Filozofická fakulta Univerzity Palackého v Olomouci Katedra nederlandistiky
HET
Studijní rok 2007/2008
GEBRUIK VAN HET BELGISCH NEDERLANDS IN DE VLAAMSE DAGBLADEN
Diplomová práce bakalářského studia nizozemštiny pro hospodářskou praxi Usage of Belgian Dutch in Flemish daily newspapers
Hana Černá
Vedoucí práce: Mgr. Kateřina Křížová, Ph.D.
OLOMOUC 2007
Prohlašuji, že jsem svou diplomovou práci vypracovala samostatně a uvedla v ní veškerou literaturu, kterou jsem použila.
Ik verklaar dat ik mijn scriptie alleen geschreven heb en alle vakliteratuur en bronnen die ik gebruikt heb in de literatuurlijst heb vermeld.
V Olomouci, dne ______________ 2007
Hana Černá
2
Dankbetuiging Ik wil graag van harte mijn dank betuigen aan Mgr. Kateřina Křížová, Ph.D., voor haar begeleiding en waardevolle adviezen. Mijn dank behoort ook aan doc. Dr. Drs. Wilken Engelbrecht, cand. litt., voor zijn aanbeveling van de vakliteratuur. Verder wil ik de heer Ludo Permentier bedanken voor zijn bereidwilligheid waarmee hij mijn vragen beantwoord heeft. Mijn grote dank wil ik graag richten tot Didi van Ingen voor haar nuttige opmerkingen en haar behulpzaamheid.
3
Inhoud
Inleiding
7
1. Kranten en journalistiek in het Nederlandstalige deel van België
9
1.1. De pers in Vlaanderen
9
1.1.1.
Inleiding
9
1.1.2.
De Vlaamse pers voor het jaar 1815
9
1.1.3.
1.1.4.
1.1.2.1. Vlaanderen onder de Spanjaarden (1555-1713)
9
1.1.2.2. Vlaanderen onder de Oostenrijkers (1713 – 1792)
10
1.1.2.3. Vlaanderen onder de Fransen (1772 – 1814)
11
De Vlaamse pers in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815-1830)
11
De Vlaamse pers na 1830
12
1.2. De kranten in Vlaanderen
1.2.1.
14
Basisbegrippen
14
1.2.1.1. Krant, dagblad
14
1.2.1.2. Broadsheet, tabloid, compact, Berlinerformaat
15
1.2.2.
Overzicht van de Vlaamse dagbladen
15
1.2.3.
Karakteristieken van de afzonderlijke dagbladen
17
1.2.3.1. De Standaard
17
1.2.3.2. De Morgen
20
1.2.3.3. De Tijd
21
1.2.3.4. Gazet van Antwerpen
23
1.2.3.5. Het Belang van Limburg
25
1.2.3.6. Het Laatste Nieuws
26
1.2.3.7. Het Nieuwsblad
28
1.2.3.8. Het Volk
30
4
2. Het Nederlands in België
33
2.1. Standaardtaal
33
2.1.1.
Karakteristiek
33
2.1.2.
Het verloop van de standaardisering in België
34
2.1.3.
Variatie binnen en buiten de standaardtaal volgens de ANS
34
2.1.3.1.
Stijlgebonden variatie
34
2.1.3.2.
Streekgebonden variatie
35
2.2. Het Belgisch Nederlands
36
2.2.1.
De positie van het Nederlands in Vlaanderen
36
2.2.2.
Het Belgisch Nederlands in de Grote Van Dale
38
2.2.3.
De taalvariatie in Vlaanderen
38
2.2.4.
Soorten woordenschat in Vlaanderen
40
2.2.5.
Het Belgisch Nederlands versus het Noord-Nederlands
41
2.3. Tussentaal
44
2.3.1.
Karakteristiek
44
2.3.2.
Specifieke kenmerken
46
2.3.3.
Toekomst van de tussentaal in België
48
2.4. Het CONDIV-corpus
49
3. Het onderzoek
51
3.1. Inleiding
51
3.2. Resultaten
54 5
3.2.1.
3.2.2.
Zelfstandige naamwoorden
55
3.2.1.1. Het alledaagse leven
55
3.2.1.2. Eten en drinken
56
3.2.1.3. Mens en maatschappij
58
3.2.1.4. Geld, recht en zakelijk Nederlands
60
3.2.1.5. Verkiezingen
63
3.2.1.6. Diminutieven op –ke
64
Bijvoeglijke naamwoorden
65
3.3. Samenvatting
67
4. Conclusie
68
Resumé
72
Summary
73
Anotace
74
Gebruikte afkortingen
75
Literatuurlijst
77
Bijlagen
83
6
Inleiding Deze scriptie is gewijd aan het gebruik van de Belgische variant van het Nederlands in de Vlaamse kranten, met het oog op de frequentie waarmee de woorden, die als Belgisch Nederlands in de online versie van het Van Dale Woordenboek1 gelabeld zijn, in de belangrijkste Vlaamse dagbladen voorkomen.
Het hoofddoel van deze scriptie is om een beeld van de toestand van de geschreven taal in de belangrijkste kranten van Vlaanderen te schetsen. In het bijzonder wordt aandacht geschonken aan de lexicale verschillen tussen de Zuidelijke (Belgische) en Noordelijke (Nederlandse) versie van het Nederlands. Het gebruik van de Belgisch Nederlandse woordenschat wordt vervolgens aan de hand van een onderzoek aangetoond.
Ik verwacht dat de resultaten van dit onderzoek van krant tot krant zullen verschillen en neem tegelijk aan dat het verschil tussen de zgn. kwaliteitskranten (De Standaard, De Morgen, De Tijd) aan de ene kant en de regionale kranten (Gazet van Antwerpen, Het Belang van Limburg) en de massakranten (Het Laatste Nieuws, Het Nieuwsblad, Het Volk) aan de andere kant opvallend zal zijn. Ik vermoed ook dat uit het onderzoek zal blijken, dat het meest gelezen dagblad in Vlaanderen (Het Laatste Nieuws) het meest Belgisch Nederlands hanteert.
In het eerste hoofdstuk wordt de voorgeschiedenis van de journalistiek in Vlaanderen beknopt beschreven en vervolgens worden de acht grootste Vlaamse dagbladen voorgesteld. Het tweede hoofdstuk is van linguïstische aard en wordt volledig aan de positie van het Nederlands in Vlaanderen besteed. Het belangrijkste deel van deze scriptie wordt door een onderzoek gevormd, dat als doel heeft om het gebruik van de Belgisch Nederlandse woordenschat in de kranten aan te tonen.
De keuze van dit thema hangt heel nauw samen met mijn eenjarig verblijf in Antwerpen. De confrontatie met de grote taalvariatie die in Vlaanderen bestaat, heeft op mij namelijk een grote indruk gemaakt. Het idee om het gebruik van het Belgisch Nederlands op het gebied van de journalistieke stijl aan te geven is door enkele redenen ontstaan. De kranten van willekeurige opmaak, stijlen en 1
http://www.vandale.nl/opzoeken/woordenboek/
7
genres zijn dagelijks brood van de meerderheid van de bevolking in de zogenaamde ‘beschaafde’ wereld. De pers staat voor één van de belangrijkste communicatiemiddelen van vandaag en dankzij zijn bereikbaarheid op het Internet gaat er in de komende jaren niet zoveel aan veranderen. De kranten hebben volgens mij een speciale positie in het kader van de taalcultuur van het bepaalde land. Ze beïnvloeden namelijk alle maatschappelijke lagen en tussen ‘de zender’ en ‘de ontvanger’ van dit communicatieproces bestaat een speciale wederzijdse relatie. De kranten hebben een grote invloed op de lezer – ze ‘voeden hem op’, beschaven hem, spelen een grote rol bij het opinievormingsproces van de lezer, enz. Maar anderzijds moeten ook de journalisten er voor zorgen dat de lezers trouw aan hun krant blijven en daarom moet de krant leesbaar en toegankelijk blijven. Op deze manier kunnen we zeggen dat de krant ons (de maatschappij) een spiegel voorhoudt.
8
1.
Kranten en journalistiek in het Nederlandstalige deel van België
De journalistiek is van eeuwen her nauw verbonden met de algemene politieke en culturele ontwikkeling. Hoe democratischer en meer ontwikkeld het land is, hoe meer ruimte en vrijheid voor de journalisten. Hoe beschaafder en meer cultureel het volk is, hoe groter lezerspubliek. In Vlaanderen heeft altijd nog één aspect een rol gespeeld – de taal. De ingewikkelde taalsituatie en de strijd voor het Nederlands liep als een rode draad door de Vlaamse geschiedenis heen en heeft natuurlijk ook de journalistiek beïnvloed.
1.1.
De pers in Vlaanderen
1.1.1. Inleiding
De voorgeschiedenis van de journalistiek in Vlaanderen wordt in dit hoofdstuk aan de hand van enkele geschiedkundige publicaties en webpagina’s beschreven. Het is namelijk van groot belang om de cultuur historische achtergrond beknopt te schetsen om de ontwikkeling van de Nederlandstalige pers in Vlaanderen te kunnen beschrijven. Voornamelijk de 18e en 19e eeuw toen de Vlamingen de grote verfransing van het land moesten uitdagen heeft een grote invloed op de persontwikkeling gehad.
1.1.2. De Vlaamse pers voor het jaar 1815
1.1.2.1.
Vlaanderen onder de Spanjaarden (15552 – 1713)
Begin 16e eeuw was in de Vlaamse geschiedenis een periode van bloei en ontwikkeling op allerlei gebieden. Antwerpen was de belangrijkste handelsstad van het Westen en tegelijk het
2
Keizer Karel V doet afstand van de regering, opgevolgd door zijn zoon Filips II – koning van Spanje en heer der Nederlanden. Bron: J.A. Kossmans-Putto – E.H. Kossmans: De lage landen. Geschiedenis van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden, Stichting Ons Erfdeel, Rekkem 1997
9
centrum van onderwijs en cultuur.3 Van groot belang was de ontwikkeling van de drukkunst en het oprichten van drukkerijen (bijv. de wereldberoemde Plantin-Moretus4 drukkerij in Antwerpen), want waar boeken werden gedrukt, daar werden ook kranten gedrukt. Met de uitbraak van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) en de val van Antwerpen (1585) verlies Vlaanderen zijn uitzonderlijke positie. “De massale emigratie naar het ‘bevrijde’ noordelijke gebied is cultureel, intellectueel en economisch een ramp voor de Zuidelijke Nederlanden.”5 Toch was er een korte periode onder de regering van Albrecht en Isabella (1598-1632) toen “het gebied een schijn van zelfstandigheid kreeg”6 en er zijn eerste Vlaamse dagbladen verschenen.7
1.1.2.2.
Vlaanderen onder de Oostenrijkers (17138 – 1794)
Onder de Oostenrijkse heerschappij versterkte het proces van verfransing heel erg. De taal van de elite van het hele land was het Frans en in het Frans verliep de communicatie op alle belangrijke niveaus van het bestuur. Bovendien was het Frans de taal van “de Verlichting, politiek, wetenschappen en kunst. (…) Wie zich dus intellectueel en wetenschappelijk verder wilde ontwikkelen, kon dat alleen dankzij Franse vakliteratuur en kranten.”9 De perscultuur werd vooral door ‘verlichte’ journalisten gevormd, die uit Frankrijk immigreerden, waar ze in tegenstelling tot Vlaanderen niet vrij konden schrijven. Maar toch bestonden enkele Vlaamse kranten. Tot de belangrijkste behoorden Gentse Vlaemsche Indicateur en de Gazet van Gent en de Gazette van Antwerpen.10
3
R. Willemyns: Het verhaal van het Vlaams. De geschiedenis van het Nederlands in de Zuidelijke Nederlanden, Standaard Uitgeverij Antwerpen 2003 4 Zie webpagina: http://museum.antwerpen.be/plantin_Moretus/, download: 4-11-2007 5 R. Willemyns: Het verhaal van het Vlaams. De geschiedenis van het Nederlands in de Zuidelijke Nederlanden, Standaard Uitgeverij Antwerpen 2003, p. 138 6 J.A. Kossmans-Putto – E.H. Kossmans: De lage landen. Geschiedenis van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden, Stichting Ons Erfdeel, Rekkem 1997, p. 30 7 Zie link: http://www.ned.univie.ac.at/non/landeskunde/be/h11/vlaamse.htm, download: 29-10-2007 8 “De Vrede van Utrecht maakt een einde aan de Spaanse successieoorlog en wijst onder meer de Zuidelijke Nederlanden, die tot dan toe Spaans waren, toe aan.” Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/1713, download: 22-112007 9 R. Willemyns: Het verhaal van het Vlaams, De geschiedenis van het Nederlands in de Zuidelijke Nederlanden, Standaard Uitgeverij Antwerpen 2003, p. 159 10 Ibid.
10
1.1.2.3.
Vlaanderen onder de Fransen (179411 – 1814)
Na de Franse Revolutie en het bezetten van het land sloeg de verfransing het hardst. Heel belangrijk was het feit, dat het Frans ook de taal van de burgerij werd, die zich daarmee van de “verschillende lokale Nederlandse dialecten sprekende, boeren- en arbeidersmassa scheidde.”12 Vlaamse bladen werden steeds minder en minder uitgegeven en vanaf 1810 mochten er helemaal geen Nederlandstalige kranten verschenen, alleen maar tweetalige. Een decreet van 1811 legaliseerde, “dat er slechts één krant per departement mocht verschijnen en dat in het ‘tweetalige’ (d.w.z. Nederlandstalige) departement, die ene krant in het Frans moest zijn, met eventueel een Nederlandse vertaling.”13
1.1.3. De Vlaamse pers in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815 – 1830)
Hoewel het een beetje paradoxaal lijkt, het aansluiten van de Zuidelijke provincies tot een sterk Nederlandstalig buurland heeft de positie van het Nederlands in Vlaanderen niet opmerkelijk verbeterd. De taalpolitiek van Willem I14 riep niet alleen maar onder de Franstaligen maar ook in Vlaanderen zelfs een golf van verzet op. De situatie in het land was namelijk op alle gebieden meer dan ingewikkeld. De verfransing was al voltooid, het Vlaams was toen de huis-, tuin- en keukentaal (gesproken door lagere klassen) en bovendien hebben de Franstaligen nog steun in de katholieke kerk gehad, want het Noord-Nederlands werd door de geestelijken als een taal van de ketters gezien en ze vreesden, “dat met het Nederlands (…) het calvinisme wordt binnengesmokkeld.”15 De Franse wetgeving aangaande de pers was al in 1814 afgeschaft16 en de kranten, zoals bijv. Brugsche Gazette en Gazette van Gent, konden weer in het Nederlands verschijnen. Maar toch had de Franstalige pers zowel qua kwantiteit als qua kwaliteit overwicht. De bijdrage van
11
Als het begin van de Franse tijd in België wordt de slag bij Fleurus beschouwd (26 juni 1794). Voor meer informatie zie link: http://nl.wikipedia.org/wiki/Slag_bij_Fleurus_%281794%29, download: 20-11-2007 12 J.A. Kossmans-Putto – E.H. Kossmans: De lage landen. Geschiedenis van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden, Stichting Ons Erfdeel, Rekkem 1997, p. 39 13 R. Willemyns: Het verhaal van het Vlaams. De geschiedenis van het Nederlands in de Zuidelijke Nederlanden, Standaard Uitgeverij Antwerpen 2003, p. 176 14 Ibid., pp. 192-201 15 O. Vandeputte: Nederlands. Het verhaal van een taal, Stichting Ons Erfdeel, Rekkem 1997, p. 27 16 R. Willemyns: Het verhaal van het Vlaams. De geschiedenis van het Nederlands in de Zuidelijke Nederlanden, Standaard Uitgeverij Antwerpen 2003, p. 194
11
de Franstalige oppositiepers was überhaupt van groot belang m.b.t. de revolutie en het verval van het Koninkrijk en “werd het politieke wapen bij uitstek van de Vlaamse bourgeoisie.”17
1.1.4. De Vlaamse pers na 1830
Het persbeleid in België was, vergeleken met de rest van het 19 eeuwse Europa, bijzonder liberaal en de kranten waren behoorlijk vrij om verschillende politieke meningen weer te geven. Spijtig genoeg konden Vlamingen van zulke vrijheid niet vol genieten. De lagere klassen waren nog steeds heel vaak analfabeet. Een ander probleem was het zgn. zegelrecht18, dat de prijs van de krant hoog hield en op deze manier de krant uitsluitend voor de rijkere burgerij toegankelijk maakte.19
In 1844 verscheen het eerste Nederlandstalige dagblad in België: Vlaemsch België maar zonder groter succes ging die na enkele maanden failliet. Maar als een poging om de Vlaamse taal en cultuur voor de ogen van het publiek te brengen en te laten zien, dat er een bepaald initiatief bestaat om de Vlaamse taal te verheffen, heeft deze gebeurtenis inderdaad een belangrijke rol gespeeld. Door het afschaffen van het zegelrecht in 184820 en verdere verloop van de industriële revolutie werden de kranten op den duur goedkoop genoeg om ook voor de lagere klassen beschikbaar te worden. Bovendien nam ook de invloed van de Vlaamse beweging toe, het Vlaamse bewustzijn en zelfbewustzijn groeide door het invoeren van een algemeen stemrecht (1893) en een rij taalwetten (1873, 1878, 1883, 1898)21.
Rond de eeuwwisseling werd er uiteindelijk een aantal Vlaamse dagbladen opgericht: De Gazet van Antwerpen (1891), De Gentenaar (1879), Het Volk (1891), Het Laatste Nieuws (1888) en De Nieuwe Gazet (1897). Hoewel de oplage niet bijzonder groot was, was het een 17
R. Willemyns: Het verhaal van het Vlaams. De geschiedenis van het Nederlands in de Zuidelijke Nederlanden, Standaard Uitgeverij Antwerpen 2003, p. 194 18 Zegelrecht - belasting die door middel van zegels geheven werd. www.vandale.nl/opzoeken/woordenboek/?zoekwoord=zegelrecht, download 11-10-2007 19 http://www.ned.univie.ac.at/non/landeskunde/be/h11/vlaamse.htm, download: 29-10-2007 20 http://www.ethesis.net/mexico/mexico.htm, Hoofdstuk III De Belgische Pers, download: 15-10-2007 21 Zie link: http://nl.wikipedia.org/wiki/Taalwetgeving, download: 5-11-2007
12
cruciale stap in de ontwikkeling van de Vlaamse pers en deze kranten hebben hun positie tot nu toe behouden.
