met Pit. ‘Maar als je een goed idee hebt en je enthousiasme op anderen weet over te dragen, vind je vaak heel snel andere partijen die je willen ondersteunen. Het is vooral een kwestie van met z’n allen iets willen.’ Inmiddels hebben meer dan tweeduizend bewonersgroepen een Kern met Pit-project gerealiseerd. Het hoge slagingspercentage is mede te danken aan het wedstrijdkarakter. Deelnemers moeten hun project binnen afzienbare tijd realiseren, ontvangen na voltooiing een aanmoedigingspremie en krijgen door deelname aan Kern met Pit veel publiciteit en waardering. Daar komt bij dat de betrokkenheid van KNHM vaak andere partijen over de streep trekt. Van Lieshout: ‘In buurtschap De Bruil hebben inwoners het initiatief genomen om een boekenboom met leenboeken in te richten. Het project is een groot succes geworden, dat inmiddels ook door Stichting DOEN wordt ondersteund. De deelname aan Kern met Pit heeft weer andere deuren geopend.’

activiteiten

87

de eschmolen

een sluitende exploitatie voor nieuw erfgoed

Hoe kun je een historische molen op een economisch verantwoorde manier exploiteren? Dat is de belangrijkste vraag bij de reconstructie van de Eschmolen in het Overijsselse Delden. Een paar jaar geleden nam een bewonersgroep het initiatief om de molen, die zestig jaar geleden afbrandde, opnieuw een plaats in het dorp te geven. ‘Veel Deldenaren voelen zich nog altijd nauw betrokken bij de Eschmolen’, zegt Lideke van Driel, KNHM. ‘Bewoners wilden het silhouet van de molen in het landschap terugbrengen, het ambacht van molenaar in ere herstellen en het toerisme in de streek een nieuwe impuls geven. In hun ogen hoort de molen onlosmakelijk bij het dorp.’ KNHM begeleidde de bewoners bij het opstellen van een plan van aanpak en hielp hen om contact te leggen met andere belangrijke partijen, zoals Landgoed Twickel, waar de molen staat. Inmiddels zijn de plannen voor de herbouw van de molen gereed. Ook de exploitatie van de molen is – althans op papier – rond. De initiatiefnemers

88

KNHM

de terugkeer van de eschmolen geeft het toerisme in de streek een flinke impuls bedachten zelfs een bijzondere constructie die ervoor zorgt dat ze niet afhankelijk zijn van horeca – een oplossing waarvoor veel erfgoedinitiatieven kiezen. Van Driel: ‘Landgoed Twickel heeft extra grond ter beschikking gesteld voor de molenaarswoning die straks naast de molen wordt gebouwd. Door die grond te verpachten kan de stichting de jaarlijkse onderhoudskosten terugverdienen. Dit is een prachtige constructie, waarmee de realisatie van de Eschmolen weer een stap dichterbij is gekomen.’

activiteiten

89

dorp zonder regels bewoners en ambtenaren weten elkaar te vinden

Hoeveel regels heb je nodig voor het organiseren van een dorpsfeest of een bloemencorso? Die vraag stond centraal tijdens een experiment dat plaatsvond in de dorpen Meddo, het Woold en Winterswijk. In Dorp zonder Regels keken bewoners en ambtenaren of het organiseren van evenementen niet wat simpeler kon. Het project ontstond vanuit het idee dat gemeentelijke regels evenementen soms juist belemmeren. ‘De regelgeving op het gebied van vergunningen bleek voor veel bewoners lastig te doorgronden’, zegt Erik Arkesteijn, namens KNHM bij

90

KNHM

bewoners en ambtenaren gingen als gelijkwaardige partners met elkaar in gesprek

het project betrokken. ‘Zij liepen vast in omslachtige aanvraagprocedures en veel regels waren onduidelijk opgeschreven. Bewoners vroegen zich af of al die regels echt wel nodig waren.’ De eerste conclusie van het project was snel getrokken: een dorp zonder regels is een utopie. De deelnemers stelden echter vast dat sommige regels best wat simpeler kunnnen en spraken af om de communicatie over regels – tot die tijd vrijwel afwezig – te intensiveren. Bovendien bedachten ze een digitaal formulier dat ervoor zorgt dat elke aanvraag maar één keer hoeft te worden ingevuld. Maar het belangrijkste winstpunt was de dialoog die tussen de deelnemers onstond. Arkesteijn: ‘Bewoners en ambtenaren zijn als gelijkwaardige partners om de tafel gaan zitten, met de intentie om samen tot een werkbare relatie te komen. KNHM heeft als onafhankelijke partij geholpen om de gesprekken soepel te laten verlopen. Het resultaat is dat ze elkaar nu kennen en elkaar bij problemen weten te vinden. Dat klinkt misschien heel simpel, maar het is behoorlijk revolutionair.’

activiteiten

91

aarde-werk de stegge

investeren in duurzame praktijkscholing

92

KNHM

Duurzaamheidscentrum Aarde-Werk De Stegge inspireert bedrijven, scholen en particulieren bij de overstap naar een duurzame manier van leven en werken. Om meer cursisten te kunnen ontvangen, bouwt het centrum een nieuwe trainings- en verblijfsruimte. Een deel van de bouw wordt mogelijk gemaakt door een investering van KNHM Participaties BV. Met dit in 2012 opgerichte financieringsfonds biedt KNHM maatschappelijke ondernemers de kans op een laagdrempelige manier kapitaal binnen te halen. KNHM Participaties stapt sneller in een project dan andere financiers, omdat zij vooral kijkt naar maatschappelijk rendement. Bovendien blijft de BV nadrukkelijk bij projecten betrokken. ‘KNHM Participaties is investeerder en samenwerkingspartner tegelijk’, zegt Gea Boessenkool, mede-initiatiefneemster van Aarde-Werk De Stegge. ‘Ze zetten namelijk ook volop deskundigheid en kennis in. Daar zijn we ontzettend blij mee.’ Dankzij de bijdrage van KNHM Participaties kan het centrum haar cursusruimte op een nog duurzamere manier bouwen. Het gebouw wordt straks verwarmd met een CV die op houtsnippers uit de buurt wordt gestookt, de ramen krijgen drievoudig glas en de meeste bouwmaterialen worden hergebruikt uit de oude schuur, die eerder op deze plek stond. Mede dankzij deze maatregelen kan Aarde-Werk De Stegge het BREEAM-certificaat Excellent halen, de een na hoogste score op het gebied van duurzaam bouwen. Boessenkool: ‘Als school voor duurzaamheid willen we graag BREEAMgecertificeerd zijn. Maar het belangrijkste is dat we met onze accommodatie aan cursisten laten zien hoe je in de praktijk vorm geeft aan duurzaamheid. Dat spreekt veel meer tot de verbeelding dan een theoretisch verhaal.’

