GARNAALVISSERIJ TE PAARD. VAN OOSTDUINKERKE TO T AZERBEIDZJAN

/ > ƒ

@

VLAANDEREN

Bron: Vercaemer,

J 0 -/Y

GARNAALVISSERIJ TE PAARD. VAN OOSTDUINKERKE TO T AZERBEIDZJAN. Ineke Steevens

NAVIGO - Nationaal Visserijmuseum Oostduinkerke Pastoor Schm itzstraat 5, 8670 O ostduinkerke

In e k e STEEVENS

E-mail: ¡neke.steevens@ koksijde.be

Ineke Steevens

V I S S E N IN HET V E R L E D E N - SESSIE 3

123

INLEIDING Toen op 29 novem ber 2013 de studiedag ‘Vissen in het verleden’ plaatsvond, beleefde O ostduinkerke spannende dagen: elk m om ent kon im m ers de beslissing vallen over de erkenning van hun befaamde garnaalvisserij te paard ais im m aterieel cultureel erfgoed. In februari 201 3 had het NAVIGO - samen m et verschillende andere stakeholders, w aaronder de paardenvissers z e lf - daartoe im m ers een dossier ingediend bij UNESCO (United Nations Educational, Scientific and C ultural O rganization), in de hoop deze lokale tra d itie verder te cultiveren en te beschermen. V ijf dagen na de studiedag, op woensdag 4 decem ber 201 3, kwam u ite in d e lijk het verlossende bericht u it A zerbeidzjan: de O ostduinkerkse garnaalvisserij te paard werd officieel toegevoegd aan de ‘ Representatieve Lijst van het Im m aterieel C ultureel Erfgoed van de M ensheid’, een ware m ijlpaal vo or de kustgem eente. Geen beter m om ent dus om deze tra d itie uitgebreid onder de loep te nemen. In de volgende alinea’s maken we verder kennis met de garnaalvisser en zijn paard, m et de garnaalvisserij ais onderdeel van het im m aterieel cultureel erfgoed en ten slotte m et het NAVIGO-museum en de rol van deze instelling in het borgen van de tra d itie van de garnaalvisserij te paard.

DE GARNAALVISSER EN ZIJN PAARD De O ostduinkerkse garnaalvissers vertrekken a ltijd van th u is uit, uitge ru st m et Brabants trekpaard en kar. Ze stappen d oo r het water, parallel m et de kust over de zandstrook en laten daarbij grote, trechtervorm ige netten over het zand slepen. Dit veroorzaakt kleine schokgolfjes w aardoor de garnalen in het net terecht komen. Het vissen neemt z o ’ n drie uur in beslag: van anderhalf uur vo or laagwater to t a nderhalf uur na laagwater. Na ongeveer een half uur vissen worden de eerste netten geleegd. De Ínhoud w o rd t gezeefd op een zandbank o f op het strand en de vers gevangen garnalen worden bewaard in manden die langs de flanken van het paard hangen. Mom enteel zijn er tw a a lf huishoudens a ctief in de paardenvisserij in O ostduinkerke. Iedereen kent de namen van de garnaalvissers wel: Marius, Bernard, Stefaan, Xavier, Roland,... maar sinds k o rt heeft O ostduinkerke ook een Nele en Corinne die de garnaalvisserij bedrijven. Het w erk w o rd t verdeeld in fam ilieverband; de vrouwen koken bijvoorbeeld de garnalen thuis. De garnaalvissers te paard kunnen gezien worden ais een groep m et een zeer specifieke taakverdeling, w aarbij iedereen a ctief handelt. De vissers gaan trouw ens steeds per twee in zee, niet enkel om het gevaar te beperken maar ook om elkaar te helpen. Er bestaan geen uitgesproken voorwaarden om garnaalvisser te kunnen worden, maar je m oet n a tu u rlijk wel beschikken over een eigen trekpaard. Dit d ie r w o rd t opgeleid door de garnaalvisser die hem b e rijd t én door een e xtra begeleider, een rol die de O ostduinkerkse garnalenvisser Johan Vandendriessche zeer vaak op zich neemt.

124

V I S S E N IN HET V E R L E D E N - SESSIE 3

Fig. 1 Garnaalvissers te paard (Bron: Gemeente Koksijde).

