34567
1 FE BRUARI 201 3
Wat we kunnen leren van
MOZES
34567
6
Vol. 134, No. 3
Oplage van elke uitgave: 44.978.000 IN 204 TALEN FEBRUARY 1, 2013
Semimonthly DUTCH
DIT TIJDSCHRIFT, De Wachttoren, eert Jehovah God, de Bestuurder van het universum. Het troost mensen met het goede nieuws dat Gods hemelse Koninkrijk binnenkort een eind zal maken aan alle slechtheid en daarna de aarde in een paradijs zal veranderen. Het spoort aan tot geloof in Jezus Christus, die gestorven is zodat wij eeuwig leven kunnen krijgen en die nu regeert als Koning van Gods Koninkrijk. Dit tijdschrift wordt al sinds 1879 uitgegeven en heeft geen politieke inslag. Het houdt zich aan de Bijbel als autoriteit.
COVERONDERWERP
Wie was Mozes?
BLZ. 3
MOZES HAD GELOOF 4 MOZES WAS NEDERIG 5 MOZES HAD LIEFDE 6
OOK IN DEZE UITGAVE Nader dicht tot God ’Hij is de God van de levenden’ 7 De Bijbel verandert levens 8
Wilt u meer informatie of een gratis Bijbelcursus?
Adviezen voor het gezinsleven De zorg voor een kind met een handicap 10 Wat is het „Evangelie van Judas”? 13
Ga naar www.jw.org/nl of schrijf naar een van de onderstaande adressen. Voor NEDERLAND: Jehovah’s Getuigen Noordbargerstraat 77 NL-7812 AA Emmen ¨ Voor BELGIE: Jehovah’s Getuigen rue d’Argile-Potaardestraat 60 B-1950 Kraainem
Vragen over de Bijbel 16
s MEER LEZEN? www.jw.org/nl BIJBELKAART: Esau
Een complete lijst met adressen in de hele wereld vindt u op www.jw.org /contact.
Kijk hoeveel je weet van Esau, de broer van Jakob.
˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙
Deze publicatie is niet voor de verkoop bestemd maar wordt verschaft als onderdeel van een wereldwijd Bijbels onderwijzingswerk dat gesteund wordt door vrijwillige bijdragen. Tenzij anders vermeld, is de gebruikte Bijbelvertaling de Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift — met studieverwijzingen (uitgave 2004). De afkorting v.G.T. betekent „voor de gewone tijdrekening”. G.T. staat voor „van de gewone tijdrekening”. Waar de uitgever artikelen primair voor Jehovah’s Getuigen zelf bedoelt, zijn ze in een wat informelere stijl geschreven. The Watchtower (ISSN 0043-1087) is published semimonthly by Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.; L. Weaver, Jr., President; G. F. Simonis, Secretary-Treasurer; 25 Columbia Heights, Brooklyn, NY 11201-2483, U.S.A., and in England by Watch Tower Bible and Tract Society of Britain, The Ridgeway, London NW7 1RN (Registered in England as a Charity). Uitgegeven door Wachttoren-, Bijbel- en Traktaatgenootschap, Noordbargerstraat 77, NL-7812 AA Emmen, Nederland. Christelijke Gemeente van Jehovah’s Getuigen (Verantwoordelijke uitgever: Marcel ¨ Gillet), Potaardestraat 60, B-1950 Kraainem, Belgie, PP-PB BRUXELLES X - BRUSSEL X No. 10/667. 5 2013 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania. Alle rechten voorbehouden. Printed in Britain.
r
(Ga naar WAT DE BIJBEL LEERT/KINDEREN)
VOOR JONGEREN: Laat jij zien dat je medegevoel hebt?
r
Ontdek wat Jezus leerde over medegevoel en vooroordelen door een van zijn bekendste verhalen te bestuderen. (Ga naar WAT DE BIJBEL LEERT/JONGEREN/PROJECTEN VOOR BIJBELSTUDIE)
34567
1 FE BRUARI 201 3
DIT TIJDSCHRIFT KAN IN VERSCHILLENDE FORMATEN GEDOWNLOAD WORDEN Wat we kunnen leren van
MOZES
COVERONDERWERP
WIE WAS MOZES? Waar denkt u aan als u de naam Mozes hoort? ˛
De baby die door zijn moeder in een mandje werd gelegd op de Nijl? ˛ De jongen die in Egypte in alle luxe werd opgevoed door de dochter van Farao, ¨ maar die nooit vergat dat hij een Israeliet was? ˛ De man die veertig jaar als herder in Midian woonde? ˛ De man die bij een brandende struik met Jehovah1 sprak? ˛ De man die de koning van Egypte moedig ¨ vroeg de Israelieten vrij te laten? ˛ De man die op aanwijzing van God de tien plagen over Egypte aankondigde toen de koning de ware God uitdaagde? ¨ ˛ De man die de Israelieten in een grote uittocht uit Egypte leidde? ˛ De man die gebruikt werd om het water van de Rode Zee te scheiden? ¨ ˛ De man die de Israelieten de tien geboden van God gaf?
OZES heeft dat allemaal meegemaakt, en nog veel meer. Logisch dat deze gelovige man door christenen, joden en moslims wordt bewonderd! Hij was duidelijk een profeet die „grote en ontzagwekkende” dingen deed (Deuteronomium 34:10-12). Hij werd door God op een indrukwekkende manier gebruikt. Toch was hij een gewoon mens. Net als de profeet Elia — die tijdens Jezus’
M
leven op aarde naast Mozes in een visioen verscheen — was Mozes een mens „met dezelfde ge¨ voelens als wij” (Jakobus 5:17; Mattheus 17:1-9). Hij had veel problemen waar wij ook mee te maken krijgen, en het lukte hem ermee om te gaan. Hoe deed hij dat? De volgende artikelen gaan over drie goede eigenschappen van Mozes en wat we van hem kunnen leren.
