Foto omslag: Bevrijding op de Wilhelminabrug te Leiden op 7 mei 1945 (bron:

Foto omslag: Bevrijding op de Wilhelminabrug te Leiden op 7 mei 1945 (bron: www.brugwachters.nl).

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. (Artikel 16 Auteurswet 1912). Het is de opdrachtgever toegestaan voor intern gebruik kopieën te maken zonder voorafgaande toestemming van de auteur. Voor verdere informatie, vragen en/of suggesties: Saricon bv Industrieweg 24, 3361 HJ Sliedrecht Telefoon: +31 (0) 184 422538 Fax: +31 (0) 184 419821 Internetsite: www.saricon.nl E-mail algemeen: [email protected]

Pagina 2 van 53 12S068-VO-01

INHOUDSOPGAVE 1

INLEIDING .........................................................................................................................................5

1.1

AANLEIDING ..........................................................................................................................................5

1.2

OPDRACHTOMSCHRIJVING .....................................................................................................................5

1.3

PROBLEEMSTELLING ..............................................................................................................................5

1.4

DOELSTELLING .....................................................................................................................................5

1.5

ONDERZOEKSGEBIED ............................................................................................................................6

1.6

ONDERZOEKSMETHODE .........................................................................................................................7 1.6.1 Algemeen ................................................................................................................................7 1.6.2 Inventarisatie bronnenmateriaal ..............................................................................................7 1.6.3 Beoordeling bronnenmateriaal ................................................................................................7 1.6.4 Verantwoording .......................................................................................................................7

1.7

LEESWIJZER .........................................................................................................................................7

2

INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL .....................................................................................9

2.1

EERDER UITGEVOERD ONDERZOEK .........................................................................................................9

2.2

LITERATUUR .........................................................................................................................................9

2.3

COLLECTIE STAFKAARTEN KADASTER ....................................................................................................12

2.4

REGIONAAL ARCHIEF LEIDEN ................................................................................................................13

2.5

GEMEENTE LEIDEN..............................................................................................................................13

2.6

NATIONAAL ARCHIEF ............................................................................................................................14

2.7

SEMI-STATISCHE ARCHIEFDIENSTEN MINISTERIE VAN DEFENSIE (SSA) ...................................................14 2.7.1 Archief Mijn- en Munitie Opruimings Dienst (MMOD) 1945-1947 .........................................14

2.8

EXPLOSIEVEN OPRUIMINGSDIENST DEFENSIE (EODD) ...........................................................................14 2.8.1 Collectie ruimrapporten .........................................................................................................14 2.8.2 Collectie mijnenvelddocumentatie.........................................................................................15

2.9

NEDERLANDS INSTITUUT VOOR MILITAIRE HISTORIE (NIMH) ...................................................................15 2.9.1 Collectie Duitse verdedigingswerken ....................................................................................15

2.10 NEDERLANDS INSTITUUT VOOR OORLOGSDOCUMENTATIE (NIOD) ...........................................................21 2.10.1 Generalkommissariat für das Sicherheitswesen ...................................................................21 2.10.2 Departement van Justitie ......................................................................................................22 2.11 THE NATIONAL ARCHIVES (TNA) ..........................................................................................................22 2.12 BUNDESARCHIV-MILITÄRARCHIV, DUITSLAND .........................................................................................23 2.13 NIEUWSBERICHTEN .............................................................................................................................23 2.13.1 Saricon collectie ....................................................................................................................23 2.14 LUCHTFOTO’S .....................................................................................................................................24 2.14.1 Geraadpleegde luchtfoto’s ....................................................................................................24 2.14.2 Gegeorefereerde luchtfoto’s .................................................................................................24 2.14.3 Luchtfoto-interpretatie 1940-1945 .........................................................................................25 2.15 LEEMTEN IN KENNIS BRONNENMATERIAAL ..............................................................................................40 Pagina 3 van 53 12S068-VO-01

3

CHRONOLOGIE RELEVANTE GEBEURTENISSEN .....................................................................41

3.1

INLEIDING ...........................................................................................................................................41

3.2

CHRONOLOGIE ....................................................................................................................................41

4

BEOORDELING BRONNENMATERIAAL ......................................................................................43

4.1

INDICATIES EN CONTRA-INDICATIES VAN EXPLOSIEVEN IN HET ONDERZOEKSGEBIED ....................................43

4.2

SOORT EN VERSCHIJNINGSVORM VAN EXPLOSIEVEN ................................................................................43

4.3

AANTALLEN EXPLOSIEVEN ....................................................................................................................44

4.4

AFBAKENING VERDACHT GEBIED ...........................................................................................................44 4.4.1 Horizontale afbakening verdacht gebied ...............................................................................44 4.4.2 Verticale begrenzing verdacht gebied ...................................................................................45

4.5

NOODZAAK TOT HET OPSPOREN EN RUIMEN VAN EXPLOSIEVEN IN RELATIE MET DE UIT TE VOEREN WERKZAAMHEDEN ...............................................................................................................................46

5

CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN ..............................................................................................47

5.1

CONCLUSIE ........................................................................................................................................47

5.2

ADVIES VERVOLGTRAJECT ....................................................................................................................47

6

BIJLAGEN .......................................................................................................................................48


1 INLEIDING 1.1

AANLEIDING In opdracht van de gemeente Leiden heeft Saricon een vooronderzoek conventionele explosieven (hierna: explosieven) uitgevoerd ter plaatse van de ringweg oost in Leiden (hierna: onderzoeksgebied). Aanleiding voor het vooronderzoek vormen de toekomstige werkzaamheden.

1.2

OPDRACHTOMSCHRIJVING Het vooronderzoek is uitgevoerd conform de offerte met kenmerk: 2012-S-094-AB-01 d.d.16 april 2012.

1.3

PROBLEEMSTELLING Als gevolg van oorlogshandelingen in de Tweede Wereldoorlog kunnen explosieven zijn achtergebleven. Bij het spontaan aantreffen van explosieven ontstaat een verhoogd veiligheidsrisico doordat het explosief door direct contact of trillingen kan exploderen. Onbedoelde explosies kunnen dodelijk letsel en zware schade aan materieel en omgeving tot gevolg hebben. Tevens kan een spontane vondst resulteren in meerkosten door stagnatie van de uitvoeringswerkzaamheden. De mogelijke aanwezigheid en gevaren van explosieven ter plaatse van het onderzoeksgebied dienen aan de hand van een vooronderzoek te worden onderzocht.

1.4

DOELSTELLING Het vooronderzoek heeft tot doel om te beoordelen of er indicaties zijn dat ter plaatse van het onderzoeksgebied explosieven aanwezig zijn. Indien explosieven aanwezig kunnen zijn, dan dient dit te worden gespecificeerd in termen van: • • •

Soort en verschijningsvorm van explosieven; Aantal explosieven; Afbakening van het verdacht gebied in horizontale en verticale zin.


1.5

ONDERZOEKSGEBIED Het onderzoeksgebied loopt gedeeltelijk parallel aan het Rijn-Schiekanaal en is afgebeeld in onderstaande figuur:

Figuur 1 Het onderzoeksgebied.


1.6

ONDERZOEKSMETHODE 1.6.1

Algemeen

Het vooronderzoek bestaat uit het inventariseren en het beoordelen van historisch bronnenmateriaal. Het eindresultaat van een vooronderzoek is een rapportage en een bijbehorende CE-bodembelastingkaart. Het vooronderzoek dient conform de vigerende weten regelgeving 1 te worden uitgevoerd volgens de eisen uit de WSCS-OCE.

1.6.2

Inventarisatie bronnenmateriaal

Het bronnenonderzoek vindt plaats op basis van een inventarisatie van: • gebeurtenissen die hebben geleid tot de mogelijke aanwezigheid van explosieven (indicaties); • gebeurtenissen die hebben geleid tot het niet aanwezig zijn van explosieven (contra-indicaties). De indicaties en contra-indicaties worden verzameld aan de hand van literatuuronderzoek, luchtfoto-onderzoek, archiefonderzoek en zo nodig een getuigenonderzoek. Tijdens dit onderzoek is gebruikgemaakt van de bronnen die zijn vermeld in de bronnenlijst in bijlage 2.

1.6.3

Beoordeling bronnenmateriaal

In deze fase van het vooronderzoek worden de indicaties en contra-indicaties uit het bronnenonderzoek beoordeeld. Op basis daarvan wordt gemotiveerd vastgesteld of er sprake is van een van explosieven verdacht gebied. Indien er sprake is van een verdacht gebied, dan wordt tevens bepaald: • de (sub)soort, het aantal en de verschijningsvorm van de vermoedelijke explosieven; • de horizontale en verticale afbakening van het verdacht gebied. Bij de beoordeling van bronnenmateriaal is gebruikgemaakt van een geografisch informatie systeem (GIS). De indicaties en contra-indicaties zijn vertaald naar een locatie in het RDcoördinatenstelsel en verwerkt in het GIS. De gegevensset in het GIS is de basis voor de beoordeling of er sprake is van een van explosieven verdacht gebied. De CE-bodembelastingkaart is een product van de beoordeling van bronnenmateriaal met behulp van GIS. Deze kaart bevat: • de voor het onderzoeksgebied relevante indicaties en contra-indicaties; • de horizontale grenzen van het van explosieven verdacht gebied.

