Ganzen in de Bommelerwaard
Brandganzen nabij Brakel
Inventarisatierapport Natuurwacht Bommelerwaard Maart 2012
Ganzen in de Bommelerwaard Inleiding Nederland is een favoriete bestemming voor de wilde ganzen uit Noord-Europa. Vooral onze noordelijke provincies Groningen en Friesland en de waddeneilanden zijn in trek, maar ook Zeeland en het rivierengebied. Van het westelijk rivierengebied is de Bommelerwaard een van de aantrekkelijkste pleisterplaatsen voor de ganzen. Natuurwacht Bommelerwaard wil graag weten om hoeveel ganzen het gaat, welke soorten en op welke locaties. Om op die vragen antwoord te geven is in de winter 2011/2012 intensief geïnventariseerd. In dit bondige rapport wordt de inventarisatie verwoord en worden de resultaten vergeleken met de beschikbare gegevens van de periode 1970-1980. Niet alleen wordt een actueel beeld gegeven van de overwinterende ganzen, maar ook van de standvogels zoals Canadese gans, grauwe gans en nijlgans. Om een betrouwbaar beeld van pleisterplaatsen en aantallen van de diverse soorten te verkrijgen zal het inventarisatieonderzoek in de winter van 2012-2013 herhaald worden.
Soorten en aantallen Het gehele jaar door zijn er in de Bommelerwaard ganzen te zien. De vogelkenner weet dat het om wel 6 verschillende soorten gaat en dat er een groot verschil is tussen overwinterende ganzen en de broedvogels in onze gebied: de overzomerende gans c.q. de standvogels. De gemiddelde inwoner scheert alle ganzensoorten over één kam en heeft het over de wilde ganzen. Veelal worden dan de grauwe ganzen bedoeld, die het gehele jaar in grote aantallen en vaak luidruchtig en opzichtig in beeld zijn. In de wintermaanden zijn het echter de ganzen uit het noorden van Europa die onze streek aandoen. Het zijn de kolganzen en brandganzen, die met duizenden in getal zich dan te goed aan het gras in de uiterwaarden van de rivier de Waal. Bij hoog water of onrust worden ook de binnenlanden opgezocht.
2
In tabel 1 is duidelijk te zien dat het aantal winterganzen de afgelopen decennia aanzienlijk is toegenomen. In de zeventiger jaren was het een zeldzaamheid de zwart-witte brandganzen te zien. Nu lukt het al snel in januari of februari een grote groep ( soms wel van 2500 exemplaren) in een van de uiterwaarden langs de Waal van de Bommelerwaard waar te nemen. Bijna 10 % van de landelijke populatie brandganzen heeft zijn pleisterplaats in dit westelijk deel van het rivierengebied gevonden. En wanneer men weet dat Nederland 80% van de wereldpopulatie aan brandganzen herbergt dan betekent dat een zeer grote rijkdom, maar ook verantwoordelijkheid t.a.v. de bescherming, voor deze regio. Het aantal rietganzen is daarentegen afgenomen. De rietgans ( ondersoort: toendra-rietgans ) was in de zeventiger jaren de meest voorkomende wintergans. Regelmatig werden er groepen van enkele honderden in de Hurnse uiterwaard waargenomen. Nu is het een bijzondere verschijning. Dat is niet het geval met de kolgans; de kleine bruine gans herkenbaar aan het witte ringetje ( de kol) achter de snavel. Net als bij de brandgans zijn de aantallen van de kolgans enorm toegenomen: van 1000 naar 18.000 en is daarmee de meest voorkomende gans in de Bommelerwaard. Tabel 1 Winterganzen Kolgans Brandgans Toendra-rietgans Grauwe gans (doortrek) Totaal
1970-1980 1000 500 2000 4000
2011-2012 18.000 16.000 100 2000
Zomerganzen Grauwe gans Canadese gans Nijlgans Brandgans
1970-1980 < 10 < 10 0 0
2011-2012 5000 200 100 < 50
Tabel 2
Vier soorten ganzen bijeen. Kolganzen en één grauwe gans op de voorgrond. Op de achtergrond brandganzen, met links vooraan een nijlgans. Hurwenen februari 2012. 3
Grauwe ganzen De grauwe gans is de laatste decennia een algemene verschijning in grote delen van ons land geworden. Deze allerminst schuwe vogel en ook luidruchtige gans was voorheen vooral een trekvogel, die ons land alleen aandeed in november/december om vervolgens door te vliegen naar Zuid-Europa. In maart werd de terugtocht ondernomen en zagen we de gans wederom alvorens door te vliegen naar de Scandinavische landen. In december 2011 waren ruim 2000 grauwe ganzen voor enkele dagen neergestreken in Munnikenland nabij Brakel en deden zich te goed aan de koppen van gerooide voederbieten. In januari 2012 waren ze verdwenen uit de waard en wellicht ergens aan het fourageren in Frankrijk. De aantallen doortrekkers van grauwe ganzen zijn aanzienlijk afgenomen. Steeds meer grauwe ganzen hebben de zuidgrens van hun broedgebied verruimd van Scandinavië naar Nederland en Duitsland en zijn standvogel geworden. In grote delen van ons land breidt de soort zich zo sterk uit dat het voor veel agrariërs een last wordt. In de Bommelerwaard zijn de aantallen in 30 jaar van bijna nihil naar 5000 opgelopen. Deze gans zorgt voor de nodige landbouwschade en geeft onbedoeld de gehele groep van ganzen, zowel winterganzen als zomerganzen, een negatief imago. Met name de kolgans en brandgans, die ‘slechts’ drie maanden de Bommelerwaard bezoeken, hebben daar last van en worden onnodig van landerijen verjaagd.