DE GARNAALVISSERIJ TE PAARD ALS IMMATERIEEL CULTUREEL ERFGOED In 200B werd - in de UNESCO Conventie voor de borging van het im m aterieel cultureel erfgoed een d e fin itie voor im m aterieel erfgoed geform uleerd, die gezien m oet worden in een brede actuele co nte xt van globalisering, stijgende m o b ilite ite n nieuwe com m unicatietechnologieën. De volledige d e fin itie k lin k t ais volgt:

Im m aterieel cu lturee l erfgoed in niet-tastbaar. Het z ijn de gewoontes, gebruiken, kennis en p ra k tijk e n die een gemeenschap overgeërfd heeft gekregen o f in een h istorisch co ntin uü m kunnen g eva t w orden en die de gemeenschap o f groep in een consensus voldoende b e la n g rijk a ch t om d o o r te geven aan toekomstige generaties. Het g a a t steeds om im m a teriële en dus niet-tastbare uitin ge n van de in te ra ctie tussen de mens en z ijn omgeving. Im m aterieel erfgoed is dynam isch; d oo r evolutie in de tijd en d oo r in te ra ctie m et de om geving k r ijg t het nieuwe betekenissen en ve ra n d e rt het g e b ru ik en de functie. H et benoemen ais ICE is tijds- en plaatsgebonden. Het is een culturele actie die in g rijp t op de gewoonte, het g e b ru ik, de kennis en de p ra k tijk . Het benoemen g e e ft de m ogelijkheid om p ro a c tie f te handelen en z o rg t e rvo o r d a t het

doorgegeven w ordt o f d a t a c tie f kan ingezet worden op processen van doorgeven.

V I S S E N IN HET V E R L E D E N - SESSIE 3

125

Kort gezegd is im m aterieel cultureel erfgoed, in tegenstelling to t bijvoorbeeld w erelderfgoed zoals Brugge, dus niet tastbaar. Het zijn gewoontes, gebruiken, kennis en pra ktijke n die een gemeenschap overgeërfd heeft. Im m aterieel cultureel erfgoed is daarenboven ook dynamisch, het evolueert in interactie m et de om geving. Am bachtelijke technieken, feesten, rituelen, m ondelinge trad ities, enz.: het kan allemaal onder de noemer van im m aterieel cultureel erfgoed geplaatst worden. Op de UNESCO-lijst van erkend im m aterieel erfgoed terechtkom en, heeft niets m et geld te maken, maar m oet louter ais een ‘to o i’ gezien worden: het is een w erktu ig vo or internationale zichtbaarheid, die ook sam enwerking en ondersteuning biedt. UNESCO b e k ijk t de garnaalvisserij niet louter ais een unieke am bacht die enkel in O ostduinkerke bedreven w ordt, maar d ich t het bovenal een m odelfunctie toe. Het kan, naar andere lokale am bachtelijke m anifestaties toe, een voorbeeld zijn van hoe iets bewaard en geborgen kan worden. Het Engelse w oord vo or borgen is trouw ens ‘s a fe g u a rd in g ’, w at zowel het onderzoeken, het docum enteren, het identificeren ais het herlanceren van dat elem ent betekent. Het ko m t erop neer dat het am bacht van generatie op generatie w o rd t doorgegeven en dat er respect opgebracht w o rd t voor de activiteit, zodat deze dynamisch kan blijven groeien. Vandaag zijn 1 55 landen lid van UNESCO. Sinds 2008 is er bovendien ook een Vlaamse inventaris en in 2010 verscheen een visienota van m inister Schauvliege die eveneens het belang van het ‘ borgen’ beklem toonde. Het is niet alleen in Vlaanderen, maar ook in de rest van de wereld een v rij nieuw concept m et een jo n g beleidsplan. Ais de O ostduinkerke paardenvisserij d oo r een UNESCO-bril bekeken w ordt, dan b lijk t vooral het aspect van kennisoverdracht over generaties heen van cruciaal belang. D it b etreft trouw ens niet enkel de kennis die w o rd t overgegeven van garnaalvisser op garnaalvisser, maar tevens van paard op paard. Ais een paard op ‘ pensioen’ gaat, dan gebruiken garnaalvissers deze n am elijk nog steeds om de jo n g e garde op te leiden. Het oude d ie r zal dan meegaan naar de zee, zijn jo n g e soortgenoten op hun gem ak stellen en in korte sessies tonen hoe er gevist m oet worden. Daarnaast beschouwd UNESCO de garnaalvisserij in O ostduinkerke ook u itd ru k k e lijk ais een inspiratiebron vo or andere gemeenschappen met gelijkaardige visserijtechnieken. Een speurtocht via Google en een actieve zo ekto cht in het veld leverde d aa rom trent al enkele resultaten op, w aaronder de Mapuche indianen in Chili, die eveneens m et paard en net vissen. Ook in England kwam deze p ra ktijk vroeger voor, al w o rd t daar tegenw oordig m et tractoren gew erkt. Zo is NAVIGO steeds opzoek naar andere m anifestaties, in de hoop meer te weten te komen over de geschiedenis ervan en om kennis te delen over deze trad itie. De garnaalvisserij te paard geeft een id e n tite it aan Koksijde, maar vooral aan O ostduinkerke. Overal waar je ko m t in het dorp, w o rd t deze paardenvisserij gesym boliseerd. Flor Kos de paardenvisser staat tijde ns de lente en de zom erm aanden steeds op post voor het oud gem eentehuis, maar ook cafés en straatnam en verw ijzen naar deze trad itie. Het is w erkelijk een soort van collectieve ide ntiteit, die zich ook m anifesteert in de garnaalstoet, in de visserij fo lklo re avonden, enzovoort.