1.6.4

Verantwoording

Het vooronderzoek is uitgevoerd door historicus drs. L. Brama in samenspraak met Senior OCE-deskundige A.H. Meijers. Het kaartmateriaal is vervaardigd door GIS-deskundige G.J. van Dam MSc.

1.7

LEESWIJZER Hoofdstuk 2 bevat de resultaten van het literatuuronderzoek, luchtfoto-onderzoek en het archiefonderzoek.

1

Werkveldspecifieke Certificatieschema Opsporen Conventionele Explosieven.


In hoofdstuk 3 zijn de relevante indicaties en contra-indicaties chronologisch geordend in een lijst van gebeurtenissen. In dat hoofdstuk is tevens bepaald of de lijst van gebeurtenissen voldoende indicaties bevat dat ter plaatse van het onderzoeksgebied explosieven aanwezig zijn. Hoofdstuk 4 is het resultaat van de beoordeling van bronnenmateriaal. De bij hoofdstuk 4 behorende CE-bodembelastingkaart is opgenomen in bijlage 3. In hoofdstuk 5 zijn de conclusies en aanbevelingen gegeven. In hoofdstuk 6 zijn de bijlagen terug te vinden.


2 INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL 2.1

EERDER UITGEVOERD ONDERZOEK Saricon heeft in het verleden in Leiden voor verschillende locaties vooronderzoeken uitgevoerd: In 2008 heeft Saricon voor het stationsplein te Leiden een vooronderzoek uitgevoerd. De bevindingen van dit onderzoek zijn opgenomen in het rapport Vooronderzoek Stationsplein Trafolocatie te Leiden met als kenmerk 72438-VO-01 d.d. 29 september 2008. In 2009 heeft Saricon in opdracht van ingenieursbureau Tauw een vooronderzoek conventionele explosieven uitgevoerd voor een aantal watergangen in de gemeente Leiden. De resultaten van dit onderzoek zijn opgenomen in het rapport Vooronderzoek Conventionele Explosieven Watergangen Gemeente Leiden met als kenmerk 72484-VO-01 d.d. 23 maart 2009. In 2010 heeft Saricon een vooronderzoek uitgevoerd voor de RijnGouweLijn Leiden-Gouda. De resultaten van dit onderzoek zijn opgenomen in het rapport Vooronderzoek Conventionele Explosieven RijnGouweLijn Leiden-Gouda met kenmerk 10S066-VO-01 d.d. 29 september 2010. In 2011 heeft Saricon een vooronderzoek uitgevoerd voor station Leiden Lammenschans. De bevindingen van dit onderzoek zijn opgenomen in het rapport Vooronderzoek Conventionele Explosieven Station Leiden Lammenschans met als kenmerk 11S069-VO-02 d.d. 8 juni 2011. Tot slot is voor het Leiden Bio Science Park eveneens een vooronderzoek uitgevoerd. De resultaten van dit onderzoek zijn opgenomen in het rapport Vooronderzoek Conventionele Explosieven Bio Science Park te Leiden met als kenmerk 11S126-VO-01 d.d. 6 oktober 2011. Of derden vooronderzoeken hebben uitgevoerd voor locaties in of in de directe omgeving van het onderzoeksgebied is Saricon niet bekend. De bovengenoemde onderzoeken uit 2008, 2009, 2010 en 2011 voldoen aan de richtlijnen zoals die in de Beoordelingsrichtlijn Opsporing Conventionele Explosieven 2007 (BRL-OCE) zijn opgesteld. Derhalve is relevante informatie met betrekking tot het onderzoeksgebied uit deze rapporten gebruikt voor dit onderzoek en getoetst aan de huidige WSCS-OCE die per 1 juli 2012 de BRL-OCE heeft vervangen.

2.2

LITERATUUR Meidagen 1940 Op 10 mei 1940 viel het Duitse leger Nederland binnen. Het nabij Leiden gelegen vliegveld Valkenburg werd in de vroege ochtend gebombardeerd door Duitse vliegtuigen waarna parachutisten het vliegveld bezetten. Duitse troepen bezetten die dag de brug bij de Haagsche Schouw. Deze brug ,een belangrijke toegangsweg naar Den Haag, werd later die dag door Nederlandse militairen heroverd. Hierbij werden hevige grondgevechten geleverd. De brug zou tot de capitulatie van het leger op 15 mei in Nederlandse handen blijven. Bezetting en bevrijding Tijdens de bezettingstijd kreeg Leiden een aantal bombardementen te verduren:


12-13-14 april 1941 Bombardementen door vliegtuigen van het type Blenheim (Bomber Command 21 Squadron) op Leiden. Getroffen werd de elektriciteitscentrale. 14 april 1941 Crash van een geallieerd vliegtuig van het type Blenheim om 17.17 uur op de stadskwekerij aan de Nachtegaallaan te Leiden (op ruim 3 kilometer van het onderzoeksgebied). 24 oktober 1943 Op 24 oktober 1943 crashtte in de tuin van het St. Elisabethziekenhuis aan de Hooigracht een Duits vliegtuig neer. Deze locatie ligt op circa 980 meter van het onderzoeksgebied. 10 december 1944 Om 12.10 uur voerden vier vliegtuigen van het type Spitfire een bombardement uit met ieder twee bommen. Getroffen werd het Haarlemmermeerstation aan de Herensingel, de Alexanderstraat, de Sophiastraat, de Prinsenstraat en de Nassaustraat. Deze locaties liggen op circa 660 meter van het onderzoeksgebied. Verder werd ook de Stationsweg en Haverzaklaan getroffen. Deze locaties liggen op circa 1900 meter van het onderzoeksgebied. 11 december 1944 Op deze dag werden door zestien vliegtuigen van het type Typhoon om 12.10 uur een bombardement uitgevoerd met veertien bommen van 1000 lb. en twaalf bommen van 500 lb. Getroffen werd onder andere het hoofdstation in Leiden, de Rijnsburgerweg en de Stationsweg. Later die middag, om 16.08 uur, volgde de tweede aanvalsgolf. Toen voerden achttien Typhoons een bombardement uit met tien 1000 lb. bommen en achttien bommen van 500 lb. Bij dit bombardement werden onder andere de Stationswijk, de Stationsweg, de Morssingel, de Lopsenstraat, de Haverzaklaan en de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal (onderzoeksge2 bied) getroffen. 22 januari 1945 Bombardement op Leiden waarbij de omgeving van de spoorbrug over de Rijn bij de Vink getroffen werd (op ruim 2 kilometer van het onderzoeksgebied). 23 januari 1945 Bombardement op Leiden door tien vliegtuigen van het type Typhoon (197 Squadron) met 3 zestien bommen waarbij de Melchior Treublaan en de Franchimontlaan werden getroffen. Deze locaties grenzen aan het onderzoeksgebied. 3 februari 1945 Bombardement op Leiden om 16.00 uur door een vliegtuig van het type Spitfire (266 Squa4 dron) met twee bommen. Getroffen werden de Roomburgerweg en de Hoge Rijndijk. Deze locaties grenzen aan het onderzoeksgebied. 5 februari 1945 Bombardement van de spoorlijn Leiden- Utrecht om 13.30 uur door drie vliegtuigen van het type Spitfire (Figther Command) met zes bommen van 250 lb. Getroffen werd de omgeving 5 van de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal. 2

T. Everstein, Bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode 10 mei 1940- 5 mei 1945 (z.p. 2003) pag. 2516. Everstein, Bombardementen en verongelukte vliegtuigen, 2609. 4 Ibidem, 2628. 5 G.J. Zwanenburg, En nooit was het stil. Kroniek van een luchtoorlog. Deel II: Luchtaanvallen op doelen in en om Nederland (’s-Gravenhage 1990) pag. 531; Everstein, Bombardementen en verongelukte vliegtuigen, 2634. 3


