Fort Rammekens omweg waard
Schitterend verdedigingswerk in Zeeland van on-Nederlandse allure.
Veel lezers van MONUMENTAAL zijn vertrouwd met de Nieuwe Hollandse Waterlinie, het lint van forten van Muiden tot de Biesbosch. Ook de Oude Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam zijn bij menigeen bekend. Maar Nederland telt meer verdedigingswerken die de moeite waard zijn. Neem fort Rammekens, bij Ritthem op Walcheren. Tekst: Marcel van Ool
MONUMENTAAL NR.2 2015 |
31
Het schitterende fort in Zeeland is van on-Nederlandse allure. Die term wordt vaak onnodig van stal gehaald, alsof we in ons land geen grootse monumenten hebben. Maar in het geval van Rammekens is het passend. Het fort is namelijk ontworpen door de Italiaan Donato de Boni di Pellezuoli. Dat gebeurde in 1547 op last van landvoogdes Maria van Hongarije, de zus van Karel V die als heerser van het Habsburgse Rijk heer der Nederlanden was. Maria had zelf de kust geïnspecteerd en besloten tot de bouw van een zeefort om de inkomsten uit de handel, die via de haven van Middelburg liep, veilig te stellen. De Boni di Pellezuoli bracht de nieuwste strategische inzichten over bastionbouw mee uit Italië.
Blikvanger De immense poort is nog altijd de blikvanger van het fort. Hoe indrukwekkend ook, de verhoudingen zijn perfect, zoals je dat van een renaissance-architect mag verwachten. In de middelste steen van de boog (de sluitsteen) is een woeste kop
32 | MONUMENTAAL NR.2 2015
uitgehakt die elke bezoeker lijkt te monsteren. Hier waak ik! Het is nooit duidelijk geworden of het om de zeegod Neptunus gaat, maar passend zou dat wel zijn. In de kroonlijst zijn nog de diepe sleuven te zien waar ooit de kettingen van de ophaalbrug doorliepen.
Staatsbosbeheer Na een eeuwenlange turbulente geschie-
denis kwam het fort in 1972 in handen van Staatsbosbeheer. “Er was veel achterstallig onderhoud, dus we hadden er onze handen aan vol om dat weg te werken. Rammekens werd bedreigd door een sluipend gevaar. Vooral insijpelend water maar ook wortelgroei hadden de muren behoorlijk aangetast”, zegt boswachter Karel Leeftink. “Voor de achteloze bezoeker zag het er allemaal heel solide uit met muren die op
Turbulente geschiedenis In de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) wordt er flink gevochten rond fort Rammekens. Middelburg, dat trouw blijft aan de Spaanse vorst, wordt twee jaar belegerd door Willem van Oranje. Als Rammekens in handen van de geuzen valt en daarmee de bevoorrading van Middelburg stopt, geeft het Spaans garnizoen in Middelburg zich over. Rammekens loopt bij die gevechten in 1573 flinke schade op. In 1585 komt het fort als dank dertig jaar lang in handen van de Engelsen die aan ‘onze’ kant vechten tegen de Spanjaarden.
vlektyphus. Die wordt verspreid door kleerluizen die een micro-organisme overbrengen via hun uitwerpselen.
Niet rustiger
Rammekens ligt strategisch voor de verdediging van Antwerpen, Vlissingen en Middelburg, maar gevochten is er niet als in 1815 Napoleon verslagen wordt. Vanaf dan raakt het fort in verval. De Duitsers lijven het in de oorlogsjaren in bij hun Atlantikwall, de kustverdediging die de bezette gebieden tegen een geallieerde aanval moet beschermen. Verschillende betonnen constructies herinneren daar nog aan.
In de 17e en het grootste deel van de 18e eeuw heeft Rammekens geen militaire functie meer. Maar het wordt er niet rustiger op. Door de aanleg van extra dijken en een lange houten steiger ontstaat een kleine haven die bekend wordt als de Rede van Rammekens. Hier liggen de driemasters van de VOC, WIC en de Middelburgse Commercie Compagnie (MCC) voor anker, wachtend op Oostenwind en afgaand tij.
Napoleon In 1810 wordt het hospitaal op bevel van Napoleon, die zelf Rammekens komt inspecteren, afgebroken. Het is slechts een kleine ingreep in vergelijking met zijn verdere plannen. Als die in 1812 gereed zijn, heeft het fort een gedaantewisseling ondergaan en zijn er bijvoorbeeld drie bastions aan de landzijde verrezen.