1 Jehovah is in de Bijbel de naam van God.
1 FEBRUARI 2013
3
MOZES HAD GELOOF WAT IS GELOOF? Volgens de Bijbel is bij geloof een vaste overtuiging betrokken die gebaseerd is op concrete bewijzen. Iemand die in God gelooft, is ervan overtuigd dat God alles zal doen wat hij belooft. HOE TOONDE MOZES GELOOF? Mozes stelde Gods beloften centraal in zijn leven (Genesis 22:15-18). Hij had een comfortabel leven kunnen leiden in alle luxe van Egypte, maar hij gaf dat op en verkoos „veel liever met het volk van God slecht behandeld te worden dan de tijdelijke genieting der zonde te ¨ hebben” (Hebreeen 11:25). Was dat een impulsieve beslissing, waar hij later spijt van zou krijgen? Nee, want de Bijbel zegt: „Hij bleef standvastig als ¨ zag hij de Onzichtbare” (Hebreeen 11:27). Mozes heeft nooit spijt gehad van de keuzes die hij op basis van zijn geloof maakte. Mozes deed zijn best om het geloof van anderen sterker te maken. Kijk maar eens wat er gebeur¨ de toen de Israelieten in de val leken te zitten tussen Farao’s leger en de Rode Zee. Het leek op een ¨ ramp uit te lopen en doodsbang riepen de Israelieten Jehovah en Mozes om hulp. Hoe zou Mozes reageren? Hij wist misschien niet dat God op het punt stond het water van de Rode Zee te scheiden en zo ¨ een ontsnappingsroute te creeren. Maar hij was ervan overtuigd dat God iets zou doen om Zijn volk te beschermen. En hij wilde dat zijn volksgenoten daar ook van overtuigd waren. Er staat: „Toen zei Mozes tot het volk: ’Weest niet bevreesd. Staat vast en ziet de redding van Jehovah, die hij vandaag voor u zal bewerken’ ” (Exodus 14:13). Kon ¨ Mozes het geloof van de andere Israelieten versterken? Ja, want de Bijbel zegt niet alleen over hem ¨ maar over alle Israelieten: „Door geloof trokken zij ¨ door de Rode Zee als over droog land” (Hebreeen 11:29). Het geloof van Mozes had voordelen voor hemzelf en ook voor iedereen die het probeerde na te volgen.
4
DE WACHTTOREN
WAT KUNNEN WIJ VAN HEM LEREN? We kunnen net als Mozes ons leven om Gods beloften laten draaien. God belooft bijvoorbeeld in onze mate¨ riele behoeften te voorzien als we zijn aanbidding ¨ centraal stellen in ons leven (Mattheus 6:33). Het ¨ kan moeilijk zijn om ons niet te laten beınvloeden door de materialistische instelling van de mensen om ons heen. Maar we kunnen er zeker van zijn dat als we ons best doen om ons leven eenvoudig te houden en ons focussen op onze aanbidding, Jehovah ons alles zal geven wat we nodig hebben. Hij verzekert ons: „Ik wil u geenszins in de steek ¨ laten noch u ooit verlaten” (Hebreeen 13:5). We kunnen ook ons best doen om anderen te helpen meer geloof te krijgen. Verstandige ouders beseffen bijvoorbeeld hoe bijzonder het is dat ze hun kinderen geloof in God kunnen bijbrengen. Kinderen moeten van jongs af aan leren dat God bestaat en dat hij heeft bepaald wat goed en wat fout is. Bovendien moeten ze ervan overtuigd raken dat het volgen van zijn normen de beste manier van leven is (Jesaja 48:17, 18). Ouders geven hun kinderen iets heel waardevols als ze hen helpen te geloven dat God „bestaat en dat hij de belo¨ ner wordt van wie hem ernstig zoeken” (Hebreeen 11:6).
MOZES WAS NEDERIG WAT IS NEDERIGHEID? Nederigheid is afwezigheid van trots of arrogantie. Iemand die nederig is, vindt niet dat anderen minder zijn dan hijzelf. Hij weet dat hij onvolmaakt is en is bescheiden, wat betekent dat hij zich bewust is van zijn beperkingen. HOE TOONDE MOZES NEDERIGHEID? Mozes liet
niet toe dat zijn autoriteit hem naar het hoofd steeg. Als iemand een beetje autoriteit krijgt, wordt vaak al gauw duidelijk of hij nederig is of niet. Robert Ingersoll, een schrijver uit de negentiende eeuw, zei: „De meeste mensen kunnen tegenslagen wel aan. Maar als je wilt weten hoe iemand echt is, moet je hem macht geven.” Wat dat betreft was Mozes een schitterend voorbeeld van nederigheid. Hij kreeg veel autoriteit, want Jehovah gaf hem ¨ de taak leider van Israel te zijn. Maar die macht heeft hem nooit trots gemaakt. Kijk bijvoorbeeld eens naar de bescheiden manier waarop hij een moeilijk probleem over erfrecht behandelde (Numeri 27:1-11). Het was een belangrijke kwestie omdat de beslissing een precedent zou zijn voor komende generaties. Hoe zou hij reageren? Zou hij redeneren dat hij ¨ als leider van Israel wel wist welke beslissing hij moest nemen? Zou hij leunen op zijn eigen bekwaamheid, zijn jarenlange ervaring of het feit dat hij Jehovah’s manier van denken zo goed kende? Een trotse man had dat misschien gedaan. Maar Mozes was anders. De Bijbel zegt: „Hierop bracht Mozes hun zaak voor Jehovah” (Numeri 27:5). Sta hier eens bij stil: Mozes was al zo’n veertig jaar lei¨ der van het volk Israel. Toch vertrouwde hij niet op zichzelf maar op Jehovah. Dit laat heel goed uitkomen hoe nederig Mozes was. Hij vond niet dat hij als enige het recht op autoriteit had. Hij was blij toen Jehovah ook andere Is¨ raelieten als profeet liet dienen (Numeri 11:24-29). Toen zijn schoonvader voorstelde dat Mozes wat van zijn werk zou delegeren, paste hij dat advies nederig toe (Exodus 18:13-24). En aan het eind van zijn leven vroeg Mozes Jehovah een opvolger voor
hem aan te stellen, hoewel hij zelf lichamelijk nog sterk was. Toen Jehovah Jozua uitkoos, gaf Mozes deze veel jongere man zijn volledige steun. Hij ¨ drong er bij de Israelieten op aan Jozua te volgen als hij ze het beloofde land binnen zou leiden (Numeri 27:15-18; Deuteronomium 31:3-6; 34:7). Mozes vond het absoluut een voorrecht om de gees¨ telijke leider van de Israelieten te zijn. Maar hij vond zijn autoriteit niet belangrijker dan het welzijn van anderen. WAT KUNNEN WIJ VAN HEM LEREN? Macht, autoriteit of natuurlijke bekwaamheid mag ons nooit naar het hoofd stijgen. We mogen nooit vergeten dat onze nederigheid altijd belangrijker is dan onze bekwaamheid als we bruikbaar willen zijn ¨ voor Jehovah (1 Samuel 15:17). Als we echt nederig zijn, zullen we proberen de volgende wijze raad toe te passen: „Vertrouw op Jehovah met heel uw hart en steun niet op uw eigen verstand” (Spreuken 3:5, 6). Het voorbeeld van Mozes leert ons ook dat we niet te veel belang moeten hechten aan onze positie of autoriteit. Het is goed om zijn voorbeeld van nederigheid na te volgen. Als we moeite doen om echt nederig te zijn, maken we het leven voor de mensen om ons heen makkelijker en maken we ons geliefd bij hen. Wat belangrijker is, we maken ons geliefd bij Jehovah, die zelf ook nederig is (Psalm 18:35). „God weerstaat de hoogmoedigen, maar hij geeft onverdiende goedheid aan de nederigen” (1 Petrus 5:5). Dat is een goede reden om net als Mozes nederig te zijn!