6 februari 1945 Bombardement om 11.00 uur, 11.30 uur en 13.15 uur door Typhoons (257 Squadron). Getroffen werden woningen en fabrieksgebouwen aan de Hooge Morschweg en De Vink. Deze locaties liggen op ruim 2 kilometer van het onderzoeksgebied. Verder werd op deze dag door vijf Typhoons een bombardement uitgevoerd waarbij het RijnSchiekanaal (onderzoeksgebied), de Hoge Rijndijk, de Melchior Treublaan en de Franchi6 montlaan getroffen werden. 9 februari 1945 Bombardement op Leiden waarbij de omgeving van de spoorbrug bij de Vink werd getroffen. 28 februari 1945 Bombardement om 07.40 uur door vier vliegtuigen van het type Spitfire (453 RAAF Squadron) met acht bommen van 250 lb. waarbij de Vinkbrug werd getroffen. 15 maart 1945 Bombardement om 13.10 uur door vier vliegtuigen van het type Spitfire (451 RAAF Squadron) met acht bommen van 250 lb. Getroffen werd de spoorbrug over de Rijn nabij de Vink. 21 maart 1945 Bombardement om 09.10 uur door vier vliegtuigen van het type Spitfire (603 City of Edinburgh Squadron) met acht bommen van 250 lb. Getroffen werd de spoorbrug bij de Vink. 22 maart 1945 Bombardement om 11.55 uur door vier vliegtuigen van het type Spitfire (451 RAAF Squardron) met acht bommen van 250 lb. en vier bommen van 500 lb. Getroffen werd de spoorbrug bij de Vink. 23 maart 1945 Bombardement door drie vliegtuigen van het type Spifire (303 Polish Kościuszki Squadron) met drie bommen van 500 lb. Getroffen werd de omgeving van de spoorbrug over het Rijn7 Schiekanaal. 24 maart 1945 Bombardement op Leiden. Getroffen werd de omgeving van de spoorbrug over het Rijn8 Schiekanaal. 25 maart 1945 Op deze dag werden tussen 07.00 en 18.40 uur 103 vliegtuigen van het type Spitfire uitgestuurd voor aanvallen op spoorwegdoelen in Nederland, speciaal in het gebied van Den Haag. De weg van Den Haag naar Leiden werd bij dit bombardement geraakt, een exacte locatie is niet bekend. De bevrijding voor Leiden kwam op 5 mei 1945. Relevante feiten: De spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal (onderzoeksgebied) werd op 11 december 1944 en op 6 februari 1945 getroffen door bombardementen.

6

Everstein, Bombardementen en verongelukte vliegtuigen, 2636. Ibidem, 2780. 8 Ibidem, 2787. 7


2.3

COLLECTIE STAFKAARTEN KADASTER Saricon heeft in de collectie van het Kadaster te Zwolle gezocht naar relevant kaartmateriaal uit de oorlogsperiode. Van het onderzoeksgebied is een geallieerde stafkaart gevonden. De kaart dient als referentiepunt voor oorlogshandelingen en wordt digitaal aangeleverd. Het onderzoeksgebied is weergegeven op stafkaart 365 Leiden (First Edition), 1: 25.000, 1944 en op stafkaart 373 Benthuizen (First Edition), 1:25.000, 1943. Het onderzoeksgebied ligt in het 9 Nord de Guerre coördinatenstelsel in de kaartvierkanten D.7799, D.7899, D.7900, Y.7901 10 enY.7902.

Figuur 2 Het onderzoeksgebied op de stafkaarten 365 Leiden (1944) en 373 Benthuizen (1943), First Edition 1:25.000.

9

Coördinatenstelsel dat tijdens de oorlog werd gebruikt De letter staat voor een zonecode. De viercijferige code staat voor een gebied ter grootte van 1 bij 1 km.

10


2.4

REGIONAAL ARCHIEF LEIDEN In het Regionaal Archief Leiden zijn de volgende archieven geraadpleegd: • •

232 Archief gemeentelijke Brandweer Leiden 1935-1970; 0552 Archief gemeente politie Leiden

Met betrekking tot het onderzoeksgebied is de volgende informatie gevonden. 0552 Archief gemeente politie Leiden Archiefnr. Inv.nr. Documentreferentie Onontplofte munitie en pro232 5805 jectielen.

2.5

Relevante informatie Aan de Os- en Paardenlaan vielen in december 1944 in een weiland vier bommen. Er is geen zekerheid of deze bommen zijn ontploft.

GEMEENTE LEIDEN Op het stadhuis van de gemeente Leiden is het volgende dossier geraadpleegd: •

1.783 Opruimen van munitie 1946-2005

Met betrekking tot het onderzoeksgebied is de volgende relevante informatie gevonden: Dossier 1.783

Documentreferentie Onderzoek explosieven gebied de Coebel. Raadsbesluit van Burgemeester en Wethouders d.d. 10 februari 1981.

1.783

Verslag* meldingen van niet geëxplodeerd oorlogstuig in Leiden d.d. 25 en 26 maart 1985.

Relevante informatie Tijdens de Tweede Wereldoorlog, exacte datum niet bekend, zijn twee bommen neergekomen in de Coebel. Eén bom kwam neer in een weiland een tweede bom kwam terecht in de Boshuizenwetering. De bom in het weiland is door de Duitse bezetter opgeruimd, de tweede niet. Naar aanleiding van de te realiseren nieuwbouw besluit B&W tot het opsporen van explosieven. De Boshuizenwetering ligt op circa 1600 meter van het onderzoeksgebied. Uit verkregen informatie zijn de volgende aanvallen bekend: 10 december 1944 omstreeks 12.10 uur. Doelwit NS-station ‘Het spoortje’ aan de Herensingel. Inzet: 4 Spitfires met elk 2 bommen; 11 december 1944 omstreeks 12.10 uur. Doelwit: hoofdstation NS aan de Stationsweg. Inzet: 16 Typhoons met 14 bommen van 1000 lb. en 12 bommen van 500 lb. 11 december 1944 omstreeks 16.00 uur. Doelwit: hoofdstation NS aan de Stationsweg. Inzet: 18 Typhoons met 10 bommen van 1000 lb. en 18 bommen van 500 lb. 22 januari 1945. Doelwit: de spoorbrug over de Rijn nabij de Vink. Verdere gegevens niet bekend. 23 januari 1945. Doelwit: de spoorbrug over het Pagina 13 van 53

12S068-VO-01

Dossier

Documentreferentie

Relevante informatie Rijn- Schiekanaal. Verdere gegevens niet bekend. 3 februari 1945. Doelwit: de spoorbrug over het Rijn- Schiekanaal. Verdere gegevens zijn niet bekend. 6 februari 1945. Doelwit: de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal. Verdere gegevens zijn niet bekend. 15 maart 1945. Doelwit: de spoorbrug over de Rijn nabij de Vink. Verdere gegevens zijn niet bekend. * Niet duidelijk is uit welke bron, vermoedelijk ooggetuigenverslagen. Relevante feiten: Op 23 januari, 3 februari en 6 februari 1945 was de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal doelwit van een bombardement. De spoorbrug valt binnen het onderzoeksgebied.

2.6

NATIONAAL ARCHIEF In het Nationaal Archief te Den Haag zijn de volgende archieven geraadpleegd: • •

Inspectie Bescherming Bevolking Luchtaanvallen 2.04.53.15; Archief Militair Gezag in Zuid-Holland, toegang 3.09.34.

1937-1946,

toegang

Met betrekking tot het onderzoeksgebied zijn in de bovengenoemde archieven geen relevante gegevens gevonden.

2.7

SEMI-STATISCHE ARCHIEFDIENSTEN MINISTERIE VAN DEFENSIE (SSA) Het SSA in Rijswijk beheert de archieven van het Ministerie van Defensie voordat deze aan het Nationaal Archief worden overgedragen.

2.7.1

Archief Mijn- en Munitie Opruimings Dienst (MMOD) 1945-1947

De MMOD was na de Tweede Wereldoorlog in Nederland verantwoordelijk voor het opruimen van mijnen en achtergelaten munitie. Het archief bestaat uit meldingen, kaarten, plattegronden en ruimingrapporten van Nederlandse gemeenten. Met betrekking tot het onderzoeksgebied zijn geen relevante gegevens gevonden.

2.8

EXPLOSIEVEN OPRUIMINGSDIENST DEFENSIE (EODD) 2.8.1

Collectie ruimrapporten

Vanaf 1945 tot en met 1970 hebben diverse overheidsdiensten explosieven geruimd. Deze ruimingen werden voornamelijk door de Hulpverleningsdienst van het toenmalige Ministerie van Binnenlandse Zaken uitgevoerd. Deze dienst was verdeeld in regiodiensten, die ieder een eigen archief bijhielden. Deze archieven zijn nooit gecentraliseerd en niet bewaard gebleven. Sporadisch worden in andere archieven documenten gevonden waaruit blijkt dat de Hulpverleningsdienst op een locatie munitie heeft geruimd. In de tijdens dit vooronderzoek geraad-


pleegde archieven zijn geen documenten gevonden die het ruimen van munitie in de betreffende gemeenten door de Hulpverleningsdienst beschrijven. Saricon heeft de archieven vanaf 1971 van de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD) en zijn voorgangers te Soesterberg geraadpleegd. De collectie eerdere ruimrapporten (collectie MORA’s en UO’s) van de gemeente Leiden zijn ingezien. Met betrekking tot het onderzoeksgebied zijn de volgende rapporten geselecteerd en ingezien: Nr 19710199 19851137

Datum 3 februari 1971 25 april 1985

Ligplaats Trekvliet Berlagestraat 7 (800 meter van het onderzoeksgebied).