Gedurende de Eerste Wereldoorlog hebben enkele kranten met de Duitsers gecollaboreerd. Zulke bladen werden na de oorlog verboden.
Het interbellum was het tijdperk waarin enkele nieuwe kranten zijn verschenen, namelijk twee belangrijke katholieke kranten: De Standaard (1918) en Het Belang van Limburg (1933), een socialistisch dagblad van de Antwerpse regio De Volksgazet (1918-1944) en de eerste Vlaamse ‘roddelkrant’ De Dag (1934-1944). Tegelijk werd de kloof op de markt tussen de Franstalige en de Nederlandstalige kranten kleiner.
De Tweede Wereldoorlog bracht nog meer veranderingen mee en heeft nog groter impact op de Vlaamse pers dan de WOI gehad. Er waren weer kranten, die met de bezetters hebben gecollaboreerd, andere werden ‘gestolen’ en verschenen zonder wil van de eigenaars (bijv Het Laatste Nieuws) en enkele zijn wel uit vrije wil van de uitgevers regelmatig blijven uitkomen (bijv De Standaard, De Gentenaar).
De maatregelen na de Tweede Wereldoorlog waren sterk repressief. Alle dagbladen m.u.v. de ‘gestolen’ krant werden verboden en alle journalisten, die tijdens de WOII actief zijn geweest, konden niet meer schrijven en publiceren. Ondanks deze strenge regeling mocht na een aantal jaren bijv. De Standaard weer uitgegeven worden. Verder komen er tot de al bestaande kranten nog twee nieuwe dagbladen bij: De Nieuwe Gids en De Financieel Economische Tijd. De laatste belangrijke wijziging op de Vlaamse krantenmarkt was de oprichting van De Morgen in 1976, die als de opvolger van de socialistische kranten Volksgazet en Vooruit wordt gezien.22
22
Geïnspireerd door: http://www.ned.univie.ac.at/non/landeskunde/be/h11/vlaamse.htm, download: 29-10-2007
13
1.2.
De kranten in Vlaanderen
1.2.1. Basisbegrippen
1.2.1.1. Krant, dagblad
Het Van Dale Woordenboek geeft de volgende definitie van de krant aan:
krant (de ~, ~en) 23 1 regelmatig verschijnend blad in groot formaat met nieuws, opinie, advertenties, enz. => courant, gazet, nieuwsblad
Dit is een heel simpele uitleg voor een verschijnsel, dat al eeuwen in de beschaafde wereld bestaat. De kranten zijn een natuurlijk onderdeel van ons leven geworden en het is dus van weinig belang om nog meer algemene definities neer te schrijven. Iedereen kent de krant, iedereen kan de krant dagelijks tegenkomen.
De kranten functioneren niet meer alleen maar als informatiebron. Door de lezers wordt meer dan een gewone berichtgeving vereist. De behoeften van de lezers en de genres die aan deze behoeften voldoen worden duidelijk beschreven in het eerste hoofdstuk van het Stijlboek De Standaard24: -
behoefte aan feitenkennis (berichten, verslagen, reportages)
-
behoefte aan duiding (nieuwsanalyses, achtergrondstukken)
-
behoefte aan mening (commentaren, recensies)
-
behoefte aan advies (aankondigingen over evenementen, artikels over mode, recensies)
-
behoefte aan emoties (verslagen, interviews, commentaren, reportages)
-
behoefte aan plezier (grappige berichtjes, foto’s, strips, spelletjes).
Het lemma dagblad wordt in het Van Dale Woordenboek vervolgens uitgelegd:
dag·blad (het ~)25 1 dagelijks verschijnende krant 23
http://www.vandale.nl/opzoeken/woordenboek/?zoekwoord=krant, download: 31-10-2007 L. Permentier, L.Van Den Eynden: Stijlboek De Standaard, Groot-Bijgaarden: Scoop 1997, pp. 19-21 25 http://www.vandale.nl/opzoeken/woordenboek/?zoekwoord=dagblad, download: 19-11-2007 24
14
Alle dagbladen zijn dus kranten maar niet elke krant is een dagblad, want veel kranten komen minder frequent uit.
1.2.1.2. Broadsheet, tabloid, compact, Berlinerformaat
Broadsheet is een benaming van de krant die op een traditioneel groot papierformaat (74.9 cm × 59.7 cm)26 wordt gedrukt. Door praktische redenen ging een aantal dagbladen over naar een tabloid formaat, die kleiner is (430 mm × 280 mm)27. Als eerste was dat Gazet van Antwerpen, gevolgd door De Standaard, Het Nieuwsblad en Het Volk. Omdat de benaming tabloid nogal een pejoratief tintje heeft, wordt er i.p.v. tabloid dikwijls compact gebruikt. Dat is dus een benaming voor een kwaliteitskrant die in een kleiner formaat wordt uitgegeven. Berlinerformaat meet ongeveer 470 mm × 315 mm28 en is dus een middenformaat tussen broadsheet en tabloid. Het enige dagblad in Vlaanderen dat op de Berlinerformaat wordt gedrukt, is De Morgen.
1.2.2. Overzicht van de Vlaamse dagbladen
In Vlaanderen bestaan er acht dagbladen die in principe in drie groepen verdeeld kunnen worden:
1. kwaliteitskranten:
De Standaard, De Morgen, De Tijd
2. regionale kranten:
Gazet van Antwerpen, Het Belang van Limburg
3. massakranten:
Het Laatste Nieuws, Het Nieuwsblad, Het Volk
Bij soortgelijke ordening valt er natuurlijk de vraag op: wie kan precies beoordelen welk blad nu eens een kwaliteitskrant is en welk niet? Traditioneel worden als kwaliteitskranten in Vlaanderen De Standaard en De Morgen beschouwd29. In deze scriptie wordt er tot dit ‘duo’ nog het dagblad De Tijd toegevoegd, die weliswaar sterk economisch gericht is maar die zich tegenwoordig met meer en meer verschillende gemeenschappelijke onderwerpen bezighoudt.
26
http://en.wikipedia.org/wiki/Broadsheet, download: 20-11-2007 http://en.wikipedia.org/wiki/Tabloid, download: 20-11-2007 28 http://en.wikipedia.org/wiki/Berliner_%28format%29, download: 20-11-2007 29 Zie link: http://nl.wikipedia.org/wiki/Kwaliteitskrant, download: 22-11-2007 27
15
Aan de andere kant staan de massakranten, soms ook boulevardbladen genoemd, waarvan een typische voorstander het dagblad Het Laatste Nieuws is.30 De benaming massakrant leek me echter toch treffender, want deze kranten worden uiteraard massaal gelezen en staan volgens mij kwalitatief wat hoger dan gemiddelde boulevardbladen in Tsjechië.
Naast deze dagbladen verschijnt er in België (net als in veel andere Europese landen) elke dag nog een krant - De Metro. Het is een soort van aparte zaak, want De Metro is gratis te verkrijgen en wordt daardoor veel meer door de adverteerders beïnvloed. Bovendien is deze krant qua inhoud niet te vergelijken met de andere dagbladen. Daarom heb ik in deze scriptie aan De Metro helemaal geen aandacht geschonken.
In tabel 1 wordt een overzicht van de Vlaamse dagbladen opgegeven, gerangschikt naar de oplage en het aantal lezers. Verder in de tekst worden de dagbladen in de andere volgorde behandeld.31 Cijfers van het jaar 200632, overgenomen van het Centrum voor Informatie over de Media:33 Tabel 1 Oplage
Betaalde verkoop34
Het Laatste Nieuws/De Nieuwe Gazet
348 684
286 420
Het Nieuwsblad/De Gentenaar
245 668
204 752
Gazet van Antwerpen
132 661
109 472
Het Belang van Limburg
112 867
98 352
Het Volk
82 699
70 903
De Standaard
98 848
87 769
De Morgen
68 618
50 837
De Tijd
48 751
36 341
Krant
30
Zie link: http://nl.wikipedia.org/wiki/Boulevardblad, download: 22-11-2007 Namelijk: De Standaard, De Morgen, De Tijd, Gazet van Antwerpen, Het Belang van Limburg, Het Laatste Nieuws, Het Nieuwsblad, Het Volk 32 http://www.cim.be/auth/nl/d/dp.html, download: 31-10-2007 33 Webpagina’s van het CIM: http://www.cim.be/base/nl/index.html, download: 31-10-2007 34 In de betaalde verkoop zijn inbegrepen: abonnementen print, losse verkoop print, abonnementen web, losse verkoop web. 31
16
1.2.3. Karakteristieken van de afzonderlijke dagbladen
Het is niet gemakkelijk om een krant objectief te beschrijven. Er bestaan eigenlijk geen publicaties, die precies zeggen, waar zich bepaalde kranten op richten, of ze links of rechts georiënteerd zijn etc. Daarom heb ik als bron bij het samenstellen van de karakteristieken van de dagbladen voornamelijk de volgende Internetpagina’s gebruikt:
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Categorie:Vlaamse_krant
-
http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Belgian_newspapers#Dutch_language
-
http://www.krantenindeklas.be/index.php?id=1235
-
http://www.cim.be/auth/nl/d/dp.html - Centrum voor Informatie over de Media
-
webpagina’s van de afzonderlijke kranten (zie verder)
Gedeeltelijk ben ik ook van mijn eigen ervaringen uitgegaan.
1.2.3.1.
De Standaard
Basisinformatie
Formaat
tabloid/ compact
Oplage
98 848 exemplaren
Bereik (LLP)36
312.000 lezers
Uitgever
Corelio
Hoofdredacteur
Bart Sturtewagen
Webpagina's
www.destandaard.be
35
Kranten in de klas is een initiatief van de Vlaamse overheid en uitgeverijen Concentra, Corelio, De Persgroep Publishing en Mediafin. Voor meer informatie zie webpagina: http://www.krantenindeklas.be/ 36 LLP – Lezers laatste periode, cijfers overgenomen van: http://www.krantenindeklas.be/index.php?id=23, download: 15-11-2007
17
Oplage ontwikkeling37
Karakteristiek
-
De Standaard is een van de zgn. kwaliteitskranten van Vlaanderen die traditioneel als pro-Vlaams en pro-katholiek beschouwd wordt, meestal in tegenstelling tot de socialistische krant De Morgen. De Standaard van vandaag is eerder een ‘discussieplek’ waar allerlei soorten opinies aan bod komen.
-
de doelstelling van De Standaard is met de woorden van de ex-hoofdredacteur Peter Vandermeersch38 “een genuanceerde kwaliteitskrant te maken van Europees niveau. (…) Met onze krant en onze site willen we de lezer de nodige kennis aanreiken om de politieke, economische, culturele, sociale, wetenschappelijke en technologische actualiteit grondig te volgen en te begrijpen.”39
-
De Standaard houdt zich systematisch bezig met de belangrijkste maatschappelijke thema’s van nu. Tijdens het laatste jaar waren dat bij voorbeeld ‘Islam ontsluierd’40 en ‘De Noord-Zuid Confrontatie’41 (de relatie tussen Vlaanderen en Wallonië)
-
In het kader van deze scriptie moet ook de taalverzorging bij De Standaard vermeld worden. Met taaladvisering houdt zich o.a. Ludo Permentier bezig: journalist en eindredacteur bij De Standaard, specialist in spelling, waarover hij twee publicaties schreef – ‘Standaard der Spelling’42 en ‘Spellenderwijs’43. Ook door het feit dat Ludo Permentier tegelijk in dienst is bij Van Dale Lexicografie en zich op het taalgebruik in
37
Overgenomen van: http://www.cim.be/card/275/nl/auth/, download: 16-11-2007 Vervangen in 2006 door Bart Sturtewagen. 39 http://www.standaard.be/Info.aspx?topic=Info.DS, download: 13-11-2007 40 http://www.standaard.be/Kanaal/Index.aspx?KanaalId=342, download: 13-11-2007 41 http://www.standaard.be/noordzuid/, download: 13-11-2007 42 L. Permentier: De Standaard der Spelling: van kaas naar Cees en andere spannende avonturen, Leuven 1996 43 L. Permentier: Spellenderwijs: de nieuwe spelling met oefeningen en spelletjes, Groot-Bijgaarden: Scoop 1996 38
18
België specialiseert, heb ik contact opgenomen met hem en een aantal vragen gesteld i.v.m. de taalverzorging in de krantenwereld en de positie van het Nederlands in Vlaanderen. Zijn antwoord sluit ik aan deze scriptie als bijlage nummer 1.
Geschiedenis
-
het oprichten van De Standaard is onlosmakelijk verbonden met de Vlaamse Beweging44 en de strijd van de Vlamingen tegen de verfransing van het land. Door de behoefte aan een eigen Vlaamse krant is in 1918 het eerste nummer van De Standaard verschenen – een Vlaams, katholiek en conservatief dagblad.
-
in het interbellum werd De Standaard een van de belangrijkste dagbladen in Vlaanderen.
-
In 1940 na de Duitse bezetting en uitbraak van de Tweede Wereldoorlog besloot de uitgeverij De Standaard N.V. om te stoppen met het publiceren van de krant, maar na enkele maanden is het uitgeven herbegonnen – de krant verscheen toen onder een andere naam (Het Algemeen Nieuws). Daardoor werd de uitgeverij na de oorlog van collaboratie beschuldigd en kreeg voor twee jaar een publicatieverbod. In 1944 werd dus een nieuwe uitgeverij opgericht – De Nieuwe Gids, die de krant onder de naam De Nieuwe Standaard ging publiceren.
-
In 1947 kreeg De Standaard uitgeverij een rechtelijke vergunning om de titel weer te gebruiken. De naam van de krant werd in De Nieuwe Gids veranderd.
-
De succesvolle periode in de jaren zestig en zeventig leidde tot overdreven investering en in 1976 werd een faillissement van de NV De Standaard uitgesproken. Na enkele weken werd de VUM45 opgericht, waardoor De Standaard tot nu toe wordt uitgegeven. In 2006 veranderde de VUM haar naam in Corelio.
-
In 2004 heeft het dagblad zijn opmaak van broadsheet in tabloid veranderd, vanaf april 2007 verschijnt De Standaard in een splinternieuwe lay-out.
44
Zie pagina: http://nl.wikipedia.org/wiki/Vlaamse_beweging, download: 20-11-2007 Vlaamse Uitgeversmaatschappij, zie links: http://www.vum.be/ of http://www.corelio.be/, download: 11-102007
45
19
1.2.3.2.
De Morgen
Basisinformatie
Formaat
Berlinerformaat
Oplage
68 618 exemplaren
Bereik (LLP)46
231.000 lezers
Uitgever
De Persgroep
Hoofdredacteur
Klaus Van Isacker
Webpagina's
www.demorgen.be
Oplage ontwikkeling47
Karakteristiek
-
De Morgen wordt traditioneel beschouwd als een links georiënteerde krant.
-
In de geest van het motto in de titel van deze krant – ‘een open geest beleeft meer’, richt zich De Morgen op jongere, hoger opgeleide, stedelijke mannen en vrouwen die zich voor het leven en voor de wereld interesseren. Dit progressieve dagblad profileert zichzelf als een onafhankelijke kwaliteitskrant, en wil een dynamisch alternatief bieden in de concurrentiestrijd met de andere twee kwaliteitskranten op de Vlaamse markt (De Standaard en De Tijd).
46
LLP – Lezers laatste periode, cijfers overgenomen van: http://www.krantenindeklas.be/index.php?id=26, download: 15-11-2007 47 Overgenomen van: http://www.cim.be/card/213/nl/auth/, download: 31-10-2007
20
Geschiedenis
-
De Morgen ontstond in 1978 uit een fusie van twee socialistische partijkranten – de Gentse Vooruit en de Antwerpse Volksgazet.
-
De socialistische traditie van De Morgen is te zien aan de aandeelhouders van de krant in de jaren zeventig en tachtig – o.a. de SP48, het ABVV49 en de socialistische mutualiteit.
-
Na een dreiging van faillissement in 1986 en grote inzamelactie van de lezers is tot een meer structurele stap gekomen, toen in 1989 De Morgen door de uitgeverij De Persgroep werd overgenomen. De Persgroep is tegelijk de uitgever van het dagblad Het Laatste Nieuws en heeft aandelen ook in de economische krant De Tijd, maar toch blijft de redactie van De Morgen onafhankelijk.
-
In 2004 kreeg De Morgen een prijs ‘voor het best vormgegeven nationaal dagblad van Europa’50, in april 2006 wordt er van de broadsheet naar Berlinerformaat overgegegaan en in november van hetzelfde jaar won De Morgen opnieuw ‘Europe's Best Designed Newspaper Award‘.
1.2.3.3.
De Tijd
Basisinformatie
Formaat
broadsheet
Oplage
48 751 exemplaren
Bereik (LLP)51
101 000 lezers
Uitgever
Mediafin nv
Hoofdredacteur
Frederik Delaplace
Webpagina's
www.tijd.be
48
Socialistische Partij Algemeen Belgisch Vakverbond 50 Zie link: http://www.editorial-design.com/04/award04e/index.html. download: 25-10-2007 51 LLP – Lezers laatste periode, cijfers overgenomen van: http://www.krantenindeklas.be/index.php?id=30, download: 15-11-2007 49
21
Oplage ontwikkeling52
Karakteristiek
De laatste van het ‘trio’ kwaliteitskranten is De Tijd - DE economische krant van Vlaanderen en een informatiebron voor alle zakenmensen. Vroeger was De Tijd (onder de naam Financieel-Economische Tijde) een uitgesproken gespecialiseerde krant, met de onderwerpen aangaande uitsluitend de wereld van economie en financiën, sterk op de beursverslaggeving georiënteerd. Om een ruimer lezerspubliek aan te spreken werd er op den duur meer en meer aandacht ook aan andere onderwerpen geschonken: politiek, internationale betrekkingen, cultuur enz.
Geschiedenis
-
In 1968 werd de Financieel-Economische Tijd opgericht en financieel gesteund door het Vlaams Economisch Verbond.