1 FEBRUARI 2013
5
MOZES HAD LIEFDE WAT IS LIEFDE? Liefde is een gevoel van diepe genegenheid voor anderen. Iemand die liefde heeft, laat in zijn woorden en daden zien dat hij van een ander houdt, zelfs als dat betekent dat hij offers moet brengen. HOE TOONDE MOZES LIEFDE? Mozes liet zien dat
hij van God hield. Hoe deed hij dat? Kijk eens wat er in 1 Johannes 5:3 staat: „Dit betekent de liefde tot God, dat wij zijn geboden onderhouden.” Mozes leefde naar dat principe. Hij deed alles wat God hem vroeg — van de moeilijke opdracht om naar de machtige Farao te gaan tot de schijnbaar eenvoudige taak om zijn staf over de Rode Zee uit te strekken. Of het nu een makkelijke of een moeilijke opdracht was, Mozes gehoorzaamde. „Juist zo deed hij” (Exodus 40:16). Hij liet ook zien dat hij van zijn volksgenoten hield. Zij erkenden dat Jehovah hem gebruikte om het volk te leiden, dus kwamen ze met al hun problemen naar hem toe: „Van de morgen tot de ´ ´ avond bleef het volk voor Mozes staan” (Exodus 18:13-16). Het moet heel vermoeiend voor hem zijn geweest om urenlang te luisteren naar de Is¨ raelieten die hun hart bij hem luchtten! Maar hij hielp ze graag. Hij luisterde niet alleen naar de mensen van wie hij hield, hij bad ook voor ze. Hij bad zelfs voor degenen die hem verdriet hadden gedaan! Toen zijn zus, Mirjam, bijvoorbeeld over hem begon te klagen, strafte God haar met melaatsheid. In plaats van blij te zijn dat ze werd gestraft, ging Mozes meteen voor haar bemiddelen. Hij bad: „O God, alstublieft! Genees haar alstublieft!” (Numeri 12:13) Alleen liefde kan Mozes ertoe gebracht hebben zo belangeloos voor haar te bidden. WAT KUNNEN WIJ VAN HEM LEREN? We kunnen Mozes navolgen door diepe liefde voor God te ontwikkelen. Zo’n liefde brengt ons ertoe zijn geboden „van harte” op te volgen (Romeinen 6:17). Als we Jehovah van harte gehoorzamen, maken
6
DE WACHTTOREN
we hem blij (Spreuken 27:11). Dat heeft ook voordelen voor onszelf. Als we God uit echte liefde dienen, doen we het goede en doen we dat ook graag! — Psalm 100:2. Nog een manier om Mozes na te volgen is zelfopofferende liefde voor anderen te hebben. Als vrienden of familieleden met hun zorgen bij ons komen, beweegt liefde ons ertoe om (1) oprechte belangstelling voor ze te hebben, (2) met ze mee te leven en (3) ze te laten weten dat we om ze geven. Net als Mozes kunnen we bidden voor de mensen van wie we houden. Soms voelen we ons misschien machteloos als ze ons hun problemen vertellen. We zeggen misschien wel verdrietig: „Het enige wat ik voor je kan doen is bidden.” Maar vergeet niet: „Het gebed van een rechtvaardige is krachtig en mist zijn uitwerking niet” (Jakobus 5:16, De Nieuwe Bijbelvertaling). Onze gebeden zouden Jehovah er zelfs toe kunnen bewegen iets voor iemand te doen wat hij anders niet had gedaan. Er is dus niets beters wat we voor onze dierbaren kunnen doen dan voor ze te bidden!1 We kunnen echt veel van Mozes leren. Hij was een gewoon mens maar een buitengewoon voorbeeld van geloof, nederigheid en liefde. Hoe beter we ons best doen om zijn voorbeeld te volgen, hoe meer voordelen dat voor onszelf en voor anderen heeft (Romeinen 15:4). ˇ 1 Als we willen dat God naar onze gebeden luistert, moeten we oprecht moeite doen om ons aan zijn vereisten te houden. Zie voor meer informatie hoofdstuk 17 van het boek Wat leert de bijbel echt?, uitgegeven door Jehovah’s Getuigen.