19952443

3 november 1995

Besjeslaan (op circa 490 meter van het onderzoeksgebied).

19971175

23 mei 1997

19990300

5 maart 1999

20010511

18 april 2001

20100069

15 januari 2010

Lammenschansweg 140 (op circa 140 meter van het onderzoeksgebied). Admiraal Banckertweg 15 (grenst aan het onderzoeksgebied). Besjeslaan 1a (op circa 490 meter van het onderzoeksgebied). Surinamestraat 7 (op circa 200 meter van het onderzoeksgebied).

2.8.2

Informatie Niet aangeleverd. 1 handgranaat nr. 36 Mills zonder veiligheidsbeugel. 1 brisantgranaat 7 TL zonder buis (OudHollands). 500 gram picrinezuur.

‘Geïmproviseerde' huls van een 25 ponder (uit verzameling). 1 pantsergranaat van 4,7 cm niet verschoten. 100 gram picrinezuur

Collectie mijnenvelddocumentatie

Het EODD beschikt over een collectie mijnenveldkaarten. In en/of in de omgeving van het onderzoeksgebied hebben geen geregistreerde mijnenvelden of op landmijnen verdachte gebieden gelegen.

2.9

NEDERLANDS INSTITUUT VOOR MILITAIRE HISTORIE (NIMH) Het NIMH in Den Haag beheert collecties over de geschiedenis van de Nederlandse krijgsmacht.

2.9.1

Collectie Duitse verdedigingswerken

De collectie Duitse verdedigingswerken en inundaties van Nederlands grondgebied in de oorlog en rapporten van militaire aard vanuit bezet Nederland aan het Bureau Inlichtingen Londen 1940-1945 bestaat uit inlichtingenrapporten, plattegronden en verordeningen van de Duitse bezettingsmacht en van het Nederlandse verzet. De collectie wordt op moment van onderzoek gedigitaliseerd en is daarom deels toegankelijk. Sommige inventarisnummers, de nummers vanaf 129, konden niet geraadpleegd worden. Met betrekking tot het onderzoeksgebied zijn de volgende gegevens gevonden: Collectienr. Inv.nr. 575

23

Documentreferentie Kaart met de plaats der versterkingen van Leiden en omgeving.

Relevante informatie Geen relevante informatie.


Collectienr. Inv.nr. 26

Documentreferentie Bericht J.A. 239. Rapport omtrent toestand versterkingen onmiddellijk beoosten Leiden. Bericht J.A. 257 d.d. 5 februari 1945.Betreft: luchtactiviteit Leiden.

Relevante informatie Geen relevante informatie.

Op zaterdag 3 februari 1945 om circa 16.00 uur zijn te Leiden op circa 120 meter ten zuiden van de Wilhelminabrug over het RijnSchiekanaal (voor verkeer in richting Woerden-Utrecht via de Hoge Rijndijk) twee bommen uitgeworpen met als resultaat trechters van 8 à 10 meter doorsnede. Glasschade, huizen ontzet, geen gewonden of doden. Brug niet beschadigd. Op 6 februari 1945 werden bommen Bericht J.A. 260 d.d. 6 feafgeworpen nabij de spoorbrug bruari 1945. Betreft: bombardement spoorbrug ’De over het kanaal te Leiden (spoorlijn Vink’. Leiden- Woerden). Bij het bombardement op de spoorBericht J.A.. 261 d.d. 7 februg, in de lijn Leiden- Woerden bruari 1945. Betreft: bomover het Rijn- Schiekanaal [6 febardement spoorbrug Rijnbruari], is een voltreffer terecht Schiekanaal. gekomen op de spoorlijn, circa 6 à 8 meter voorbij de brug aan de oostelijke zijde van het kanaal. Het gat bedraagt 3 à 5 meter. De rails op dat punt zijn volkomen weggeslagen. Ook is een bom gevallen aan de westelijke kant van de brug, deze heeft waarschijnlijk de machinekamer van de brug geraakt. Om 10.40 uur [6 februari] hebben Bericht J.A. 263 d.d. 6 februari 1945. Betreft: luchtac- vijf Typhoons de spoorbrug Leidentiviteit. Woerden over het Rijn- Schiekanaal aangevallen (zie bericht J.A. 261).

Bericht J.A. 280 d.d. 12 februari 1945. Betreft: spoorbrug over RijnSchiekanaal. Bericht J.A. 283 d.d. 12 februari 1945. Betreft: opblazen trambrug baanvak Leiden- Den Haag. Bericht J.A. 299. Aanvoer-

Op 5 februari 1945 omstreeks 13.00 uur heeft een Typhoon twee bommen willen gooien op de spoorbrug over het Rijn- Schiekanaal. Deze misten op 100 tot 130 meter hun doel. Op 7 februari 1945 heeft men drie bommen welke bij het bombardement van 6 februari 1945 op de spoorbrug over Rijn- Schiekanaal niet waren ontploft laten springen. Maandag 12 februari 1945 is van 10.30 uur tot 16.30 uur de trambrug, beter bekend als de Lammerschansbrug, opgeblazen (op 260 meter van het onderzoeksgebied). Geen relevante informatie. Pagina 16 van 53

12S068-VO-01

Collectienr. Inv.nr.

56

Documentreferentie wegen raketwegen UtrechtWoerden- Leiden. Verder vervoer per tractor/ aanhangwagen. Opslagplaatsen te Leiden. Rapport J.A. 303 d.d. 21 februari 1945 1945. Betreft: Brug Rijn- Schiekanaal.

Bericht J.A. 333 d.d.1 maart 1945.

Bericht J.A. 337 d.d. 28 februari 1945. Betreft: Air Activity.

Bericht J.A. 383 d.d. 20 maart 1945. Betreft: stellingen Rijn- Schiekanaal (met schets en een detailkaart J.A. 385).

57

Rapport J.A. 107 d.d. 11 december 1944. Betreft: Air Activity station Leiden- Den Haag- Amsterdam.

Rapport J.A. 108 d.d. 12 december 1944. Betreft: Air Activity station Leiden- Den Haag- Amsterdam. Bericht J.A. 106. Luchtaanval op het losstation te Lei-

Relevante informatie

Na het bombardement van 6 februari 1945 van de brug is met moeite op 10 februari een trein gepasseerd. Er wordt nog steeds druk gewerkt aan het herstellen van de brug. Brug over het Rijn- Schiekanaal in de lijn Woerden- Leiden is onbruikbaar geweest van 6 t/m 27 februari 1945. Om 9.15 uur [28 februari] zijn vier lichte bommen gegooid op de spoorbrug De Vink. De bommen misten hun doel, twee stuks vielen op circa 200 meter ten westen van de weg en twee stuks op circa 100 meter ten westen van een geëvacueerd huis. De brug is nog volkomen intact (De Vink ligt op ruim 2 kilometer van het onderzoeksgebied). De stellingen zijn allen in prima conditie en worden regelmatig onderhouden en gebruikt (zie figuur 3): 1. Spanjaardsbrug; 2. Wilhelminabrug; 3. Toegangsweg tot fabriek van familie Smit; 4. Tegenover voormalig zwembad Hooge Rijndijk; 5. Spoorbrug lijn LeidenWoerden; 6. Fabriek gebr. Van Wijk; 7. Lammeschans. Heden [11 december 1944] is dit object [station Leiden] twee maal gebombardeerd door Typhoons. Het eerste bombardement vond plaats om circa 12 uur. Goederenloods en emplacement getroffen en vernield. Het tweede bombardement vond om circa 16.00 uur plaats met hetzelfde doel (station Leiden bevind zich op ruim 2 kilometer van het onderzoeksgebied). Geen relevante informatie.

Geen relevante informatie.


Collectienr. Inv.nr.

147

211

221

228

231

239

Documentreferentie den.

Relevante informatie

Bericht J.A. 110. Langs Geen relevante informatie. spoorweg Woerden- Leiden zou het V2 transport makkelijk kunnen plaatshebben. Rapport J.A. 153 d.d. 23 Geen relevante informatie. december 1944. Betreft: militaire informatie. Bericht J.A. 158. Luchtaan- Geen relevante informatie. val op station Leiden. Kaart d.d. 17 november Niet raadpleegbaar. 1943 Leiden, Katwijk en Noordwijk. Kaart A-192 d.d. 5 april Niet raadpleegbaar. 1944. Verdedigingslinie om Leiden Kaart 239 d.d. 23 oktober Niet raadpleegbaar. 1944. Verdedigingswerken noordoosten van Leiden. Kaart 270 d.d. 15 december Niet raadpleegbaar. 1944. Vernielde bruggen tussen Haarlem en Leiden. Kaart A-273 d.d. 31 mei Niet raadpleegbaar. 1944. Verdedigingslinie achter de Vliet tussen Voorburg en Leiden. Kaart 282 d.d. 23 december Niet raadpleegbaar. 1944. Verdedigingswerken tussen Leiden en Warmond. Kaart 329 d.d. 10 maart Niet raadpleegbaar. 1945. Hollandse constructiewerkplaats te Leiden (fabricage afvuurbanen V2).


