Het was een oude loods. Maanden van zoeken, vage contacten, verkeerde sporen en niet meer bestaande infrastructuur, had de mannen uiteindelijk naar deze plaats gebracht. Maar de beloning overtrof alle verwachtingen. Eenmaal binnen, werden de grijsgroen geverfde kisten ontdaan van spinrag en verloste olie de roestige- en krakende scharnieren van hun volharding in onbeweeglijkheid. Eenmaal open, openbaarden zij de schat. Duizenden klassieke buizen van militaire graad rusten hier in grauwe doosjes met nauwelijks leesbare print.
emotion
Fascinerend prestatieniveau
music
tested
MUSICAL FIDELITY KW DM25 CD-COMBO
55
tested emotion
music 56
Het is de romantiek van de jacht op oude buizen. Een beetje vergelijkbaar met klassieke wijnen. Musical Fidelity bestaat 25 jaar. Het bedrijf is één van de commercieel meest succesvolle ondernemingen in audioland. Eén van de peilers waarop dit succes rust, is de uiterst professioneel georganiseerde publiciteit en het bespelen van het publiek met ´limited edition´ producten, uitgerust met tot de romantische helft van de audiofiel sprekende nuvistors en andere speciale buizen. Ook Antony Michaelson is natuurlijk een boegbeeld voor de firma. Hij is een begenadigd klarinettist en maakte onlangs fraaie Mozart-opnamen op sacd en vinyl. Maar het is ook iemand die uit puur enthousiasme cd´s rondstuurt als hij iets moois heeft ontdekt. De manier waarop het bedrijf de internationale pers op de hoogte houdt, kan een voorbeeld zijn voor veel anderen. Naast de vaak apart vormgegeven producten, ontstaat er dan toch een idee waar het succes vandaan komt. Het is best commercieel en de sfeer uit de intro, met daaruit volgende producten met bijzondere buizen, appelleren natuurlijk aan een bepaald gevoel. Maar commercieel is niet verkeerd. Tegenwoordig moet je wel, anders overleef je niet in de audiobusiness. 25 jaar
Het vijfentwintigjarig bestaan van Musical Fidelity, deed een aantal nieuwe producten het licht zien, die bekend zijn onder de naam kW-series. De laatste telg is het kW DM25 super CD systeem, bestaande uit een loopwerk en converter voor het lezen van ´gewone´ cd´s. De redenering van Musical Fidelity is dan ook duidelijk. Zij spreken over het geringe aantal titels op sacd- en dvdaudio formaten, over de beperkte verkrijgbaarheid hiervan en over de hoge prijs van deze software. Daar zit wat in. Maar, er is natuurlijk een breder plaatje, waarom de hoge resolutie formaten niet hard doorbreken en waarom is het nog steeds de moeite waard om te investeren in een topklasse cd-speler? Aan de kant van de platenmaatschappijen is het begrijpelijk dat het enthousiasme voor nieuwe formaten weinig prioriteit heeft.
Men kampt met grote interne problemen, de bomen groeien niet meer tot in de hemel en de markt is dramatisch veranderd. De hoge introductieprijs van sacd- en dvd audio software komt binnenkort in het boek over de meest pregnante marketingblunders van de vorige eeuw en heeft een snelle acceptatie door het publiek niet positief beïnvloed. Ook maakt men zich drukker om ´copy protection´, de downloadrace en kor-
te termijn winstbejag, dan dat er duurzaam geïnvesteerd wordt in nieuwe artiesten en repertoire. Met betrekking tot het laatste zijn er natuurlijk uitzonderingen, maar het is minder breed dan vroeger. Met het veelgebruikte argument dat het illegaal kopiëren de boosdoener is, houdt men zichzelf en de consument voor de gek. Die moderne consument heeft trouwens last van een genetisch vastgelegd gebrek aan kwaliteitsbesef
gave is een beetje perfecter dan vroeger en dat ´forever´ kon nog wel eens een hele indringende waarheid bevatten. Als je bovenstaande onderwerpen ter sprake brengt op persconferenties van bedrijven, dan gebeurt er altijd het volgende: na het stellen van de vraag zal de betreffende marketeer zijn chef aankijken. Die communiceert non-verbaal terug ´je houdt je in, anders gaat je kop eraf´. Vervolgens komt er een nietszeggende oneliner naar de pers, die zelfs door een groep kleuters doorzien wordt. Ondertussen zal er een subcultuur ontstaan van onafhankelijke labels, artiesten en kwaliteitsbewuste consumenten die gewoon platen en cd´s blijven maken en draaien. Niets is zo leuk als een fysieke cd in de kast, met een boekje waarin je kunt bladeren. Gezien