NADER DICHT TOT GOD
’Hij is de God van de levenden’ Is de dood sterker dan God? Natuurlijk niet! Hoe zou de dood, of welke andere „vijand” maar ook, sterker kunnen zijn dan „God de Almachtige”? (1 Korin¨ thiers 15:26; Exodus 6:3) God heeft de macht om de dood ongedaan te maken met de opstanding, en hij belooft dat ook echt te gaan doen in zijn nieuwe wereld.1 Hoe zeker is die belofte? Dat blijkt uit de woorden van Gods eigen Zoon, Jezus, die ons hoop ¨ kunnen geven. (Lees Mattheus 22:31, 32.) ¨ Jezus zei tegen de Sadduceeen, die niet in de opstanding geloofden: „Wat de opstanding der doden betreft, hebt gij niet gelezen wat door God tot u werd gesproken, toen hij zei: ’Ik ben de God van ¨ Abraham en de God van Isaak en de God van Jakob’? Hij is niet de God van de doden, maar van de levenden.” Jezus verwees hier naar een gesprek dat God rond 1514 v.Chr. met Mozes had bij de brandende struik (Exodus 3:1-6). Wat Jehovah tegen Mozes zei — „Ik ben de God van Abraham en ¨ de God van Isaak en de God van Jakob” — betekent volgens Jezus dat de belofte van een opstanding echt betrouwbaar is. Maar waarom? Denk eens over het volgende na: toen Jehovah met Mozes sprak, waren de patriarchen Abraham, ¨ Isaak en Jakob al lang dood — Abraham al 329 ¨ jaar, Isaak 224 jaar en Jakob 197 jaar. Toch zei Jehovah „ik ben” hun God, niet „ik was” hun God. Jehovah sprak over die drie gestorven patriarchen alsof ze nog leefden. Waarom deed hij dat? Jezus legde uit: „Hij [Jehovah] is niet de God van de doden, maar van de levenden.” Sta er eens bij stil wat die woorden inhouden. Als er geen op¨ standing zou zijn, zouden Abraham, Isaak en Jakob 1 Zie voor meer informatie over Gods belofte van een opstanding in een rechtvaardige nieuwe wereld hoofdstuk 7 van het boek Wat leert de bijbel echt?
voor altijd in de greep van de dood blijven. Dan zou Jehovah de God van dode mensen zijn. Dat zou dan weer betekenen dat de dood sterker is dan Jehovah, alsof hij te zwak is om zijn trouwe aanbidders uit de dood te bevrijden. ¨ Wat kunnen we dus zeggen over Abraham, Isaak, Jakob en al Jehovah’s trouwe aanbidders die gestorven zijn? Jezus deed de krachtige uitspraak: „Voor hem leven zij allen” (Lukas 20:38). Het is zo zeker dat Jehovah zijn voornemen zal uitvoeren om zijn trouwe aanbidders uit de dood op te wekken, dat het voor hem is alsof ze leven (Romeinen 4:16, 17). Jehovah bewaart al zulke personen in zijn onbegrensde geheugen totdat zijn tijd is aangebroken om ze weer tot leven te brengen. Spreekt het vooruitzicht herenigd te worden met een dierbare u aan? Vergeet dan niet dat Jehovah oneindig veel sterker is dan de dood. Niets kan
Jehovah is oneindig veel sterker dan de dood hem ervan weerhouden zijn belofte om de doden tot leven te brengen na te komen. Waarom zou u geen moeite doen om meer te weten te komen over de opstanding en de God die daarvoor zal zorgen? Dan zult u een hechtere band krijgen met Jehovah, ’de God van de levenden’. ˇ
BIJBELLEESGEDEELTE VOOR FEBRUARI
¨ Mattheus 22–Markus 8
DE BIJBEL VERANDERT LEVENS
„Ze wilden dat ik zelf onderzocht wat de waarheid was” MIJN VERLEDEN: Ik ben geboren in Santo Domingo (Do-
VERTELD DOOR LUIS ALIFONSO
GEBOORTEJAAR:
1982 LAND VAN HERKOMST:
DOMINICAANSE REPUBLIEK VOORGESCHIEDENIS:
OPGEVOED ALS MORMOON
minicaanse Republiek) en ik ben de jongste van vier kinderen. Mijn ouders hadden een goede opleiding gehad en wilden dat hun kinderen in een gezond sociaal milieu opgroeiden. Vier jaar voor mijn geboorte kwamen mijn ouders in contact met zendelingen van de mormonen. De jonge mannen waren netjes en goedgemanierd, en dat maakte indruk op mijn ouders. Ze besloten al snel dat ons gezin een van de eerste gezinnen in het land zou worden die zich aansloten bij De Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen, de mormoonse kerk. Als kind vond ik het sociale gebeuren in de kerk heel leuk en ik kreeg respect voor de nadruk die werd gelegd op het gezinsleven en morele waarden. Ik was er trots op dat ik een mormoon was en wilde zendeling worden. Toen ik achttien was, verhuisden we naar de Verenigde Staten zodat ik daar een goede opleiding kon volgen. Ongeveer een jaar later kwamen mijn oom en tante, die Getuigen van Jehovah zijn, bij ons in Florida op bezoek. Ze vroegen ons mee naar een Bijbels congres. Daar viel het me op dat iedereen de Bijbelteksten opzocht en aantekeningen maakte. Dus vroeg ik om pen en papier en begon hetzelfde te doen. Mijn oom en tante wisten dat ik zendeling wilde worden, dus zeiden ze na het congres dat ze me wel wilden helpen wat meer over de Bijbel te leren. Dat vond ik een goed idee, want ik wist meer van het Boek van Mormon dan van de Bijbel. DE BIJBEL VERANDERT MIJN LEVEN: Tijdens onze Bijbel-
se gesprekken over de telefoon moedigden mijn oom en tante me steeds aan om wat ik geloofde te vergelijken met
8
DE WACHTTOREN
wat de Bijbel leert. Ze wilden dat ik zelf onderzocht wat de waarheid was. Er waren veel dingen van het mormoonse geloof die ik voor waar had aangenomen, maar ik ¨ wist niet goed of die ideeen door de Bijbel werden ondersteund. Mijn tante stuurde me de Ontwaakt! van 8 november 1995 (uitgegeven door Jehovah’s Getuigen) waar een paar artikelen over het mormoonse geloof in stonden. Ik was verbaasd dat ik veel van de mormoonse leerstellin¨ gen niet kende. Daarom ging ik naar de officiele website van de mormonen om te checken of de informatie in de Ontwaakt! klopte. Die klopte inderdaad, en ik kreeg verdere bevestiging toen ik een paar mormoonse museums in Utah bezocht. Ik had altijd geloofd dat het Boek van Mormon en de Bijbel elkaar aanvulden. Maar toen ik de Bijbel serieus begon te lezen, kwam ik dingen tegen die strijdig waren met mormoonse leerstel¨ lingen. Zo zegt de Bijbel in Ezechiel 18:4 dat de ziel sterft. Maar in het Boek van Mormon staat in Alma 42:9 dat „de ziel nooit kon sterven”. Naast die leerstellige tegenstrijdigheden had ¨ ik problemen met de nationalistische ideeen van de mormonen. Ze leren bijvoorbeeld dat de Hof van Eden in Jackson County (Missouri, VS) lag. En profeten van de kerk zeggen dat wanneer „het Koninkrijk Gods zal gaan regeren, de vlag van de Verenigde Staten trots en onbezoedeld zal wapperen aan de vlaggenmast van vrijheid en gelijke rechten”. Ik vroeg me af hoe mijn geboorteland, of enig ander land, in dat plaatje paste. Toen ik op een avond werd gebeld door een jonge mormoon die als zendeling werd opgeleid, begon ik daarover. Ik vroeg hem rechtstreeks of hij tegen andere mormonen zou vechten als zijn land met hun land in oorlog was. Tot mijn verbazing zei hij ja! Ik verdiepte me nog meer in de leringen van mijn geloof en ging ook met belangrijke leiders van mijn kerk praten. Die zeiden dat de antwoorden op mijn vragen met mysteries te maken hadden die ooit duidelijk zouden worden als het licht helderder werd.