126

V I S S E N IN HET V E R L E D E N - SESSIE 3

Fig. 2 Flor Kos de paardenvisser (Bron: NAVIGO - Nationaal Visserijmuseum).

DE GARNAALVISSERIJ EN HET NAVÍGO-MUSEUM ln het centrum van O ostduinkerke vind je het NAVIGO (Nationaal Visserijm useum O ostduinkerke), dat een rijke m useum collectie herbergt. Je v in d t er onder andere de ‘visserskoppen’ van Stephan Vanfleteren, het kustvissersvaartuig O D .l Martha en een zaal over de kustvisserij en de garnaalvisserij te paard. Vroeger werd deze, zoals op fig u u r 3 te zien is, ook wel eens met m uilezels bedreven: nadat het geallieerd leger vele van deze dieren na afloop van de Eerste W ereldoorlog achtergelaten had, werden de ezels tijde ns het Interbellum dan maar ingezet om te gaan vissen. Sinds 1 976 concentreert het NAVIGO-museum zich op het onderzoeken en verzamelen van collectie-item s over de nationale visserij en het o ntslu iten ervan. NAVIGO vervult daarnaast ook de fu nctie van bem iddelaar in de inspanningen o m tre n t de UNESCO-erkenning van de paardenvisserij ais im m aterieel cultureel erfgoed. Het museum zoekt naar een in te rd iscip lin a ir netw erk en staat in voor de a dm inistratie o m tre n t UNESCO en de Vlaamse inventaris. NAVIGO zet zich bovendien a ctief in vo or diverse borgingsm aatregelen, d oo r zich te focussen op onderzoek en door het inrichten van een tweedaags co llo qu iu m o m tre n t garnaalvisserij, in sam enwerking m et FARO (Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw) en CAG (Centrum Agrarische Geschiedenis). Het museum organiseert tevens diverse lezingen op studiedagen, ve rzo rg t publicaties en vo orzie t tai van activiteiten om de garnaalvisserij ook in het museum te betrekken. T raditioneel w o rd t bijvoorbeeld de ‘ Paardenvissers in het m useum ’-dag gehouden, w aarbij de garnaalsvissers tegen 11 à 1 2 uur bij het museum arriveren, om er de vers geviste garnalen vervolgens te r plaatse te koken, te zeven en vervolgens te laten proeven.

V I S S E N IN HET V E R L E D E N - SESSIE 3

127

Wie ten slotte graag meer te weten w il komen over het im m aterieel erfgoed, kan daarvoor te re cht op w w w .im m aterieelerfgoed.be. Op deze site worden de m anifestaties betreffende het im m ateriaal cultureel erfgoed gebundeld, en kunnen ook alle elem enten die reeds opgenom en werden in de Vlaamse inve ntarislijst van im m aterieel erfgoed teruggevonden worden.

V^ ¿ i Jdcsbalâ s m.

Fig. 3 De bekende garnaalvisser Frans Legein (bijgenaamd ‘Sisen Tjakej met zijn muilezel op het strand van Sint-ldesbald, deel van Koksijde (Bron: Vercaemer, M.; Debaeke, S. (2002). Koksijde graag gezien: de oudste prentkaarten).

128

V I S S E N IN HET V E R L E D E N - SESSIE 3