Sectorvisie Foodservice ING Economisch Bureau
Foodservice groothandel ziet afzetmarkt veranderen Foodservice groothandels merken via hun afnemers dat de consument zijn uitgavenpatroon aanpast aan de economische omstandigheden. Dit leidt tot druk op de omzet en een ondernemersklimaat waarin het ondernemerschap voortdurend wordt getest. Het concurrentieveld in de foodservicemarkt vraagt om standaardisering van processen en verlaging van kosten. Hierbij zou de foodservice groothandel een initiërende en adviserende rol moeten spelen. Ondertussen verwachten afnemers ook meer onderscheid. Daardoor komt er meer focus op het vers assortiment en voeren foodservice groothandels een groter aanbod aan regionale producten. Economische omstandigheden ook in 2013 uitdagend Het economisch klimaat in Nederland vormt op korte termijn nog geen stimulans voor de omzet in de foodservicemarkt. De consumentenuitgaven dalen in 2013 naar verwachting voor het derde jaar op rij vanwege het lage consumentenvertrouwen en de krimp van de koopkracht. In 2012 ligt deze indicator op -35, tegenover een gemiddelde van -15
in de periode 2001-2011. Bedrijfstakken die afhankelijk zijn van de binnenlandse markt, zoals de foodservicemarkt, ondervinden hier last van. Zo is de stemming onder horecaondernemers gedurende 2012 niet verbeterd. Ongeveer 25% geeft aan onvoldoende vraag als belangrijkste belemmering te zien. Consument reageert op koopkrachtdaling In 2012 is de vraag van huishoudens naar goederen en diensten met 1,5% afgenomen. In 2013 loopt dit nog verder terug: mede door de dalende koopkracht krimpt het totale consumptievolume met nog eens 0,8%. Consumptie buiten de deur vormt daarbij een van de posten waar mensen op bezuinigen. Lagere bestedingen worden daarbij deels gecompenseerd door prijsstijgingen. Die worden mede gevoed door het doorberekenen van de hogere btw en de verhoging van de accijnzen. Dit zorgt dat het effect van de dalende volumes slechts voor een deel tot uiting komt in de ontwikkeling van de omzetcijfers (tabel 1). Mede door de dalende koopkracht zal de hoeveelheid consumpties (het volume) in de foodservicemarkt in 2013 naar verwachting nog dalen.
Tabel 1 Omzet in de foodservice markt loopt terug
2009 in mld €
2010 in mld €
2011 in mld €
2012 in mld €
2013 volume
Foodservice groothandel
6,96
6,81
6,87
6,77
krimp
Foodservice kanalen (outlets) Horeca & fastservice Catering Gemak
18,4 11,7 3,4 3,2
18,0 11,4 3,4 3,2
18,1 11,4 3,4 3,3
17,9 11,3 3,3 3,3
krimp krimp krimp stabiel
Bron: FSIN, bewerking ING Economisch Bureau
Figuur 1 Gemiddelde besteding per bezoeker (in euro’s, januari-november 2007-2012)
Figuur 2 Zowel groei als krimp in food afzetkanalen
25
supermarkten foodservice in retail hotel fastservice restaurants catering cafés -
20 15 10
16,9
11,1
5
17,9
19,2
19,5 16,3
11,0
4,9
18,1
5,1
11,2
11,1
10,6 5,2
5,4
9,8 5,6
5,6
0 2007
2008
2009
2010
2011
+
2012
■ Cafés ■ Restaurants ■ Cafetaria’s
Bron: ING Economisch Bureau
Marktomstandigheden foodservice groothandels Bron: Kenniscentrum Horeca, bewerking ING Economisch Bureau
Bestedingen buiten de deur op lager niveau De totale foodmarkt bestaat uit binnenshuis- en buitenshuisconsumptie (foodretail en foodservice). Samen zijn deze twee deelmarkten goed voor een omzet van ruim 56 miljard euro. Voor foodservice groothandels en outlets betekent de daling van de buitenshuisconsumptie dat consumenten per bezoek minder besteden (figuur 1). Tegelijkertijd maken klanten minder vaak gebruik van de mogelijkheden om buiten de deur te eten. Zeker wat betreft de volumes is er, bijvoorbeeld in de horeca, dan ook sprake van een dalende trend. Dit werkt door in de afzetmogelijkheden van de foodservice groothandel aangezien de horeca, inclusief cafetaria’s en fastservice, goed is voor bijna twee derde van de bestedingen aan buitenshuisconsumptie (tabel 1). Ook in andere kanalen, bijvoorbeeld bij cateraars en in de shops van tankstations, wordt minder uitgegeven aan eten en drinken. Toch is de horecamarkt een acquisitie markt voor landelijk opererende foodservice groothandels. Zo realiseerde Deli XL in de horeca in 2011 een omzetgroei van 7,5% en Makro van 6,1%. De horeca blijft interessant omdat dit qua volume de grootste markt is. Verder is het een markt met een grote diversiteit aan klanten. Naast een aantal grote afnemerscontracten, bijvoorbeeld in de hotellerie, is het zeker bij eet-en drinkgelegenheden juist een sterk gefragmenteerde markt met veel dynamiek. Dit biedt foodservice groothandels twee belangrijke voordelen; een betere onderhandelingspositie dan bij contracten met grote cateraars of zorg- en onderwijsinstellingen en de mogelijkheid om aanvullende diensten te verlenen op vlakken waar de horecaondernemer zelf geen expertise over in huis heeft.