het terrein staat vol met praktijkvoorbeelden op het gebied van duurzaamheid activiteiten

93

het von gimborn arboretum in de breedte meedenken

Hoe verander je een goed bewaard geheim in een grote publiekstrekker? Het Von Gimborn Arboretum, de grootste verzameling levend botanisch erfgoed van Nederland, denkt er al twee jaar over na. De stichting wil haar wereldberoemde bomencollectie beter voor publiek toegankelijk maken en het park laten uitgroeien tot een van de publiekstrekkers van de Utrechtse Heuvelrug. Ook KNHM denkt, praat en tekent mee. ‘KNHM heeft zich onder meer gebogen over de vraag hoe we onze entree voor een grotere bezoekersstroom geschikt kunnen maken’, zegt Wilbert Hetterscheid, directeur van het arboretum. ‘Samen hebben we een plan opgesteld dat niet alleen veel nieuwe parkeerplaatsen oplevert, maar ook de uitstraling van het terrein verbetert. Bovendien hebben ze suggesties aangedragen voor een betere ontsluiting op het wegennet. Ze adviseren ons op een heel breed front.’ Inmiddels ondersteunt KNHM het arboretum ook op andere terreinen. Op initiatief van KNHM buigt een stagiair van Hogeschool Van Hall

94

KNHM

KNHM denkt uitgebreid mee over de inrichting van het terrein Larenstein zich over de inrichting en exploitatie van andere arboreta. En afgelopen zomer dacht een groep jonge ARCADIS-medewerkers tijdens een speedconsult mee over manieren om meer bezoekers te trekken. Hun ideeën over inrichting, promotie, exploitatie en financieringsmogelijkheden zijn verzameld in een dik ideeënboek. Van Hetterscheid: ‘Naar aanleiding van het speedconsult hebben we ons inrichtingsplan op een aantal punten bijgesteld. Natuurlijk zijn niet alle ideeën direct toepasbaar, maar ze helpen ons verder in een nieuwe denkrichting. Het is echt de kracht van KNHM dat ze vanuit hele verschillende invalshoeken met ons mee kan denken.’

activiteiten

95

kennis verspreiding zo delen we onze kennis en ervaring met bewonersinitiatieven

magazine werkplaats

diner pensant

lokale netwerkbijeenkomsten

nieuwsbrief rondetafelgesprekken

social media

online platform

96

debatten

KNHM

publicatie van artikelen

jaarbericht boordevol projectvoorbeelden activiteiten

97

toekomst

maatschappelijke ontwikkelingen

overheidsparticipatie

Het kabinet nodigt burgers uit meer verantwoordelijkheid te nemen. De relatie tussen gemeenten en burgers verandert. De overheid participeert, doet mee, is partner in de initiatieven van burgers. Een totaal vernieuwde samenwerking.

de toekomst van bewonersparticipatie

stadslandbouw lokale duurzame energie

Consumenten worden steeds vaker eigenaar van energiebronnen. Zij nemen verantwoordelijkheid voor wat zij opwekken en verbruiken om zo onverantwoord gebruik van energiebronnen en vervuiling tegen te gaan.

Burgers willen invloed uitoefenen op hun eten en realiseren bijvoorbeeld buurtmoestuinen om het eten dichtbij te halen.

maatschappelijk ondernemen

Met terugtrekkende subsidies duiken nieuwe, duurzamere financieringsvormen op. Winst maken om een maatschappelijk doel te behalen is geen taboe meer.

leefbaarheid ten tijde van bevolkingskrimp

Delen van Nederland zien het aantal inwoners dalen. Om dorpen en wijken leefbaar te houden, ontplooien burgers allerlei initiatieven. 100

KNHM

tijdelijk anders bestemmen

Door de economische crisis zie je meer braakliggende terreinen of leegstaande gebouwen. Buurtbewoners hebben daar het meeste last van en richten de terreinen of panden tijdelijk anders in. toekomst

101

‘maatschappelijk betrokken op wereldniveau’

In Nederland werken ruim tweeduizend ARCADIS-adviseurs dagelijks aan projecten rond duurzaamheid, bereikbaarheid en leefbaarheid. KNHM begeleidt vanuit een netwerk van professionals bewonersinitiatieven bij de verbetering van buurten, wijken en dorpen. In het ARCADIS-KNHM MVO Programma geven zij samen vorm aan hun beider missie: verbeteren van de leefomgeving. Neil McArthur is sinds mei 2012 CEO van ARCADIS. Wat betekent de bijzondere relatie met KNHM voor ARCADIS? 102

KNHM

toekomst

103

k

‘KNHM is een van onze grotere aandeelhouders. Maar wij denken ook buiten hen niet alleen in termen van shareholder value – wij streven nadrukkelijk naar stakeholder value, een veel breder begrip. Waardecreatie binnen ARCADIS speelt zich af tussen medewerkers, opdrachtgevers en de omgeving. De resultante van succesvolle projecten in dat samenspel is winst, die natuurlijk ten goede komt aan onze aandeelhouders. Maar net zo goed aan de maatschappij als zodanig!’ maatschappelijk betrokken op wereldniveau ‘Ik ben een groot voorstander van actieve maatschappelijke betrokkenheid van onze medewerkers. Zoals Nederlandse collega’s vrijwillig bijdragen aan projecten van KNHM, dat vind ik dus enorm waardevol. Of het nu gaat om het opnieuw helpen inrichten van een verloederend stadspark, om het opstellen van een businessplan voor een stadsboerderij of om het redden van een enorme scheepsmotor… onze kennis en kunde wordt daar nuttig ingezet. Onze professionals worden echt uitgedaagd en de samenleving wordt er beter van. Een shareholder als KNHM helpt ons extra om die andere belangen scherp in het oog te houden door met duurzame projecten en duurzame bedrijfsvoering een positieve bijdrage te leveren