-
In de jaren zeventig had de krant een oplage rond 10 000 exemplaren. Vernieuwingen onder de algemeen directeur Jan Lamers in de jaren ‘80 en ’90 hebben een groeiende oplage tot gevolg gehad. De Tijd werd een complete zakenkrant met een waaier nieuwe activiteiten (met name: ‘Tijd Academie’, ‘Tijd Agenda’, het tijdschrift ‘De Belegger’, internet applicaties ‘Tijd Electronic Services’ en ‘Tijdnet’). Op den duur is ook de thematiek verruimd. Er werd meer aandacht aan politiek, cultuur of sport besteed.
52
In 2003 werd de naam van de krant tot De Tijd afgekort.
http://www.cim.be/card/124/nl/auth/, download: 31-10-2007
22
-
In 2005 werd De Tijd lid van de Persgroep die in 2006 door Mediafin nv. overgenomen werd.
-
Sinds 2003 komt de krant van dinsdag t/m zaterdag uit, ‘s maandags wordt de papier versie van de krant door een elektronische versie vervangen die toegankelijk op de webpagina’s van het dagblad is.
-
De imagoslogan van De Tijd is enkele keren veranderd. In de ondertitel van de krant kon men eerst lezen: ‘Het lijfblad van de manager’ (voor 1996), dan ‘Voorkennis van zaken’ (1996-2002), ‘Uit op inzicht’ (2002-11/2003), ‘De essentie’ (11/2003 04/2006) en nu is het opnieuw ‘Voorkennis van zaken’ (sinds 01/05/2006).
1.2.3.4.
Gazet van Antwerpen
Basisinformatie
Formaat
tabloid
Oplage
132 661 exemplaren
Bereik (LLP)53
427.000 lezers
Uitgever
Concentra
Hoofdredacteur
Pascal Kerkhove
Webpagina's
www.gva.be
Oplage ontwikkeling54
53
LLP – Lezers laatste periode, cijfers overgenomen van: http://www.krantenindeklas.be/index.php?id=28, download: 15-11-2007 54 Overgenomen van: http://www.cim.be/card/136/nl/auth/, download: 16-11-2007
23
Karakteristiek
-
Gazet van Antwerpen is de eerste van de twee belangrijke regionale kranten van Vlaanderen, maar in tegenstelling tot Het Belang van Limburg wordt de Gazet van Antwerpen ook in de andere regio’s van het land gelezen.
-
Op de Tsjechische krantenmarkt zijn de regionale kranten geen grote spelers op landelijk niveau, maar de stad en de hele regio Antwerpen hebben in Vlaanderen zo een bijzondere positie (zowel qua politiek, als economie, cultuur, onderwijs etc.), dat de krant op de lijst van de meest gelezen dagbladen als derde figureert.
-
Gazet van Antwerpen blijft desondanks een regionale referentiekrant waarin veel aandacht aan de sociale thema’s wordt besteed.
Geschiedenis
-
De eerste aflevering van de Gazet van Antwerpen is van de persen gerold in 1891. Twee jaar later werd NV De Vlijt gesticht – een uitgeverij die de krant uitgaf.
-
Noch tijdens de Eerste noch de Tweede Wereldoorlog werd de krant gepubliceerd. Maar dat werkte waarschijnlijk ten goede en de Gazet van Antwerpen werd heel populair (in 1973 was de oplage rond 210.000 exemplaren).
-
In 1974 verhuisde de redactie naar Antwerpen.
-
In 1996 ontstond er door de fusie van NV De Vlijt en NV Concentra (uitgever van Het Belgang van Limburg) een nieuwe uitgeversmaatschappij RUG - Regionale Uitgeversgroep, die later zijn naam in ‘Concentra Media’ veranderde.
-
Gazet van Antwerpen was het eerste Vlaamse dagblad dat op het tabloid formaat verscheen (in 2004).
24
1.2.3.5
Het Belang van Limburg
Basisinformatie
Formaat
tabloid
Oplage
112 867 exemplaren
Bereik (LLP)55
429.000 lezers
Uitgever
Concentra
Hoofdredacteur
Ivo Vandekerckhove
Webpagina's
www.hbvl.be
Oplage ontwikkeling56
Karakteristiek
Deze regionale krant (net als Gazet van Antwerpen uitgegeven door de uitgeverij Concentra) wordt door 85% Limburgse krantenlezers gelezen. Het is dus voornamelijk de krant van en voor alle Limburgers maar door constante modernisatie (zowel in de krant als op de webpagina’s) probeert de redactie een krant van een bovengewestelijk formaat te scheppen. Daarmee is ook de overgang tot het tabloid formaat in 2006 verbonden. Hoewel zich Het Belang van Limburg als Vlaams en christelijk profileert, worden er in de krant allerlei invalshoeken vertegenwoordigd. 55
LLP – Lezers laatste periode, cijfers overgenomen van: http://www.krantenindeklas.be/index.php?id=29, download: 15-11-2007 56 http://www.cim.be/card/47/nl/auth/#, download: 31-10-2007
25
Geschiedenis
-
Het Belang van Limburg werd in 1879 opgericht als een weekblad onder de naam ‘Het Algemeen Belang der Provincie Limburg’.
-
Gedurende de Eerste Wereldoorlog kwam de krant helemaal niet uit, in 1918 worden de activiteiten opnieuw aangezet en er verschenen ook nieuwe soorten weekbladen (bijv. Limburg Sport).
-
In 1926 werd de Uitgeverij Concentra opgesticht.
-
In 1933 werd het weekblad een dagblad en kreeg de huidige naam Het Belang van Limburg. In de jaren vijftig erkende Concentra onder een nieuwe baas enkele veranderingen en werd tot een modern krantenbedrijf omgevormd.
-
In 1996 heeft zich bij Concentra de uitgeverij De Vlijt (o.a. uitgever van Gazet van Antwerpen) aangesloten.
-
De jaren ’80 en ’90 waren overigens een bloeiende periode voor de krant, de oplage in het nieuwe millennium erkent geen grote vervallen. Daarom kon in 2004 al het 125jarige bestaan van de krant gevierd worden.
1.2.3.6.
Het Laatste Nieuws
Basisinformatie
Formaat
broadsheet
Oplage
348 684 exemplaren
Bereik (LLP)57
1.096.000 lezers
Uitgever
De Persgroep
Hoofdredacteurs Webpagina's
Paul Daenen en Frank Depoorter www.hln.be
57
LLP – Lezers laatste periode, cijfers overgenomen van: http://www.krantenindeklas.be/index.php?id=27, download: 15-11-2007
26
Oplage ontwikkeling58
Karakteristiek
-
Het Laatste Nieuws richt zich niet tot een bepaalde groep lezers. Dit dagblad wil gewoon een krant voor iedereen zijn en het hele spectrum van het lezerspubliek bereiken, wat ogenschijnlijk lukt.
-
Deze populairste massakrant heeft 18 regionale edities, waarvan de belangrijkste De Nieuwe Gazet in Antwerpen is, en kan op deze manier de gebeurtenissen in alle regio’s en streken in het oog houden. Dat vervult de doelstelling van de krant – dicht bij de lezer te staan.
-
Er wordt ook veel aandacht geschonken aan sportberichtgeving en verschillend nieuws van de showbizz wereld. Daarom wordt Het Laatste Nieuws veelal als een roddelkrant beschouwd en soms wordt zelfs een pejoratieve benaming gebruikt, namelijk ‘Het Laagste Nieuws’.
Geschiedenis
-
Het Laatste Nieuws werd opgericht in 1888 door een vrijzinnige liberaal Julius Hoste met de bedoeling om de liberalen in de aanstaande verkiezingen te steunen en de gedachten van de Vlaamse beweging te verspreiden. Typerend was ook de anti-clericalisme en anti-
58
Overgenomen van: http://www.cim.be/card/186/nl/auth/, download: 16-11-2007
27
franskiljonisme59, voornamelijk i.v.m. de strijd voor de rechten van Vlamingen in Brussel. -
Onder leiding van de zoon van Julius Hoste erkende de krant enkele veranderingen. Er werd ietwat academischer taal gebruikt in de krant en er werd ook uitgebreider regionale berichtgeving en sportverslaggeving ingevoerd.
-
Tijdens de WOII verscheen de krant onder de Duitse censuur.
-
In 1955 ontstond de ‘Stichting Het Laatste Nieuws’ die vervolgens omvormde in een vennootschap ‘Uitgeverij J. Hoste NV’.
-
In 1963 werd het blad ‘De Nieuwe Gazet’ door de ‘Uitgeverij J. Hoste’ volledig overgenomen en als een regionale krant met een bepaalde onafhankelijkheid onder de vennootschap gebracht.
-
Een curieuze situatie ontstond in 1989 toen de uitgeverij het linkse dagblad De Morgen heeft overgenomen. Het Laatste Nieuws is namelijk eerder als centrumrechts beschouwd. Maar op den duur heeft De Morgen zijn plaats op de markt gevonden en is volledig onafhankelijk van de redactie van Het Laatste Nieuws.
-
In 1993 werd de uitgeversgroep geherstructureerd en kreeg een nieuwe naam – ‘De Persgroep’.
1.2.3.7.
Het Nieuwsblad
Basisinformatie
Formaat
tabloid
Oplage
245 668 exemplaren
Bereik (LLP)60
782.000 lezers
Uitgever
Corelio
Hoofdredacteur
Michel Vandersmissen
Webpagina's
www.hetnieuwsblad.be
59
Franskiljon - Vlaming die voorstander is van de overheersing van het Frans in België. http://www.vandale.nl/opzoeken/woordenboek/?zoekwoord=franskiljon, download: 22-11-07 60 LLP – Lezers laatste periode, cijfers overgenomen van: http://www.krantenindeklas.be/index.php?id=24, download: 15-11-2007
28
Oplage ontwikkeling61
Karakteristiek
-
Het Nieuwsblad concentreert zich naast de complete berichtgeving (politiek, cultuur, economie, lifestyle) voornamelijk op streek- en sportnieuws. De sportkatern Sportwereld62, die elke dag met Het Nieuwsblad verschijnt, is de grootste en uitgebreidste van alle Vlaamse dagbladen.
-
Samen met de dochterkrant De Gentenaar63 (editie van Het Nieuwsblad in OostVlaanderen) is Het Nieuwsblad de tweede meest verkochte krant in Vlaanderen. Zijn populariteit behaalt dit dagblad o.a. door een aantrekkelijke opmaak met veel foto’s en afbeeldingen.
Geschiedenis
-
De geschiedenis van Het Nieuwsblad begint met het oprichten van de eerste Vlaamse sportkrant de Sportwereld in 1912.
61
Overgenomen van http://www.cim.be/card/582/nl/auth/, download: 20-11-2007 Zie link: http://nl.wikipedia.org/wiki/Sportwereld, download: 13-11-2007 63 ”De Gentenaar is de oudste Belgische krant die nu nog bestaat, zij het als een dochterblad van Het Nieuwsblad onder het beheer van de Vlaamse Uitgeversmaatschappij (VUM). De krant werd in 1879 opgericht door Kannunik Verschueren.” http://nl.wikipedia.org/wiki/De_Gentenaar, download: 21-11-2007 62
29
-
In 1914 werd de uitgeverij De Standaard NV gesticht, waaronder in 1918 Het Nieuwsblad voor het eerst is verschenen. Het Nieuwsblad behoort sindsdien tot de zgn. Standaardgroep (Corelio uitgeverij).
-
In 1939 werd de Sportwereld verkocht aan NV De Standaard.
-
In 1959 werd o.a. De Gentenaar opgenomen in de Standaardgroep.
-
In 1962 werd een speciale bijlage voor kinderen ontworpen – de zgn. Patskrant. Later werd de naam in Stripkrant veranderd en in 2000 werd de dagelijkse bijlage Stripkrant door de Jommekeskrant (verschijnt wekelijks op woensdag) en Yo (alle andere dagen behalve zondag) vervangen.
-
In 1976 na het faillissement van de Standaardgroep werd Het Nieuwsblad samen met andere titels door de VUM64 overgenomen.
-
De poging om in 1996 een regionale editie van Het Nieuwsblad voor Antwerpen te maken maar zgn. ’t Stad was niet succesvol.
-
Tussen de jaren 1998 en 2000 werden de redacties van Het Nieuwsblad en Het Volk samengevoegd tot één groot geheel. Samen hebben ze in 2003 een maandelijkse lifestyle magazine Catchy geïntroduceerd, die gratis bij de krant te verkrijgen is.
-
Sinds 2005 verschijnt Het Nieuwsblad in tabloidformaat.
1.2.3.8.
Het Volk
Basisinformatie
Formaat
tabloid
Oplage Bereik (LLP)
82 699 exemplaren 65
254.000 lezers
Uitgever
Corelio
Hoofdredacteur
Michel Vandersmissen
Webpagina's
www.hetvolk.be
64
Vlaamse Uitgeversmaatschappij LLP – Lezers laatste periode, cijfers overgenomen van: http://www.krantenindeklas.be/index.php?id=25, download: 15-11-2007
65
30
Oplage ontwikkeling66
Karakteristiek
-
Net als Het Nieuwsblad representeert Het Volk een soort volkskrant die over zowel belangrijke als minder belangrijke en regionale gebeurtenissen informeert.
-
Het Volk profileert zichzelf als de krant, waar mensen het nieuws maken en toegankelijkheid voor iedereen is hier van groot belang. In Het Volk krijgt men “geen voorgekauwde artikels over politiek en economie voorgeschoteld, maar nieuws met een menselijke toon.”67
Geschiedenis
-
Het Volk werd al in 1891 opgericht op initiatief van de christelijke arbeidersbeweging in Gent met de doelstelling om een tegenwicht te bieden tegen de succesvolle socialistische krant Vooruit. De eerste exemplaren die in Gent verschenen droegen een ondertitel ‘anti-socialistisch dagblad’. Deze ondertitel werd in 1912 in ‘christen werkmansblad’ veranderd.
-
In 1920 boekte de krant succes met een oplage van 30 000 exemplaren en in 1926 startte men met het uitgeven van het magazine Zondagsblad.
-
In 1930 werd de ondertitel weer door een nieuwe vervangen: ‘Katholiek Democratisch Dagblad voor Vlaanderen’. Maar door het uitbreken van de oorlog verdween Het Volk in 1940 van de Belgische markt.
66 67
Overgenomen van: http://www.cim.be/card/368/nl/auth/, download: 20-11-2007 http://www.krantenindeklas.be/index.php?id=25, download: 17-11-2007
31
-
Na de Tweede Wereldoorlog heeft Het Volk als eerste over de zgn. Rundstedtoffensief68 geïnformeerd een daardoor een ruim lezerspubliek en internationale aandacht gekregen.
-
In 1952 neemt Het Volk een Brussels dagblad De Nieuwe Gids over, dat als een aparte editie in de hoofdstad bleef verschijnen.
-
Begin jaren tachtig is de oplage tot ongeveer 220.000 exemplaren gestegen, er wordt een nieuwe lay-out geïntroduceerd, die de krant praktisch in bepaalde katernen indeelde.
-
In 1994 werd Het Volk door de VUM-groep (nu Corelio) overgenomen en in 2000 verhuisde de redactie van de krant definitief vanuit Gent naar Groot-Bijgaarden waar zich de zetel van de maatschappij bevindt.
68
Voor meer informatie, zie link: http://nl.wikipedia.org/wiki/Slag_om_de_Ardennen, download: 21-11-2007
32
2.
Het Nederlands in België
2.1.
Standaardtaal
2.1.1. Karakteristiek
Standaardtaal is volgens de definitie van de Algemene Nederlandse Spraakkunst “een taal die algemeen bruikbaar is in de zogenaamde secundaire relaties, dat wil zeggen in het contact met ‘vreemden’.“69 Zo vormt de standaardtaal een norm van de taal die boven verschillende taalvarianten staat die enkel beperkt bruikbaar zijn, dwz. regiolecten, dialecten, sociolecten enz.
Zowel in de literatuur als in de praktijk kunnen we de standaardtaal onder verschillende benamingen tegenkomen. Het is vooral Algemeen Beschaafd Nederlands (afgekort tot ABN), Algemeen Nederlands (afgekort tot AN) en de term Standaardnederlands.
Algemeen Beschaafd Nederlands kan ook anders beschreven worden als “de taal waarin geen elementen of structuren voorkomen die duidelijk opvallen als niet-algemeen.” 70
Tot in de eerste helft van de twintigste eeuw was de norm voor het Standaardnederlands meer een ideaal dan een realiteit. De standaardtaal werd door een zeer kleine groep hoger opgeleiden gesproken en geschreven en er was nauwelijks plaats voor variatie binnen de standaardtaal. Na de Tweede Wereldoorlog nam het aantal ABN-sprekers toe – vooral in de grote Hollandse steden – en daardoor is ook de taalvariëteit gestegen. Het ABN is nu niet meer een gewenste, onreële, onbereikbare norm. De grammatica’s, spellinggidsen en woordenboeken van de twintigste eeuw zijn eerder descriptief: ze beschrijven objectief het beschaafde, verzorgde taalgebruik, en kijken daarbij naar het concrete taalgebruik.71
69
G. Geerts e.a.: Algemene Nederlandse Spraakkunst, Groningen 1997 p. 16 Ibid., p. 16 71 Zie N. van der Sijs, P. Verhoeff: Taal als mensenwerk: het ontstaan van het ABN, Sdu Uitgevers Den Haag 2004, pp. 618-621 70
33
2.1.2. Het verloop van de standaardisering in België72
De standaardisering is in Vlaanderen veel later begonnen dan in Nederland en in België werden de taalkwesties veel meer in het wettelijke kader vastgelegd. In de grondwet van 1831 werd vastgelegd dat het gebruik van het Nederlands en het Frans vrij was, maar de meerderheid van de bevolking sprak Frans, elitaire kringen inbegrepen. De positie van het Nederlands werd in de loop van de negentiende en twintigste eeuw door een reeks taalwetten verstevigd. De ‘Gelijkheidswet’ van 189873 zorgde voor de officiële gelijkheid van beide talen op het nationale niveau. In 1932 werd de Gentse universiteit volledig
Nederlandstalig.