Sectorvisie Foodservice Januari 2013 2
Krimpende markt zorgt voor strijd om omzet Vanwege de druk op buitenshuisconsumptie en de concurrentie van de foodretail is er in de foodservice groothandel sprake van een krimpende markt. Marktleider Sligro rept over de eerste helft van 2012 over 2% omzetkrimp in de markt, het FSIN voor geheel 2012 over 1,6%. Binnen de totale consumentenmarkt voor voeding is er sprake van sterke concurrentie binnen branches en tussen branches onderling. Het beeld voor 2012 en 2013 is dat vooral supermarkten en retailketens met foodservice (gemak) omzet naar zich toe weten te trekken (figuur 2). Het gegeven dat de markt van foodservice groothandels krimpt, zorgt dat op dit moment de klant van de groothandel koning is. De concurrentie is groot en dus zijn er volop mogelijkheden voor klanten om tegen aantrekkelijke voorwaarden over te stappen naar een concurrent. Naast het werven van nieuwe klanten is het vooral zaak om de binding met bestaande klanten te versterken en deze klanten voller te maken. De verwachting is dat er in 2013 nog geen omzetherstel optreedt. Door koopkrachtdaling bij Nederlandse consumenten en bezuinigingen bij afnemers blijft er druk bestaan op prijs en volume. Structureel gezien geeft de lichte bevolkingsgroei nog wel een positieve bijdrage aan het omzetvolume. Die groei beperkt zich echter vooral tot de Randstad en de andere grote steden. Een andere externe factor die groei met zich meebrengt is de toename van het toerisme. Uit gegevens over de ontwikkeling van het aantal bezoekers en overnachtingen blijkt dat Nederland het goed doet bij binnenlandse en buitenlandse toeristen.
Bedrijfs- en eventcatering: krimp en groei De reguliere catering markt blijft onder druk staan. Het aantal opdrachtgevers en het aantal cateringlocaties loopt terug. Om de bedrijfskosten terug te brengen daalt de subsidiëring vanuit opdrachtgevers waardoor verdere commercialisering van de bedrijfscatering in gang wordt gezet. Tegelijkertijd letten bezoekers van het bedrijfsrestaurant meer op wat ze uitgeven. In de catering bij instellingen en bedrijven
Figuur 3 Planning 100 grootste publieksevenementen 2013 Aantal evenementen 20 15 10 5
Bron: Respons, bewerking ING Economisch Bureau
Sectorvisie Foodservice Januari 2013 3
ob ov er em b D ec er em be r
be r
kt
N
O
us Se
pt
em
st
li
0
Ju
Dus is het van belang om: 1. inzicht te hebben in de financiële positie van de klant; 2. het debiteurenbeheer strak in te richten; 3. waar mogelijk klanten vooruit te laten betalen.