104

KNHM

aan de leef- en woonomgeving. Lokaal, maar ook mondiaal, om te werken aan verbetering van de stedelijke kwaliteit van leven. Wij willen daarom als organisatie succesvol zijn en blijven, die – ook wij vieren ons jubileum! – nóg eens 125 jaar mee kan.’ ‘Wij hebben dit fraaie samenwerkingsmodel overigens ook al elders in de wereld toegepast. In het Shelter-programma dat wij samen met UNHABITAT hebben opgezet, leveren onze mensen op drie verschillende continenten hun bijdrage aan een betere woon- en werkomgeving. Daarnaast helpen we in tal van landen, ook op lokale schaal, van harte allerlei maatschappelijke initiatieven. Dat kan gaan om de ondersteuning van jong muzikaal talent of andere kunstenaars, maar ook van goede doelen met meer breed maatschappelijke doelstellingen. Dus eigenlijk kun je concluderen dat wij, 125 jaar na onze oprichting als Heidemij, niet alleen in Nederland maar ook op wereldniveau onze maatschappelijke betrokkenheid bewijzen.’ invulling van maatschappelijke verantwoordelijkheid ‘Duurzaamheid is een belangrijke drijvende kracht achter ons zakelijk succes. Immers, op veel plekken kunnen we met onze kennis een wezenlijke bijdrage leveren aan de duurzaamheid en daarmee het zakelijk succes van onze klanten. Dit geldt zeker voor onze milieuactiviteiten, waar we helpen grote problemen uit het verleden op te lossen. In onze activiteiten op het gebied van de gebouwde

‘onze professionals worden uitgedaagd en de samenleving wordt er beter van’

omgeving integreren we esthetiek en leefbaarheid met duurzaamheid. Zo helpen we onze klanten op allerlei manieren hun carbon footprint te verkleinen. Recent zijn we gestart met een nieuw initiatief, waarbij we de industrie helpen minder water te gebruiken en de kwaliteit van hun wateremissies te verbeteren. We zetten ook concrete stappen om onze eigen milieulast te verminderen.’ ‘En dat alles doen we als onderdeel van een breder programma, gericht op het invullen van onze maatschappelijke verantwoordelijkheid. We kijken daarbij niet alleen naar materiële duurzaamheid, maar ook naar aspecten als de transparantie van ons bestuur en integriteit in ons zakelijk gedrag, naar de gezondheid en veiligheid van onze medewerkers, toeleveranciers en van de samenleving waarin we werken. Helaas vergt het aansturen van een werkelijk global enterprise als het onze nog steeds veel reizen…’ ‘Dat programma raakt ook onze betrokkenheid bij de gemeenschappen waarin we werken. Waar we gevoelige projecten tegenkomen, voeren we regelmatig in opdracht van onze klanten met de lokale omgeving overleg. Ook daar kunnen wij onze opdrachtgever helpen om keuzes te maken en helpen de implementatie van projecten te versoepelen of te versnellen. Wij organiseren dan bijvoorbeeld discussies, om bij de inpassing van projecten de inspraak in goede banen te leiden. Wanneer projecten bij de lokale bevolking protest oproepen, omdat ze de invloed ervan op hun directe omgeving vrezen, dan zorgen wij voor een open dialoog.’

‘duurzaamheid is een belangrijke drijvende kracht achter ons zakelijk succes’

neil mcarthur Neil McArthur, BSc MIME MBA (50) is van oorsprong civiel en werktuigbouwkundig ingenieur en studeerde aan de universiteit van Glasgow in Schotland. Hij begon zijn carrière bij Shell, waar hij tussen 1982 en 1989 als projectmanager werkte aan grote projecten in het Midden-Oosten, en later bij de NAM in Assen. Hij behaalde in 1990 zijn MBA aan de INSEAD Business School in het Franse Fontainebleau; waarna hij in dienst trad van Booz & Company, een internationaal consultancybureau voor strategie. Daar werd hij uiteindelijk managing director van Europa. In september 2011 vroeg ARCADIS hem in de Raad van Bestuur en in mei 2012 volgde hij Harrie Noy op als CEO.

toekomst

105

‘organisaties, doen jullie nog wat jullie ons hadden beloofd?’

Gert van Dijk is hoogleraar Social Venturing and Cooperative Entrepreneurship. Bij ‘social venturing’ gaat het om ondernemen om een werkelijke bijdrage te leveren aan het oplossen van vraagstukken, waarvoor noch ‘de markt’ noch de overheid adequate oplossingen lijken te kunnen bieden. Social venturing wordt ook gezien als een alternatief voor het falen van de klassieke armoedebestrijding in ontwikkelingslanden. 106

KNHM

toekomst

107

h

‘Het enige wat me rond het fenomeen “burgerinitiatief“ wel eens zorgen baart, is dat het geen burgerinitiatief meer is zodra het té professioneel wordt. Een burgerinitiatief moet toch ook een beetje een tegenbeweging zijn en blijven, vind ik.’ ‘Dat is overigens geen pleidooi voor amateurisme, integendeel. Ik vind het juist heel goed, dat een organisatie als KNHM burgerinitiatieven helpt professioneler te werken. Maar het moet wel van onderop komen, en daar moet ook de verantwoordelijkheid blijven. Daar moet de vraag gesteld blijven worden: “Doen jullie nog wat jullie ons hadden beloofd?”’ ‘Kijk naar woningbouwcorporaties, banken of zuivelcoöperaties. Vaak zijn dat anonieme stichtingen geworden, met professionele bestuurders en een raad van toezicht. Niet zelden denken die dat zij het daar voor het zeggen hebben. Ze worden nauwelijks nog bevraagd; de raad van toezicht al helemaal niet. Ik zie dus helemaal niets in stichtingen zonder achterban. Dat leidt vroeg of laat tot te veel middelen en te veel afstand tot de maatschappij. Die schandalen met corporaties en andere stichtingen helpen na te denken of het ook anders zou kunnen!’

108

KNHM

prof. dr. gert van dijk Professor Gert van Dijk studeerde Zoötechniek en Algemene Agrarische Economie aan de Wageningen Universiteit en economie aan de University of Aberdeen, Schotland, waar hij ook promoveerde. Hij doceerde aan beide universiteiten, was voor TNO directeur onderzoek en werd daarna hoofd van het Centre for Agricultural Policy aan de Wageningen Universiteit. In 1990 werd hij aangesteld als professor of Theory and Practice of Cooperation in Wageningen en directeur van de Nederlandse Coöperatieve Raad. In 2007 werd hij gekozen tot president van de European Federation of Agricultural Cooperatives in Brussel. Tot 2003 was hij lid van de Raad van Beheer van de Rabobank. Prof. Van Dijk is hoogleraar Micro Finance in Developing Economies aan Nyenrode; door TiasNimbas Business School is hij aangesteld als professor of Social Venturing and Cooperative Entrepreneurship. Hij is gastprofessor Cooperative Business Administration and Management aan het Mediterranean Agronomic Institute in Chania, Griekenland.