‘territorialiteitsbeginsel’
74
Heel
belangrijk
was
de
toepassing
van
het
in 1931. In 1962 werd de taalgrens gelegd en wettelijk bepaald
welke gemeente tot welk taalgebied behoort. In het zogenaamd ‘pact der Belgen’75 – de nieuwe grondwetsartikelen van 1970 – werd er een nieuw beeld van België geschetst. Het land zou in vier taalgebieden (Nederlandstalig, Franstalig, Duitstalig en Tweetalig gebied Brussel-hoofdstad), drie ‘cultuurgemeenschappen’ (Vlaamse, Franse en Duitse gemeenschap) en drie gewesten (Vlaamse, Waalse en Brusselse gewest) verdeeld worden.
2.1.3. Variatie binnen en buiten de standaardtaal volgens de ANS
Binnen het kader van de standaardtaal komen vanzelfsprekend verschillende varianten voor. Naast zuiver ongrammaticale verschijnsels zijn dat vooral zogenaamde stijl- en streekgebonden variaties.
2.1.3.1.
Stijlgebonden variatie
a) Binnen de standaardtaal: ‘geschreven taal’ (schrijftaal), ‘gesproken taal’ (spreektaal) b) Buiten de standaardtaal: ‘formeel’, ‘informeel’
72
Zie N. van der Sijs, P. Verhoeff: Taal als mensenwerk: het ontstaan van het ABN, Sdu Uitgevers Den Haag 2004, pp. 624-630 73 Syllabus Nederland – Vlaanderenkunde, HIVT, Tweede Bachelor, Antwerpen 2005-2006 74 “Het territorialiteitsbeginsel: men gaat kijken naar de plaats waar de dienst zich bevindt en de streektaal wordt dan de bestuurstaal. Dit impliceert de vorming van taalgebieden.” Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Taalwetgeving_in_Belgi%C3%AB, download: 5-11-2007 75 Syllabus Nederland – Vlaanderenkunde, HIVT, Tweede Bachelor, Antwerpen 2005-2006, p. 29
34
2.1.3.2.
Streekgebonden variatie
a)
Binnen de standaardtaal: ‘geografisch verschillend’
b)
Buiten de standaardtaal: ‘regionaal’
Enkele voorbeeldzinnetjes van de niet-standaardtaal variaties76:
Ik verzoek u deze brief per omgaande te beantwoorden. Ik moge U verzoeken deze brief per omgaande te beantwoorden.
Het zijn heel erg mooie plaatsjes. Het zijn hele erge mooie plaatsjes.
Mocht ik ziek worden, zoek dan een vervanger. Moest ik ziek worden, zoek dan een vervanger. Cirkeldiagram van de standaardtaal en soorten taalvariatie77
76
Overgenomen van syllabus van J. Rombouts: Nederlands: Taalvaardigheid, HIVT, Eerste Bachelor, Academiejaar 2006-2007, Antwerpen 77 Overgenomen van G. Geerts e.a.: Algemene Nederlandse Spraakkunst, Groningen 1997, p. 21
35
2.2
Het Belgisch Nederlands
Het Nederlands in België en Nederland is voor het leeuwendeel gelijk. Maar als men de grens tussen deze twee landen passeert, valt het heel erg op, dat er toch veel verschillen bestaan.78 De uitspraak, de grammatica, de woordenschat, op alle gebieden komen er afwijkingen voor. In dit hoofdstuk wordt er getracht om de huidige situatie en de oorzaken van zulke ontwikkeling te beschrijven.
2.2.1
De positie van het Nederlands in Vlaanderen
“Nederland en Vlaanderen zijn kinderen uit hetzelfde gezin, die gescheiden zijn opgegroeid.”79 Als we bij deze mooie metafoor blijven, zou Vlaanderen kunnen worden gezien als het kleinere broertje van Nederland, dat vroeger naar zijn oudere sterke broer opkeek maar nu zijn eigen kwaliteiten wil bewijzen en als ‘individu’ gezien wil worden.
Het Nederlands in Vlaanderen werd al sinds de Spaanse overheersing (het einde van de zestiende eeuw) van de noordelijke standaardtaal afgesneden. Onder de Oostenrijkers en Fransen was er ook geen gelegenheid om een taalnorm voor het Nederlands te scheppen en daar zich aan te houden. Integendeel versterkte steeds meer en meer de positie van het Frans, dat voornamelijk in de hogere kringen werd gebruikt (als een voertaal, cultuurtaal maar ook in het onderwijs). Zo ontstond door de grote verfransing “naast de geografische een maatschappelijke grens”.80
De taalverhoudingen in het Verenigd Koninkrijk (1815-1830) waren evenmin gemakkelijk. Het rijk telde 6.235.000 inwoners, waarvan een deel Franstalig en Duitstalig was, maar de meerderheid - ongeveer 75 procent – was Nederlandstalig waarvan ongeveer 2.314.000 Nederlanders en 2.351.000 Vlamingen.81 Maar de cijfers correspondeerden nauwelijks met de reële situatie. “Bijna de gehele sociale toplaag in Vlaanderen was verfranst, de rest van de 78
P. Bakema e.a.: Vlaams-Nederlands woordenboek. Van ambetanterik tot zwanzer, Standaard Uitgeverij Antwerpen 2003 79 J.W. de Vries e.a.: Het verhaal van een taal. Negen eeuwen Nederlands, Prometheus Amsterdam 1994, p. 186 80 Ibid., p. 113 81 R. Willemyns: Het verhaal van het Vlaams. De geschiedenis van het Nederlands in de Zuidelijke Nederlanden, Standaard Uitgeverij Antwerpen 2003
36
bevolking sprak een dialect waarin noch Vlamingen, noch Noordnederlanders een gemeenschappelijke taal konden ontwaren.”82
Toen België in 1830 van Nederland onafhankelijk werd, vormden zich twee stromen, twee verschillende visies op de taalontwikkeling in Vlaanderen. Aan de ene kant waren dat integrationisten, die de Noord-Nederlandse verzorgde genormaliseerde taal wilden overnemen, aan de andere kant waren dat particulisten, die voor het gebruik van eigen historische Vlaamse woordenschat pleitten. Het is evident welke groep de pleit won.83
In de loop van de twintigste eeuw streefden veel personen en instanties in Vlaanderen aan het overbruggen van de taalkloof tussen Nederland en België.84 Vanaf de jaren vijftig werden er allerlei soorten activiteiten bedacht en ontwikkeld om de taaleenheid te bereiken, zoals: oprichting van De Vereniging voor Beschaafde Omgangstaal (VBO), ABN-krantjes, het tijdschrift Nederlands van nu, Taaltuintjes in de kranten, televisieuitzending Hier spreekt men Nederlands, radiotaaltips, taalzuiveringsboeken, ABN-wedstrijden etc.85 Maar het effect van de ‘taalpropaganda’ was beperkt en bovendien groeide er in Vlaanderen een soort van tegenzin om de Standaardtaal te gebruiken. De strikte doorzetting van het Noord-Nederlands, die toen voor veel Vlamingen bijna een vreemde taal was, heeft waarschijnlijk ook tot het ontstaan van de tussentaal in Vlaanderen bijgedragen. Een grote stap in de toenadering van de Zuidelijke en Noordelijke versie van het Nederlands was ongetwijfeld de sluiting van de Nederlandse Taalunie op 9 december 198086 tussen het Koninkrijk België en het Koninkrijk der Nederlanden. Op 12 januari 2005 is aan de Taalunie nog Suriname als het derde lid toegetreden.87 De Nederlandse Taalunie88 is actief op het gebied van taalverzorging en taaladvisering, onderwijs (zowel in Nederland, Vlaanderen en Suriname als in het buitenland), literatuur etc. De Taalunie publiceert ook een aantal boeken,
82
J.W. de Vries e.a.: Het verhaal van een taal. Negen eeuwen Nederlands, Prometheus Amsterdam 1994, p.114 N. van der Sijs, P. Verhoeff: Taal als mensenwerk: het ontstaan van het ABN, pp. 407- 410, Sdu Uitgevers Den Haag 2004 84 Van groot belang was bijv. de publicatie van C.H. Peeters: Nederlandsche Taalgids. Woordenboek van Belgicismen, een lijst Belgicismen met hun Noord-Nederlandse varianten 85 F. Debrabandere: Het echec van de ABN-actie in Vlaanderen, Neerlandia / Nederlands van nu, jaargang 109, nummer 1 – 2005, pp. 27-31 86 O. Vandeputte: Nederlands. Het verhaal van een taal, Stichting Ons Erfdeel, Rekkem 1997 87 Overgenomen van: http://nl.wikipedia.org/wiki/Nederlandse_Taalunie, download: 24-11-2007 88 Officiële webpagina’s van de Nederlandse Taalunie: http://taalunieversum.org/taalunie/, download: 25-112007 83
37
waarvan het bekendste waarschijnlijk het zgn. ‘Groene boekje’ is (woordenlijst met de officiële Nederlandse spelling89).
2.2.2
Het Belgisch Nederlands in de Grote Van Dale
Het Grote Van Dale Woordenboek, het normatieve woordenboek van het Nederlands, representeert de norm voor zowel de Nederlanders als de Vlamingen. Naast de Standaardnederlandse woordenschat worden er ook woorden opgenomen, die als Belgisch Nederlands gelabeld zijn (op dit moment vormen ze ongeveer één procent90 van alle woorden, die in de Van Dale91 opgeslagen zijn). Woorden die als standaard voor het hele taalgebied beschouwd worden, krijgen geen label, hoewel ze soms typisch Noord-Nederlands zijn en voor de Vlamingen dus onbegrijpelijk. Dit feit wordt soms in Vlaanderen moeilijk aangenomen, want het stempel Belgisch Nederlands evoqueert bij enkele Vlamingen een gevoel van afkeuring. Is het waar of niet, dit probleem ligt bij de Nederlandse zuidelijke buren ongetwijfeld heel gevoelig.
2.2.3
De taalvariatie in Vlaanderen
Naast de dialecten en de standaardtaal bestaan er in Vlaanderen uiteraard ook andere varianten van het Nederlands. Aan de hand van de publicaties: Het verhaal van het Vlaams92 en Het verhaal van een taal93 wordt er vervolgens een klein overzicht van de belangrijkste taalvariëteiten gegeven.
Dialect – Verschillende dialecten hebben in Vlaanderen nog steeds een vrij sterke positie. Een belangrijk verschil met Nederland is dat “veel Vlamingen nog een dialect kennen en dat ze
89
Voor meer informatie zie webpagina: http://www.hetgroeneboekje.nl/, online versie van Het Groene Boekje: http://woordenlijst.org/, download: 24-11-2007 90 ”Sinds 1999 geeft de Grote Van Dale van een 3000-tal woorden aan dat ze Belgisch Nederlands zijn en dus tot de standaardtaal behoren in België. Van een aantal woorden (961 in GVD 14) wordt ook gezegd dat ze Belgisch Nederlands zijn, maar ‘niet algemeen’.” http://taalunieversum.org/nieuws/1257/, download: 18-11-2007 91 Van Dale Groot Woordenboek van de Nederlandse taal, 14e druk, Utrecht/Antwerpen 2005 92 R. Willemyns: Het verhaal van het Vlaams. De geschiedenis van het Nederlands in de Zuidelijke Nederlanden, Standaard Uitgeverij Antwerpen 2003 93 J.W. de Vries e.a.: Het verhaal van een taal. Negen eeuwen Nederlands, Prometheus Amsterdam 1994
38
dat, de ene meer dan de ander, ook gebruiken.”94 Hoewel het gebruik en het prestige van de dialecten allang aan het afnemen is, hebben de dialecten nog steeds een grote invloed op de taalvariatie.
Geschoond (Gekuist) dialect – Deze variant wordt bijna uitsluitend door ouderen of lagere klassen gebruikt en voornamelijk in zulke gevallen, wanneer het zuivere dialect niet verstaan wordt of ongepast is. De spreker neemt dan het systeem en ongrammaticale vormen van het dialect over en er worden maar enkele woorden en klanken aangepast, die de standaardtaal benaderen.
Tussentaal en regiolect – Deze variant wordt gebruikt door de mensen die bewust geen dialect willen spreken maar tegelijk geen standaardtaal willen of kunnen gebruiken. Het andere grote verschil ten opzichte van de dialecten is, dat bijna iedereen de regiolect/ tussentaal kan verstaan.
Belgisch Beschaafd – Hoewel Belgisch Beschaafd soms wordt gezien als een versie van het Algemeen Nederlands in Vlaanderen, gaat het niet over standaardtaal. Wat er ontbreekt, is voornamelijk een algemene codificatie – er bestaan geen grammatica’s, spellingsregels of woordenboeken, wat tot minder eenheid leidt. Belgisch Beschaafd, “dat sterk getekend is door dialecten, regiolecten en het Frans,”95 is voor veel Vlamingen de meest ‘standaard’ variant van het Nederlands, die ze kunnen bereiken. Algemeen Nederlands (VRT96-Nederlands) – Het is een officiële taal van het onderwijs en het bestuur. De benaming VRT-Nederlands duidt de taal van de VRT-journalisten aan en wordt als een norm van het ABN in Vlaanderen beschouwd. De taal beantwoord dus niet honderd procent aan het ABN in Nederland, vooral als we het over de gesproken taal op de radio hebben.97
94
R. Willemyns: Het verhaal van het Vlaams. De geschiedenis van het Nederlands in de Zuidelijke Nederlanden, Standaard Uitgeverij Antwerpen 2003, p. 319 95 J.W. de Vries e.a.: Het verhaal van een taal. Negen eeuwen Nederlands, Prometheus Amsterdam 1994, p. 187 96 Vlaamse Radio en Televisie 97 De taalverzorging bij de VRT wordt uitgebreid besproken op de webpagina: http://vrttaal.net/taaldatabanken_master/taalbeleid/beleid.shtml, download: 15-08-2007
39
Een voorbeeldzin om het verschil tussen deze varianten duidelijk aan te tonen98:
Dialect (West-Vlaams):
‘’k en ol no dem beenouwer heweest.’
Geschoond dialect:
‘Ik heb al na dem beenhouwer heweest.’
Tussentaal:
‘Ik ben al naar den beenhouwer geweest.’
Belgisch Beschaafd:
‘Ik ben reeds naar de beenhouwer geweest.’
Algemeen Nederlands:
‘Ik ben al naar de slager geweest.’
2.2.4. Soorten woordenschat in Vlaanderen In verband met de lexicale variatie kunnen er in principe drie soorten woordenschat99 in Vlaanderen onderscheiden worden: 1. de standaardwoordenschat 2. de woordenschat van traditionele dialecten 3. de transitiewoordenschat
De standaardwoordenschat Deze woordenschat kan worden beschreven als “relatief stabiele, gecodificeerde norm, die de verstaanbaarheid garandeert binnen een taalgebied”100. Het is dus het Algemeen Beschaafd Nederlands, dat in het Van Dale woordenboek opgenomen is en in beperkte mate de geografische verschillen tolereert.
Traditionele dialectwoordenschat Deze woordenschat, die op de dialecten gebaseerd is, is “de woordenschat van de relatief stabiele, geografisch gedifferentieerde natuurlijke taal van het grootste deel van de taalgemeenschap in de eerste helft van de 20ste eeuw”101. Hoewel er tussen dialect- en standaardwoordenschat enkele overeenstemmingen bestaan, blijft deze woordenschat voor de meeste standaardtaal sprekers onbegrijpelijk.
98
Overgenomen van J.W. de Vries e.a.: Het verhaal van een taal. Negen eeuwen Nederlands, Prometheus Amsterdam 1994, p. 186 99 J. van Keymeulen: Soorten woordenschat in Nederlandstalig België, deel van Taal en Tongval: tijdschrift voor dialectologie, themanummer 10, Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, Gent 1997 100 Ibid., p.190 101 Ibid., p.189
40
De transitiewoordenschat Deze woordenschat hoort bij verschillende regiolecten en tussentalen en beweegt zich op de grens tussen de standaard- en dialectwoordenschat. Dieper inzicht in de transitiewoordenschat wordt in het hoofdstuk ‘2.3. Tussentaal’ verschaft.
2.2.5. Het Belgisch Nederlands versus het Noord-Nederlands
In dit hoofdstuk worden op hand van enkele voorbeelden de meest belangrijke en opvallende verschillen tussen deze twee taalvarianten beschreven102.
a) fonetische verschillen Noord-Nederlands: diftongeren, harde ‘g’, verstemlozing, -tie = /tsie/ Vlaanderen
Nederland
vogel
[ vo.γəl ]103
[ f ɔ.uχəl ]
geven
[ γe.və ]
[ χe.jvə ]
politie
[ polisi ]
[ politsi ]
tram
[ trαm ]
[ trεm ]104
dossier
[ d ɔsi:r ]
[ doʃe ]
b) morfologische verschillen
Soms is de stam van de woorden hetzelfde en verschillen de woorden alleen in suffix (uitgang). Heel erg opvallend zijn in dit opzicht de Vlaamse diminutieven, die niet op –(t)je/ pje maar op –(s)ke eindigen.
Vlaanderen
Nederland
recycleren
recyclen
appelaar
appelboom
verdiep
verdieping
102
Geïnspireerd door L. Verlonje, J. van Haver: de syllabus voor de colleges Nederlandse Taalbeheersing, Eerste Bachelor, Hogeschool Antwerpen, HIVT, Antwerpen 2006 103 Fonetische symbolen overgenomen van http://nl.wikipedia.org/wiki/Fonetisch, download: 04-11-2007 104 In Nederland wordt er geneigd om een ‘verengelsde’ uitspraak te gebruiken.
41
boekske
boekje
boomske
boompje
c) grammaticale verschillen:
Bij voorbeeld bij de voornaamwoordelijke aanduiding (verschil in geslacht). Het gevoel voor het onderscheiden van het geslacht bij de zelfstandige naamwoorden is in Vlaanderen sterker dan in Nederland.
Nederland:
de tafel, hij is vuil
die doos, geef hem hier
Vlaanderen:
de tafel, zij is vuil
die doos, geef haar hier
d) lexicale verschillen:
Verschillen in het woordgebruik kunnen in enkele groepen ingedeeld worden.