Ook wat betreft de afstemming van het productaanbod op de groeiende groep 50 plussers en de inzet van duurzame, verse en lokale producten liggen er kansen voor de horeca. Ten slotte kan verbetering van processen de gemaksbehoefte bij consumenten en ondernemers vervullen. Bijvoorbeeld door uitbreiding en optimalisatie van online bestelprocessen.
gu
Noodzaak voor strak debiteurenbeheer Van de foodservice kanalen is vooral de horeca een kanaal met een hoge dynamiek. In de sector zijn veel startende ondernemers, op jaarbasis zijn dit er circa 4.000. Ieder jaar zijn er echter ook veel bedrijven die er mee ophouden. Meestal trekt de ondernemer daarbij zelf de stekker eruit, sinds 2008 is echter ook het aantal faillissementen toegenomen. Dit komt ook omdat in sommige branches, bijvoorbeeld restaurants, de vraag daalt terwijl het aanbod nog stijgt. De dynamiek in de markt brengt voor foodservice groothandels grotere risico’s met zich mee op betalingsachterstanden of erger wanneer sprake is van faillissementen bij debiteuren.
Horeca heeft last van negatieve stemming consument Richting de horeca kan de foodservice groothandel inspringen op veranderende consumentenbehoeften. De behoefte om buiten de deur te eten blijft aanwezig, maar de frequentie en/of het budget zijn lager. Voor foodservice groothandels is het zaak om de horeca te ondersteunen bij het bieden van een scherpe prijs-kwaliteit verhouding. Zo stappen restaurants over van het bereiden naar het assembleren van meer gestandaardiseerde maaltijden. Een restaurantconcept als Vapiano heeft dit volledig doorgevoerd. Naar verwachting zal deze markt voor zogenaamde fast freshconcepten ook in Nederland verder groeien. Dit biedt foodservice groothandels de kans om op elkaar afgestemde maaltijdcomponenten te leveren waarmee de horeca zich qua prijs gunstig onderscheidt.
Au
Aan de verkoopkant is het speelveld meer divers, de grootste bedrijven winnen echter in marktaandeel. De top 10 van foodservice groothandels heeft volgens het FSIN rond de 70% van de markt in handen. Vijf jaar geleden lag hun marktaandeel iets boven de 60%. Daarnaast hebben biergroothandels een marktaandeel van iets meer dan 15% en wordt de resterende 15% van de afzet gerealiseerd door kleinere foodservice groothandels, logistieke serviceproviders en supermarkten. Van tijd tot tijd vinden er wel overnames plaats. Recent nam Kruidenier Foodservices bijvoorbeeld Ter Wal over en ging een deel van de activiteiten van Van Oers naar Sligro. De toegevoegde waarde van een overname zit in veel gevallen vooral in het klantenbestand, waarvan het vooraf echter niet zeker is of zij na een overname ook besluiten om mee te verhuizen. Andere bezittingen zoals het distributiecentrum en het wagenpark leveren wel extra capaciteit op. In de huidige krimpende markt is die extra capaciteit niet altijd even interessant, zeker niet wanneer de overnemende partij al met een vestiging in die regio opereert.
Trends en ontwikkelingen binnen de foodservice kanalen
Ja nu a Fe ri br ua ri M aa rt Ap ril M ei Ju ni
Concentratie van inkoop maar niet in verkoop Het belang van inkoopcombinaties in de markt van foodservice groothandels neemt gaandeweg toe. Nu Deli XL behoort tot Maxxam is het gezamenlijke marktaandeel van de drie inkoopblokken (Maxxam, Sligro en Supertrade) inmiddels 80 procent. Naast de centrale inkoop via deze organisaties (bijvoorbeeld van dranken, snacks en zoetwaren) bedraagt de eigen inkoop van veel groothandels vaak nog zo’n 40 procent of meer. De eigen inkoop omvat vooral de versgroepen en is deels afkomstig van leveranciers en deels uit eigen productievestigingen. Het assortiment en de kwaliteit van vers zijn van groot belang voor het onderscheidend vermogen van foodservice groothandels. Desondanks is het vanuit schaalvoordelen ook interessant om in vers gaandeweg aan gezamenlijke inkoop van producten te gaan doen.