De meeste schepen hebben een te grote diepgang om al zeeklaar vanuit Middelburg te vertrekken. Met kleinere bootjes worden ze bij Rammekens bevoorraad. Bij terugkomst uit de Oost en de West worden de schepen ook hier weer gelost en gaan de kostbare waren in scheepjes naar de pakhuizen van Middelburg.
Hospitaal Op het fort zelf verrijst op de binnenplaats (experts spreken van terreplein) in 1787 een hospitaal. Hier worden zieke en verzwakte bemanningsleden verzorgd. In die tijd heeft men geen weet van hoe de meeste ziektes echt ontstaan. Men wijt veel aan miasmen, onwelriekende, kwalijke dampen. Om die te bestrijden is frisse geur belangrijk. Zwachtels worden om aardewerken stolpen gewikkeld die van binnenuit gestookt worden met geurend vuur. Een zo’n verbanddroger is teruggevonden op Rammekens en is nu een curieuze blikvanger. Het zal allemaal niet veel geholpen hebben tegen de toen veel voorkomende
MONUMENTAAL NR.2 2015 |
33
sommige plaatsen wel vier meter dik zijn. Maar experts waarschuwden dat funderingen verzakten, stenen los raakten en breuken ontstonden in de gewelven. Zelfs van de stenen kop boven de poort vielen stukjes af”.
Aanpak Dat was niet alleen onveilig voor bezoekers, als het verval zou voortduren zou op
34 | MONUMENTAAL NR.2 2015
termijn slechts een ruïne overblijven. In 2011 werd daarom het fort aangepakt. Leeftink: “We besloten tot consolidatie. Dat wil zeggen dat we zoveel mogelijk bouwsporen uit alle periodes van het fort behouden. Je restaureert dus niet terug naar bijvoorbeeld de 16e eeuw. Dat klinkt alsof je er dan bent met wat cosmetische ingrepen. Niets is minder waar. Er moest
veel constructief werk verricht worden. Bijvoorbeeld om de buitenste lagen natuur- en baksteen weer te verbinden met het achterliggende geheel. En het belangrijkste misschien wel: grond boven de kazematten afgraven, het metselwerk met waterwerende folie bekleden en dan de boel weer ophogen met leem”. “Op Rammekens deed zich een voor
MONUMENTAAL NR.2 2015 |
35
Nederland behoorlijk exotisch fenomeen voor, de vorming van druipstenen vanaf het plafond in de halfbastions. Dat was spannend om bezoekers te laten zien maar de pest voor het metselwerk. Door de consolidatie is de toevoer van vocht vrijwel gestopt, de gewelven glinsteren niet meer van de nattigheid. Of de stalactieten vanzelf blijven zitten is nu de vraag”.
Natuur En de natuur op Rammekens? De oude muren zijn prachtig begroeid met bijvoorbeeld muur- en eikvaren, hele baarden muurleeuwenbek hangen langs de zongestoofde stenen. Het fort heeft bovendien de grootste ‘populatie’ muurbloem van
36 | MONUMENTAAL NR.2 2015
ons land. “Daar zijn we heel voorzichtig mee omgesprongen”, herinnert zich Leeftink. “We hebben een speciaal depot ingericht om planten in onder te brengen. Die werden zorgvuldig tussen de stenen vandaan gehaald, kregen een tijdelijk veilig heenkomen, en zijn later weer teruggeplaatst. Achteraf bleek dat niet nodig te zijn geweest. De planten uit het depot deden het minder goed dan de ‘overlevers’ die tussen de stenen waren blijven zitten. De muren zijn inmiddels weer rijk begroeid – nu zonder diepwortelend gevaar”.
Trouwlocatie Na oplevering van de consolidatie groeide fort Rammekens snel uit tot een geliefde
locatie voor bruiloften en andere feesten. Leeftink: “Er zit geen uitbater op het fort bij wie je even de catering regelt. Maar laat dat nou juist een van de charmes zijn van deze plek: niet te opgepoetst en ook een beetje een afgelegen eiland “. Om het in Michelintermen te zeggen: Rammekens is de omweg waard. Op het fort klim je letterlijk door honderden jaren geschiedenis. Sta je boven, dan kijk je uit op de 21e-eeuwse bedrijvigheid van de seaport en de containerschepen op de Schelde. Hier komt het beste van Zeeland samen.