Belangrijke
verschillen
bestaan
uiteraard
op
staatkundig,
politiek
en
rechten
(rechtsterminologie) vlak, waar men zgn. beleidsnederlands gebruikt. Woorden met betrekking tot staatkundige, politieke of sociale verschijnsels of instellingen. Deze woordenschat is natuurlijk verschillend (door een andere staatsverrichting, andere historische achtergrond enz.).
Vlaanderen
Nederland
eerste minister, premier
minister-president
Senaat
Eerste Kamer
Kamer van Volksvertegenwoordigers
Tweede Kamer
begrotings-, budgetcontrole
tussenbalans
schepen
wethouder
vrederechter
kantonrechter
bankkaart
betaalpas
personenbelasting
inkomstenbelasting
parochie
gemeente
42
Woorden die dezelfde betekenis hebben, maar uitgedrukt door een ander woord zijn.
Vlaanderen
Nederland
goesting105
zin, lust, trek, smaak
zot
gek
spijtig
jammer
stekjes
lucifers
Woorden die een gelijke vorm hebben, maar een ander betekenis.
Vlaanderen
Nederland
kleed = vrouwelijk kledingstuk, jurk
kleed = vloerkleed, tafelkleed
schoon = mooi
schoon = zuiver, niet vuil
Verschil in het gebruik van vreemde woorden en bastaardwoorden106:
Vlaanderen
Nederland
camion
vrachtwagen
terminus
eindstation
pistolets
broodjes
pompelmoes
grapefruit
koersfiets
racefiets
e) syntactische verschillen:
Er worden twee soorten volgordes binnen de werkwoordelijke eindgroep onderscheiden. De zogenaamde ‘rode’ volgorde (meer in Vlaanderen gebruikt) en ‘groene’ volgorde107 (meer in Nederland gebruikt).
105
Het woord goesting werd in Vlaanderen tot het mooiste Vlaamse woord van het jaar 2004 verkozen. Zie link: http://lvb.net/item/718, download: 20-08-2007 106 Bastaardwoord: aan een andere taal ontleend woord dat min of meer aangepast is aan de taal waarin het is overgenomen, zoals dineren, fabriek enz. G. Geerts e.a.: Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse taal, 11e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen 1989 107 De theorie en enkele voorbeelden overgenomen van: M.C. van den Toorn e.a.: Geschiedenis van de Nederlandse taal, Amsterdam University Press, Amsterdam 1997, pp. 537-540
43
Rode volgorde
(r)
…dat hij is gekomen.
Groene volgorde
(g)
…dat hij gekomen is.
In de rode volgorde staat de persoonsvorm voor het voltooid deelwoord, in de groene volgorde is dat omgekeerd. De rode volgorde wordt in enkele gevallen ook door de Nederlanders gebruikt – vooral in de geschreven taal als het gezegde van de zin veel te uitgebreid is. De neiging om aan de rode volgorde voorkeur te geven wordt ook versterkt door het feit, dat de groene volgorde soms veel te veel ‘Duits’108 klinkt.
Andere voorbeelden: (r)
…dat zij vandaag niet kan komen.
(g)
…dat zij vandaag niet komen kan.
(r)
Hij zal zeker gestraft worden.
(g)
Hij zal zeker worden gestraft.
(r)
Als je een tijd geleden gevraagd zou hebben…
(g)
Als je een tijd geleden zou hebben gevraagd…
2.3.
Tussentaal
2.3.1
Karakteristiek
Onder de benaming tussentaal wordt in Vlaanderen een taal begrepen die tussen dialecten en het Algemeen Beschaafd Nederlands in staat. Het is een soort van bovengewestelijke omgangstaal, die iedereen verstaat en iedereen kan gebruiken. Johan de Caluwe beschrijft de tussentaal als “tegelijk niemands en allemans taal”109.
Voor de tussentaal zijn op den duur verschillende benamingen ontstaan, zoals: Schoon Vlaams, Vlederlands of Soap Vlaams110. Onder de bekendste benamingen hoort dan ook
108
In het Duits is namelijk alleen maar de groene volgorde van toepassing. J. De Caluwe: Tien stellingen over functie en status van tussentaal in Vlaanderen, Taalvariatie en Taalbeleid. Bijdragen aan het taalbeleid in Nederland en Vlaanderen, Antwerpen/Appeldoorn, Garant 2002, p. 57 110 Door de taal die in de Vlaamse TV series wordt gehanteerd. 109
44
‘het Verkavelingsvlaams’, afkomstig van Geert Van Istendael. Hij heeft dit verschijnsel in zijn boek ‘Het Belgisch labyrint’111 op deze manier beschreven:
“Verkavelingsvlaams, dat is de taal die gesproken wordt in de betere villa’s op de verkavelde grond van onze verminkte dorpen. Het is de taal van de jongens en de meisjes die naar een deftige school gaan en andere kinderen uitlachen omdat die zo onbeschaafd praten. (…) Verkavelingsvlaams, het is de taal van een nieuwsoortig, door en door vals Vlaams zelfvertrouwen, het is de taal die uit minachting voor de taal van de gewone mensen en uit angst voor het Nederlands geboren is, een wangedrocht is het, die taal van het nieuwe Vlaanderen, dat blaakt van intellectuele luiheid. Het allerergste is dat dat waardeloze Verkavelingsvlaams door gewone mensen wordt overgenomen.”112
De term ‘Verkavelingsvlaams’ werd reeds in het Van Dale Woordenboek opgeslagen en wordt als volgt uitgelegd:
Ver·ka·ve·lings·vlaams (het ~)113 1 [pej.] benaming voor de spreektaal in Vlaanderen die geen dialect is maar ook niet algemeen aanvaard is
Over de tussentaal wordt dus ogenschijnlijk vaak op een vernederende, pejoratieve manier gesproken. Maar het Verkavelingsvlaams is een uitvloeisel van enkele aspecten: stijgende mobiliteit van de bevolking en daarmee gebonden dialectenvermenging, Franse taalinvloed (ook de strijd tegen Franstalige dominantie), latere standaardisering, die een ‘achterstand’ tegenover Nederland veroorzaakte en vervolgende taalonzekerheid van de Vlamingen en tegenzin om ABN te spreken. Deze taal wordt gebruikt door diegenen die door een of andere reden (psychologische, sociologische redenen bijv.) geen standaardtaal willen of kunnen spreken. Maar de tussentaal wordt ook door hoger opgeleide mensen gesproken, als de situatie
111
G. Van Istendael: Het Belgisch Labyrint. Wakker worden in een ander land, Arbeiderspers 2001 Overgenomen van: J. De Caluwe: Tien stellingen over functie en status van tussentaal in Vlaanderen, Taalvariatie en Taalbeleid. Bijdragen aan het taalbeleid in Nederland en Vlaanderen, Antwerpen/Appeldoorn, Garant 2002, p. 58 113 http://www.vandale.nl/opzoeken/woordenboek/?zoekwoord=Verkavelingsvlaams, download: 10-11-2007 112
45
niet vereist om het ABN te gebruiken (dus bijv. thuis, in vriendenkringen enz.). Samengevat is het Verkavelingsvlaams een informele vorm van het Belgische beschaafde Nederlands.
Typerend voor de tussentaal in Vlaanderen is de grote afstand ten opzichte van de standaardtaal. In Nederland staat de informele taalvariant veel dichter tot het ABN en veel verder van de dialecten (schema 1). Schema 1114 algemeen (Nederlands) Nederlands
algemeen Belgisch Nederlands
informeel (Nederlands) Nederlands
informeel Belgisch Nederlands - tussentaal
dialecten in Nederland
Vlaamse dialecten
Natuurlijk is de realiteit niet zo gemakkelijk schematisch aan te grijpen. De situatie is veel complexer, er bestaat een grote diversiteit zowel in de geschreven als in de gesproken standaardtaal, die we niet meteen als Verkavelingsvlaams kunnen bestempelen.
2.3.2
Specifieke kenmerken
In dit hoofdstukje worden enkele belangrijke kenmerken van de tussentaal beschreven, gebaseerd op de tekst “Tien stellingen over functie en status van tussentaal in Vlaanderen” van Johan De Caluwe.115 114
D. Geeraerts: Rationalisme en nationalisme in de Vlaamse taalpolitiek, Taalvariatie en Taalbeleid. Bijdragen aan het taalbeleid in Nederland en Vlaanderen, Antwerpen/Appeldoorn, Garant 2002
46
a) fonetiek -
h – procope (wegval van een ‘h’ aan het begin van een woord): ik eb, ik oor da nie
-
apocope116 en syncope117 bij korte functiewoorden: as i.p.v. als, da i.p.v. dat, me i.p.v. met, nie i.p.v. niet, wa i.p.v. wat, ‘k wee da nie i.p.v. Ik weet dat niet.
b) morfologie -
afwijkende lidwoorden: den/nen bakker, ne mens
-
afwijkende verbuiging van adjectieven en van bezittelijke/aanwijzende voornaamwoorden: mijne stoel, hare jas, ne kleinen bakker
-
afwijkende vormen van persoonlijke voornaamwoorden: het gij-systeem in de 2e persoon; ekik als herhaling van het subject 1e persoon enkelvoud, zoals ik kom ekik wel; het gebruik van meewerkend of lijdend voorwerp i.p.v. onderwerp, zoals morgen moet hem gaan zwemmen enz.
-
afwijkende werkwoordsvormen: ik zien, gij ga niks
-
gebiedende wijs met een overbodige – t: zegt ‘t, werkt nog goe’
-
afwijkende vorming van diminutieven: boekske, meiske, enz.
c) woordenschat -
in verband met de tussentaal wordt er sprake van zgn. transitiewoordenschat – ‘het resultaat van het contact tussen twee lexicale lagen, (…) de dialectwoordenschat
(de
onderste,
‘natuurlijke’
laag)
en
de
standaardwoordenschat (de bovenste, ‘artificiële’ laag)’. 118 -
transitiewoordenschat wordt o.a. gevormd door: archaïsmen (nochtans i.p.v. evenwel), gallicismen (zakencijfer i.p.v. omzet), purismen (duimspijker i.p.v.
115
J. De Caluwe, Tien stellingen over functie en status van tussentaal in Vlaanderen, Taalvariatie en Taalbeleid. Bijdragen aan het taalbeleid in Nederland en Vlaanderen, Antwerpen/Appeldoorn, Garant 2002, pp. 57-58 116 Apocope: wegval van een letter(greep) aan het einde van een woord. G. Geerts e.a.: Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse taal, 11e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen 1989, p. 191 117 Syncope: uitstoting van een klinker of medeklinker midden in een woord. G. Geerts e.a.: Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse taal, 11e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen 1989, p. 2832 118 J. van Keymeulen: Soorten woordenschat in Nederlandstalig België, deel van Taal en Tongval: tijdschrift voor dialectologie, themanummer 10, Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, Gent 1997
47
punaise), hypercorrecte119 vormen (noemen i.p.v. heten), dialectismen120 (ajuin i.p.v. ui, patat i.p.v. aardappel)
d) syntaxis -
dubbele negatie: ik zie nie goe nie meer
-
overbodig gebruik van dat bij voegwoorden: ik weet nie wanneer / of / hoe / waar / wat / wie… dat ze betalen
-
doorbreking van de werkwoordelijke eindgroep: dat ze moeten in de gang staan i.p.v. dat ze in de gang moeten staan
2.3.3
Toekomst van de tussentaal in België
De tussentaal heeft in Vlaanderen al een stevige positie verworven. De verdere verspreiding en het gebruik van het Verkavelingsvlaams is ongetwijfeld één van de meest gediscussieerde taalkundige ‘problemen’ van vandaag en wekt veel emoties op. In principe kunnen we de opvattingen over de tussentaal in twee groepen verdelen. Aan de ene kant staan de ‘tegenstanders’ van de tussentaal. Ze beschouwen dit ‘taaltje’ als een tijdelijke fase onderweg naar het Standaardnederlands. De tussentaal gebruikers zijn dan mensen zonder enige ambitie en zin om het ABN te beheersen, mensen die uit luiheid of onverschilligheid geen moeite doen om correct te spreken. Aan de andere kant zijn er diegenen die de tussentaal als een natuurlijk gevolg van de taalontwikkeling in Vlaanderen zien. De taalsprekers willen of kunnen gewoon geen dialect meer spreken en willen of kunnen tegelijk geen Standaardnederlands gebruiken. Ze kiezen dan logischerwijs voor een taal die tussen deze twee ‘extremen’ staat.
Tegenwoordig kan er geconstateerd worden, dat de bereidheid groter wordt om door te gaan met de erkenning van specifieke kenmerken van het Nederlands in Vlaanderen en op deze manier een zekere autonomie aan het Belgisch Nederlands te verlenen. Er wordt vaak naar het model van de ‘nationale variëteiten’ gekeken, een systeem dat bijv. in het Duitstalig gebied 119
Hypercorrect: (van woordvormen) foutief uit vrees voor onjuistheid, zoals in een ander, ten onrechte als analogisch beschouwd geval. G. Geerts e.a.: Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse taal, 11e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen 1989, p. 1150 120 De meerderheid dialectwoorden zijn vanuit het Brabants overgenomen. In België omvat namelijk het Brabantse dialectgebied de belangrijkste regio’s: Antwerpen en Vlaams-Brabant. Zie bijlage nummer 2.
48
toegepast is: “talen kunnen in verschillende nationale staten als standaardtaal gebruikt worden, en daarbij tot op zekere hoogte van elkaar verschillen.”121
Dit alles kan maar op grond van een uitgebreid onderzoek gebeuren. Ook met alle hulpmiddelen van de moderne tijd (teksten zijn vaak ter beschikking in een digitale vorm) is het onderzoek op dit vlak meer dan ingewikkeld. Verder wordt dit onderwerp besproken in het volgende hoofdstuk CONDIV-corpus.
2.4.
Het CONDIV-corpus
De lexicale Noord/Zuid variatie wordt regelmatig het onderwerp van wetenschappelijke onderzoeking. Het is namelijk van groot belang het feitelijke, reële taalgebruik te kennen om daarna goed te kunnen beslissen welke richting het taalbeleid uit moet. Een van de rij onderzoeken, die in de afgelopen tien jaar werden verricht, was zogenaamde CONDIV project. In deze scriptie wordt dit onderzoek vermeldt omdat het nauw met het onderwerp van dit werk samenhangt. Het CONDIV project122 – voluit Lexicale variatie in het Standaardnederlands. Convergentie / divergentie en standaardisering / substandaardisering in het Nederlands van Vlaanderen en Nederland – was een interuniversitair project tussen twee Nederlandse (INL Leiden, VU Amsterdam) en twee Vlaamse universiteiten (KU Leuven, Universiteit Gent). De belangrijkste “doelstellingen van het CONDIV-project waren:
1. de lexicale Noord/Zuid variatie te detecteren en beschrijven 2. de evolutie van de lexicale variatie te bepalen 3. de lexicale variatie via labeling lexicografisch in kaart te brengen.” 123
In het kader van het CONDIV-project werd een CONDIV-corpus samengesteld: “een elektronisch
toegankelijke,
regionaal,
stilistisch
121
en
diachroon
gecontroleerde
D. Geeraerts: Rationalisme en nationalisme in de Vlaamse taalpolitiek, Taalvariatie en Taalbeleid. Bijdragen aan het taalbeleid in Nederland en Vlaanderen, Antwerpen/Appeldoorn, Garant 2002, p. 89 122 K. Deygers e.a.: Methodologische uitdagingen in het kwantitatieve onderzoek naar lexicale variatie in het Belgische en Nederlandse Nederlands, Taalvariatie en Taalbeleid. Bijdragen aan het taalbeleid in Nederland en Vlaanderen, Antwerpen/Appeldoorn, Garant 2002 123 Ibid., p. 37
49
materiaalverzameling van ongeveer 47.000.000124 woorden geschreven Nederlands, die speciaal ten behoeve van het CONDIV-project ontwikkeld werd.“125 Als bron van de geschreven taal werden vijf gebieden uitgekozen: Internet chatteksten, brieven uit Internet-nieuwsgroepen, regionale kranten, massakranten en kaderkranten. Zo heeft men alle soorten taalgebruik ondervangen – van zeer informeel tot zeer formeel.
Schematisch wordt het CONDIV-corpus in Tabel 2 aangegeven. Tabel 2126 De samenstelling van het CONDIV-corpus
zeer informeel
zeer formeel
(geen redactionele controle)
(veel redactionele controle)
Internet IRC
Usenet
Kranten Massakranten
Kwaliteitskranten
Regionaal
Nationaal
N (6.965.291) (7.748.436)
De Limburger (1.680.636)
De Telegraaf (1.590.581)
NRC Handelsblad (1.520.064)
B (8.207.007) (4.980.780)
Het Belang van Limburg (3.012.330)
Het Laatste Nieuws (3.486.911)
De Standaard (3.228.910)
De Gazet van Antwerpen (3.068.405) Overzicht van de geëxcerpeerde bronnen en hun omvang
In het volgende hoofdstuk heb ik zelf geprobeerd om ook een soort onderzoek in verschillende soorten Vlaamse kranten uit te voeren. Maar het gaat niet om de vorm van het corpus, eerder over een beperkt inzicht in het gebruik van als Belgisch Nederlands gelabelde woorden.
124
Waarvan 20 miljoen Nederlandse en 27 miljoen Vlaamse woorden. http://www.niederlandistik.fu-berlin.de/digitaal/digitaal-11.html, download 25-10-2007 126 http://www.niederlandistik.fu-berlin.de/digitaal/digitaal-11.html, download 25-10-2007 125
50
3.
Het onderzoek
Een groot onderdeel van deze scriptie wordt door een onderzoek gevormd dat een simpele doelstelling heeft: de frequentie van het gebruik van de Belgisch Nederlandse woorden in acht grootste Vlaamse dagbladen aan te tonen.
3.1.