is dan ook sprake van een verzadigde markt waarin veel opdrachtgevers zeer gebrand zijn op de laagste prijs. De totale consumentenomzet in de catering ligt volgens FSIN rond de €1,5 miljard. Onder andere bij institutionele partijen zoals scholen en zorginstellingen worden op jaarbasis grote volumes omgezet. Voor foodservice groothandels biedt de belevering van deze klanten een goede mogelijkheid voor maatwerkoplossingen. Dat kan direct vanuit de foodservice groothandel of via cateraars. Bij institutionele partijen vindt een verschuiving plaats naar convenience. Dat vergt een extra stap van groothandels om maaltijdcomponenten kant-en-klaar aan te leveren voor verwerking in gerechten. Het grote aanbod van evenementen en beurzen vormt voor cateraars en groothandels een belangrijke afzetmarkt. Alleen al in 2011 waren er in Nederland minimaal 100 evenementen met meer dan 50.000 bezoekers. Vooral in de lente en zomer (figuur 3) biedt dit foodservice groothandels goede extra belevermomenten. Goede catering vormt voor evenementen een belangrijk visitekaartje en ondersteunt de beleving van bezoekers. In dat opzicht kan de inzet van partijen als La Place bij festivals of Maison van den Boer bijdragen aan de herkenbaarheid bij het publiek en de aansluiting op de doelgroep. Foodservice in retail ontwikkelt zich verder Om klanten positief te blijven verrassen, werken grotere retailketens continue aan vernieuwing, verbetering en uitbreiding van hun foodconcepten. En niet zonder succes want de omzet in dit kanaal neemt toe. Hier wordt aan bijgedragen door de prijs/kwaliteitverhouding en de duidelijke merkpropositie die zorgt dat klanten weten wat ze kunnen verwachten. De omzet van La Place steeg in 2011 met 5%, en als onderdeel van de restyling van V&D krijgen de komende jaren ook meerdere restaurants een nieuwe uitstraling. Ook bij HEMA draagt food bij aan de groei van omzet en marktaandeel. Het realiseren van een optimale bezettingsgraad in de restaurants en uitbreiding van de foodactiviteiten met mini markten zijn belangrijke ontwikkelingen. Druk op foodafzet door groei onbemande pompshops De shops bij tankstations ondervinden op verschillende manieren last van externe factoren. De behoefte aan wegtransport daalt als gevolg van het uitblijven van groei in sectoren als de bouw, industrie en detailhandel. Verder zijn consumenten door de hoge benzineprijzen kritischer op hun autogebruik. En als ze de auto gebruiken, maken consumenten door de btw- en accijnsverhogingen opnieuw de afweging waar ze gaan tanken. Vooral bij bemande tankstations en in de grensregio’s leiden de genoemde ontwikkelingen tot druk op de omzet. Mede hierdoor loopt het aantal bemande stations terug: op dit moment is de verhouding 2/3e bemand (2838 tankstations) en 1/3e onbemand (1368 tankstations). Vanwege de lage marges op brandstoffen is Sectorvisie Foodservice Januari 2013 4
Figuur 4 Aantal franchisevestigingen loopt op Aantal vestigingen 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
■ Horeca ■ Detailhandel Food Bron: NFV, bewerking ING Economisch Bureau
de shop voor bemande tankstations een belangrijke bron van neveninkomsten. Gemiddeld liggen de bestedingen aan eten en drinken tussen de €5 en €5,50. Dit laat niet onverlet dat het interessant kan zijn om op drukbezochte onbemande stations de cross-selling verder te ontwikkelen. Bijvoorbeeld door een kwaliteitsslag voor vending machines of met extra zelfbedieningsfaciliteiten in de leegstaande shop. Belang van franchise loopt op De versnippering van het klantenbestand is van oudsher zeer hoog in de foodservicemarkt. Zeker in het horecakanaal is sprake van grote aantallen klanten met een relatief kleine bedrijfsomvang. Wel stijgt het aantal horecabedrijven dat meer zekerheid zoekt onder de vlag van een franchiseorganisatie (figuur 4). In 10 jaar tijd is het aantal franchiseketens in de horeca gestegen van 40 naar 85. Gemiddeld heeft een franchiseketen 30 vestigingen. Veel van deze formules, zoals Bakker Bart, Multivlaai of New York Pizza werken met eigen productie en belevering. Toch zijn er ook in franchise kansen voor foodservice groothandels. Onder andere door te zorgen voor de belevering van het aanvullende assortiment zoals frisdranken. Ook bieden verschillende foodservice groothandels, waaronder Sligro en VHC, zelf ook (franchise)formules aan. Een voorbeeld is Big Snack van Sligro waar bijna 100 cafetaria’s bij zijn aangesloten. Onderscheidend vermogen Grofweg zijn er drie typen groothandels in de foodservice: 1. full service groothandels; 2. cash&carry groothandels; 3. gespecialiseerde groothandels;
Wat zijn de onderscheidende factoren voor foodservice groothandels? Fullservice groothandel /cash&carry groothandel • Formule en category management. • Stipte en foutloze belevering. • One-stop shop met een totaalaanbod voor een gunstige prijs-kwaliteitverhouding. • Uitbreiden van internetdienstverlening en bestel mogelijkheden (multichannel strategie). • Van cash&carry naar order&carry. Gespecialiseerde groothandel (Vlees-, agf-, vis- en biergroothandels) • Regionaal karakter, netwerk en relatie met leveranciers en afnemer. • Doorgeven van kennis over het product en de mensen/ het verhaal achter het product. • Diepgaande ondersteuning over optimaal gebruik van het product (bijvoorbeeld met kookworkshops). • Flexibiliteit, dagelijkse leveringsmogelijkheden en snelle belevering.