Techniek van de DM25
Musical Fidelity heeft in haar productinformatie een fraaie zin: ´we´ve opted for the AES/EBU digital balanced format, but even that wasn´t enough for us. Left and right have their own, separate, digital balanced output each. And even that is not enough. Rather than the usual 44.1k, these separate, digital balanced outputs are operating at 96kHz.´ Tja, dat triggered toch wel erg de verbeelding als je zoiets leest. Maar toch
is dit een omgekeerde redenering. Om de een of andere reden produceert het DM25 transport een digitaal signaal met een sampling frequency van 192 kHz. Dat is een beetje vreemd, omdat een cd geen native 192k/24bit signaal bevat. Als je dan een AES/EBU interface wilt gebruiken om zo´n signaal naar je dac te sturen, dan heb je geen andere keuze dan het gebruik van de zogenaamde dual AES/EBU, waarbij je over elke gebalanceerde lijn een 96kHz signaal voert en links en rechts per definitie gescheiden zijn. Het is dus niet zo dat je vanuit kwaliteitsoverwegingen rechts en links gaat scheiden en twee gebalanceerde lijnen inzet. Je kunt simpelweg niet anders, tenzij je een hele andere interface bouwt. Spectral gebruikt hiervoor de zogenaamde Spectralink en
tested
ook Levinson en Krell hebben hiervoor eigen oplossingen. Het voordeel van die eigen oplossingen is dat je jitter beter te lijf kunt gaan. Het nadeel van de AES/EBU interface is namelijk de jittergevoeligheid. Een ander nadeel is dat de dual AES niet echt volledig gedefinieerd en gestandaardiseerd is. Dat leidt vanzelf tot de vraag waarom Musical Fidelity eigenlijk een 192 kHz signaal tussen transport en dac wil vervoeren. Er is weinig bekend over de interne techniek van het DM25 combo en er is tijdens de test niets opengeschroefd. Maar feitelijk zou het kunnen betekenen, dat het transport al bezig is met digitale filtering en upsampling. Je hebt vervolgens die dual AES nodig om die 192 kHz kwijt te kunnen. Het vreemde is dat de aansluitstandaard van dual AES hier precies omgekeerd is. De chassis xlr´s op het transport zijn female en op de dac zijn ze male. Als er bijvoorbeeld een NagraD machine aangesloten moet worden op de dac, dan zijn er twee xlr-kabels nodig met aan beide kanten female connectors. De vraag is dan of het werkt, gezien de niet-standaardisatie van de dual AES interface. De dac is, voorzover na te gaan, niet om te schakelen naar single AES/EBU input. Dat betekent dat een loopwerk met standaard 44.1k/16 bit uit, niet balanced via een AES/EBU verbinding aangesloten kan worden. Voorzover je de aansluiting kunt maken, zou je theoretisch een signaal uit één kanaal krijgen, met een tijdverschil tussen het linker- en rechterkanaal. De dac heeft wél een coaxiale ingang. Of een daar inkomend signaal ook ge-upsampled wordt naar 192 kHz en een stuk kwaliteitsfiltering krijgt, is niet bekend. Aansluiting van een merkvreemd loopwerk zou derhalve dus niet de kwaliteit bereiken van Musical Fidelity´s eigen loopwerk. Het DM25 loopwerk is feitelijk nergens anders op aan te sluiten. Mijn conclusie is voorlopig dat Musical Fidelity bovenstaande keuzes bewust heeft gemaakt, teneinde het loopwerk en de dac altijd als combo te kunnen verkopen. Als je dat wilt, dan had het makkelijker geweest om alles in één behuizing te bouwen. Door het dan overbodig zijn van de dual AES-verbinding, was feite-
emotion
het voortdurend succes van de cd en de brede beschikbaarheid van titels, is het nog steeds de moeite waard om te investeren in een goede speler. De lancering van dit Musical Fidelity topmodel is dus zeker gebaseerd op geldige toekomstverwachtingen.