Figuur 3 Schets J.A. 385, d.d. 20 maart 1945, van de stellingen langs het Rijn- Schiekanaal gepositioneerd op Bing maps. Langs het onderzoeksgebied (blauw ingetekend) zijn zes stellingen gerealiseerd (bron: NIMH, collectie 575 Duitse verdedigingswerken in Nederland en rapporten van het Bureau Inlichtingen te Londen, 1940-1945, inv.nr. 56).


Legenda:

Figuur 4 De stellingen bij de Wilhelminabrug (2) en de toegangsweg tot de fabriek (3).


Figuur 5 De stellingen bij het voormalig zwembad (4), de spoorbrug (5) en de fabriek (6).

Relevante feiten: Op 3 februari 1945 werden op de Wilhelminabrug over het Rijn-Schiekanaal (onderzoeksgebied) twee bommen afgeworpen die alle twee ontploften. Op 5 februari wierp een Typhoon twee bommen af op de spoorbrug over het RijnSchiekanaal (onderzoeksgebied). Deze misten hun doel. Op 6 februari omstreeks 10.40 uur vielen vijf Typhoons de spoorbrug over het RijnSchiekanaal aan. Een voltreffer kwam terecht op de spoorlijn aan de oostelijke zijde van het kanaal, een tweede bom kwam terecht aan de westelijke kant van de brug. Alle twee kwamen tot ontploffing. Op 7 februari werden drie bommen die niet gedetoneerd waren tot ontploffing gebracht. Uit een bericht van 20 maart 1945 is duidelijk dat langs het Rijn- Schiekanaal stellingen stellingen zijn gerealiseerd (zie figuur 4 en 5).

2.10 NEDERLANDS INSTITUUT VOOR OORLOGSDOCUMENTATIE (NIOD) In het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) te Amsterdam zijn de volgende collecties geraadpleegd:

2.10.1 Generalkommissariat für das Sicherheitswesen De collectie Generalkommissariat für das Sicherheitswesen, toegangsnummer 077, bevat een kleine 2400 meldingen van bominslagen en luchtaanvallen in Nederland in de periode 31 augustus 1940 tot en met 27 april 1941. In deze collectie is inventarisnummer 1328 geraadpleegd: dagberichten van de Befehlshaber der Ordnungspolizei Den Haag betreffende vijan-


delijke luchtaanvallen (1940-1941). Met betrekking tot het onderzoeksgebied zijn de volgende gegevens gevonden: Collectienr. Inv.nr. 077

1328

Documentreferentie Dagberichten van de Befehlshaber der Ordnungspolizei Den Haag betreffende vijandelijke luchtaanvallen (1940-1941).

Relevante informatie Am 29.10.40, in Leiden, 1 nicht explodiertes FLAKgeschosse gefunden. Een directe locatie is niet bekend. Am 20.03.41, in Leiden, 1 nicht explodiertes FLAKgeschoss gefunden in einem Garten am Lage Morschweg gefunden. De Lage Morschweg ligt op ruim 2 kilometer van het onderzoeksgebied.

2.10.2 Departement van Justitie De collectie Departement van Justitie, toegang 216k, bevat meldingen uit de periode 19431944. In deze collectie is inventarisnummer 23 (luchtbeschermingsdienst) geraadpleegd. Met betrekking tot het onderzoeksgebied zijn geen relevante gegevens gevonden.

2.11 THE NATIONAL ARCHIVES (TNA) In The National Archives in Londen liggen belangrijke stukken aangaande oorlogshandelingen in Nederland. De dagelijkse rapporten van de Second Tactical Air Force (2nd TAF) en Fighter Command vormen een belangrijke informatiebron voor wat betreft de luchtoorlog boven Nederland. Aan de hand van deze dagrapporten kan men inzage krijgen in de aard en omvang van een luchtaanval. Omdat er (soms) een kaartcoördinaat wordt gehanteerd kan deze luchtaanval naar de huidige situatie worden vertaald. Uit de selectie dagrapporten die Saricon al in huis heeft is gezocht op data van bombardementen op het onderzoeksgebied: Dossier AIR 27-1548

Documentreferentie Operations Record Book 263 Squadron. 11 september 1944.

AIR 27-1559

Operations Record Book 266 Squadron. 3 februari 1945.

AIR 27-1528

Operations Record Book 257 Squadron. 6 februari 1945. Operations Record Book 197 Squadron. 23 januari 1945.

AIR 27-1169

Relevante informatie ‘Slight improvement in weather permits 2 operations against V2 storage depot at Leiden. The first had little succes but the second gave better results as 3 direct hits were scores on the sidings where the V2’s were suspected and an orange flash and plenty of flying debris was observed.’ [..] In the afternoon a mixed flight took off to bomb a bridge (Wilhelminabrug) near Leyden, no hits were scored [..]. Geen. Alleen december 1944 en januari 1945 aanwezig. ‘Leiden Bridge. These aircraf [..] were over the target at 19.45 hours. All the bombs were dropped with good concentration on the north bank and many near misses were claimed. The bridge (spoorbrug Rijn-Schiekanaal) was opened at the time of the attack.’ (zie figuur 6).


Figuur 6 Detail van de vluchtgegevens van 197 Squadron die op 23 januari 1945 de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal bombardeerde. Uit deze gegevens blijkt dat veel bommen het doelwit misten en vooral op noordelijke oever terecht kwamen (National Archives, AIR 27-1169 Operations Record Book 197 Squadron, 23 January 1945).

Relevante feiten Op 23 januari 1945 werd de brug over het Rijn-Schiekanaal gebombardeerd waarbij veel bommen het doelwit misten en op de noordelijke oever terecht kwamen. Op 3 februari 1945 werd een brug bij Leiden aangevallen (Wilhelminabrug). Deze werd niet geraakt.

2.12 BUNDESARCHIV-MILITÄRARCHIV, DUITSLAND Saricon beschikt over een collectie documenten van de Luftwaffenführungsstab uit het Bundesarchiv te Freiburg. Deze collectie bestaat uit Lageberichten (dagrapporten) van de Luftwaffe over de periode mei 1940 tot april 1941. Met betrekking tot het onderzoeksgebied zijn geen relevante gegevens gevonden:

2.13 NIEUWSBERICHTEN 2.13.1 Saricon collectie De collectie explosievengerelateerde nieuwsberichten uit de periode 1982 - 2005 in het Saricon bedrijfsarchief is geraadpleegd. In dit archief zijn onderstaande berichten gevonden die betrekking hebben op het onderzoeksgebied: Leidsch Dagblad, d.d. 25 juli 1998

‘EOC vernietigd halve Leidse vliegtuigbom’. De halve vliegtuigbom die donderdagavond laat bij werkzaamheden in de buurt van Leiden Centraal werd aangetroffen is gisterenmiddag door het Explosieven Opruimingscommando (EOC) vernietigd. [..] De andere helft van de bom bevindt zich naar alle waarschijnlijkheid ergens onder het wegdek van de Stationsweg of het Schuttersveld. [..] De bom is afkomstig van de Engelse bombardementen op Leiden op 10 en 11 december 1944.


Leidsch Dagblad, d.d. 21 maart 2000

‘Geen blindgangers nabij Leidse Rijnsburgerbrug’. Het Explosieven Opruimingscommando (EOC) heeft de gemeente Leiden gisterenmiddag laten weten dat er geen blindgangers aan weerszijde van de Rijnsburgerbrug zijn gevonden.

Het station ligt op circa 1900 meter van het onderzoeksgebied.

2.14 LUCHTFOTO’S 2.14.1 Geraadpleegde luchtfoto’s Het archief van de Afdeling Speciale Collecties van de Wageningen Universiteitsbibliotheek en de afdeling Geo-informatie van het Kadaster te Zwolle zijn geraadpleegd. Deze archieven bevatten luchtverkenningfoto’s van Nederlands grondgebied, gemaakt door de Royal Air Force (RAF) en United States Army Air Forces (USAAF) tijdens de Tweede Wereldoorlog. Om alle oorlogshandelingen goed in kaart te brengen zijn aan de hand van de data van cruciale oorlogshandelingen (beschietingen en bombardementen) luchtfoto’s aangeschaft. Hierbij is ernaar gestreefd om luchtfoto’s van data vlak na uitgevoerde bombardementen en/of beschietingen te verwerven om zo de aangerichte oorlogsschade aan het landschap zo goed mogelijk in kaart te brengen. Datum van opname Collectienr.