Zij verschillen van elkaar in marktpositie, activiteiten, regionale spreiding en verdienmodel. In de praktijk blijkt dat de grenzen tussen fullservice en cash&carry vervagen. Dit komt omdat de landelijke spelers vaak een combinatie van beiden aanbieden. Voor ieder type foodservice groothandel zijn er verschillende mogelijkheden om onderscheid en toegevoegde waarde te bieden.
Structurele uitdagingen voor de foodservicemarkt Scenario’s voor bedrijven in de food In de ING studie ‘Food 20301’ staan de foodmarkt in 2030 en de impact van toekomstige ontwikkelingen op de verhoudingen in de keten centraal. Wil de foodketen toekomstbestendig zijn, dan is een andere denkwijze bij foodbedrijven noodzakelijk. Samenwerking, innovatie en de band met de klant dienen centraal te staan. In de studie wordt de toekomst van de foodketen geschetst aan de hand van twee scenario’s, 4P en 4C. In onderstaande figuur staan de bijbehorende kernwaarden. Meer en meer draait het bij bedrijven in de foodketen om macht, (laagste) prijs, product en winstmaximalisatie. Wat betreft prijzen pakt dit voor de consument gunstig uit. In de keten zelf zorgt dit echter voor een verharding van de verhoudingen een verschraling van de marges. Sommige bedrijven maken de keuze dat ze hier niet in mee willen of kunnen. Door persoonlijke overtuiging en door maatschap-
1 Dit rapport is terug te lezen via: http://bit.ly/Nfefdh
Sectorvisie Foodservice Januari 2013 5
Figuur 5 Uitgangspunten van de ING scenario’s
4P Power Price Product Profit
4C Cooperation Community Consumer Continuity
Bron: ING Economisch Bureau
pelijke ontwikkelingen leggen deze bedrijven (bijvoorbeeld La Place, Willem&Drees, Scelta, Koppert Cress) meer de nadruk op elementen van het 4C model. Die elementen zijn samenwerking, centraal stellen van de maatschappij en de consument en de lange termijn relatie met partijen in de keten. Het verdienmodel draait in grotere mate rondom het creëren van toegevoegde waarde. Beide modellen hebben hun voor- en nadelen. Om een almaar groeiende wereldbevolking te kunnen voeden is de efficiëntie en productiviteit nodig van bedrijven die sturen op de 4P’s. Om dit te doen op een meer maatschappelijk verantwoorde manier die rekening houdt met toekomstige generaties voldoet 4C beter. Voor de foodketen is aandacht voor beide dan ook noodzakelijk waarbij de keuze van ieder bedrijf afhangt van de strategie en filosofie. Beide modellen zullen naast elkaar bestaan, waarbij 4P leidend zal zijn. Voor bedrijven is het echter van belang zich af te vragen welk model het beste bij hen past om zich daar op te focussen en te versterken. Daarbij kunnen lessen van het andere model (efficiency versus duurzaam) worden overgenomen. Om vanuit een niche verder te groeien zullen, bij succes, 4C proposities zich daarbij ontwikkelen richting 4P (schaal en efficiency). In het onderstaande een korte toelichting op een aantal manieren waarop de uitgangspunten van deze modellen terugkomen in de huidige foodservicemarkt.