Canadese ganzen met enkele smienten. Gamerensche uiterwaard feb.2012
Canadese gans en Nijlgans In tabel 2 is te lezen dat er in de periode 1970-1980 nauwelijks Canadese ganzen en nijlganzen in de Bommelerwaard voorkwamen. Een enkel keer werd ontsnapt of uitgezet exemplaar gezien. Het gaat hier om twee ganzensoorten, die feitelijk niet in ons land thuis horen. Ze zijn vanuit gevangenschap ontsnapt en verwilderd en hebben zich in 30 jaar een plaats in ons landschap veroverd.
4
Nijlganzen worden veelal in paartjes gezien en zijn overal in de Bommelerwaard waar te nemen. De schatting is dat er zeker 100 paartjes jaarlijks tot broeden komen.
Nijlgans. Lieskampen nabij Gameren. Januari 2012 Voor onze grootste gans, de Canadese gans, geldt hetzelfde. Ook deze soort is niet inheems, maar heeft zich toch een plek weten te veroveren. Hij wordt voornamelijk langs de Maas, tussen Poederoijen en Aalst waargenomen, maar broedt inmiddels op tal van plekken tot bij de waterpoelen langs de snelweg A2. Opvallend is een grote groep van ruim 100 brandganzen die overzomeren in de waaluiterwaarden bij Loevestein en aan de overzijde te Vuren. Of het hier om verwilderde ganzen gaat en/of om winterganzen, die niet meer naar hun broedgebied op Nova Zembla zijn teruggekeerd is onduidelijk. Feit is dat de laatste jaren hier zo’n 50 paartjes tot broeden komen.
Grauwe ganzen en overzomerende brandganzen nabij Loevestein.
5
Pleisterplaatsen Niet overal kun je ganzen in de Bommelerwaard waarnemen. Ganzen verblijven bij voorkeur in de grote uiterwaarden langs de Waal. De Brakelse Benedenwaarden en de Hurnse uiterwaarden zijn de beste pleisterplaatsen. Zowel brandganzen als kolganzen vertoeven daar. De maasuiterwaarden zijn minder in trek. Opvallend zijn de grote groepen Canadese ganzen in de maasuiterwaarden tussen Poederoijen en Nederhemert. Het binnendijkse land wordt ook bezocht en dan voornamelijk door de kolganzen. De Bommelse weiden en de velden achter de eendenkooi van Gameren herbergen bijna altijd grote groepen kolganzen. De winterganzen in de Bommelerwaard fourageren ook aan de overzijde van de Waal in de uiterwaarden van Heesselt en Neerijnen. Ook de Steendert, een groot binnendijks komgebied, tussen Est en Neerijnen is aantrekkelijk voor met name kolganzen. In de waaluiterwaarden tussen Herwijnen en Vuren zitten vnl. brandganzen.
Brandganzen en kolganzen in de uiterwaarden van Heesselt Februari 2012
6
Tot slot
Ton van Balken Rien Melis
Zaltbommel, maart 2012
7
Literatuur Bauer.K.M. & U.N. Glutz von Blotzheim Handbuch der Vogel Mitteleuropas dl.2 pp. 1-285 Frankfurt am Main 1968 Bekhuis.J Atlas van de Nederlandse vogels ( Sovon) Arnhem 1987 Berg.A.van den Zeldzame vogels van Nederland Avifauna van Nederland 1 Haarlem 1999 Bergh.L.M.J. van den & e.a. Vogels van de grote rivieren Utrecht 1979 Bijlsma.R.G. & e.a. Algemene en schaarse vogels van Nederland Avifauna van Nederland 2 Haarlem/Utrecht 2001 Lebret.T & e.a. Wilde ganzen in Nederland Zutphen 1977 Maes.B & Caspers.T Landschap met lading pp. 41-85 Flora en fauna van de Bommelerwaard Zaltbommel 2001 Sovon Vogelonderzoek Nederland 2002 Atlas van de Nederlandse broedvogels 1998-2000 Avifauna van Nederland 1 Haarlem 1999 Teixeira.R.M. Atlas van de Nederlandse broedvogels Deventer 1979
8
Inventarisatie winterganzen Bommelerwaard
20000 18000 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000
200
200
50
50
200
50
0
december
januari
2011 Kolgans
Brandgans
februari 2012
Grauwe gans
Canadese gans
Nijlgans
9
13
12
11
2011-2012
14
10
9
7 8
Aalst
15
36
6
37
5
16
35
17
4
3
34
18
Locaties ganzen Bommelerwaard e.o.
19
2
33
20
1
32
28
22
25
Kolgans Grauwe gans Brandgans Canadese gans
500-1000 1000-3000 3000-5000
Legenda
29
24
< 500
31
30
Rossum
26
Aantal ganzen
27
21
23