7PH-QPA 728

8159

Herkomst Kadaster

10 september 1944

0295

23

3078

Wageningen

13 september 1944

0289

11

106G-2994

4325 4376, 4377, 4378 4083

24 februari 1944

Sortie/ collectienr.

106G-2996

19 september 1944

Fotonummer

26 december 1944

0152

03

3032

21 februari 1945

0128

03

106G-4894

3132 4264, 4263, 4267, 4265 3468

106G-4890

4095, 4097

04

4031, 4033

26 februari 1945

106G-4540

18 maart 1945 7 april 1945

0303

Kadaster

Wageningen Kadaster

Wageningen

2.14.2 Gegeorefereerde luchtfoto’s Uit de verzamelde luchtfoto’s is een aantal foto’s geselecteerd om gegeorefereerd te worden in GIS. Deze selectie is gemaakt op basis van waar te nemen oorlogsschade en kwaliteit van de luchtfoto’s. De volgende luchtfoto’s zijn gegeorefereerd: Datum van opname Collectienr.


Fotonummer

24 februari 1944

7PH-QPA 728

8159

Herkomst Kadaster Wageningen

10 september 1944

0295

23

3078

13 september 1944

0289

11

4325

106G-2996

4376, 4377,

19 september 1944

Kadaster


Datum van opname Collectienr.


Fotonummer 4378

106G-2994

4083

26 december 1944

0152

03

3032

21 februari 1945

0128

03

26 februari 1945

106G-4540

18 maart 1945

106G-4894

3132 3264, 4263, 4267, 4265 3468

106G-4890

4095, 4097

04

4031, 4033

7 april 1945

0303

Herkomst

Wageningen Kadaster

Wageningen

2.14.3 Luchtfoto-interpretatie 1940-1945 Alle luchtfoto’s van het onderzoeksgebied zijn bekeken en geïnterpreteerd. Hieronder volgt een chronologisch overzicht van de gegeorefereerde luchtfoto’s met aangegeven de mate van dekking van het onderzoeksgebied en de relevante oorlogshandelingen:

Overzicht dekking van het onderzoeksgebied:

Figuur 7 Het onderzoeksgebied op Bing maps met gepositioneerd de luchtfoto van 26 februari 1944.

Op de luchtfoto van 26 februari 1944 (zie figuur 7) kon een deel van het onderzoeksgebied gedekt worden.


Figuur 8 Het onderzoeksgebied op luchtfoto’s van 10 september 1944.

Op de luchtfoto’s van 10 september 1944 (zie figuur 8) kon een deel van het onderzoeksgebied gedekt worden.


Figuur 9 Het onderzoeksgebied op een luchtfoto van 13 september 1944.

Op de luchtfoto van 13 september 1944 (zie figuur 9) kon een deel van het onderzoeksgebied gedekt worden.


Figuur 10 Het onderzoeksgebied op luchtfoto’s van 19 september 1944.

Op luchtfoto’s van 19 september 1944 (zie figuur 10) kon een deel van het onderzoeksgebied gedekt worden.


Figuur 11 Het onderzoeksgebied op een luchtfoto van 26 december 1944.

Op de luchtfoto van 26 december 1944 (zie figuur 11) kon een deel van het onderzoeksgebied gedekt worden.


Figuur 12 Het onderzoeksgebied op een luchtfoto van 21 februari 1945.

Op de luchtfoto van 21 februari 1945 (zie figuur 12) kon een deel van het onderzoeksgebied gedekt worden.


Figuur 13 Het onderzoeksgebied op luchtfoto’s van 26 februari 1945.

Op luchtfoto’s van 26 februari 1945 (zie figuur 13) kon het gehele onderzoeksgebied gedekt worden.


Figuur 14 Het onderzoeksgebied op luchtfoto’s van 18 maart 1945.

Op luchtfoto’s van 18 maart 1945 (zie figuur 14) kon het gehele onderzoeksgebied gedekt worden.


Figuur 15 Het onderzoeksgebied op luchtfoto’s van 7 april 1945.

Op luchtfoto’s van 7 april 1945 (zie figuur 15) kon een deel van het onderzoeksgebied gedekt worden.


Relevante oorlogshandelingen: Spoorbrug over Rijn-Schiekanaal:

Figuur 16 De gebombardeerde spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal op een luchtfoto van 26 februari 1945.

Op een luchtfoto’s van 26 februari 1945 is te zien dat de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal is gebombardeerd. Rond de brug zijn 14 kraters in het landschap te zien, twee kraters vallen binnen het onderzoeksgebied. Verder zijn bij de brug drie stellingen gerealiseerd. Rond de brug zijn in het weiland prikkeldraadversperringen aangebracht (zie figuur 16, 17 en 18).


Figuur 17 Close-up van de spoorbrug.

Figuur 18 De spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal met ingetekend de militaire feiten.


Stellingen tegenover voormalig zwembad:

Figuur 19 De stelling tegenover het voormalig zwembad op een luchtfoto van 26 februari 1945.

Op een luchtfoto van 26 februari 1945 is te zien dat, grenzend aan het onderzoeksgebied, één stelling is gerealiseerd. Rond deze stelling is prikkeldraadversperring aangebracht (zie figuur 19 en 20).

Figuur 20 De locatie tegenover het voormalig zwembad met ingetekend de militaire feiten.


Toegangsweg tot fabriek:

Figuur 21 De locatie toegangsweg tot fabriek op een luchtfoto van 26 februari 1945.

Op een luchtfoto van 26 februari 1945 is te zien dat op de grens van het onderzoeksgebied één stelling is gerealiseerd. Rond deze stelling is een prikkeldraad aangelegd (zie figuur 21 en 22).


Figuur 22 De locatie toegangsweg tot fabriek met ingetekend de militaire feiten.

Ten zuiden van de Wilhelminabrug:

Figuur 23 De twee bomkraters ten zuiden van de Wilhelminabrug op een luchtfoto van 26 februari 1945.

Op de luchtfoto van 26 februari 1945 zijn ten zuiden van de Wilhelminabrug twee kraters naast het Rijn-Schiekanaal te zien (zie figuur 23 en 24).


Figuur 24 De locatie ten zuiden van de Wilhelminabrug met ingetekend de militaire feiten.

Wilhelminabrug:

Figuur 25 De Wilhelminabrug op luchtfoto's van 26 februari 1945.

Op luchtfoto’s van 26 februari 1945 zijn op de kade naast de Wilhelminabrug (in het onderzoeksgebied) drie stellingen te zien (zie figuur 25 en 26).


Figuur 26 De Wilhelminabrug met ingetekend de militaire feiten.

2.15 LEEMTEN IN KENNIS BRONNENMATERIAAL •

•

•

Voor deze rapportage zijn geen luchtfoto’s gebruikt uit de periode 1940-1943 omdat de meest relevante oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden in de jaren 19441945. Luchtfoto’s uit de periode 1940-1943 zijn doorgaans niet beschikbaar in de Nederlandse luchtfotoarchieven. In het luchtfotoarchief The Aerial Reconnaissance Archives te Edinburgh (Verenigd Koninkrijk) zijn mogelijk wel luchtfoto’s van deze jaren beschikbaar; Informatie over munitieruimingen in de periode 1940-1970 is veelal niet bewaard gebleven, niet gearchiveerd dan wel niet centraal gedocumenteerd. Binnen de scope van dit vooronderzoek explosieven is het daarom niet mogelijk om een volledig overzicht van munitieruimingen samen te stellen; De collectie Duitse verdedigingswerken en inundaties van Nederlands grondgebied in de oorlog (NIMH) wordt op moment van schrijven van dit rapport gedigitaliseerd. De collectie is tijdelijk niet toegankelijk en eventuele relevante documenten met betrekking tot het onderzoeksgebied konden derhalve niet geraadpleegd worden.


3 CHRONOLOGIE RELEVANTE GEBEURTENISSEN 3.1

INLEIDING Saricon heeft op basis van de gegevens in hoofdstuk 2 een overzicht van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog opgesteld, waarbij gebruik is gemaakt van alle op het moment van opstellen beschikbare bronnen. Deze bronnen zijn opgenomen in de bronnenlijst achter in dit document.