Teleurgesteld dacht ik nog eens na over mijn motieven om zendeling te worden. Ik besefte dat ´ ´ een reden was dat ik gewoon andere mensen wilde helpen. Ook de status die je als zendeling had, sprak me wel aan. Maar ik kon niet echt zeggen dat ik veel over God wist. Hoewel ik in het verleden vaak in de Bijbel had gekeken, had ik er niet veel waarde aan gehecht. Ik wist niets over Gods voornemen met de aarde en de mensen. DE VOORDELEN: Toen ik met Jehovah’s Getuigen
de Bijbel bestudeerde, kwam ik onder andere te weten wat Gods naam is, wat er bij de dood gebeurt en wat Jezus’ rol is in de realisatie van Gods voornemen. Eindelijk leerde ik dit prachtige boek beter kennen, en ik praatte graag met anderen over wat ik leerde. Ik had altijd al geweten dat God bestond, maar nu kon ik in gebed met hem praten als mijn beste Vriend. Op 12 juli 2004 werd ik als een van Jehovah’s Getuigen gedoopt, en een halfjaar later werd ik fulltimeprediker. Ik heb vijf jaar op het internationale hoofdkantoor van Jehovah’s Getuigen in Brooklyn (New York) gewerkt. Ik vond het geweldig mee te kunnen werken aan het maken van bijbels en Bijbelse lectuur voor miljoenen mensen over de hele wereld, en ik geniet er nog steeds van anderen te helpen God beter te leren kennen. ˇ
1 FEBRUARI 2013
9
ADVIE ZEN VOOR HE T GE ZIN SLE VEN
De zorg voor een kind met een handicap
CARLO1 : „Onze zoon, Angelo, heeft het syndroom van Down. Zijn aandoening put ons lichamelijk, mentaal en emotioneel helemaal uit. Als je denkt aan de energie die je nodig hebt om voor een gezond kind te zorgen, kost dit wel honderd keer zo veel. Soms lijdt ons huwelijk eronder.” MIA: „Er is doorzettingsvermogen en ongelofelijk veel geduld nodig om Angelo de meest eenvoudige dingen te leren. Als ik heel moe ben, word ik prikkelbaar en erger ik me gauw aan Carlo. Soms zijn we het niet met elkaar eens, en dan krijgen we ruzie.”
Denk eens terug aan de dag dat uw kind geboren werd. Het was vast heel bijzonder toen u de baby voor het eerst vasthield. Maar voor ouders als Carlo en Mia wordt de vreugde overschaduwd door bezorgdheid als ze horen dat hun kindje ziek of gehandicapt is. Als uw kind een handicap heeft, vraagt u zich misschien af of u het allemaal wel aankunt. Maar wanhoop niet. Het is andere ouders ook gelukt 1 De namen in dit artikel zijn veranderd.
10
DE WACHTTOREN
goed met zo’n situatie om te gaan. Dit artikel gaat in op drie veel voorkomende uitdagingen en wijze raad uit de Bijbel die u daarbij kan helpen.
UITDAGING 1: U VINDT HET MOEILIJK DE DIAGNOSE TE ACCEPTEREN. Veel ouders zijn er kapot van als ze horen dat hun kind ziek is. „Toen de artsen ons vertelden dat onze zoon, Santiago, spastische verlamming had, kon ik het niet geloven”, zegt Juliana uit Mexico. „Ik had
het gevoel dat mijn wereld instortte.” Anderen voelen zich misschien als Villana, een moeder in Ita¨ lie: „Ik koos voor een kind terwijl dat risico’s heeft voor een vrouw van mijn leeftijd. Mijn zoon heeft het syndroom van Down, en elke keer dat er iets met hem is, voel ik me schuldig.” Als u worstelt met gevoelens van wanhoop of schuld, besef dan dat uw reactie normaal is. Het was oorspronkelijk niet Gods bedoeling dat mensen ziek zouden worden (Genesis 1:27, 28). Hij heeft ouders niet geschapen met het vermogen om iets wat onnatuurlijk is, makkelijk te accepteren. U moet misschien ’rouwen’ over wat verloren is: de gezondheid van uw kind. Het kost tijd om uw emoties de baas te worden en u aan de nieuwe situatie aan te passen. Misschien denkt u dat het uw schuld is dat uw kind een handicap heeft. Bedenk dan dat niemand precies weet hoe erfelijkheid, het milieu en andere ¨ factoren de gezondheid van een kind beınvloeden. U zou ook de neiging kunnen hebben om uw partner de schuld te geven. Geef daar niet aan toe. Het is beter om met uw partner samen te werken en u te concentreren op de zorg voor uw kind (Prediker 4:9, 10). SUGGESTIES: Zorg dat u meer te weten komt over
de aandoening van uw kind. De Bijbel zegt: „Dankzij wijsheid kan men een huis bouwen en door inzicht houdt het stand” (Spreuken 24:3, Groot Nieuws Bijbel). U kunt veel te weten komen via specialisten en andere betrouwbare bronnen. Meer leren over de aandoening van uw kind kan vergeleken worden met het leren van een andere taal. In het begin is het moeilijk, maar na een tijdje lukt het. Carlo en Mia, die in het begin werden aangehaald, hebben inlichtingen ingewonnen bij hun arts ¨ en bij een patientenvereniging. „Daardoor wisten we niet alleen welke problemen we konden verwachten, maar ook wat de ’positieve’ aspecten van het downsyndroom zijn. We begrepen dat onze zoon een leven kon hebben dat in veel opzichten normaal zou zijn. Dat was echt een troost.” PROBEER DIT EENS: Concentreer u op wat uw kind wel kan. Doe dingen samen als gezin. Als uw kind zelfs maar een kleine ’overwinning’ behaalt, prijs hem dan meteen en laat zien dat u net zo blij bent als hij.