Inleiding
De eerste stap bij het verwerken van dit thema was het uitkiezen van de geschikte woorden, die als Belgisch Nederlandse worden beschouwd. Daarvoor hebben mij als inspiratiebron de volgende Internetpagina’s gediend:
-
http://users.telenet.be/taalvandaal/belgischnederlands.htm
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Belgisch_Nederlands
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Belgisch_Nederlands
De lijst met de woorden heb ik vervolgens nog in de online versie van het Van Dale Woordenboek127 gecheckt of ze werkelijk een label Belgisch Nederlands dragen. De bedoeling was om zowel algemene als informele woordenschat bij het onderzoek te betrekken. Bij het samenstellen van dit lijstje moest ik op een ding letten, namelijk de polysemie (meerzinnigheid). Er bestaat een hele rij woorden, die weliswaar gemarkeerd als Belgisch Nederlands zijn, maar niet in alle betekenissen. Als voorbeeld geef ik de twee onderstaande woorden aan (een werkwoord en een zelfstandig naamwoord) die in België in grote mate gebruikt worden. kui·sen (ov.ww.)128 1 zuiveren van ongepaste taal of stijl => castigeren 2 [Belg., inf.] schoonmaken => reinigen
127 128
http://www.vandale.nl/opzoeken/woordenboek/ http://www.vandale.nl/opzoeken/woordenboek/?zoekwoord=kuisen, download: 25-07-2007
51
kot (het ~, ~ten)129 1 klein armoedig huis => krot 2 hok 3 gevangenis 4 deel van een molen 5 [Belg.] gehuurde studentenkamer
Het feit dat een woord meerdere betekenissen heeft, waarvan enkele als Algemeen Beschaafd Nederlands en enkele als Belgisch Nederlands worden beschouwd, zou het onderzoek uiterlijk bemoeilijken. Daarom werden de woorden zo uitgekozen om in dit opzicht niet betwistbaar te zijn. Op den duur heb ik een lijst van 56 woorden vastgelegd130 en die vervolgens ter verduidelijking in enkele groepen ingedeeld (zie verder). Deze woorden heb ik dan met behulp van de Mediargus131 database opgezocht. Dit is een digitale persdatabank “met de inhoud van alle Vlaamse en Nederlandse kranten, aangevuld met de Roulartamagazines en de berichten van het persagentschap Belga.”132 Deze databank is o.a. toegankelijk vanuit een reeks bibliotheken, in mijn geval was dat de Openbare bibliotheek Permeke te Antwerpen.133 Mediargus biedt uitgebreide zoekmogelijkheden, in mijn onderzoek heb ik altijd op datum en trefwoord (het bepaalde belgicisme) gezocht.
Voor een tijdaanduiding heb ik een interval van vier maanden gekozen: van 1 april 2007 tot 1 augustus 2007. Deze periode leek me al lang genoeg om relevante resultaten te voorschijn te brengen.
De praktische uitvoering van het onderzoek bracht enkele moeilijkheden en problemen met zich mee.
Het eerste probleem was de manier waarop de frequentie geteld zou moeten worden. Bij voorbeeld als er een student in één van de dagbladen geïnterviewd werd, zou hij 129
http://www.vandale.nl/opzoeken/woordenboek/?zoekwoord=kot, download: 25-07-2007 Zie voor het lijst alfabetisch gerangschikte woorden bijlage ????? 131 www.mediargus.be 132 http://www.guido.be/desktopmodules/articledetail.aspx?mid=361&itemid=444&tabid=69&pageid=100, download: 11-11-2007 133 http://www.antwerpen.be/eCache/BTH/16/936.cmVjPTE2ODEx.html, download: 11-11-2007 130
52
waarschijnlijk enkele woorden heel dikwijls gebruiken (pintje, flik, kot). Daardoor zou de frequentie van deze woorden tegenover de andere dagbladen (waar ze geen student geïnterviewd hadden) opvallend stijgen. Om op deze manier de resultaten niet te laten beïnvloeden, werd er niet geteld hoeveel keer het bepaalde woord in de krant voorkomt maar het aantal artikels die dit woord bevatten. Het is inderdaad geen ideale oplossing maar een compromis.
Soms was het voorkomen van het bepaalde woord wat vertekenend (bijv. door eigen- en achternamen). Ik heb geprobeerd de context waarin de woorden zich bevonden, in het oog te houden. Maar het bleek onmogelijk om elk artikel zorgvuldig door te lezen dus ik heb in de meeste gevallen ten minste de kop van het artikel bekeken en logisch besloten of de context de juiste betekenis bevatte.
In enkele gevallen vond ik het hoogst interessant om ook de frequentie van de synonieme Noord-Nederlandse versie van het bepaalde woord vast te stellen en met het voorkomen van de Belgische variant te vergelijken. Dat was niet altijd mogelijk want enkele woorden beschrijven dingen en verschijnsels, die alleen maar in België bestaan en daardoor komen ze in de noordelijke versie van het Nederlands gewoon helemaal niet voor.
Verder dook er ook een probleem van filologische aard op. Het ging over de vorm van het woord met betrekking tot zijn grammaticale vorm. Het Mediargus zoeksysteem geeft namelijk alleen de letterlijke vorm van het gezochte woord op. Dus als het woord in een andere grammaticale vorm ten opzichte van de basisvorm verschilt134, moet het lemma ook in deze andere vorm opgezocht worden. Daardoor figureren er op de lijst van de opgezochte belgicismen alleen maar zelfstandige en bijvoeglijke naamwoorden, want deze woordsoorten zijn in dit aspect het minst variabel135 en voor het opzoeken dus het minst ingewikkeld.
134
Bijv. kuisvrouw – kuisvrouwen, ambetant – ambetante enz. met uitzondering van zelfstandige naamwoorden, die op een klinker eindigen en het meervoud met behulp van ’s vormen, zoals bompa – bompa’s 135 Substantieven: enkelvoud, meervoud; adjectieven: basisvorm, basisvorm+e.
53
3.2.
Resultaten
Schema en uitleg van de gegeven resultaten
Schema 2 De label en het uitleg van het lemma in het Van Dale online woordenboek
Het lidwoord
faling(de) (17) aantal artikels
DS 1
DM 2
[Belg., niet alg.] faillissement (172)
DT 1
Het totale aantal artikels waarin het lemma voorkwam
GvA HBvL HLN 1 5 4
Het aantal artikels waarin het Noord-Nederlandse equivalent voorkwam
Gebruikte afkortingen: - De Standaard
DM
- De Morgen
DT
- De Tijd
GvA
- De Gazet van Antwerpen
HBvL - Het Belang van Limburg HLN - Het Laatste Nieuws HN
- Het Nieuwsblad
HV
- Het Volk
HV 2
De bepaalde krant met het bepaalde aantal artikels
Het opgezochte lemma – Belgisch Nederlands
DS
HN 1
[Belg.]
- Belgisch Nederlands
[Belg., inf.]
- Belgisch Nederlands, informeel
[Belg., niet alg.]
- Belgisch Nederlands, niet algemeen
54
3.2.1. Zelfstandige naamwoorden
3.2.1.1.
Het alledaagse leven
De eerste groep opgezochte substantieven bevat zulke woorden die we elke dag kunnen tegenkomen. Zowel woorden die niet zo veel van hun Nederlandse equivalenten verschillen (bijv. opendeurdag), als woorden die voor een gemiddeld Nederlander geheel onbegrijpelijk zijn (bijv. gallicisme chauffage).
autostrade (de) (83) aantal artikels
DS 3
DM 4
bouwwerf (de) (177) aantal artikels
DS 13
DM 21
camion (de) (62) aantal artikels
DS 6
DM 4
DT 0
DS 3
DM 7
chauffage (de) (12) aantal artikels
DT 9
-
frigo (de) (54) aantal artikels
DT 5
DS 1
DT 1
DM 0
nazicht (het) (43)
DT 2
-
[Belg., inf.] autosnelweg GvA HBvL HLN 8 12 16
HN 19
HV 16
[Belg.] bouwterrein, bouwplaats GvA HBvL HLN 19 38 28
HN 23
HV 26
[Belg., inf.] vrachtauto GvA HBvL HLN 21 6 6
HN 10
HV 9
[Belg., inf.] koelkast GvA HBvL HLN 6 12 9
HN 8
HV 8
[Belg., inf.] centrale verwarming GvA HBvL HLN 0 0 2
HN 4
HV 3
1 [Belg., niet alg.] controle (van beleid, documenten, experimenten, boekhouding e.d.) 2 [Belg., niet alg.] onderhoud (van machines, apparaten)
aantal artikels
DS 6
DM 2
DT 0
GvA HBvL HLN 7 6 5
55
HN 6
HV 11
opendeurdag (de) (224) DS 13
aantal artikels
DM 12
wijsheidstand (de) (6) DS 0
aantal artikels
DM 1
DT 5
DT 0
[Belg.] open dag van een school, bedrijf e.d. GvA HBvL HLN 29 76 26
HN 35
HV 28
[Belg.] verstandskies GvA HBvL HLN 0 0 3
HN 1
HV 1
HN 106
HV 102
Groep ‘Het alledaagse leven’ in totaal
aantal artikels
DS 45
DM 51
DT 22
GvA HBvL HLN 90 150 95
Totaal 'Het alledaagse leven' HBvL
160
aantal artikels
140 120
HN HLN
GvA
100
HV
80 60
DS
DM
40
DT
20 0
In deze groep heeft Het Belang van Limburg het hoogste cijfer gehaald. Het komt vooral door het grote aantal artikels met het woord opendeurdag, wat waarschijnlijk met het feit verbonden is, dat het over een regionale krant gaat. Aan de andere kant staat De Tijd.
3.2.1.2.
Eten en drinken
De woordenschat, die eten en drinken betreft, is een van de meest variabele gebieden van de taal. Verschillende culturele achtergronden, verschillende tradities en gewoontes, dat alles veroorzaakt een grote diversiteit. In deze groep zijn er ook twee woorden inbegrepen die niet als Belgisch Nederlands gelabeld zijn: pintje en waterzooi. Maar ik vond deze twee
56
voorbeelden zo typerend, dat ik ze toch opgezocht heb en de resultaten daarvan vond ik zo interessant dat ik het spijtig zou vinden om ze niet te vermelden.
ajuin (de) (83)
-
1 [Belg., inf.] ui, als gewas 2 [Belg., inf.] ui, als voedsel
aantal artikels
DS 3
DM 3
confituur (de) (65) aantal artikels
DS 6
DM 7
frituur (de) (267) aantal artikels
DS 16
DS 1
DM 12
aantal artikels
DT 70
DM 1
pintje (het) (280) DS 30
DT 1
-
ijsroom (de) (9) aantal artikels
DT 0
DT 0
DM 18
plattekaas (de) (11)
DT 4
-
GvA HBvL HLN 31 5 5
HN 21
HV 15
HN 15
HV 10
[Belg.] jam GvA HBvL HLN 4 7 15
[Belg., inf.] patatkraam GvA HBvL HLN 18 44 38
HN 36
HV 33
[Belg., niet alg.] roomijs (36) GvA HBvL HLN 0 1 0
HN 3
HV 3
HN 57
HV 48
biertje (92) GvA HBvL HLN 31 36 56
1 [Belg.] wrongel 2 [Belg.] kwark (11)
aantal artikels
DS 2
DM 0
waterzooi (de) (12)
DT 0
-
GvA HBvL HLN 1 1 5
HN 2
HV 0
oorspronkelijk Gents eenpansgerecht van gekookte kip en groenten die in het nat worden opgediend
aantal artikels
DS 2
DM 2
DT 1
GvA HBvL HLN 0 1 0
57
HN 4
HV 2
Groep ‘Eten en drinken’ in totaal
aantal artikels
DS 60
DM 43
DT 76
GvA HBvL HLN 85 95 119
HN 138
HV 111
Totaal 'Eten en drinken' 160
HN
aantal artikels
140
HLN
HV
120 100 DT
80
GvA
HBvL
DS
60
DM
40 20 0
Deze woorden worden natuurlijk vaak in de context van recepten gebruikt, daarom hebben vooral de massakranten ‘gescoord’. Een opmerkelijk hoog resultaat van de economische krant De Tijd is door het woord frituur veroorzaakt. Het is niet zo, dat de lezers van De Tijd dol op frietjes zijn. In De Tijd wordt namelijk regelmatig een lijst firma’s en ondernemingen publiek gemaakt, die failliet zijn gegaan.
3.2.1.3.
Mens en maatschappij
‘Mens en maatschappij’ is een heel ruime algemene benaming van een groep gevormd door woorden, die op een of andere manier met de mens en zijn leven samenhangen.
bompa (de) (71) aantal artikels
DS 4
DM 8
denkpiste (de) (30)
DT 1
-
[Belg., inf.] opa => grootvader GvA HBvL HLN 7 14 18
HN 10
HV 9
[Belg.] richting waarin verder gedacht wordt, nog verder te ontwikkelen redenering
aantal artikels
DS 0
DM 4
DT 0
GvA HBvL HLN 4 6 2
58
HN 6
HV 8
flik (de) (55) aantal artikels
DS 6
DM 13
DT 0
gebuur (de) (7) aantal artikels
[Belg., inf.] politieagent GvA HBvL HLN 6 2 7
DS 0
DM 0
historiek (de) (43)
DT 0
-
HN 11
HV 10
[Belg., inf.] buur
GvA HBvL HLN 1 4 2
HN 0
HV 0
1 [Belg.] wordingsgeschiedenis, historische achtergrond 2 [Belg.] historisch overzicht
aantal artikels
DS 3
DM 7
holebi (de) (201) aantal artikels
DS 41
DT 4
DM 50
inciviek (de) (3)
DT 4
-
GvA HBvL HLN 2 8 7
HN 6
HV 6
[Belg.] homo, lesbienne of biseksueel GvA HBvL HLN 21 12 24
HN 23
HV 26
1 [Belg., niet alg.] collaborateur 2 [Belg., niet alg.] iem. met gebrek aan burgerzin
aantal artikels
DS 1
DM 2
inwijkeling (de) (64)
DT 0
-
GvA HBvL HLN 0 0 0
HN 0
HV 0
1 [Belg.] iem. die uit een andere gemeente of een ander landsdeel afkomstig is 2 [Belg., niet alg.] immigrant <=> uitwijkeling
aantal artikels
DS 8
DM 12
jobstudent (de) (64) aantal artikels
DS 10
DM 4
kuisvrouw (de) (16) aantal artikels
DS 0
DT 3
DT 6
DM 1
DT 1
GvA HBvL HLN 4 8 8
HN 10
HV 11
[Belg.] werkstudent GvA HBvL HLN 11 10 5
HN 8
HV 10
[Belg., inf.] schoonmaakster => werkster GvA HBvL HLN 2 4 2
59
HN 4
HV 2
studentenkot (het) (17) aantal artikels
DS 2
DM 0
tegenkanting (de) (55) aantal artikels
DS 5
DM 14
DT 0
DT 6
[Belg.] gehuurde studentenkamer136 GvA HBvL HLN 1 2 6
HN 3
HV 3
[Belg., niet alg.] verzet, weerstand GvA HBvL HLN 7 5 4
HN 6
HV 8
HN 87
HV 93
Groep ‘Mens en maatschappij’ in totaal
aantal artikels
DS 80
DM 115
DT 25
GvA HBvL HLN 66 75 85
Totaal 'Mens en maatschappij' 140 DM
aantal artikels
120 100
HLN
DS 80
GvA
HN
HV
HBvL
60 40
DT
20 0
Het is de enige groep waar een kwaliteitskrant het hoogst staat. De Morgen heeft deze positie voornamelijk bereikt door het aantal artikels, waar de woorden holebi, flik en tegenkanting voorkomen (hopelijk zonder enige samenhang).
3.2.1.4.
Geld, recht en zakelijk Nederlands
Wat het aantal woorden betreft is dit de omvangrijkste groep, aangezien ik een economisch gericht vak studeer. Bovendien bestaan er op dit vlak heel veel woorden en uitdrukkingen, die als Belgisch Nederlands gelabeld zijn.
136
De betekenis werd in het woordenboek onder het lemma kot opgezocht.
60
afscheidspremie (de) (29) aantal artikels
DS 5
DM 4
bankkaart (de) (133) aantal artikels
DS 10
DM 13
faling (de) (17) aantal artikels
DS 1
DM 2
DS 0
DS 1
DM 1
DS 5
DT 1
DM 0
immobiliën (de) (36) aantal artikels
DT 1
-
handgift (de) (5) aantal artikels
DT 10
-
gunstprijs (de) (6) aantal artikels
DT 2
DT 1
DM 7
DT 1
indexaanpassing (de) (20) aantal artikels
DS 4
DM 2
justitiepaleis (het) (124) aantal artikels
DS 18
DM 24
kindergeld (het) (51) aantal artikels
DS 10
DS 1
DT 1
DM 6
lanceerprijs (de) (2) aantal artikels
DT 2
DT 2
DM 0
DT 0
[Belg.] ontslagpremie GvA HBvL HLN 8 3 3
HN 2
HV 2
[Belg.] betaalpas GvA HBvL HLN 7 19 34
HN 18
HV 22
[Belg., niet alg.] faillissement (172) GvA HBvL HLN 1 5 4
HN 1
HV 2
[Belg., niet alg.] spotprijs, voordelige prijs GvA HBvL HLN 0 0 2
HN 1
HV 1
[Belg.] niet-geregistreerde schenking GvA HBvL HLN 2 0 1
HN 0
HV 0
[Belg., niet alg.] vastgoed GvA HBvL HLN 2 2 8
HN 6
HV 5
[Belg.] prijscompensatie GvA HBvL HLN 1 4 4
HN 1
HV 2
[Belg.] paleis van justitie GvA HBvL HLN 17 3 27
HN 14
HV 20
[Belg., niet alg.] kinderbijslag (100) GvA HBvL HLN 7 6 13
HN 3
HV 4
[Belg., niet alg.] introductieprijs (44) GvA HBvL HLN 0 0 0
61
HN 1
HV 0
pree (de) (10)
-
1 [Belg., inf.] zakgeld 2 [Belg., inf.] loon
DS 1
aantal artikels
DM 1
rijtaks (de) (19) DS 1
aantal artikels
DM 0
werklozensteun (de) (8) DS 3
aantal artikels
DM 1
zakencijfer (het) (39) DS 7
aantal artikels
DM 3
zichtrekening (de) (43) DS 6
aantal artikels
DT 1
DM 5
DT 0
DT 0
DT 9
DT 12
GvA HBvL HLN 1 1 3
HN 1
HV 1
[Belg.] belasting op auto's en motorfietsen GvA HBvL HLN 0 0 17
HN 1
HV 0
[Belg.] werkloosheidsuitkering (124) GvA HBvL HLN 0 0 2
HN 1
HV 1
[Belg., niet alg.] omzet GvA HBvL HLN 3 5 7
HN 2
HV 3
[Belg.] rekening-courant (2) GvA HBvL HLN 6 2 8
HN 2
HV 2
HN 54
HV 65
Groep ‘Geld, recht en zakelijk Nederlands’ in totaal
DS 73
aantal artikels
DM 69
DT 43
GvA HBvL HLN 55 50 133
Totaal 'Geld, recht en zakelijk Nederlands'
HLN
140
aantal artikels
120 100 80 60
DS
DM GvA DT
HV HBvL
40 20 0
62
HN
In deze groep verwachtte ik dat De Tijd hoger dan de regionale kranten zou kunnen staan. Maar waarschijnlijk o.a. door het opzoeken van niet algemene/ informele woorden is het niet zo gebeurd. De andere twee kwaliteitskranten hebben relatief hoge resultaten behaald, maar nog steeds is er een grote kloof ten opzichte van Het Laatste Nieuws.