music
en heult rond met mp3, Ipods en mobieltjes met beeld en geluid. Straks sluiten ze downloadcontracten af met aan de audiobranche vreemde aasgieren zoals Microsoft. De elektronica-industrie vecht zich kapot om steeds nieuwe- en bij voorbaat tot mislukken gedoemde standaarden te bedenken en laat zich volledig ringeloren en een oor aannaaien door de software-industrie en de nieuwe beroepsgroep van de advocaten- en handelaren in rechten en ´contentmanagement´. Het beta-, 2000- en VHS-syndroom is kennelijk alweer vergeten. Tenslotte is er een gigantische ´legacy´ van bestaande platen en cd´s. Die miljarden exemplaren poets je niet zomaar even van de markt af. ´The perfect sound forever´ is vandaag de dag weer een héél actuele kreet. Cd-weer-
57
tested emotion
music 58
lijk nog een hogere geluidskwaliteit bereikbaar. Musical Fidelity claimt dat de dac de beste in de wereld is. Het is dan eigenlijk jammer dat deze niet universeler inzetbaar is, met andere loopwerken en hoge resolutie digitale bronnen. Luisteren
Het beschrijven van de klankmatige,- dynamische- en ruimtelijke prestaties van het Musical Fidelity combo is geen sinecure. Er zijn op dit moment veel goede cd-spelers op de markt en de prijs/ kwaliteitsverhouding van voordeliger combo´s neemt steeds verder toe. Gedurende de testperiode waren toevallig een LUA Appassionato, een Jadis JD1 met JS1 converter en de door Van Medevoort gemodificeerde Philips DVP9000/S (test volgt) aanwezig. Elke speler moet op dit moment de aanschafprijs volledig waarmaken. Er is al heel snel iets te vinden voor de helft van de prijs met een prestatie die identiek is. Een Appassionato maakt het bestaansrecht van een aantal duurdere spelers volstrekt overbodig. Aan de andere kant zijn er kostbare spelers die nog altijd de voorsprong handhaven. De kunst is om ze te vinden en te herkennen. Het beluisteren van kostbare cd-spelers, zoals deze Musical Fidelity, maakt ook weer duidelijk dat een cd-speler geen sacd-, of dvd audio speler is. Sacd, dvd audio, hoge resolutie digitaal (24bits/192kHz) en analoog presenteren een andere set van eigenschappen en komen veel dichter in de buurt van ´the real thing´. Laatst maakte ik een downmix naar twee sporen vanaf een professionele méérkanaals digitale machine. Dan hoor je toch andere dingen dan vanaf het uiteindelijk resulterende cd-kopietje. Dat doet overigens niets af aan het hoge niveau dat top cd-spelers momenteel bereiken. Vooralsnog is de cd-speler die sacd of analoog evenaart van harte welkom. Opstellen in rijen van vier graag. Digitale filtering en daarmee vergezeld gaande upsampling en verbreding van de woordlengte kon de nadelen van steile analoge filtering ondervangen. Upsampling is zélf dus niet verantwoordelijk voor een eventuele toename van de audiokwaliteit. Het
maakt noise-shaping en de toepassing van betere filters mogelijk. Op het moment dat het oversamplings-algoritme tussenliggende samples ´bedenkt´, op basis van een wiskundig statistische interpolatie, worden er in feite geen nieuwe unieke gegevens toegevoegd. Een ge-upsampled 44.1/16bit-signaal bevat gewoon minder informatie dan een origineel opgenomen 192kHz/24bit signaal. Upsampling pakt in feite de ruis van de
converter op, en spreidt het over een veel bredere frequentieband. Vervolgens wordt deze ruis ´geshaped´, oftewel verplaatst naar het gedeelte boven de hoorbare frequentieband. Binnen de 20kHz bandwijdte kan er dan een signaal/ruisverhouding van > 120dB ontstaan. Er is enig wetenschappelijk- en empirisch bewijs dat de prestatie van cd-spelers niet te maken heeft met de upsampling en ook niet met de signaal/
aansluiten op een set van mindere kwaliteit, dan is er weer het gevaar dat je niet precies alles kunt horen en zeker niet de kleine verschillen waarin een topperformer zich juist kan onderscheiden van de muizenbende. De DM25 valt op door de enorme rust, stabiliteit en organisatie van de stage. Alles staat muurvast en komt over met een enorme autoriteit en rust. Een van de meest spectaculaire Chesky-opnamen is ongetwijfeld ´New York Reunion´, met onder andere McCoy Tyner en Joe Henderson (Chesky JD51). ´Early reflections´ zijn in een opname in belangrijke mate verantwoordelijk voor een stuk plaatsbepaling. Een aantal Chesky-opnamen hebben later toegevoegde ´early reflections´, zijnde een oude opnametruc, die de plaatsing en focussering doet toenemen. Dat geeft
tested
de PLL moeten bouwen als masterclock. Met jitter kun je aardige dingen doen. Een slechte cd kan dan gekopieerd worden naar bijvoorbeeld een digitaal werkstation. Als je vervolgens een kopie maakt op een one-speed scsi cdwriter, dan krijg je een betere cd dan het origineel. Jitter wordt namelijk niet meegenomen door een asynchrone interface zoals scsi. In ieder geval vormen externe apparaten die jitter reduceren slechts een marginale oplossing en kabels die jitter oplossen bestaan al helemaal niet. Jitter is feitelijk inherent aan de AES/ EBU-SPDIF interface, waar de klok interfereert met de audio-data. Daarnaast zijn er nog veel meer oorzaken voor jitter in digitale systemen. Musical Fidelity pakt een aantal problemen aan, door rigoureuze scheiding van voedingen in het loopwerk en de dac.