financieel succes is geen doel ‘Bij maatschappelijk ondernemen gaat het uiteindelijk om de doelstelling. En die is niet primair gericht op commercieel en financieel succes. Een positief bedrijfsresultaat is geen doel, maar middel. En een voorwaarde – je moet aan social venturing niet failliet gaan. Je mag in deze tijd hooguit 6 of 8% dividend uitkeren, maar geen 20! Is er winst, dan moet de bestemming bepaald worden door de mensen voor en door wie de organisatie is opgezet. Neem je, zoals KNHM doet, risicodragend een belang in een onderneming, dan stel ik dus meteen twee vragen: “Voor hoe lang? En wat is de ‘prijs’ van dat vermogen?” En ik hoop, dat de zeggenschap terecht komt bij de mensen voor wie het bedoeld was, in welke vorm dan ook. Anders loop je hetzelfde gevaar als net genoemd.’ ‘Zo’n fenomeen als microfinanciering, daar kijken wij op dezelfde manier tegenaan. Ik zie er niet veel in, als het alleen gaat om geld geven

aan individuen of kleine groepjes mensen, die het allemaal netjes moeten terugbetalen – de lening plus de winst die daarmee wordt gerealiseerd. Die winst zou ook daar weer ten goede moeten komen aan de mensen die met die instelling zaken hebben gedaan. Hier en daar aan individuen wat geld geven, dat werkt alleen als de economie al volwassen is. Laatst heb ik in Albanië nog gezien, hoe microfinanciering boeren wel op weg hielp, maar bij in gebreke blijven werd hun zonder pardon vee en land afgenomen. Dan ben je niet met social venturing bezig.’ ‘Maatschappelijk ondernemen is geen hobby van rijke mensen of organisaties, maar een manier van denken die je eigenlijk in elke board room zou verwachten. Een onderneming moet zichzelf voortdurend de vraag stellen: “Waartoe zijn wij op aarde?“ En het antwoord moet zijn: “Wij zijn op aarde om onszelf en onze nakomelingen, nu en straks, duurzaam van goede producten en diensten te voorzien.” Dáár ben je als bedrijf voor – niet om geld te verdienen, maar om een echte bijdrage te leveren. Verdienen is nodig om opnieuw te kunnen investeren, maar niet om hier of daar enkele mensen schatrijk te maken.’ ‘Ook grote bedrijven maken gelukkig steeds vaker die keuze. Ze verwerken bijvoorbeeld ingrediënten uit Afrika. Alleen zijn de producenten daar niet gecertificeerd, de kwaliteit is niet goed genoeg. Ze besluiten dan te helpen om een coöperatie te beginnen, steunen met mensen en middelen – onder de conditie dat ze het over x jaar zelf moeten kunnen. Of ze helpen een fabriek op te zetten, leveren kennis en technische uitrusting. Een stukje als sponsoring, maar de rest nadrukkelijk niet. “Jullie moeten in tien jaar zó veel sparen, dat je de fabriek zelf over kunt nemen!” Dat is social venturing ontwikkelingscoöperatie. De mensen zelf de verantwoordelijkheid geven.’ het ontstaan van burgerinitiatief ‘Het is interessant hoe KNHM, net als meer coöperaties, haar ontstaan dankt aan de agrarische crisis die ons land aan het eind van de negentiende eeuw trof. Er is wel een parallel te trekken met nu, al zijn er ook verschillen. Een eeuw geleden ging

het vooral om homogene groepen mensen – alle aardappeltelers, alle grootgrondbezitters, alle melkveehouders samen streefden naar vernieuwing en verandering. Nu zie je burgerinitiatief ontstaan vanuit een veel grotere diversiteit. Of het nu gaat om wijkbeheer, energievoorziening, of zorg en welzijn – overal zie je een steeds grotere inschakeling van betrokken burgers. Dat vind ik een positief teken van maatschappelijk herstel, na de individualisering van de laatste decennia!’

‘wij zijn op aarde om onszelf en onze nakomelingen, nu en straks, duurzaam van goede producten en diensten te voorzien’ toekomst

109

‘ieder verhaal heeft een gelukkig einde, je moet gewoon weten waar je moet stoppen’ annie m.g. schmidt nederlandse schrijfster

110

KNHM

toekomst

111

‘een beroep op de burger’

Socioloog Paul Schnabel is directeur van het SCP en universiteits­ hoogleraar aan de Universiteit Utrecht. Het SCP doet op veel terreinen sociaalwetenschappelijk onderzoek: van arbeid tot emancipatie, van mantelzorg tot sport. Sinds 2006 rekent de Volkskrant Schnabel tot de top-tien van invloedrijkste Nederlanders. Op 29 november 2012 publiceerde het SCP het Sociaal en Cultureel Rapport 2012, onder de titel: Een beroep op de burger – Minder verzorgingsstaat, meer eigen verantwoordelijkheid? 112

KNHM

toekomst

113

e

’Een overheid die zich terugtrekt… Herdefiniëring van overheidstaken is natuurlijk iets van alle tijden. De uitbreiding van haar bemoeienis naar wat wij nu de verzorgingsstaat noemen, was ook een herdefiniëring. Vroeger was onze natie een “nachtwakersstaat”, die zich zo weinig mogelijk bemoeide met zijn burgers. De enige taak van de overheid was het garanderen van de veiligheid, door te zorgen voor een adequate politie- en legermacht, en voor wetten om de rechtsorde te handhaven.’ ’Op veel terreinen maakt het de burger trouwens niet eens zoveel uit, wie de uitvoering op zich neemt. Zorg en onderwijs worden in ons land traditioneel geleverd door private partijen! De overheid levert het geld, stelt de regels en houdt de systeemverantwoordelijkheid. Zodra het niet goed gaat wordt de minister onmiddellijk naar de Kamer geroepen!‘ de overheid als moral entrepeneur ’In ons rapport behandelen we acht gebieden, ruim dertig thema’s en voor elk gebied ligt het beroep, op de burger gedaan, weer anders. Als de overheid zegt “Het is uw eigen verantwoordelijkheid”, dan betekent dat ook niet “Het is uw eigen vrijheid”. In de praktijk blijkt de overheid vaak te zeggen: “U bent nu aan slag – maar we verwachten dan wel dat u doet wat wij vinden dat goed is.”’ ’Ik noem dat altijd “de overheid als moral entrepreneur“. En dat is dus iets heel anders dan “de dingen aan de burger overlaten.” Op sommige gebieden is er wel wat ruimte, op andere veel minder.