3.2.1.5.
Verkiezingen
Het thema ‘Verkiezingen’ is ook een van de gebieden, waar niet veel overeenkomsten tussen Noord en Zuid bestaan. Ik geef maar een paar voorbeelden aan, waarop evident is, dat elk land een andere ‘politieke’ woordenschat heeft.
kiesarrondissement (het) (128) aantal artikels
DS 18
DM 5
DT 5
kiesbrief (het) (48)
-
[Belg.] arrondissement als kieskring
GvA HBvL HLN 16 17 26
-
HN 16
HV 25
1 [Belg., niet alg.] stembiljet 2 [Belg., niet alg.] oproeping om te gaan stemmen => oproepkaart
aantal artikels
DS 6
DM 3
DT 0
kiescampagne (de) (133) aantal artikels
DS 26
DM 27
GvA HBvL HLN 7 4 7
DT 5
kieskanton (het) (28)
HV 12
[Belg., niet alg.] verkiezingscampagne
GvA HBvL HLN 8 8 36
-
HN 9
HN 11
HV 12
[Belg.] kanton als onderdeel van een kiesarrondissement
aantal artikels
DS 5
DM 7
DT 2
kiesomschrijving (de) (20) aantal artikels
DS 4
DM 6
GvA HBvL HLN 4 6 2
DT 1
HN 1
HV 1
[Belg., niet alg.] kiesdistrict, kieskring
GvA HBvL HLN 0 3 2
63
HN 2
HV 2
Groep ‘Verkiezingen’ in totaal
aantal artikels
DS 59
DM 48
DT 13
GvA HBvL HLN 35 38 73
HN 39
HV 52
Totaal 'Verkiezingen' 80
aantal artikels
70 60
HLN DS HV
DM
50
GvA
40
HN
HBvL
30 20
DT
10 0
Aangezien drie van de vijf opgezochte woorden in deze groep als niet algemeen gelabeld zijn, hebben De Standaard en De Morgen vrij hoge cijfers gehaald. Niettemin staat Het Laatste Nieuws weer op de eerste plaats, vooral door het aantal artikels met de woorden: kiesarrondissement en kiescampagne.
3.2.1.6.
Diminutieven op –ke
Ik ben me bewust van het feit, dat deze woorden niet Belgisch Nederlands gelabeld zijn of helemaal niet in het Grote Van Dale Woordenboek voorkomen. Toch kon ik me er niet van weerhouden om deze typisch Vlaamse woordjes bij mijn onderzoek te betrekken.
klakske (het) (14) aantal artikels
DS 1
DM 1
manneke (het) (89) aantal artikels
DS 4
DT 0
DM 10
DT 1
petje GvA HBvL HLN 1 0 0
HN 6
HV 5
HN 16
HV 13
mannetje GvA HBvL HLN 11 16 18
64
meiske (het) (16) aantal artikels
DS 0
DM 1
zotteke (het) (3)
DT 1
meisje GvA HBvL HLN 2 4 2
-
HN 4
HV 2
gek, in de uitdrukking ‘het zotteke uithangen’ = gek
doen aantal artikels
DS 0
DM 1
DT 0
GvA HBvL HLN 0 1 1
HN 0
HV 0
HN 26
HV 20
Groep ‘Diminutieven op –ke’ in totaal
aantal artikels
DS 5
DM 13
DT 2
GvA HBvL HLN 14 21 21
Totaal 'Diminutieven op -ke' 30
HN
aantal artikels
25
HBvL
HLN
HV
20 GvA
DM
15 10 DS 5
DT
0
Net als de meerderheid van de niet algemene woorden, werden ook dit soort diminutieven vaak in de directe rede gebruikt. Sommigen kwamen dan in uitdrukkingen voor (zoals het zotteke uithangen – gek doen, klakske af – petje af).
3.2.2. Bijvoeglijke naamwoorden
Uiteindelijk heb ik alleen maar vijf adjectieven opgezocht, waarvan twee heel frequente en gebruikelijke Vlaamse woorden – plezant en ambetant.
65
ambetant (96)
DS 6
aantal artikels
DM 13
hogervermeld (5) DS 0
aantal artikels
DT 0
DM 0
liberatoir (3)
DT 0
-
[Belg., inf.] vervelend GvA HBvL HLN 14 8 11
HN 23
HV 21
[Belg.] bovenstaand (73), bovenvermeld (23) GvA HBvL HLN 0 2 1
HN 1
HV 1
[Belg.] (van renten met roerende voorheffing) vrij van aangifte in de belasting
DS 0
aantal artikels
DM 0
performant (61)
DT 0
-
GvA HBvL HLN 2 1 0
HN 0
HV 0
[Belg.] (van bedrijven en organisaties) in staat tot grote prestaties, goed presterend
DS 16
aantal artikels
DM 14
plezant (615)
DT 14
-
GvA HBvL HLN 4 1 4
HN 4
HV 4
1 [Belg.] aangenaam, prettig 2 [Belg.] vrolijk, opgewekt, grappig, lollig => blij
DS 34
aantal artikels
DM 54
DT 4
GvA HBvL HLN 107 121 111
HN 92
HV 92
HN 120
HV 118
Groep ‘Bijvoeglijke naamwoorden’ in totaal
DS 56
aantal artikels
DM 81
DT 18
GvA HBvL HLN 127 133 127
Totaal 'Bijvoeglijke naamwoorden' 140
GvA
HBvL
aantaal artikels
120 100
DM
80 60
DS
40 DT 20 0
66
HLN
HN
HV
Wat er het meest op valt is het veelvuldige voorkomen van het woord plezant, voornamelijk in de massakranten. Dit adjectief werd vaak door de lezers in hun brieven gebruikt of alweer in de directe rede.
3.3.
Samenvatting
Door het samentellen van de resultaten van alle groepen komen we tot een totale som artikels, waarin één van de bovenstaande ‘Belgisch Nederlandse’ substantieven of adjectieven voorkwam in de periode van vier maanden.
aantal artikels
DS 378
DM 420
DT 199
GvA 472
HBvL 562
HLN 653
HN 570
HV 561
Alle belgicismen in totaal HLN
700 HBvL
aantal artikels
600
HV
GvA
500 400
HN
DS
DM
300 DT 200 100 0
De resultaten van dit onderzoek worden nader in het hoofdstuk ‘4. Conclusie’ besproken.
67
4.
Conclusie
Op basis van mijn kleine onderzoek kunnen we de Vlaamse dagbladen in een volgorde rangschikken m.b.t. het totale aantal artikels die belgicismen bevatten (tussen haakjes aangegeven):
1. Het Laatste Nieuws (653) 2. Het Nieuwsblad (570) 3. Het Belang van Limburg (562) 4. Het Volk (561) 5. Gazet van Antwerpen (472) 6. De Morgen (420) 7. De Standaard (378) 8. De Tijd (199)
700 600 500 400 300 200 100 0 aantal artikels
HLN
HN
HBvL
HV
GvA
DM
DS
DT
653
570
562
561
472
420
378
199
Het Laatste Nieuws met zijn overweldigende uitslag is de bevestiging van mijn veronderstelling, dat de meest gelezen krant in Vlaanderen tegelijk het meest Belgisch Nederlands gebruikt. De afstand ten opzichte van de zgn. kwaliteitskranten - De Standaard, De Morgen, De Tijd - is bij Het Laatste Nieuws aanzienlijk groot.
68
Aangezien er in het onderzoek ook woorden zijn inbegrepen die als ‘informeel’ gelabeld zijn, had ik niet verwacht dat de kwaliteitskranten zulke relatief hoge cijfers zouden behalen. Bijv. het verschil in het resultaat van De Morgen ten opzichte van de Gazet van Antwerpen is niet echt groot (52 voorkomsten). Vooral als het met het verschil tussen de Gazet van Antwerpen en Het Volk wordt vergeleken (89 voorkomsten).
Aan de andere kant is het resultaat van het economische dagblad De Tijd volledig naar mijn verwachtingen. Zelfs onder de kwaliteitskranten heeft De Tijd een heel laag cijfer behaald (verschil ten opzichte van De Standaard telt 179137 artikels, ten opzichte van De Morgen 221 artikels). Zo vormt deze krant een soort van extreme tegenpool ten opzichte van de massakrant Het Laatste Nieuws.
Een andere interessante punt is het ongelijke resultaat van Het Nieuwsblad en Het Volk, die qua inhoud vrijwel uniform zijn. In het totale resultaat valt het niet zo erg op maar in bepaalde groepen is het verschil tamelijk groot (‘Eten en drinken’ – verschil van 27 artikels, ‘Verkiezingen’ – verschil van 13 artikels, ‘Geld, recht en zakelijk Nederlands’ – verschil van 11 artikels).
Het Nieuwsblad - Het Volk 160 aantal artikels
140 120
HN; 138 HV; 111
100 80 HV; 52 HN; 39
60
HV; 65 HN; 54
HN HV
40 20 0 Eten en drinken
Verkiezingen
Geld, recht en zakelijk Nederlands
De uitslag van de regionale kranten Het Belang van Limburg en de Gazet van Antwerpen is geen grote verrassing. Het zou wel interessant zijn om een onderzoek te verrichten naar het
137
Überhaupt het grootste verschil tussen twee naast elkaar staande dagbladen.
69
gebruik van de dialectwoordenschat in deze twee kranten (dus het Limburgs en het Antwerps).
Kort samengevat is tegen mijn verwachtingen in uit het onderzoek gebleken, dat er niet zo een enorm grote kloof tussen de kwaliteitskranten en de massakranten bestaat (met uitzondering van de twee extremen – het economische dagblad De Tijd en de massakrant Het Laatste Nieuws), wat het gebruik van het Belgisch Nederlands betreft.
Ik wil beslist niet dat deze conclusies een indruk teweegbrengen, dat de kranten die op de eerste plaatsten van de lijst staan als ‘de slechtste’ beschouwd worden en andersom. De bewering dat Het Laatste Nieuws in Vlaanderen nummer één is qua het gebruik van het Belgisch Nederlands is zeker geen veroordeling.
Ik heb al eerder geconstateerd, dat de belgicismen dikwijls in de directe rede, in verschillende lezersbrieven of advertenties voorkomen, wat het onderzoek gedeeltelijk vertekent. Maar anderzijds moeten we ons bewust worden van het feit, dat de krant geen monopolie van journalisten is. In de krant komen mensen van allerlei gebieden van het leven aan het woord (politici, kunstenaars, sporters of ‘gewone’ burgers) en juist deze mensen scheppen de taalvariatie in de krant.
Tijdens het werk aan deze scriptie (en voornamelijk bij het verwerken van mijn onderzoek) heb ik vastgesteld dat de taal van de krant door enkele aspecten bepaald wordt: -
onderwerpen waarmee de krant zich bezighoudt
-
mensen, die in de krant ‘te spreken komen’
-
doelgroep lezers, die bereikt wil worden.
Met deze constatering kom ik terug tot het uitgangspunt dat ik in de inleiding van deze scriptie heb vermeld: de weerspiegeling van de maatschappij in de krant en de identificatie van de lezer met zijn krant. Hoewel het volgens mij onvermijdelijk is dat de taal van de kranten algemeen verstandbaar en zo foutloos mogelijk is, blijft er ook ruimte voor de variëteit. Dat is voor mij altijd de charme van de krant geweest – levendigheid en diversiteit op de grond van afgesproken en nagekomen regels.
70
De resultaten van dit onderzoek kunnen nauwelijks als allesomvattend beschouwd worden en op basis daarvan kan er geen definitieve uitspraak gedaan worden over het gebruik van het Belgisch Nederlands in Vlaanderen. De omvang van een bachelor scriptie laat dit ook niet toe. Het Nederlands in Vlaanderen is een ingewikkeld, complex en interessant onderwerp waardoor ik meer en meer gefascineerd ben en ik koester de hoop dat ik in de toekomst dit thema dieper zal kunnen bestuderen.
71
Resumé
Tato bakalářská práce je věnována tzv. belgické nizozemštině, která se užívá ve Flandrech, tedy nizozemsky mluvící části Belgie. Jelikož se jedná o velice široké téma, zaměřuje se tato práce na používání slovní zásoby belgické nizozemštiny ve vlámských novinách, a to v osmi největších místních denících.
V první kapitole je stručně popsán vývoj vlámské žurnalistiky a je podána charakteristika jednotlivých vlámských deníků. Druhá kapitola se zaměřuje na jazykovou situaci ve Flandrech, na rozdíly mezi jižní (vlámskou) a severskou (nizozemskou) formou nizozemštiny a důvody vzniku těchto rozdílů. Pozornost je také věnována jazykové variabilitě ve Flandrech, zejména pak specifickému jevu v rámci nizozemsky mluvící oblasti, tzv. tussentaal (‚mezi-jazyk‘).
Výsledky a závěry této práce se opírají o průzkum, během něhož jsem sestavila seznam 56ti ‚belgicko-nizozemských‘ výrazů, které jsem následně pomocí mediální databanky Mediargus vyhledala v jednotlivých denících a určila frekvenci jejich výskytu během období čtyř měsíců. Na základě výsledků tohoto výzkumu jsem se pak pokusila zodpovědět otázku, jak velká je závislost mezi kvalitou novin a jazykem, který je v nich používán.
Hlavním cílem této práce je poskytnou základní představu o variantách nizozemštiny v Belgii a o tom, jakým způsobem a jak velkou měrou se tato variabilita promítá do užívání jazyka v novinářské praxi.
72
Summary
This thesis describes the usage of the so-called “Belgian Dutch” which is used in Flanders – part of Belgium where Dutch is spoken. Due to the broadness of the topic, the focus of this paper is the presence of Belgian Dutch vocabulary in most circulated Flemish newspapers.
The first chapter provides a brief history of Flemish journalism and characteristics of individual Flemish newspapers are introduced. The aim of the second chapter is to describe the language utilization throughout Flanders, differences between southern (Flemish) and northern (Dutch) form of Dutch and reasons for existence of such differences.
Attention is also paid to language variability in Flanders, particularly to a specific phenomenon within the scope of Dutch speaking areas, so-called „tussentaal“. The results and conclusions of this project are based on research throughout which I’ve compiled a list of 56 Belgium Dutch vocables. I’ve used the Mediargus media databank to determine the usage frequency of these words in individual newspapers in a period of four months. The findings of my research assisted in answering a key question- what is the impact on newspaper quality by using a particular language.
The main objective of this project is to provide a basic concept of variability of Dutch in Belgium and also how much this variability transfers into the language usage in journalism.
73
Anotace
Příjmení a jméno autora:
Černá Hana
Název katedry a fakulty:
Katedra nederlandistiky FF UP Olomouc
Název diplomové práce:
Het gebruik van het Belgisch Nederlands in de Vlaamse dagbladen
Vedoucí diplomové práce:
Mgr. Kateřina Křížová, Ph.D.
Počet stran:
90
Počet příloh:
3
Počet titulů použité literatury:
25
Klíčová slova:
Belgisch Nederlands, Vlaanderen, kranten, journalistiek, Verkavelingsvlaams, tussentaal
Krátká charakteristika:
Tato bakalářská práce je věnována belgické verzi nizozemštiny a jejímu užívání ve vlámských denících. V první kapitole je podán stručný přehled vývoje žurnalistiky ve Flandrech a charakteristika jednotlivých deníků. Druhá kapitola se zaměřuje na specifika jižní (vlámské) nizozemštiny a na odlišnosti vůči severské (nizozemské)
variantě.
Třetí
kapitola
je
tvořena
průzkumem na frekvenci užívání výrazů ze slovní zásoby belgické nizozemštiny v osmi největších vlámských denících.
74
Gebruikte afkortingen
(g)
groene volgorde
(r)
rode volgorde
[Belg., inf.]
Belgisch Nederlands, informeel
[Belg., niet alg.]
Belgisch Nederlands, niet algemeen
[Belg.]