UITDAGING 2: U BENT UITGEPUT EN HEBT HET GEVOEL DAT U ER ALLEEN VOOR STAAT. U hebt misschien het gevoel dat de zorg voor uw gehandicapte kind al uw energie opslokt. Jenney uit Nieuw-Zeeland, die een zoon heeft met een open rug, vertelt: „De eerste paar jaar na de diagnose kon ik niks extra’s in huis doen zonder doodmoe en huilerig te worden.” Het kan ook zijn dat u het gevoel hebt dat u er alleen voor staat. Ben heeft een zoon met spierdystrofie en het syndroom van Asperger. Hij zegt: „De meeste mensen zullen nooit echt begrijpen hoe ons leven is.” U wilt misschien graag met iemand praten. Maar als al uw vrienden gezonde kinderen hebben, zult u misschien niet gauw uw hart bij hen luchten. SUGGESTIES: Vraag om hulp, en aanvaard hulp die
wordt aangeboden. De eerder aangehaalde Juliana geeft toe: „Soms durven mijn man en ik anderen niet goed om hulp te vragen.” Maar ze zegt verder: „We hebben geleerd dat we niet alles zelf kunnen. Als anderen hulp aanbieden, voelen we ons minder alleen.” Als een goede vriend of een familielid aanbiedt om op een feestje of tijdens een christelijke bijeenkomst op uw kind te letten, ga daar dan dankbaar op in. Een Bijbelspreuk zegt: „Een ware metgezel heeft te allen tijde lief, en is een broeder die geboren wordt voor de tijd dat er benauwdheid is” (Spreuken 17:17). Let goed op uw eigen gezondheid. Net zoals een ambulance geregeld moet tanken om steeds weer ¨ patienten naar het ziekenhuis te kunnen brengen, moet u door goede voeding, lichaamsbeweging en rust zorgen dat uw energie weer aangevuld wordt. Dan kunt u uw kind de aandacht blijven geven die het verdient. Javier, die een gehandicapte zoon heeft, zegt: „Mijn zoon kan niet lopen. Daarom vind ik dat ik goed moet eten. Ik ben tenslotte degene die hem overal naartoe brengt. Mijn voeten zijn zijn voeten!” Waar haalt u de tijd vandaan om op uw gezondheid te letten? Sommige ouders zorgen om beurten voor hun kind. Dan kan een van hen rusten of iets anders doen. U zult minder tijd moeten besteden aan onbelangrijke dingen, en het kan een uitdaging zijn om evenwichtig te blijven. Maar zoals 1 FEBRUARI 2013
11
Geef aandacht aan al uw kinderen
Mayuri uit India zegt: „Uiteindelijk wordt het een routine.” Praat met een vriend die u vertrouwt. Ook vrienden die geen ziek kind hebben, kunnen goede luisteraars zijn. U kunt ook bidden tot Jehovah God. Helpt gebed echt? Yazmin heeft twee kinderen met cystic fibrosis. Ze zegt: „Soms sta ik zo onder druk dat ik het gevoel heb dat ik het niet meer trek.” Maar dan zegt ze: „Ik vraag Jehovah om hulp en kracht. Dan kan ik het weer aan” (Psalm 145:18). PROBEER DIT EENS: Denk na over wat u eet en hoeveel lichaamsbeweging en slaap u krijgt. Kijk of u minder belangrijke dingen kunt laten zodat u meer tijd hebt om voor uw gezondheid te zorgen. Pas uw schema zo nodig aan.
UITDAGING 3: UW ZIEKE KIND KRIJGT MEER AANDACHT DAN DE REST VAN HET GEZIN. De ziekte van een kind kan invloed hebben op wat het gezin eet, waar het gezin naartoe gaat en hoeveel tijd ouders aan elk kind besteden. Daardoor kunnen de andere kinderen zich verwaarloosd voelen. En ouders zijn misschien zo druk bezig met hun zieke kind dat hun huwelijk eronder lijdt. „Soms zegt mijn vrouw dat zij bijna alles moet doen en dat ik me niks van onze zoon aantrek”, zegt Lionel uit Liberia. „Ik voel me niet gewaardeerd en soms reageer ik onvriendelijk.” SUGGESTIES: Laat al uw kinderen merken dat u ze
belangrijk vindt door dingen te ondernemen die ze leuk vinden. „Soms doen we iets speciaal voor onze
12
DE WACHTTOREN
oudste zoon”, zegt de eerder aangehaalde Jenney, „ook al is het gewoon lunchen in zijn favoriete restaurant.” Om uw huwelijk te beschermen is het goed samen te praten en te bidden. Asseem uit India heeft een zoon die last heeft van epileptische aanvallen. Hij zegt: „Mijn vrouw en ik zijn soms gestrest en gefrustreerd, maar toch nemen we de tijd om samen te praten en te bidden. Elke ochtend bespreken we voordat de kinderen wakker worden samen een tekst uit de Bijbel.” Andere echtparen maken tijd om met elkaar te praten voordat ze gaan slapen. Door persoonlijke gesprekken en oprechte gebeden zal uw huwelijk in periodes van zware druk sterker worden ´ (Spreuken 15:22). Een echtpaar zei het zo: „Een paar van onze mooiste momenten hebben we in de moeilijkste periodes van ons leven meegemaakt.” PROBEER DIT EENS: Geef uw andere kinderen complimenten voor alles wat ze voor uw zieke kind doen. Zeg geregeld tegen uw kinderen en uw partner dat u van ze houdt en ze waardeert.
BLIJF OPTIMISTISCH De Bijbel belooft dat God binnenkort een eind zal maken aan alle ziekten en handicaps van zowel jong als oud (Openbaring 21:3, 4). Over die tijd wordt gezegd: „Geen inwoner zal zeggen: ’Ik ben ziek’ ” (Jesaja 33:24).1 Tot die tijd kunt u als ouder het beste van de situatie maken. „Geef de moed niet op als alles verkeerd lijkt te gaan”, zeggen Carlo en Mia. „Kijk naar de leuke kanten van je kind, want dat zijn er veel.” ˇ 1 Meer informatie over de Bijbelse belofte van een volmaakte gezondheid is te vinden in hoofdstuk 3 van het boek Wat leert de bijbel echt?, uitgegeven door Jehovah’s Getuigen.