114

KNHM

‘je moet als gemeente altijd rekening houden met de representativiteit, of en in hoeverre een idee echt gesteund wordt door de bevolking’

Als u niet naar de schouwburg of het museum wilt is dat uw zaak – we gaan u niet langer daarheen duwen of lokken. En als u liever niet naar een saaie publieke omroep kijkt, dan mag die van ons best weg. U wilt blijven studeren? Wij willen graag dat u studeert, we helpen u er zelfs bij, maar u moet het wel zelf betalen. Of terugbetalen.‘ polderen is democratie 2.0 ’Het maakt wat betreft burgerinitiatief nogal wat uit, merkten we in ons onderzoek, of het daar gaat om een straat met koophuizen of een achterstandswijk met huurwoningen. Een vereniging van eigenaren is, uit begrijpelijk eigenbelang, vaak heel actief in het bewaken van de leefomgeving. Huurdersverenigingen daarentegen zijn meestal

met heel andere dingen bezig. Die willen juist dat ánderen, de verhuurder of de gemeente er voor zorgen dat de buurt, de portieken en trappenhuizen netjes en schoon blijven.’ ‘Het is natuurlijk prima, als mensen zelf het initiatief nemen om dingen te verbeteren, iets in stand te houden of iets bijzonders te creëren. Maar het blijft kleinschalig, het is snel te specifiek of te eigenaardig; te kwetsbaar, of zelfs strijdig met het algemeen belang. Je moet als gemeente dus altijd rekening houden met de representativiteit, of en in hoeverre een idee echt gesteund wordt door de bevolking. Maar een positieve grondhouding is in deze tijden wel logisch.’ ‘Hoogopgeleide, betrokken burgers promoten tegelijk ook het model van de deliberatieve democratie. Geen blinde delegering van de macht naar politici zonder last of ruggespraak, maar ook niet het onmiddellijke zwart-wit oordeel van het referendum. Maar ook deliberatie kennen wij in ons land, met zijn overleg- en inspraakorganen, ons spreekwoordelijk “polderen”, eigenlijk al heel lang! Wij zijn zelfs zo op delibereren gericht, dat zodra dat moeilijk dreigt te worden, omdat bijvoorbeeld de vakbeweging verdeeld raakt, de werkgevers hier de noodklok luiden!’ investeren in burgerschap ’Voor de toekomst van een organisatie als KNHM lijkt me dezer dagen vooral “focus” belangrijk. Alleen steunen van kleinschalige projecten zet in het grote geheel niet zo heel veel zoden aan de dijk. Misschien is een heldere doelstelling voor de komende eeuw: de burger zelfstandiger maken. Bijvoorbeeld door te helpen “burgerschap” meer vorm en substantie te geven. Wat is burgerschap vandaag de dag? Burgerschapvorming vindt plaats via het vak ”maatschappijleer“ – is dat adequaat? Is het niet te laat, als dat pas op de middelbare school aan de orde komt?’ ‘KNHM zou burgerschap bijvoorbeeld kunnen stimuleren door een leerstoel te sponsoren, en onderzoek waaruit effectieve curricula Burgerschap ontwikkeld kunnen worden. Dan zaai je, in de hoop dat er een veelvoud aan goeds uit voorkomt.

”Seed money“ kan ook ingezet worden om juist in kwetsbare gebieden de sprong naar maatschappelijk ondernemerschap mogelijk te maken. Daar is vaak niet alleen een gebrek aan middelen, maar ook aan expertise – burgerschap staat er toenemend onder druk, door vergrijzing en verarming, het wegtrekken van jong talent. Juist in kwetsbare gebieden van de samenleving kun je nuttig investeren in nieuwe initiatieven, met middelen én met expertise.‘

paul schnabel Paul Schnabel (1948) studeerde sociologie in Utrecht en promoveerde in 1982 met een dissertatie over ‘Nieuwe religieuze bewegingen’. Sinds 1998 is hij directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). In 1986 werd hij benoemd tot hoogleraar klinische psychologie aan de Universiteit Utrecht. Naast zijn werk voor het SCP en zijn professoraat heeft hij een veelheid aan nevenfuncties, zoals lid van de raad van commissarissen van Shell Nederland, lid van het comité van aanbeveling van het Helen Dowling Instituut en columnist bij NRC en Het Financieele Dagblad.

toekomst

115

‘wij zijn de maatschappij’

Netwerk Democratie noemt zich ’platform voor democratische innovatie.’ Het zet zich proactief in voor een veerkrachtige democratie, waarin burgers meer betrokken zijn en met behulp van moderne technologie actief hun bijdrage kunnen leveren. Die technologie verandert immers nu al de manier waarop mensen zich met elkaar én met de overheid verbinden. Josien Pieterse is een van de oprichters en directeur van de stichting. Zij ziet allerlei raakvlakken tussen KNHM en de doelstelling van Netwerk Democratie. 116

KNHM

toekomst

117

i

josien pieterse Josien Pieterse studeerde politicologie en genderstudies en werkte onder meer als programmamaker bij debatcentra Felix Meritis en TUMULT. Samen met Mieke van Heesewijk richtte zij NetDem op. Eerder coördineerde Pieterse het Forum voor Democratische Ontwikkeling, aanjager en meedenker bij projecten en samenwerkingsverbanden over democratie en democratisering. Pieterse was ook jarenlang voorzitter van de Vereniging Nederlandse Debatcentra. Zij startte Framer Framed, dat de vraag stelt wat de rol is van het museum in een globaliserende samenleving. Sinds 2007 is zij daarnaast werkzaam als zelfstandige oral historian, projectleider en onderzoeker bij Aletta, Instituut voor de Vrouwengeschiedenis.