emotion
music
ruisverhouding. Een converter gedraagt zich anders bij aanwezigheid van een signaal. Een traditionele S/R-meting neemt niet de ruis en vervorming mee die de converter produceert als er een audiosignaal aanwezig is. Het uit de folder kopen van een speler op basis van upsampling-cijfers en signaal/ruisverhouding, komt overeen met het kopen van een automobiel op basis van verkeerde argumenten. De rijtechnische prestaties daarvan meet je dan af op basis van de kleur, het aantal zitplaatsen en de inhoud van de kofferbak. De prestaties van cd-spelers hebben bovenal te maken met de filtering. De wiskundige algoritmen die de digitale filtering sturen zijn verre van perfect. In veel consumenten-converters worden filters geoptimaliseerd voor tijd-domein prestatie of voor frequency-domein prestatie. Feitelijk ho-
59
ren beide gebieden aangepakt te worden. Er is ook bewijs dat steile low-pass filters zogenaamde prè-echoos produceren, die het oor psycho-akoestisch interpreteert als een vermindering van transiënt response, resulterend in een verlies aan clarity en scherpte. 1-Bit systemen zijn dus niet magisch vanwege die ene bit, maar vanwege het gebruik van veel minder steile filters. Een voordeel van 1-bit (delta-sigma dacs) is ook dat er een aantal stappen niet meer nodig zijn, zoals MSB-trimming, current-tovoltage conversie (I/V) en de benodigde precisie van een zogenaamde ladderdac. Ook jitter vormt een gecompliceerd vraagstuk. Technisch gezien kun je jitter alleen oplossen binnen de converter. Feitelijk zou je hier een hele goe-
Voor de gelegenheid staat de kW DM25 aangesloten op een ge-biamped luidsprekersysteem dat recht is vanaf 18 Hz en geblazen wordt door vier VTL´s (MB450 en MB185). De bekabeling is van Nordost (Valhalla) en Analysis Plus (Golden Oval en Silver Oval). Voorversterking is van Spectral. Op deze erg neutrale, maar uiterst muzikale set, hoor je genadeloos en recht voor z´n raap de verschillen tussen cd-spelers. Het is niet eens arbitrair, vaag of voor verdere discussie vatbaar. Zoals iemand in mijn omgeving opmerkte, klinkt op zo´n set een oude Philips cd100 ook nog goed. Dat valt in de praktijk inderdaad niet tegen. Een set van heel hoog niveau, doet soms een speler van minder niveau wat beter uitkomen. Ga je topklasse spelers
uiteraard ook de fenomenale stabiliteiten herkenbaarheid van de plaatsing in deze opname. Desalniettemin is het indrukwekkend om naar te luisteren. Verdere eigenschappen van de DM25 die opvallen zijn het dynamisch gedrag, de gepresenteerde diepte- en breedte van de stage en het krachtige laag. Op de Golddisc Edition van Pink Floyd´s ´The Wall´ staat ´Is there anything out there?´ Dat begint heel fraai met een enorme lage diepe toon, die echt een zes meter brede stage-ruimte inneemt. Die krachtige lage ´zoef´ klinkt uiterst beheerst en strak. Het is een soort subsonisch tapijt, dat zich als een rookgordijn om je enkels sluit. Maar het is absoluut ´under control´. Geen ongestructureerde-, fuzzy- en om zich heen slaande laagfre-
tested emotion
music 60
quente chaos, zoals die meestal te horen is in de Statenhal. Vervolgens komt er spel op een gitaar, hoewel het klankmatig ook aan een mandoline doet denken. Dat speelt zich af op de voorgrond met een enorme clarity en snelheid. Het dimensioneert zich als een bliksem tegenover een diepe donkere lucht. Nog verder naar achteren hoor je in de verte alle gekke geluidjes, zijnde het handelsmerk van Roger Waters. Die diepte-staffeling van akoestische contrasten, komt met de DM25 erg sterk over. Vooral met complex cd-materiaal, zoals op New York Reunion, blijft er een fraai doorzicht, een volledige non-congestie en een fenomenale integratie van laag naar hoog. Veel van het beleefde doorzicht heeft natuurlijk te maken met de hoge resolutie van deze speler. Er is veel detail te horen