Belgisch Nederlands
[pej.]
pejoratief
ABN
Algemeen Beschaafd Nederlands
ABVV
Algemeen Belgisch Vakverbond
AN
Algemeen Nederlands
ANS
Algemene Nederlandse Spraakkunst
B
België
bijv.
bij voorbeeld
CIM
Centrum voor Informatie over de Media
d.w.z.
dat wil zeggen
DM
De Morgen
DS
De Standaard
DT
De Tijd
enz.
enzovoort
GvA
Gazet van Antwerpen
HBvL
Het Belang van Limburg
HLN
Het Laatste Nieuws
HN
Het Nieuwsblad
HV
Het Volk
i.p.v.
in plaats van
i.v.m.
in verband met
IRC
Internet Relay Chat
LLP
Lezers Laatste Periode
m.b.t.
met betrekking tot
N
Nederland
NV, N.V., nv
Naamloze Vennootschap
75
o.a.
onder andere(n)
RUG
Regionale Uitgeversgroep
SP
Socialistische Partij
t/m
tot en met
VBO
Vereniging voor Beschaafde Omgangstaal
VRT
Vlaamse Radio en Televisie
VUM
Vlaamse Uitgeversmaatschappij
WOI
Eerste Wereldoorlog
WOII
Tweede Wereldoorlog
zgn.
zogenaamd
76
Literatuurlijst
Bakema, P. e.a.: Vlaams-Nederlands woordenboek. Van ambetanterik tot zwanzer, Standaard Uitgeverij Antwerpen 2003
Boon, C. A. den - Geeraerts, D.: Van Dale Groot Woordenboek van de Nederlandse taal, 14e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen 2005
Čermák F. - Hrnčířová Z.: Nizozemsko-český slovník, Leda 1997
De Caluwe, J. - Geeraerts, D. e.a.: Taalvariatie en taalbeleid. Bijdragen aan het taalbeleid in Nederland en Vlaanderen, Antwerpen/Appeldoorn Garant, 2002
Debrabandere, F.: Het echec van de ABN-actie in Vlaanderen, Neerlandia / Nederlands van nu, jaargang 109, nummer 1 – 2005 Geerts, G. – Heestermans, H.: Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse taal, 11e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen 1989
Geerts, G. e.a.: Algemene Nederlandse Spraakkunst, Groningen 1997
Istendael, G. Van: Het Belgisch Labyrint: Wakker worden in een ander land, Arbeiderspers 2001
Keymeulen, J. van: Soorten woordenschat in Nederlandstalig België, deel van Taal en Tongval: tijdschrift voor dialectologie, themanummer 10, Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, Gent 1997
Kossman-Putto, J.A. - Kossman E.H.: De Lage Landen: Geschiedenis van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden, Stichting Ons Erfdeel Rekkem 1997
77
Kussendrager, N. e.a.: Basisboek journalistiek: achtergronden, genres, vaardigheden, Groningen 1997
Máčelová-Van den Broecke, E. – Skopal, J.: Česko-nizozemský slovník, Praha, SPN, 1990
Nierop, M. van: Honderd taaie belgicismen, Heideland-Orbis Hasselt, 1982
Permentier, L. - Van den Eynden, L.: Stijlboek De Standaard, Groot-Bijgaarden: Scoop, 1997
Rombouts, J.: syllabus Nederlands: Taalvaardigheid, Hogeschool Antwerpen, HIVT, Eerste Bachelor, Academiejaar 2006-2007, Antwerpen
Sijs, N. van der - Verhoeff, P.: Taal als mensenwerk: het ontstaan van het ABN, Sdu Uitgevers Den Haag 2004
Smedts, W.: Dag in dag uit van woord tot woord, Acco Leuven 2006
syllabus Nederland – Vlaanderenkunde, Hogeschool Antwerpen, HIVT, Tweede Bachelor, Antwerpen 2005-2006
syllabus Nederlandse Grammatica, Hogeschool Antwerpen, HIVT, Eerste Bachelor, Academiejaar 2006-2007, Antwerpen
Toorn, M.C. van den e.a.: Geschiedenis van de Nederlandse taal, Amsterdam University Press, Amsterdam 1997
Vandeputte, O. - Krijtová, O.: Nizozemština. Jazyk dvaceti miliónů Nizozemců a Vlámů, Stichting Ons Erfdeel Rekkem 1992
Vandeputte, O.: Nederlands. Het verhaal van een taal, Stichting Ons Erfdeel Rekkem 1997
Verlonje, L. - Haver, J. van: syllabus Nederlandse Taalbeheersing, Eerste Bachelor, Hogeschool Antwerpen, HIVT, Antwerpen 2006 78
Vries, J.W. de e.a.: Het verhaal van een taal. Negen eeuwen Nederlands, Prometheus Amsterdam 1994
Willemyns, R.: Het verhaal van het Vlaams. De geschiedenis van het Nederlands in de Zuidelijke Nederlanden, Standaard Uitgeverij Antwerpen 2003
WEBPAGINA’S
Wikipedia. The Free Encyclopedia URL: http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia -
http://en.wikipedia.org/wiki/Berliner_%28format%29, download: 20-11-2007
-
http://en.wikipedia.org/wiki/Broadsheet, download: 20-11-2007
-
http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Belgian_newspapers#Dutch_language, download: 20-09-2007
-
http://en.wikipedia.org/wiki/Tabloid, download: 20-11-2007
“Goesting is het mooiste woord in Vlaanderen”, Lvb.net URL: http://lvb.net/item/718, download: 20-08-2007
Museum Plantin-Moretus URL: http://museum.antwerpen.be/plantin_Moretus/, download: 4-11-2007
Dialectkaart URL: http://neon.niederlandistik.fuberlin.de/langvar/dialects/dialectmaphoppenbrouwers/view, download: 19-11-2007
Wikipedia. De vrije encyckopedie URL: http://nl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia -
http://nl.wikipedia.org/wiki/1713, download: 22-11-2007
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Belgisch_Nederlands, download: 25-07-2007
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Boulevardblad, download: 22-11-2007
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Categorie:Vlaamse_krant, download: 20-09-2007
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/De_Gentenaar, download: 21-11-2007 79
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Fonetisch, download: 04-11-2007
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Kwaliteitskrant, download: 22-11-2007
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Nederlandse_Taalunie, download: 24-11-2007
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Slag_bij_Fleurus_%281794%29, download: 20-11-2007
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Slag_om_de_Ardennen, download: 21-11-2007
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Sportwereld, download: 13-11-2007
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Taalwetgeving, download: 5-11-2007
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Taalwetgeving_in_Belgi%C3%AB, download: 5-11-2007
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Vlaamse_beweging, download: 20-11-2007
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Belgisch_Nederlands, download: 25-07-2007
De Nederlandse Taalunie -
http://taalunieversum.org/nieuws/1257/, download: 18-11-2007
-
http://taalunieversum.org/taalunie/, download: 25-11-2007
Belgisch Nederlands URL: http://users.telenet.be/taalvandaal/belgischnederlands.htm, download: 25-07-2007
Vrttaal.net URL: http://vrttaal.net/taaldatabanken_master/taalbeleid/beleid.shtml, download: 15-08-2007
Woordenlijst Nederlandse taal URL: http://woordenlijst.org/, download: 24-11-2007
Bibliotheek Permeke Antwerpen URL: http://www.antwerpen.be/eCache/BTH/16/936.cmVjPTE2ODEx.html. download: 1111-2007
Centrum voor Informatie over de Media URL: http://www.cim.be/base/nl/index.html, download: 31-10-2007
Corelio URL: http://www.corelio.be/, download: 11-10-2007
80
European Newspaper Award URL: http://www.editorial-design.com/04/award04e/index.html, download: 25-10-2007
Hoofdstuk III: De Belgische pers URL: http://www.ethesis.net/mexico/mexico.htm, download: 15-10-2007
Guido.be URL: http://www.guido.be/desktopmodules/articledetail.aspx?mid=361&itemid=444&tabid=69&pa geid=100, download: 11-11-2007
Het Groene Boekje URL: http://www.hetgroeneboekje.nl/, download: 24-11-2007
Kranten in de klas URL: http://www.krantenindeklas.be/, download: 15-11-2007
Vlaamse kranten URL: http://www.ned.univie.ac.at/non/landeskunde/be/h11/vlaamse.htm, download: 29-102007
Het CONDIV-corpus geschreven Nederlands URL: http://www.niederlandistik.fu-berlin.de/digitaal/digitaal-11.html, download: 25-102007
Van Dale online Woordenboek URL: http://www.vandale.nl/opzoeken/woordenboek/
Vlaamse Uitgeversmaatschappij
URL: http://www.vum.be/, download: 11-10-2007
Mediargus databank URL: www.mediargus.be, download: 13-11-2007 81
Vlaamse dagbladen download: juni tot november 2007 -
www.demorgen.be
-
www.destandaard.be
-
www.gva.be
-
www.hbvl.be
-
www.hetnieuwsblad.be
-
www.hetvolk.be
-
www.hln.be
-
www.tijd.be
82
Bijlagen 1. Ludo Permentier: vragen en antwoorden 2. Kaart van de Nederlandse dialecten 3. Lijst van de opgezochte belgicismen
83
1. Ludo Permentier: vragen en antwoorden
Geachte heer Permentier,
Mijn naam is Hana Cerna, ik ben een Tsjechische studente Nederlands (Palacky Universiteit te Olomouc) en ik ben op dit moment bezig met het afronden van mijn scriptie. Voornamelijk door mijn éénjarig verblijf in Antwerpen heb ik voor mijn eindwerk het thema ‘Het Belgisch Nederlands in de Vlaamse krant’ bedacht en behandeld.
Het eerste boek dat ik als bron voor mijn scriptie heb gelezen was het ‘Stijlboek’ van u en de heer Van den Eynden. Ik heb dit boek met genoegen gelezen en ik zal het in de toekomst ongetwijfeld nog veel keer openen en raadplegen. Daarom wend ik mij tot u met een aantal vragen, die me gedurende het schrijven zijn opgevallen. Het gaat niet alleen om het feit, dat u deskundige bent op dit gebied, maar ik zou ook graag uw persoonlijke mening kennen i.v.m. de toekomst van het Nederlands in België, daarmee verbonden gebruik van de tussentaal etc.
Uw meningen zou ik uiteraard op geen enkele manier herformuleren of anders in uw tekst ingrijpen. Als u daartoe toestemming verleent, zou ik het hele blad met uw antwoorden graag als een speciale bijlage aan de scriptie toevoegen.
Ik wil u beslist niet lastigvallen. Als u dit onderwerp helemaal niet interessant vindt of geen tijd hebt om mijn vragen te beantwoorden, zou het maar een ding schelen – mijn nieuwsgierigheid zou niet gestild zijn.
De vragenlijst vindt u in de bijlage. Hopelijk zitten er niet te veel fouten in.
Heel hartelijk bedankt voor uw tijd en ik wens u heel veel succes met uw werk.
Met vriendelijke groeten,
Hana Cerna.
84
1.
Wat stelt u zich persoonlijk voor onder de term ‘Belgisch Nederlands‘?
Belgisch-Nederlands (tegenwoordig met een streepje) is een variant van het algemeen Nederlands. Het is dus een standaardtaal, niet een dialect of een taal met veel fouten. Het verschil met Nederlands-Nederlands zit alleen hierin, dat de variante woorden, uitdrukkingen of constructies alleen in Vlaanderen veel worden gebruikt. Vaak geeft men als voorbeelden de woorden praline, fruitsap en peperkoek, die in Nederland niet gebruikt worden. Maar er zijn bijvoorbeeld ook 'valse vrienden': woorden die in Vlaanderen anders worden begrepen dan in Nederland. Bijvoorbeeld het woord voortvarend, dat in Nederland een positieve betekenis heeft, maar in Vlaanderen een negatieve.
2.
In welke mate kan het taalbeleid het taalgebruik beïnvloeden? Kunnen de taalzuiveraars de mensen ‘leren spreken’? Of moeten ze zich tot een descriptieve functie beperken?
Ik spreek niet graag van 'taalzuiveraars'. De tijd van mensen die probeerden sommige woorden uit te roeien, is voorbij. Tegenwoordig noemen deze mensen zichzelf 'taaladviseur' en hun eerste taak is taalgebruikers te helpen. Antwoord geven op de vraag: hoe moet ik dit formuleren, is heel wat anders dan voortdurend met de rode pen in de aanslag teksten van anderen te bekritiseren.
3.
In welke situaties of gebieden van het leven is het volgens u van belang om de Standaardtaal te gebruiken?
De standaardtaal is bedoeld voor communicatie buiten de intieme kring. Als je in het openbaar spreekt, of spreekt met mensen die je niet goed kent, dan kun je beter standaardtaal spreken. Dat is een kwestie van efficiëntie (je hebt meer kans dat de ander je begrijpt), maar ook van beleefdheid. Als je met een wildvreemde praat, doe je dat ook niet in de kleding waarin je aan de ontbijttafel zit. Dat wil niet zeggen dat die kleding aan de ontbijttafel verboden moet worden. Ook het dialect of de tussentaal hoeven niet verboden te worden.
4.
Hoe strikt is het gebruik van het ABN in de krant?
85
De krant probeert ABN te schrijven, maar dat lukt niet altijd. Om te beginnen zijn er weinig mensen in Vlaanderen taalvast. Doordat ze voortdurend andere varianten horen (dialecten en tussentaal) weten ze niet goed het onderscheid te maken tussen wat behoort tot de standaardtaal en wat daarbuiten valt. Ten tweede wordt een krant gemaakt in een recordtempo. Daarover meer in het antwoord op de volgende vraag.
5.
Hoe werkt dat in praktijk met de correcties van de teksten?
Een auteur (journalist) schrijft een tekst, en probeert die foutloos af te leveren aan de chef van zijn/haar redactieafdeling (bv. Binnenland, Cultuur). Die chef (of een vervanger) leest de tekst na en beoordeelt die tekst op inhoud en op vorm. Dat wil zeggen: eventuele taal- en spelfouten worden eruit gehaald. Daarna gaat de tekst naar de eindredactie. Daar wordt hij een tweede keer nagelezen. Maar dit is de theorie. Elke 24 uur wordt een hele krant (en dat is ontzettend veel tekst - zoveel als een dikke roman, schat ik) geschreven, door gemiddeld 50 mensen. Dat gaat dus bijzonder snel. Veel fouten ontstaan niet door een gebrek aan taalkennis, maar door haast, werkdruk en slordigheid.
6.
Gebeurt het weleens dat er in de tekst van een spreker (bij een interview bij voorbeeld) wordt ingegrepen, wanneer die niet ‘beschaafd’ genoeg is of onbegrijpelijk is door het gebruik van dialect?
Een interview in de geschreven pers is altijd een reconstructie van wat er gezegd is, in tegenstelling tot een interview voor radio of tv. Kromme zinnen, herhalingen van woorden, euh's, afgebroken zinnen e.d. worden hersteld. Er wordt ook duchtig in geknipt. Als je letterlijk neerschrijft wat iemand zegt, dan lijkt het wel alsof een stamelaar aan het woord is. Taalfouten of dialect weergeven doet een krant alleen als dat typerend is voor de persoon die aan het woord is. Nooit om die persoon te kleineren.
7.
Wat is uw ervaring met de kwaliteit van het taalgebruik van de journalisten in België? Hebben ze er moeite mee om in een foutloos Algemeen Nederlands te schrijven?
Schrijven is geen gemakkelijke klus. ABN schrijven als je dat zelf niet dagelijks gebruikt, is nog moeilijker. De meeste journalisten spreken thuis en op het werk tussentaal. 86
8.
Tegenwoordig komt het vaak voor dat bijv. politici of andere ‘cultuurdragers’ bewust een ‘volkstaal’ gebruiken. Wat denkt u daarvan?
Sommigen doen dat inderdaad bewust. Ze stemmen hun taal af op het publiek, of op het effect dat ze willen bereiken. Dat is heel 'clever', maar het is een vorm van manipulatie. Op mij maakt dat geen enkele indruk, maar ik kan me voorstellen dat ze inderdaad hun populariteit vergroten op die manier.
9.
Wat is uw mening over het verschijnsel ‘tussentaal’? Bent u een van de ‘verdedigers’ die de tussentaal als een natuurlijke stap in de taalontwikkeling beschouwen of denkt u eerder dat het een overgangsfase is onderweg naar het Algemeen Nederlands in België?
De tussentaal in Vlaanderen is ontstaan doordat het ABN nog niet ieders omgangstaal was voor de mobiliteit enorm is vergroot. Mensen gingen wonen op plaatsen waar een ander dialect werd gesproken, en doordat men het niet gewoon was zich vlot uit te drukken in het ABN, ontstond er een soort gemiddelde informele taal. Een andere oorzaak is te zoeken in gezinnen waarin vader en moeder een ander dialect spreken van thuis uit. Ik vrees dat de ontwikkeling van deze tussentaal een belemmering is geworden voor de vestiging van het ABN. Het is voor veel mensen een gemakkelijkheidstaal, het kost minder moeite en je stelt je minder 'elitair' op als je tussentaal spreekt.
10.
Hoe denkt u dat de toekomende ontwikkeling zal verlopen? Zullen alle dialecten verdwijnen en de Vlamingen allemaal tussentaal gaan spreken?
De dialecten verdwijnen, zoveel is zeker. Doordat de tussentaal ook op school heel gewoon is geworden, worden de kansen van de standaardtaal kleiner. Dat is jammer, al is het maar omdat je tussentaal niet kunt schrijven.
11.
Wat zijn de vooruitzichten van het taalbeleid in België? Krijgen de Vlaamse wetenschappers een zekere autonomie en vrijheid om de situatie specifiek aan te pakken?
87
Ik begrijp de vraag niet. Wetenschappers hebben altijd een grote autonomie en vrijheid. Maar zij houden zich niet bezig met taalbeleid. Dat doet de Nederlandse Taalunie in ons taalgebied.
12.
Is België eigenlijk al bereid om het taalbeleid zelf te voeren? Zijn de Vlamingen al zelfbewust genoeg om hun eigen terrein af te bakenen op het gebied van het taalgebruik?
Het zelfbewustzijn van Vlamingen is de laatste tien jaar ernorm gestegen, ook tegenover Nederland, dat voordien 'bepaalde' wat goed Nederlands was en wat niet. Dat is een goede zaak. Volgens mij moet dat niet leiden tot de creatie van een eigen taal, los van het Nederlands, maar tot de aanvaarding van de eigen variant. Je ziet nu al in woordenboeken, grammatica's en op taaladviessites dat de Vlaamse variant wordt erkend naast de Nederlandse. Daar ben ik blij om.
88
2. Kaart van de Nederlandse dialecten138
138
Overgenomen van: http://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/langvar/dialects/dialectmaphoppenbrouwers/view, download: 19-11-2007
89
3. Lijst van de opgezochte belgicismen
afscheidspremie
kiesarrondissement
ajuin
kiesbrief
ambetant
kiescampagne
autostrade
kieskanton
bankkaart
kiesomschrijving
bompa
kindergeld
bouwerf
klakske
camion
kuisvrouw
confituur
lanceerprijs
denkpiste
liberatoir
faling
manneke
flik
meiske
frigo
nazicht
frituur
opendeurdag
gebuur
performant
gunstprijs
pintje
handgift
plattekaas
historiek
plezant
hogervermeld
pree
holebi
rijtaks
chauffage
studentenkot
ijsroom
tegenkantig
immobiliën
waterzooi
inciviek
werklozensteun
indexaanpassing
wijsheidstand
inwijkeling
zakencijfer
jobstudent
zichtrekening
justitiepaleis
zotteke
90