‘Iedereen kan constateren, dat zich dezer dagen een fundamentele verandering voltrekt in de samenleving: meer en meer bepaalt nieuwe technologie hoe mensen elkaar vinden, ideeën uitwisselen en samenwerken. Dat verandert de relatie tussen burgers onderling, maar ook die tussen burger en overheid. Wij als Netwerk Democratie (NetDem) burgers onderling; de tweede op het verbeteren staan voor een levenskrachtige democratie, die alle van de verticale relaties tussen burger en overheid.’ leden van de samenleving verbindt en betrekt.’ ‘Wat KNHM beoogt en doet, sluit daar een horizontale samenleving wonderwel op aan. Burgers organiseren zich ‘We zitten midden in een overgang, van een steeds vaker en gemakkelijker horizontaal, los hiërarchische samenleving naar meer op ondervan de traditionele instituties als kerk, vakbond handeling en vertrouwen gerichte organisatievormen. of belangenorganisatie. Men vindt elkaar rond In plaats van statische machtspiramides zie je overal een thema of gebeurtenis, tijdelijk of permanent, netwerken ontstaan; netwerken die voortdurend lokaal of zelfs mondiaal. NetDem wil – net als veranderen van vorm, reikwijdte en invulling. En vaak KNHM – burgers gereedschappen bieden om zich zijn overheden in dergelijke netwerken niet meer de op een effectieve manier te verhouden tot elkaar centrale actor, maar eerder één van de partners. en tot de maatschappelijke instanties die hen Dat vereist een omslag in denken en handelen, van vertegenwoordigen.’ politiek, ambtenaren én burger.’ ‘We kunnen ons inmiddels geen wereld ‘Wij spelen daarop in via twee meer voorstellen zonder het internet. Internet is hét programmalijnen, Wij Maatschappij en Open communicatiemiddel geworden, niet alleen voor Agenda. De eerste richt zich op het duiden en sociale contacten, maar ook als informatiekanaal ondersteunen van horizontale verbindingen tussen en als platform voor initiatieven. Dat beïnvloedt

118

KNHM

de relatie met overheden en ondernemingen, die hun informatie- en daarmee machtsposities zien eroderen. Het biedt tegelijk een impuls voor versterking van de onderlinge verbanden tussen buurtbewoners, consumenten en belangengroepen. Elk goed idee krijgt nu de kans om uit te groeien tot een krachtige beweging, vaak buiten de oude structuren om.‘ democratische vernieuwing ‘Meer transparantie, betere toegankelijkheid van informatie en accountability maken de relatie tussen bestuurders en burgers gelijkwaardiger. Die openheid maakt het tegelijk mogelijk om zich actiever, zowel reactief als proactief, tot de democratie te verhouden. Van daaruit is de roep om transparantie ook een vraag om bestuurlijke vernieuwing. De aanstaande 200-ste verjaardag van de Grondwet, in 2014, is een goede aanleiding om het aloude “Huis van Thorbecke” te renoveren. Hoe kunnen we de democratische rechtsstaat een meer bij de huidige samenleving passende vorm geven? Het is heel belangrijk dat daarbij ook kritische vragen gesteld worden, zoals: Hoe kan de samenleving omgaan met de almaar groeiende stromen van data, die publiek worden? Als de overheid zich terugtrekt, hoe gaan we om met nieuwe tweedelingen in de samenleving? Wat verstaan we dan onder het algemeen belang? Hoe kunnen zoveel mogelijk mensen meedoen aan en in de democratie? Wat voor apps kunnen we bedenken, die onze parlementaire databases nóg transparanter maken?’ ‘Een belangrijk deel van ons programma richt zich op theorie en praktijk van deliberatie en participatie. Deliberatieve democratie is een vorm van publieke besluitvorming, waarin informatievergaring, overleg en uitwisseling van argumenten centraal staan. Zo’n constructief overleg, is onze overtuiging, kan een belangrijke aanvulling vormen op het bestaande systeem van representatieve democratie. In IJsland bijvoorbeeld, dacht een burgerraad via social media actief mee over een nieuwe grondwet; die uiteindelijk in een referendum aan het volk ter goedkeuring werd voorgelegd. In België organiseerden betrokken

burgers via social media een Citizens Summit, toen de politiek er niet in slaagde om binnen een redelijke termijn een regering te vormen.’ burgers zelf aan de slag ‘Met Nederland Kennisland ontwikkelen wij ook Voorjebuurt.nl, een instrument dat kan helpen bij crowdfunding, het aanboren van alternatieve financieringsbronnen en crowdsourcing, het via social media verzamelen van deskundigheid en vrijwilligers. Typische KNHM-burgerinitiatieven als de herinrichting van een wijk kunnen met die functionaliteiten professioneel geholpen worden. Ook hier ligt een raakpunt met de activiteiten van KNHM. Burgers hoeven niet te wachten op de overheid, maar moeten zelf aan de slag, om ook de komende eeuw hun leefomgeving grondig te verbeteren!’

‘elk goed idee krijgt nu de kans om uit te groeien tot een krachtige beweging, vaak buiten de oude structuren om’ toekomst

119

‘ik geloof in het onmogelijke omdat niemand anders erin gelooft’ florence griffith joyner amerikaanse atlete 120

KNHM

toekomst

121

‘een duurzame revolutie’

Marjan Minnesma, een van de koplopers in de Duurzame top 100 van dagblad Trouw, studeerde bedrijfskunde, filosofie en rechten. Na de val van de Muur hielp zij in het oostblok vervallen infrastructuren moderniseren. Als campagnedirecteur bij Greenpeace promoveerde zij een jonge Diederik Samsom tot campagneleider. In 2007 werd zij directeur van Urgenda. 122

KNHM

toekomst

123

‘mensen zien vaak niet dat zij met kleine dingen verschil kunnen maken’ ‘Urgenda wil Nederland zo snel mogelijk duurzaam maken, in nauwe samenwerking met burgers, bedrijven, maatschappelijke organisaties en overheden. Urgenda-doelstellingen voor de komende decennia variëren van de bouw van een drijvende stad, meer telewerken en een miljoen elektrische auto’s op de weg, tot decentrale opwekking van energie – maar dan wel op grote schaal.’ Op 4 september 2012, de veertiende Duurzame Dinsdag, sprak zij de eerste Duurzame Troonrede uit. Minnesma pleitte daarin voor een volhoudbare samenleving. een nieuwe vorm van samenleven ‘Wij moeten via een duurzame revolutie naar een nieuwe vorm van samenleven evolueren. Alleen die maakt het mogelijk om met zoveel mensen te leven op de enige aarde die we hebben. Samenwerken en vertrouwen zijn daarbij vanzelfsprekend cruciaal. En we mogen en kunnen daarbij niet wachten op de overheid, op de ander. We moeten zelf aan de slag. We hebben allemaal onze eigen verantwoordelijkheid voor de toekomst van onze planeet, burgers, bedrijfsleven en overheid. Helaas wordt er te vaak alleen afwachtend naar de overheid gekeken, alsof die en die alleen aan zet zou zijn. Maar daar kunnen we niet op wachten – al was het alleen maar omdat er dan niet genoeg druk vanuit de samenleving zou ontstaan. Zonder die druk gaat de overheid ook niet bewegen, in elk geval niet op de manier die noodzakelijk is.’