Aanknopingspunten voor foodservice groothandels op meerdere vlakken… Optimaliseren van stedelijke distributie Het op tijd leveren van de juiste goederen op een efficiënte manier blijft een belangrijke uitdaging voor de foodservice groothandel. Hierbij spelen zowel drijfveren op het vlak van 4P (efficiency) als 4C (community) een rol. De komende jaren blijft de verstedelijking in Nederland aanhouden waardoor het belang van een goed werkende stedelijke distributie alleen maar toeneemt. Daarbij lijken er nog ruimschoots verbetermogelijkheden te liggen in het optimaliseren van het aantal vervoersbewegingen naar verkooppunten en de beladingsgraad. De praktijk laat zien dat vernieuwingen
zich onder andere toespitsen op stiller, schoner en collectief transport. Dienstverlening op product- en categorie niveau Vanuit de foodservice kanalen ligt er ruimte voor verdere ondersteuning bij product- en categoriemanagement. De moeilijke marktomstandigheden bij afnemers vormen voor foodservice groothandels alle reden om met hen te zoeken naar verbetermogelijkheden voor de verkoopprestaties. In het 4P model kan dit via bestaande of nieuwe merken, met kanaalspecifiek assortiment of via uitbreiding van bestaande of nieuwe formules. Bedrijven in het 4C model maken daarbij meer gebruik van lokale, duurzame en/of fairtrade producten. Naast dienstverlening op het gebied van assortiment spelen foodservice groothandels een belangrijke rol bij het stroomlijnen van orderprocessen van zowel producenten als afnemers. Online standaarden neerzetten en uitbreiden De verplaatsing van bestelprocessen naar een digitale omgeving brengt een scala aan nieuwe aandachtspunten met zich mee. Daarmee krijgen foodservice groothandels de mogelijkheid om de multichannel benadering verder te ontwikkelen. Zij die de lijn van 4P volgen kunnen daardoor nog sterker sturen op efficiency. Dat vergt capaciteit, kennis en vaardigheden van de organisatie, bijvoorbeeld om productinformatie op een overzichtelijke manier ook online beschikbaar te maken en up to date te houden. Vanuit de klant redenerend kunnen ook klant specifieke bestelomgevingen worden gecreëerd waarin alleen relevante delen van het assortiment zijn opgenomen. Onder andere met op klanten toegespitste systemen biedt het bijvoorbeeld ook aan nichespelers die vanuit 4C opereren extra mogelijkheden om zich een plek in de markt te verwerven.
…maar ook knelpunten die keuzes beperken Om concurrentie voor te blijven, is het zowel voor bedrijven die zich richten op de 4 P’s als op de 4 C’s van belang om te investeren. Door een aantal jaren van economische stagnatie en een daling van de koopkracht van consumenten zien bedrijven in de foodservicemarkt hun resultaat echter onder druk staan. Dit zorgt dat er meer focus komt op 4P ten koste van 4C. Economisch herstel zal in dat opzicht niet alleen de foodservicemarkt, maar ook de investeringen in 4C oplossingen, een boost geven
Sectorvisie Foodservice Januari 2013 6
Ook nationale en internationale regelgeving kan ontwikkelingen frustreren. Bijvoorbeeld regelgeving over de termijn waarop voedingsmiddelen ongekoeld bewaard mogen worden. Daarbij kan te strikte naleving onbedoeld voor veel extra derving van voedingsmiddelen zorgen. Maar ook een verandering of een verschil in de regelgeving over belevering van outlets of de productie van voedingsmiddelen is direct van invloed op de bedrijfsprocessen van de foodservice groothandel. Ten slotte is er sprake van verzadiging van de foodmarkt en overaanbod in enkele verscategorieën. Met slechts een kleine groei van de bevolking is de omzetontwikkeling op de Nederlandse markt in belangrijke mate afhankelijk van prijsontwikkeling en verbetering van de toegevoegde waarde. Verder is er vanuit de aanwezige productiecapaciteit voor veel versproducten, bijvoorbeeld in AGF, van tijd tot tijd sprake van overaanbod en een sterke prijsconcurrentie. Een slecht jaar zorgt bij een groot deel van deze markt druk op het rendement. En in de huidige situatie wisselen goede en slechte jaren elkaar steeds sneller af. Dit heeft gevolgen voor de sector, onder andere op het innovatieve vermogen. Uiteindelijk zal ook de foodservicemarkt hier last van ondervinden.
Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 8 januari 2013. Sectorvisie Foodservice Januari 2013 7
Meer weten? Kijk op ING.nl/zakelijk Of bel met Dirk Mulder, Sectormanager Food & Retail 06 11 38 09 71 Thijs Geijer, Sectoreconoom Food 020 563 48 75
Wilt u nieuwe publicaties per e-mail ontvangen? Ga naar ING.nl/economischepublicaties