3.2

CHRONOLOGIE 11 december 1944 Uit literatuurgegevens is bekend dat om 16.08 uur achttien Typhoons een bombardement op Leiden uitvoerden met tien bommen van 1000 lb. en achttien bommen van 500 lb. Bij dit bombardement werd, onder andere, de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal (onderzoeksgebied) getroffen. Onbekend is hoeveel bommen op de spoorbrug werden afgeworpen. In andere bronnen is geen aanvullende informatie over dit bombardement gevonden. 23 januari 1945 Uit literatuurgegevens, de National Archives en de gemeente Leiden is bekend dat op deze dag de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal (onderzoeksgebied) gebombardeerd werd door Spitfires met vliegtuigbommen van 500 lb. Veel bommen misten het doelwit en kwamen op de noordelijke oever terecht. Een exact aantal is niet bekend. 3 februari 1945 Uit gegevens van het NIMH en de National Archives is bekend dat op deze dag de Wilhelminabrug over het Rijn-Schiekanaal (onderzoeksgebied) gebombardeerd werd door twee bommen. Deze twee bommen misten hun doel en ontploften naast de brug. Op een luchtfoto van 26 februari wordt dit gegeven bevestigd: ten zuiden van de brug zijn twee kraters te zien. Verder was, volgens gegevens van de gemeente Leiden, op deze dag de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal (onderzoeksgebied) doelwit van een bombardement. Onbekend is hoeveel bommen op de spoorbrug werden afgeworpen. 5 februari 1945 Van gegevens uit het NIMH is bekend dat op deze dag een Typhoon twee bommen op de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal (onderzoeksgebied) afwierp. Deze bommen misten alle twee hun doel. Onbekend is waar zij exact neerkwamen. 6 februari 1945 Van gegevens uit de literatuur, van de gemeente Leiden en van het NIMH is bekend dat op deze dag de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal omstreeks 10.40 uur getroffen werd door een bombardement. Dit bombardement werd uitgevoerd door vijf Typhoons. Een voltreffer kwam terecht op de spoorlijn aan de oostelijke zijde van het kanaal, een tweede bom kwam terecht aan de westelijke kant van de brug (beiden in het onderzoeksgebied). Alle twee de bommen kwamen tot ontploffing. 7 februari 1945. Van een inlichtingenrapport uit het NIMH is bekend dat na het bombardement op de spoorbrug op 6 februari, op 7 februari een zoekactie naar blindgangers werd gestart. Drie blindgangers van vliegtuigbommen werden gevonden en diezelfde dag tot ontploffing gebracht.


Op luchtfoto’s van 26 februari zijn rond de spoorbrug veertien kraters in het landschap te zien. Twee kraters zijn afkomstig van het bombardement van 5 februari (een exacte locatie is niet bekend) en nog eens twee van het bombardement op 6 februari (één op de spoorlijn ten oosten van het kanaal en één aan de westelijke kant van de brug). De overige kraters zijn veroorzaakt door de bombardementen op 11 september 1944, 23 januari 1945 en 3 februari 1945. 26 februari 1945 Van een luchtfoto van deze datum zijn op drie locaties in, op de grens van, én grenzend aan het onderzoeksgebied stellingen te zien. Bij het voormalig zwembad is grenzend aan het onderzoeksgebied één stelling omheind met prikkeldraad te zien. Bij de toegangsweg tot de fabriek is op de grens van het onderzoeksgebied een stelling met prikkeldraad te zien. Tot slot zijn bij de Wilhelminabrug, in het onderzoeksgebied, drie stellingen te zien. Deze feiten worden bevestigd door een inlichtingenrapport en een schets uit het NIMH van 20 maart 1945 waarin deze stellingen gedetailleerd zijn opgetekend (zie figuur 3).


4 BEOORDELING BRONNENMATERIAAL 4.1

INDICATIES EN CONTRA-INDICATIES VAN EXPLOSIEVEN IN HET ONDERZOEKSGEBIED Indicaties Militaire eenheden waren aanwezig in het onderzoeksgebied. Op drie locaties in, op de grens van, én grenzend aan het onderzoekgebied zijn stellingen gerealiseerd. Verder heeft het onderzoeksgebied te maken gehad met oorlogsgeweld. De spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal (onderzoeksgebied) werd in totaal vier keer gebombardeerd: op 11 september 1944, op 23 januari 1945, op 3 februari 1945 en op 6 februari 1945. De Wilhelminabrug (onderzoeksgebied) werd één keer gebombardeerd, namelijk op 3 februari 1945. Op basis van bovengenoemde indicaties, de militaire aanwezigheid en de bombardementen op de bruggen, zijn er indicaties dat explosieven aanwezig kunnen zijn in het onderzoeksgebied. Contra-indicaties Er zijn na de Tweede Wereldoorlog geen explosieven in het onderzoeksgebied gevonden. Op locatie van de stellingen in het onderzoeksgebied zijn naoorlogs bodemgerelateerde werkzaamheden uitgevoerd. Zo is de Kanaalweg opnieuw gereconstrueerd en is ook de Wilhelminabrug na de oorlog vernieuwd. Aangenomen wordt dat bij deze werkzaamheden eventuele achtergelaten munitie in de stellingen is opgemerkt en op reguliere wijze is overgedragen aan de toenmalige Explosieven Opruimingsdienst. Voor wat betreft het bombardement op de Wilhelminabrug kan het volgende worden vastgesteld. De Wilhelminabrug werd eenmalig gebombardeerd door twee bommen die alle twee ontploften. Deze twee kraters zijn ook op de luchtfoto’s te zien. In de bronnen zijn verder geen aanwijzingen gevonden dat de Wilhelminabrug meer dan één keer gebombardeerd is. Derhalve worden bij de Wilhelminabrug geen blindgangers van vliegtuigbommen meer verwacht. De spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal is vier keer gebombardeerd. Twee bombardementen werden uitgevoerd door Typhoons en één bombardement door een Spiffire. Op de luchtfoto van 26 februari 1945 zijn rond de spoorbrug veertien kraters in het landschap te zien. Na de laatste luchtaanval op 6 februari 1945 is de dag erna, op 7 februari 1945, bij de spoorbrug een zoekactie geweest naar niet ontplofte vliegtuigbommen. Het is niet bekend wat de omvang van het onderzoeksgebied was en hoe deze zoekactie werd uitgevoerd. De zoekactie resulteerde in de vondst van drie blindgangers die tot ontploffing werden gebracht. Echter, in het onderzoek kon niet worden vastgesteld hoeveel bommen er in totaal bij de vier luchtaanvallen zijn afgeworpen. Naast de veertien kraters die op de luchtfoto zichtbaar zijn kunnen er ook bommen in het water terecht gekomen zijn. Derhalve kunnen nog blindgangers in het onderzoeksgebied aanwezig zijn. Op basis van de bovenstaande gegevens kan geconcludeerd worden dat er indicaties zijn dat in een deel van het onderzoeksgebied explosieven kunnen zijn achtergebleven.

4.2

SOORT EN VERSCHIJNINGSVORM VAN EXPLOSIEVEN In de geraadpleegde bronnen wordt melding gemaakt van vier bombardementen op de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal. Twee bombardementen werden uitgevoerd door TypPagina 43 van 53

12S068-VO-01

hoons en één bombardement door Spitfires. Alleen van één bombardement, 11 september 1944, is bekend dat er bommen van 500 en 1000 lb. werden afgeworpen. Van het vliegtuigtype Spitfire is bekend dat deze bij bombardementen naast 500 lb. ook bommen van 250 lb. afwierpen. Op basis van deze gegevens kunnen de volgende soorten explosieven in de bodem aanwezig zijn:

4.3

Soort explosief

Nationaliteit

Afwerpmunitie

Brits

Subsoort 11 GP en/of MC van 250, 500 en 1000 lb.

Verschijningsvorm Afgeworpen

AANTALLEN EXPLOSIEVEN Het bronnenmateriaal bevat onvoldoende indicaties om het aantal explosieven in de bodem van het onderzoeksgebied te bepalen.

4.4

AFBAKENING VERDACHT GEBIED De locatie bij de spoorbrug in het onderzoeksgebied is verdacht op de aanwezigheid van Britse vliegtuigbommen van 250, 500 en 1000 lb.

4.4.1

Horizontale afbakening verdacht gebied

Om tot een horizontale afbakening van het verdachte gebied bij de spoorbrug te komen is gekeken naar het kraterpatroon zoals deze te zien is op de luchtfoto van 26 februari 1945. Hierbij wordt de onderlinge afstand tussen twee naast elkaar gelegen kraters opgemeten. De grootste onderlinge afstand tussen twee naast elkaar gelegen kraters wordt als een straal rond de overige kraters getrokken. Bij een inslag in de (water) bodem wordt aangenomen dat de maximale horizontale verplaatsing van een bom ten opzicht van het inslagpunt 15 meter bedraagt. In verband met deze zijdelingse verplaatsing wordt daarom nog een marge van 15 meter extra genomen. Verder wordt ook nog een correctie van 5 meter onnauwkeurigheid van de luchtfoto en het positioneren van deze op coördinaten op de GBKN-kaart aangehouden (totaal dus 20 meter). Aangenomen wordt dat binnen deze afstand-, verplaatsings- en correctiestraal zich blindgangers kunnen bevinden. Voor wat betreft de kraters bij de spoorbrug kan vastgesteld worden dat de maximale afstand 42 meter bedraagt. Deze straal is rond de overige kraters getrokken. Daarbij komt een marge van 20 meter zijdelingse verplaatsing en correctie (totaal 62 meter). Aangenomen wordt dat binnen deze straal van 62 meter vliegtuigbommen van 250, 500 en/of 1000 lb. aangetroffen kunnen worden (zie figuur 27).