124

KNHM

‘Over de richting als zodanig in de samenleving maak ik me niet zo’n zorgen – we bewegen wel naar een duurzamere samenleving, maar we gaan absoluut niet snel genoeg. Met hier en daar een beetje meer of minder komen we er niet. Ik hou er niet zo van om met een opgeheven vingertje te gaan zeggen wat er niet deugt – ik ga liever uit van wat wel deugt, om dan de mensen te helpen met opschalen van goede initiatieven.’ ‘Urgenda is géén lobbyorganisatie – al seinen we af en toe specialisten daartoe in. Zelf probeer ik zo weinig mogelijk tijd aan Den Haag te besteden, want over het algemeen levert het meer op om in de samenleving actief bezig te zijn dan om de politiek te bewerken.’ helpen door goede ideeën te steunen ‘Zo steunen wij energiecoöperaties die zelf hun eigen energie willen opwekken. Daartoe lanceren we dezer dagen, samen met TexelEnergie en de Windunie, een coöperatie om die andere coöperaties te helpen – met vergunningen en technische kwesties en de boekhouding en dergelijke. Zij zullen lastige dingen als vergunningaanvragen kunnen uitbesteden! Rond de mobiliteitskwestie willen wij met een aantal bedrijven collectief elektrische auto’s aanschaffen, inclusief een nieuwe infrastructuur met 12-minuten

oplaadpunten. Totdat er een supersonisch nieuw OVsysteem is in ons land, kunnen we dan in ieder geval zelf al schoon en stil rijden.’ ‘We proberen burgers en bedrijven op allerlei manieren te helpen door goede ideeën te steunen, te versnellen en op te schalen. We zoeken daarbij naar projecten die echt kritieke omslagpunten kunnen opleveren. En daarbij zijn we geen afstandelijke procesbegeleiders, we proberen echt structureel iets van de grond te krijgen. We richten bijvoorbeeld samen een stichting op, bouwen en runnen een gezamenlijke website – we zijn en blijven er dagelijks mee bezig, ook nádat het plan gerealiseerd is. Daarvoor is dan wel een helder business plan nodig. Wij zijn niet zo van de subsidie – we vinden dat een initiatief zelfstandig moet kunnen draaien en niet structureel de hand moet hoeven op te houden. We kijken zakelijk naar voorstellen, helpen met zo’n business plan, leggen contacten met zowel deskundigen als financiers en sponsors. Het enige dat we niet doen is zelf financieel deelnemen en investeren – we hebben veel in huis, maar geen venture capital!’ samen werken aan een houdbare wereld ‘In de omwenteling die nodig is telt iedereen mee. Mensen zien vaak niet dat zij met hun kleine dingen verschil kunnen maken. Uiteindelijk hollen vele druppels een steen uit. Al die relatief bescheiden initiatieven leiden samen naar een besef in de samenleving, dat het de moeite waard is om te proberen onze planeet duurzamer en houdbaarder te maken. Dat zorgt uiteindelijk ook voor voldoende druk op overheden en bedrijven om actief mee te helpen aan een houdbare wereld, een houdbare economie en een houdbare samenleving.’

mr. drs. marjan minnesma Mr. Drs. Marjan Minnesma MBA (1966) begon haar carrière als consultant, onder meer bij NOVEM waar zij programmamanager Centraal- en Oost-Europa was. Daarna werkte zij bij IVM en Greenpeace, voordat zij in 2004 directeur van Dutch Research Institute for Transitions werd. In 2007 richtte zij Urgenda op.

‘we proberen burgers en bedrijven op allerlei manieren te helpen door goede ideeën te steunen’ toekomst

125

‘bruggenbouwers hebben we nodig’

Op 22 mei 2012 overhandigde Pieter Winsemius in het ADO-stadion het eerste exemplaar van het WRR-rapport Vertrouwen in Burgers aan minister-president Rutte. Die plek verwees naar een casus uit het rapport, over het Publieksbureau van ADO, waarin vertegenwoordigers van club, supporters, politie en welzijnsorganisaties tezamen een informele overlegstructuur hebben gecreëerd. Partijen die voorheen vaak fel en lijnrecht tegenover elkaar stonden, vinden er elkaar in wederzijds vertrouwen. 126

KNHM

toekomst

127

d

'De achtergrond van Vertrouwen in Burgers is eigenlijk heel simpel. Bij de WRR beseften we dat met het afnemen van de impact van instellingen als kerken en vakbonden er eigenlijk geen “NGO”, geen non-gouvernementele organisatie meer was die de sociale belangen in dorpen en wijken nog behartigde. Dat is eigenlijk heel raar. Je hebt wel grote milieubewegingen in ons land, veel organisaties in steden zetten zich in voor ontwikkelingssamenwerking, maar op het platteland is er eigenlijk geen beweging meer die dat oppakt!’ ‘In Vertrouwen in de Buurt uit 2005 stelden we al dat door versterking van samenwerking tussen bewoners en spelers als wooncorporaties, scholen en welzijnswerk het sociaal vertrouwen van bewoners – in elkaar en in hun bestuurders – zal groeien. Daarnaast zal ook het vertrouwen in de politiek en de democratie groeien. Ons tweede rapport Vertrouwen in de School formuleerde aanbevelingen om schooluitval tegen te gaan. En nu wijzen we op het belang van Vertrouwen in Burgers als zodanig!’ bruggen tussen burger en overheid ‘Te veel beleidsmakers, menen wij, beslissen nog over dingen namens ons. Zo werkt democratie, maar als

128

KNHM

‘het recept voor een geslaagd burgerinitiatief is: men neme een groep mensen, die zichzelf min of meer als gemeenschap beschouwt’ het gat tussen ons en die beleidsmakers te groot wordt, voelt dat “namens ons” niet prettig meer. Hoe zorgen we dat de zo goed geïnformeerde burger vertrouwen houdt in de beleidsmakers – en andersom, hoe zorgen we ervoor dat die beleidsmakers durven los te laten?’ ‘Want dat is de kunst, eigenlijk. Het gekke is: naarmate je de schaal vergroot, wordt het risico op wederzijds wantrouwen groter. Illustratief was het ‘Plan Bos’ voor de HSL, de hogesnelheidstrein. Hoewel velen vermoedden dat dit plan van een betrokken burger beter was dan alle andere, werd het toch bij voorbaat radicaal afgewezen. Want één particulier zou iets beters bedenken dan al de ingenieurs van Rijkswaterstaat?’ ‘Machteloze burgers denken al gauw in termen van “wij tegen zij”. Als burgers blijk geven wél te beschikken over kennis en deskundigheid, dan voelt de overheid zich bedreigd. Je hebt daarom bruggenbouwers nodig. Soms zijn die er – soms moet je ze van buiten binnenlaten.’ ‘Het recept voor een geslaagd burgerinitiatief is: men neme een groep mensen die zichzelf min