OM OVER NA TE DENKEN:
ˇ Wat doe ik om mijn lichamelijke en emotionele gezondheid en mijn geloof zo sterk mogelijk te houden? ˇ Wanneer heb ik mijn andere kinderen nog een compliment gegeven voor hun hulp?
WAT IS HET
„Evangelie van Judas”? N APRIL 2006 brachten kranten wereldwijd het spectaculaire nieuws dat een team van wetenschappers de inhoud van een recent ontdekte tekst uit de oudheid ging publiceren: het „Evangelie van Judas”. Deze tekst zou volgens wetenschappers de opvatting over Judas, de discipel die Jezus verraadde, radicaal veranderen. Judas zou eigenlijk een held zijn, de apostel die Jezus het best begreep en hem op zijn verzoek uitleverde om terechtgesteld te worden. Is deze tekst authentiek? En zo ja, staat er nooit eerder onthulde informatie in over de historische figuren Judas Iskariot, Jezus Christus of de eerste christenen? Moet deze tekst invloed hebben op de manier waarop we het christendom bezien?
DE ONTDEKKING VAN HET „EVANGELIE VAN JUDAS” Hoe het „Evangelie van Judas” is ontdekt, is nog steeds niet helemaal duidelijk. Het document werd niet door archeologen ontdekt en gedocumenteerd, maar verscheen laat in de jaren zeventig of vroeg in de jaren tachtig plotseling op de antiekmarkt. Waarschijnlijk werd het in 1978 in Egypte gevonden in een verlaten graf, mogelijk in een grot. Het ´ ´ was samen met drie andere teksten in een codex (oude boekvorm) gebonden en was geschreven in het Koptisch (een oude Egyptische taal). Deze in leer gebonden codex was dankzij het droge Egyptische klimaat eeuwenlang goed bewaard gebleven maar ging nu hard achteruit. Een paar wetenschappers kregen de codex in 1983 kort te zien, maar de vraagprijs was zo exorbitant hoog dat er geen koop werd gesloten. Doordat er jaren
´ Engravings by Dore
I
´ Judas die Jezus verraadt (gravure van Gustave Dore, negentiende eeuw)
niet naar het document werd omgekeken en het niet op de juiste manier bewaard werd, ging het steeds meer achteruit. In 2000 werd het gekocht door een Zwitserse antiekhandelaar. Ze droeg de codex uiteindelijk over aan een internationaal team van deskundigen. Met de steun van de Maecenas Stichting voor Oude Kunst en de National Geographic Society begonnen zij aan de restauratie en reconstructie van de codex. Dat was niet eenvoudig omdat van sommige gedeelten alleen nog kleine fragmenten over waren. Dit team zou ook bepalen hoe oud de codex was en de inhoud vertalen en verklaren. 1 FEBRUARI 2013
13
Koolstofdatering toonde aan dat de codex waarschijnlijk uit de derde of vierde eeuw stamde. Maar de wetenschappers vermoedden dat de Koptische tekst van het „Evangelie van Judas” al veel eerder uit het oorspronkelijke Grieks was vertaald. Wanneer en onder welke omstandigheden werd het „Evangelie van Judas” samengesteld? HET „EVANGELIE VAN JUDAS”: EEN GNOSTISCH EVANGELIE De eerste vermelding van een evangelie van Judas is te vinden in de geschriften van Irenaeus, die eind tweede eeuw bisschop van Lyon was. In een werk met de titel „Tegen de ketterijen” heeft Irenaeus het over leringen van bepaalde groeperingen waarmee hij het niet eens was. Over een zo’n groepering schrijft hij: „Ze zeggen dat Judas, de verrader, heel goed op de hoogte was van deze dingen en dat hij de waarheid beter kende dan wie
„Het is geen evangelie dat in Judas’ tijd is geschreven door iemand die hem echt kende” maar ook en daarom het mysterie van het verraad volbracht. Door hem zijn alle dingen, zowel aardse als hemelse, tot ontbinding gekomen. Met dit doel kwamen ze met een verzonnen werk dat ze het ’Evangelie van Judas’ noemden.” Irenaeus was er vooral op uit leringen te weerleggen van gnostische christenen, die beweerden dat ze over geheime kennis beschikten. Gnosticisme is een overkoepelende term voor veel groeperingen die allemaal hun eigen begrip en interpretatie van christelijke ’waarheid’ hadden. Gnostici promootten interpretaties gebaseerd op hun eigen geschriften, die in de tweede eeuw wijdverspreid raakten. ¨ In zulke gnostische evangelien1 wordt vaak be¨ 1 Deze evangelien zijn vaak genoemd naar de personen die zogezegd Jezus’ echte leringen beter begrepen, bijvoorbeeld het „Evangelie van Thomas” of het „Evangelie van Maria Magdalena”. In totaal zijn er zo’n dertig van zulke oude geschriften gevonden.