en dat uit zich vanzelfsprekend in een scherpe focussering en perceptieve diepte. Klankmatig is de DM25 aan de neutrale kant. Misschien een beetje de neutraliteit van Levinson´s 390S, maar in mijn beleving toch makkelijker- en soepeler klinkend. De 390s heeft natuurlijk een spectaculaire stage-afbeelding. De DM25 klinkt droger, lichter en met minder zogenaamde ´bloom´. Harmonische dimensie van klanken is zeker niet afwezig, maar de balans ligt aan de kant van de afbeeldingsscherpte, de pinpoint imaging, de exacte afbeelding van ruimtelijke vectoren, de ambiance en de controle. Daarbij mag een voldoende dosis ´muzikaliteit´ zeker niet ontkent worden. De DM25 heeft een tweetal uitgangen. Eén is solid state en de andere ´buisgedreven´. Beide uitgangen hebben hetzelfde neutrale geluid. Dat buizen warm, wollig en afgetopt zouden klinken, is een algemene
misvatting, die er bij veel audiofielen niet uit te meppen is. De solid state uitgang klinkt in verhouding iets ´harder´. Dat wil niet zeggen dat deze uitgang in absolute zin klankmatig hard klinkt, maar het is een kwalificatie, relatief aan de prestatie van de buizenuitgang. Het valt duidelijk op dat de buizenuitgang een veel betere timing heeft, dimensioneler klinkt en méér clarity, ´bloom´ en ´glow´ laat horen dan de solid state uitgang. Ook het laag integreert beter. Het viel mij op dat het lijkt alsof het laag bij de solid state uitgang ´naijlt´ bij de rest van het frequency spectrum. Het lijkt op een soort tijd- en/ of fase vertraging die de homogeniteiten integriteit vermindert. De hamvraag is natuurlijk of Antony écht de beste converter en het beste loopwerk heeft gebouwd. Vergelijking met een aantal andere spelers geeft een antwoord op die vraag. Het Jadis JD1/JS1combo eet de DM25 écht op. Dat setje is zowat vier keer duurder dan de DM25, dus je zou goed chagrijnig worden als het niet zo zou zijn. De grote verschillen zitten in de enorme harmonische dimensionaliteit van de Jadis, waarbij een diep inzicht ontstaat in de klankmatige textuur van stemmen en klanken. Méér ´bloom´ en glow dus. De DM25 plaatst geluiden tot vér buiten de weergevers. De Jadis doet dat ook, maar nog veel verder. Als je de juiste cd treft, dan kan het geluid zowat links- en rechts om je heen buigen. Of dat echt hoorbaar wordt, heeft overigens ook te maken met de eigenschappen van de luidspreker en de versterking. Tenslotte genereert de Jadis in hogere mate een gevoel van betrokkenheid en je meeslepen in het muzikale event. Het wordt spannender als de DM25 vergeleken wordt met een voor-
deliger speler. Oké, de LUA Appassionato dus. Deze speler heeft een behoorlijk deel van de Jadis-eigenschappen, in de vorm van de fraaie harmonische diepte en de betrokkenheid bij het muzikale gebeuren. Er staat een combinatie van de neutraliteit van de DM25 en de ´bloom´ en glow van de Jadis. De stagebreedte en diepte gaan bij de LUA iets verder dan bij de DM25. Aan de andere kant biedt de DM25 iets méér autoriteit, rust en perceptieve stabiliteit. Het is maar wat je wilt. Conclusie
Musical Fidelity viert 25 jaar verdiend commercieel succes. Het kW DM25 cd-combo biedt een focus op een toekomst, waarin cd´s nog vele jaren lang dominant aanwezig zullen zijn. Hoewel perfecte producten niet bestaan, heeft de DM25 toch een prestatieniveau dat op de een of andere manier fascineert. Je kunt je voorstellen dat een systeemmatch, die iets aan de rijkere kant is, compensatie biedt voor de neutrale maar soepele toonzetting van de DM25. De DM25 spreekt mij zonder meer aan. Het is een voorbeeld van een topproduct, waar de accenten weer net even anders liggen. In high end audio, krijg je zelden alles tegelijk in één product. Ruud Jonker PRIJZEN MUSICAL FIDELITY KW DM25 SET € 5500 DAC € 2750 LOOPWERK € 2750 VIERTRON TEL: 0180-618355 E-MAIL:
[email protected] WWW.VIERTRON.NL
END