democratie 3.0? ‘Burgerinitiatieven hebben vaak iets populistisch, het is nooit echt de stem van het volk. Maar als slechts 26% van de jongeren gaat stemmen, zijn onze verkiezingen dan representatief? Ik geloof dat we zullen groeien naar een nieuwe vorm, een “doedemocratie”. Daarbij zal de stem van de burger veel meer en effectiever als input gebruikt worden dan nu. De overheid kan die participatie zeker stimuleren, maar vraag dan niet iets abstracts als “Ga meedenken over Randstad 2040!” Vraag liever naar concrete en haalbare ideeën voor dat braakliggende stuk grond waar die oude fabriek is afgebroken. Alternatieven voor een trambaan dwars door de stad. En stel je dan als beleidsmaker open op, erken goede ideeën, ook al komen ze uit andermans koker. Voel je daardoor niet bedreigd, maar juist gesteund. het internet brengt mensen samen Geef de burger de ruimte.’ ‘Het wordt natuurlijk pas interessant als de burgers ‘Dat is vertrouwen wekken, de burger positief met plannen komen die de overheid juist niet passen. betrekken bij het beleid. Dan pas kan die zich echt Bijna al dergelijke initiatieven gaan over iets fysieks, mede-eigenaar voelen. En in dat vertrouwen zullen in leef- of woonomgeving. De meeste lokale partijen – ze ook meer vertrouwen schenken. Als iedereen en vergis je niet, dat is tezamen de grootste politieke meedenkt, komt er altijd iets beters uit.’ beweging van ons land! – zijn zo ontstaan. Een megalomaan stadhuis, een metro, het kappen van een bos. Daar vinden mensen elkaar.’ ‘Je ziet die betrokkenheid toenemen, nu mensen hoger opgeleid zijn, beter geïnformeerd, en ze zich ook gemakkelijker kunnen organiseren, door internet en smartphone. De koningin maakte zich eens zorgen over internet, dat zou leiden tot pieter winsemius vereenzaming. Maar kijk eens in je geheugen: twintig Pieter Winsemius was tijdens zijn studie en promotieonderzoek als natuurkundige werkzaam bij jaar geleden zat iedereen voor de televisie – dat de Stichting Fundamenteel Onderzoek der Materie. was pas passief! Mensen helpen elkaar massaal Van 1975-1982 werkte hij bij McKinsey, waarna hij als via het net. Ze stellen allerlei vragen op fora en er jonge VVD-minister in het eerste kabinet-Lubbers alom is altijd wel iemand die het antwoord weet of de respect afdwong door belangrijke milieuwetgeving tot stand te brengen (bijv. die rond de MER, de milieurichting wijst. Het levert materieel niets op, maar effectrapportage). In 1986 keerde hij terug naar het is blijkbaar heel bevredigend dat je iemand McKinsey (tot 2002). Onder zijn voorzitterschap groeide belangeloos hebt kunnen helpen. Het grappige van de Vereniging Natuurmonumenten van 270.000 leden social media is dus dat je daar juist actief in bezig in 1988 tot zo'n 900.000 leden in 1999. In dat jaar werd hij benoemd tot bijzonder hoogleraar management van bent. Soms leidt dat tot uitwassen – maar stel, je zou duurzame ontwikkeling aan de Universiteit van Tilburg, maar tien procent van de energie achter het scherm waar hij juni 2012 afscheid nam. Vanaf 2003 is hij lid van kunnen aftappen voor maatschappelijke doelen – de WRR (onderbroken tijdens opnieuw een ministerschap dan boorde je het grootste vrijwilligersreservoir ter in 2006-2007) en was als zodanig nauw betrokken bij de totstandkoming van Vertrouwen in Burgers. wereld aan!’ of meer als gemeenschap beschouwt. Daarbinnen bevinden zich vrijwel altijd een of meer trekkers. Voeg daaraan toe wat deskundigheid, een beetje geld, een beetje publiciteit. Daarnaast is er een sleutelrol weggelegd voor iemand die bruggen kan slaan naar buiten. Ontbreekt die, dan moet je hem erbij halen om die brug van buitenaf te bouwen. Dat is waar KNHM een fantastische rol kan vervullen, en dat ook vaak doet.’ ‘Niet alleen die WRR-onderzoeken, maar ook het voorzitterschap van Kern met Pit heeft me enorm geïnspireerd. Je wordt steeds weer bevestigd: mensen kunnen zó ontzettend veel! Vooral daar, waar de schaal nog een beetje overzichtelijk is, waar de mensen elkaar nog kennen, waar waarde gehecht wordt aan de gemeenschap.’

toekomst

129

‘als elke vrijwilliger een ster kreeg werd het nooit meer donker’ loesje 130

KNHM

toekomst

131

geheel vrijwillig koninklijke nederlandsche heidemaatschappij 125 jaar burgerparticipatie

vormgeving

frame publishers – zoe bar-pereg, mariëlle van genderen en barbara iwanicka

beeldbewerking

frame publishers – edward de nijs

tekst

geert van duinhoven, arne lasance, jeroen van der spek en KNHM

druk

ofset yapimevi, gedrukt op zuurvrij papier TCF ∞ 987654321 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de copyright houder.

132

colofon

productie frame publishers – sarah de boer

samenstelling KNHM – sandra kraan en monique melchers-derksen

fotografie

dick brouwers (p.6), rita van biesbergen (p.91), wil groenhuijsen (p.23, 87), erik van ’t hullenaar (p.87), istockphoto (p.22, 89), KNHM archief (p.18, 19, 22, 23, 26-35, 4663, 68, 88, 89, 94, 95), nationale beeldbank (p.22, 23), daniel nicolas (p.70, 72, 74, 76, 78, 80, 82), jurjen poeles (p.19, 90, 91), RVD (p.3), elsbeth struijk van bergen (p.36, 40, 102, 106, 112, 116, 122, 126) en VVB foto (p.8, 9, 18, 86, 92, 93)

met dank aan

de werkgroep – hans van dord, freek hasselaar en netty van den nieuwboer en alle andere KNHM-ers © 2013 KNHM, arnhem

125 jaar KNHM. Een moment om stil te staan bij heden, verleden en toekomst. Welke impact heeft de vereniging door de jaren heen gehad? Hoe werkt zij aan burgerparticipatie? En waar ligt de maatschappelijke relevantie van KNHM in de toekomst?

koninklijke nederlandsche heidemaatschappij