14
DE WACHTTOREN
weerd dat de belangrijkste apostelen van Jezus zijn boodschap verkeerd begrepen en dat Jezus een geheime leer doorgaf die alleen door een select groepje begrepen werd. Sommige gnostici geloofden dat de stoffelijke wereld een gevangenis was. Volgens hen was de „scheppergod” van de Hebreeuwse Geschriften (vaak het Oude Testament genoemd) daarom eigenlijk een mindere god, een tegenstander van de verschillende volmaakte goden. Personen met echte ’kennis’ begrepen dit ’geheim’ en probeerden los te komen van het stoffelijk bestaan. Die manier van denken is terug te vinden in het „Evangelie van Judas”. Het begint met de woorden: „Het geheime verslag van de openbaring van Jezus in gesprek met Judas Iskariot gedurende een week, drie dagen voor hij het joodse paasfeest vierde” (vertaling van Servaas Goddijn). Was deze codex de tekst die Irenaeus noemde en die eeuwen als verloren werd beschouwd? Marvin Meyer, lid van het oorspronkelijke team dat deze codex analyseerde en vertaalde, zegt dat Irenaeus’ „korte beschrijving goed past bij de Koptische tekst met de titel Evangelie van Judas”. DE JUDAS IN DIT EVANGELIE: EEN DEBAT ONDER WETENSCHAPPERS In het „Evangelie van Judas” lacht Jezus minachtend als blijkt dat zijn volgelingen niet de juiste kennis hebben. Maar Judas is de enige van de twaalf apostelen die laat zien dat hij begrijpt wie Jezus feitelijk is. Daarom vertelt Jezus hem onder vier ogen „de geheimen van het koninkrijk”. De oorspronkelijke tekstreconstructie door het ¨ team van wetenschappers was sterk beınvloed door Irenaeus’ beschrijving van het evangelie. In hun vertaling is Jezus Judas gunstig gezind als de enige volgeling die de mysteries zou begrijpen en „het koninkrijk” zou bereiken. De misleide apostelen zouden een vervanger voor Judas aanstellen, maar Judas zou dan de „dertiende geest” worden die alle andere discipelen zou „overtreffen” omdat hij Jezus van zijn vleselijke lichaam zou bevrijden. Succesvolle auteurs, zoals Bart Ehrman en Elaine Pagels, die ook vooraanstaande wetenschappers zijn op het gebied van het vroege christendom en
Geen van de wetenschappers die deze tekst hebben geanalyseerd, vindt dat er betrouwbare historische informatie in staat
het gnosticisme, publiceerden al gauw hun eigen analyses en commentaren, die grotendeels de tekstreconstructie van het oorspronkelijke team volgden. Maar kort daarna uitten andere wetenschappers, zoals April DeConick en Birger Pearson, hun bezorgdheid. Zij zeiden dat de National Geographic Society de oude tekst overhaast had gepubliceerd omdat ze een primeur wilden. Bovendien was het gangbare academische proces van grondige analyse en beoordeling door vakgenoten overgeslagen omdat het team moest tekenen voor geheimhouding. DeConick en Pearson werkten onafhankelijk van elkaar en concludeerden allebei dat sommige van de belangrijkste gedeelten van de fragmentarische codex door het eerdere team wetenschappers verkeerd waren vertaald. Volgens DeConicks reconstructie van de tekst noemt Jezus Judas de „dertiende Demon”, niet de „dertiende geest”.1 Ook zegt Jezus duidelijk dat Judas niet naar „het koninkrijk” zal opstijgen. In plaats dat Judas de andere discipelen zou ’overtreffen’, zegt Jezus tegen hem: „Maar jij zult het er het slechtst van afbrengen van allemaal. Want de man die mij bekleedt, die zul je opofferen.” Volgens DeConick is het „Evangelie van Judas” een oude gnostische parodie die alle apostelen belachelijk maakt. De slotconclusie van DeConick en Pearson is dat Judas in dit evangelie geen held is. 1 De wetenschappers die denken dat Judas in deze tekst een demon is — die Jezus’ identiteit beter begreep dan de andere discipelen — wijzen op de overeenkomst met de manier waarop de demonen in de evangelieverslagen van de Bijbel Jezus’ identiteit correct onthulden (Markus 3:11; 5:7).
Kenneth Garrett/National Geographic Stock
WAT WE KUNNEN LEREN VAN HET „EVANGELIE VAN JUDAS” Geen van de wetenschappers die deze tekst hebben geanalyseerd, of ze de Judas uit dit evangelie nu als een held of als een demon zien, vindt dat er betrouwbare historische informatie in staat. Bart Ehrman legt uit: „Het is geen evangelie dat door Judas is geschreven, of dat zelfs maar beweert. (...) Het is geen evangelie dat in Judas’ tijd is geschreven door iemand die hem echt kende (...) Het is dus geen boek dat ons extra informatie zal geven over wat er precies in Jezus’ leven is gebeurd.” Het „Evangelie van Judas” is een gnostische tekst die oorspronkelijk in het Grieks geschreven werd en waarschijnlijk uit de tweede eeuw dateert. Wetenschappers zijn er nog niet over uit of dit recent ontdekte „Evangelie van Judas” de tekst is waar Irenaeus het over had. Maar het „Evangelie van Judas” geeft duidelijk alleen belangrijke bewijzen over een periode waarin het ’christendom’ uiteengevallen was en verdeeld was geraakt door veel concurrerende sekten en tegenstrijdige leerstellingen. In plaats van de Bijbel te ondermijnen, bevestigt het „Evangelie van Judas” juist apostolische waarschuwingen, zoals die van Paulus in Handelingen 20:29, 30: ’Ik weet dat er na mijn heengaan uit uw eigen midden mannen zullen opstaan die verdraaide dingen zullen spreken om de discipelen achter zich aan te trekken.’ ˇ 1 FEBRUARI 2013
15
VRAGEN OVER DE BIJBEL
Waar komt de Duivel vandaan? God heeft de Duivel, ook wel bekend als Satan, niet geschapen. God schiep wel de engel die later de Duivel werd. Jezus maakte duidelijk dat de Duivel ooit eerlijk en oprecht was. De Duivel was dus oorspronkelijk een rechtvaardige engel van God. (Lees Johannes 8:44.)
Hoe kon een engel de Duivel worden? De engel die de Duivel werd, koos ervoor zich tegen God te keren en zette de eerste mensen ertoe aan dat ook te doen. Zo maakte hij zichzelf tot Satan, wat „Tegenstrever” betekent. (Lees Genesis 3:1-5; Openbaring 12:9.) De engel die de Duivel werd had net als alle engelen en mensen de vrijheid om te kiezen tussen goed en fout, maar hij ontwikkelde een verlangen om aanbeden te worden. Zijn verlangen naar eer was groter dan zijn verlangen om Gods wil te ¨ doen. (Lees Mattheus 4:8, 9; Jakobus 1:13, 14.) Hoe heeft de Duivel sinds die tijd mensen beinvloed? Moeten we bang voor hem zijn? De antwoorden op die vragen staan in de Bijbel.
Zie voor meer informatie hoofdstuk 10 van dit boek, uitgegeven door Jehovah’s Getuigen. WAT LEERT DE BIJBEL ECHT?
LEES HET ANTWOORD OP MEER VRAGEN OVER DE BIJBEL ONLINE
s
n o
Gratis downloads van dit tijdschrift en eerdere uitgaven
m q
Artikelen en projecten voor ouders, jongeren en kleine kinderen
p
De Bijbel online in zo’n 50 talen wp13 02/01-O