11

General Purpose en Medium Capacity.


Figuur 27 De spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal met de horizontale afbakening van het verdachte gebied op vliegtuigbommen.

4.4.2

Verticale begrenzing verdacht gebied

Via het DINO-loket zijn gegevens verkregen over de bodemopbouw van het onderzoeksge12 bied. Het maaiveld in het onderzoeksgebied ligt op gemiddeld 0,85 meter –NAP. Uit de boorstaten blijkt dat de bodemopbouw van het onderzoeksgebied vanaf het maaiveld tot een diepte van gemiddeld 4 meter –MV uit klei bestaat. Vanaf 4 meter –MV volgt een laag zand. Het is niet bekend of het maaiveld in het onderzoeksgebied naoorlogs is opgehoogd. Voor wat de diepteligging van de explosieven betreft is het volgende vastgesteld. Aan de hand van de sonderingen kan gesteld worden dat de eerste weerstandbiedende laag zich op 7,15 meter –MV (8 meter –NAP) bevindt. Bij een inslag in de bodem bereikt een vliegtuigbom van maximaal 1000 lb. (de zwaarst mogelijke gewichtsklasse) op 8 meter –NAP deze weerstandbiedende laag. Derhalve wordt ervan uitgegaan dat in het verdachte gebied tot 8 meter – NAP geallieerde vliegtuigbommen van maximaal 1000 lbs verwacht kunnen worden (zie figuur 28). Soort explosief

Subsoort

Afwerpmunitie

Vliegtuigbommen GP en/of MC van 250, 500 en 1000 lb.

Maximale diepteligging 13 T.o.v. MV (m) T.o.v. NAP (m) -7,15

-8

Indien een vliegtuigbom in het water terechtkomt zal door de remmende factor van het water de indringingsdiepte drastisch afnemen.

12

Dinoloket: boring B30H2677 en B30H2663; sonderingen S30H02558; S30H02562 (1985) en S30H02570 (1988). 13 Huidig maaiveld.


Figuur 28 Het verdachte gebied bijgesneden op het onderzoeksgebied.

4.5

NOODZAAK TOT HET OPSPOREN EN RUIMEN VAN EXPLOSIEVEN IN RELATIE MET DE UIT TE VOEREN WERKZAAMHEDEN In het onderzoeksgebied zijn (grond) werkzaamheden gepland voor de aanleg van een ringweg. Hierbij wordt de bodem van het onderzoeksgebied geroerd. Een deel van het onderzoeksgebied, de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal, is verdacht op de aanwezigheid van vliegtuigbommen van 250, 500 en 1000 lb. Gezien de catastrofale gevolgen van een ongecontroleerde detonatie is er een noodzaak om, voorafgaand aan werkzaamheden in dit verdachte gebied, mogelijk aanwezige vliegtuigbommen van 250, 500 en/of 1000 lb. op te sporen en door de EODD te laten demonteren en ruimen.


5

CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN

5.1

CONCLUSIE In opdracht van gemeente Leiden heeft Saricon een vooronderzoek explosieven uitgevoerd ter plaatse van de ringweg oost te Leiden. Aanleiding voor het vooronderzoek vormen de toekomstige werkzaamheden in het onderzoeksgebied. Op basis van de beoordeling van alle op het moment van opstellen van dit rapport beschikbare bronnenmateriaal is geconcludeerd dat er voldoende indicaties zijn om te spreken van de mogelijke aanwezigheid van explosieven in het onderzoeksgebied. Als gevolg van bombardementen is een deel van het onderzoeksgebied (de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal) verdacht op de aanwezigheid van vliegtuigbommen van 250, 500 en 1000 lb. Op basis van de uit te voeren werkzaamheden, waarbij de bodem geroerd wordt, is geconcludeerd dat er bij werkzaamheden in verdacht gebied een noodzaak bestaat tot het opsporen en veiligstellen van vliegtuigbommen.

5.2

ADVIES VERVOLGTRAJECT Saricon adviseert om, voorafgaand aan de werkzaamheden, een projectgebonden risicoanalyse (PRA) uit te laten voeren. In deze PRA wordt gekeken of opsporingswerkzaamheden in relatie met uit te voeren werkzaamheden daadwerkelijk noodzakelijk zijn. Voorts wordt in een PRA gekeken naar de meest efficiënte werkwijze om projectstagnatie te voorkomen.


6

BIJLAGEN


Bijlage 1 Distributielijst • •

Gemeente Leiden; Saricon.


Bijlage 2 Bronnenlijst Archieven Regionaal Archief Leiden • 232 Archief gemeentelijke Brandweer Leiden 1935-1970; • 0552 Archief gemeente politie Leiden. Gemeente Leiden • 1.783 Opruimen van munitie 1946-2005 Nederlands Instituut voor Militaire Historie • Collectie Duitse verdedigingswerken en inundaties van Nederlands grondgebied in de oorlog en rapporten van militaire aard vanuit bezet Nederland aan het Bureau Inlichtingen Londen (1940-1945), toegangsnummer 575. Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie • Collectie ‘Generalkommissariat für das Sicherheitswesen’, toegangsnummer 077; • Collectie Departement van Justitie, toegang 216k. Semi-Statische Archiefdiensten Ministerie van Defensie • Archief Mijn- en Munitie Opruimings Dienst (MMOD) 1945-1947. Nationaal Archief • Inspectie Bescherming Bevolking Luchtaanvallen 1937-1946, toegang 2.04.53.15; • Archief Militair Gezag in Zuid-Holland, toegang 3.09.34. Bundesarchiv-Militärarchiv (Duitsland) • ‘Lageberichten’ (dagrapporten) Luftwaffe mei 1940 - april 1941. Explosieven Opruimingsdienst Defensie • Collectie ruimrapporten en mijnenvelddocumentatie gemeente Leiden.

Luchtfotoarchief Wageningen Universiteit •

Afdeling Speciale collecties

Kadaster •

Afdeling Geo-informatie.

Literatuur • • • • • • •

Amersfoort, H. en P. Kamphuis (red.), Meidagen 1940. De strijd op Nederlands grondgebied 2e herz. druk (Den Haag 2005); Eversteijn T., Bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode 10 mei 1940 - 5 mei 1945 (z.p. 2003); Huurman, C., Het spoorwegbedrijf in oorlogstijd 1939-1945 (’s-Hertogenbosch 2001); Klep, Ch. en B. Schoenmaker, De bevrijding van Nederland 1944-1945. Oorlog op de flank (’s-Gravenhage 1995); Middlebrook, M. en C. Everitt, The Bomber Command War Diaries (z.p. 1985); Molenaar, F.J., De luchtverdediging in de meidagen 1940 II (’s-Gravenhage 1970); Nieuwendijk, R. van den, De ‘vergeten’ bombardementen. De Britse luchtaanvallen op Leiden 1944-1945 (Leiden 2008);


• • •

Studiegroep Luchtoorlog 1939-1945, Verliesregister 1939-1945. Alle militaire vliegtuigverliezen in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog (z.p. 2008); Verwey, M.G., Leiden in bezettingstijd. Herinneringen van een gemeentebestuurder (Leiden 1946); Zwanenburg, G.J., En nooit was het stil. Kroniek van een luchtoorlog. Deel I en II: Luchtaanvallen op doelen in en om Nederland (’s-Gravenhage 1990).

Rapporten • ‘Vooronderzoek Stationsplein Trafolocatie te Leiden’ van Saricon met als kenmerk 72438-VO-01 d.d. 29 september 2008; • ‘Vooronderzoek Conventionele Explosieven Watergangen Gemeente Leiden’ van Saricon met als kenmerk 72484-VO-01 d.d. 23 maart 2009; • ‘Vooronderzoek Conventionele Explosieven RijnGouweLijn Leiden-Gouda’ van Saricon met kenmerk 10S066-VO-01 d.d. 29 september 2010; • ‘Vooronderzoek Conventionele Explosieven Station Leiden Lammenschans’ van Sarcicon met als kenmerk 11S069-VO-02 d.d. 8 juni 2011; • ‘Vooronderzoek Conventionele Explosieven Bio Science Park te Leiden’ van Saricon met als kenmerk 11S126-VO-01 d.d. 6 oktober 2011.

Saricon collectie Tweede Wereldoorlog


Bijlage 3 CE-bodembelastingkaart De CE-bodembelastingkaart wordt, samen met de shp-files (digitale bestanden), de luchtfoto’s en het definitieve rapport digitaal aan de opdrachtgever verzonden.


Bijlage 4 Certificaten


Foto omslag: Bevrijding op de Wilhelminabrug te Leiden op 7 mei 1945 (bron:

Recommend Documents