ONTDEK JE FAMILIEGESCHIEDENIS MET JE (GROOT)OUDERS.
JOUW FAMILIEGESCHIEDENIS MAAK INDISCHE, MOLUKSE, CHINEES-INDISCHE EN
HOLLANDSE HERINNERINGEN AAN NEDERLANDS-INDIË WEER LEVEND!
SIM MONE BERGER
Թ
2
Թ
AERIAL MEDIA COMPANY Թ
3
Թ
Voorwoord
I
Veel mensen die uit Nederlands-Indië kwamen, zullen slechts
k ben geboren en getogen in Nederland. Mijn vader daarentegen bracht zijn jonge jaren door in Nederlands-Indië.
mondjesmaat iets over vroeger willen vertellen. De spaar-
Zijn jeugdherinneringen spelen zich af in een heel andere
zame bezittingen die ze meenamen naar Nederland zijn
wereld, net zoals die van vele anderen die zijn geboren en
opgeborgen op zolder, in de kelder of een bureaula. Die goed
opgegroeid op Java, Sumatra, de Molukken, Nieuw-Guinea of
bewaarde foto’s, brieven en/of voorwerpen over Indië vor-
op een ander eiland in de Gordel van Smaragd. Zij hebben
men het begin van een reis naar het verleden. Jij kunt die reis
de Japanse bezetting meegemaakt, de Bersiap-periode en het
meebeleven met jouw (groot)ouder of andere verwanten als
gedwongen vertrek uit hun geliefde geboorteland. Dat laatste
‘ooggetuigen’.
heeft hun leven drastisch veranderd. Deze gids is een hulpmiddel om de unieke geschiedenis van Uit de verhalen van mijn vader, J.J. Straakenbroek, besefte
jouw familie vast te leggen. Je kunt er een ‘verzamelplek’ van
ik dat iedereen die de nadagen van Nederlands-Indië heeft
maken met persoonlijke foto’s, brieven en citaten van fami-
meegemaakt, iets bijzonders te vertellen heeft. Ik voelde zijn
lieleden en belangrijke plaatsen en gebeurtenissen markeren
verdriet toen hij het land moest verlaten en de onmacht en
ϐ
Ǥ
het onbegrip toen hij in Nederland kwam.
Er komen uiteenlopende onderwerpen aan bod. Ik introdu-
Terwijl ik naar hem luisterde, groeide bij mij het besef dat
ceer ze met een aantal vragen die bedoeld zijn om herin-
iedereen die iets wil weten over de jeugd van zijn (groot)
neringen op te roepen. Heel bewust hanteer ik de ‘jij-vorm’,
ouder(s) en het leven in Nederlands-Indië en Indonesië, niet
zodat het stellen van vragen minder afstandelijk wordt. De
te lang moet wachten met het stellen van vragen. Degenen
foto’s, gedichten, tekeningen en korte citaten zijn bedoeld als
die deze verhalen nog uit de eerste hand kunnen vertellen,
stimulans voor het geheugen. Zodra de verhalen naar boven
zijn inmiddels op hoge leeftijd.
komen, gaat het verleden leven.
Ik ben blij met alles wat mijn vader vertelde. Het heeft mij geïnspireerd om dit boek te maken. Een aantal van zijn her-
De voetsporen van de vorige generatie hebben ons gebracht
inneringen heb ik hierin verwerkt.
waar wij tegenwoordig zijn. Koester de erfenis aan Indische verhalen en herinneringen en geef er de waarde aan die
Wij, kinderen van ouders met een verleden in Nederlands-In-
ze verdient. Dat zal ons motiveren om trots te zijn op onze
dië, zijn de jongere generatie. De meesten van ons zijn in
(groot)ouders.
Nederland geboren en hebben een ander referentiekader. De verhalen uit mijn jeugd en datgene wat ik zag en voelde
Simone Berger-Straakenbroek
in mijn omgeving, zorgden voor een enorme betrokkenheid.
Mei, 2016
Iedereen zou het verhaal van zijn familie moeten kennen om te begrijpen wat zij die in Indië woonden, hebben moeten doorstaan. De frustraties, de pijn, de heimwee en het verdriet, maar ook de veerkracht die zij hebben getoond door in Nederland een nieuw bestaan op te bouwen. Թ
8
Թ
Թ
9
Թ
Inhoud ʹͷ͵
14
WERKWIJZE EN TIPS
129
UITSTAPJES
227
HET INTERNATIONALE RODE KRUIS
17
HET GEZINSLEVEN
21
DE PRILSTE JEUGDHERINNERINGEN
ͳ͵ʹ 139
VULKANEN
ʹ͵ͳ 231
ͳͻͶͷȃ ͳͻͶ
INDIË WORDT INDONESIË
23
WONEN
141
NAAR DE THEETUINEN
231
6 EN 9 AUGUSTUS 1945
25
DE BEDIENDEN
151
15 AUGUSTUS 1945
SLAPEN MET GOELING EN ZONDER INSECTEN
ͳͶ͵
231
29
VERVOER EN TRANSPORT
231
17 AUGUSTUS 1945
33
KRANTEN EN RADIO
155
TRADITIONELE DANS EN MUZIEK
233
18 AUGUSTUS 1945
͵ͻ
ʹ͵͵
ͳͻͳͻͶͷȃ
ʹ͵Ͷ
ͳͻͶͷȃ ǧ
Ͷͳ
ǡ ǡ ǧ
169
WERELDCRISIS LEIDT TOT WERELDOORLOG
170
DE JAPANSE BEZETTING
45
GARNIZOEN
172
DE EERSTE MAANDEN
49
PASAR EN WINKELS
175
WIJKKAMPEN
53
KLEDING IN INDIË
57
KLEDING MOLUKKEN
ͳ
ȃ
59
TEXTIEL IN INDIË
64
BETAALMIDDELEN
ͳͺͳ
ʹ͵
256
ʹͷ
ʹͷ ʹͷ
SOERABAJA
ʹͷͺ ʹͷͺ
ʹͷͻ
ȃ
ͳͻͷͳȃǮ ǯ
DE KONINKLIJKE MARINE
ʹͳͻͷͳȃ
Ǯ ǯͳͻͷʹǧͳͻͷͷ ǣͳͻͷǧͳͻͷͺ
ͷͳͻͷȃ ǣͳͻʹ
ǧ ȃͳͻͶǧͳͻͺ
ʹͲ 261
DE OVERTOCHT
ǧ
ʹ͵ͺ
ǡ
265
AANKOMST IN NEDERLAND
ANDERE LOCATIES
265
DEMOBILISATIE
DE BINNENKAMPERS
240
EVACUÉS
265
DE EERSTE JAREN IN HOLLAND
ʹͶ ͳͻͶ
DE OPVANG
DE VROUWENKAMPEN
ʹͶͲ
266
186
ǧ
272
HET MOLUKSE VERHAAL
191
OP APPEL / KOEMPOELTIJD
192
HYGIËNE EN INSECTEN
ʹͲ ͳͻͶȃ Ȁ
DE WOONOORDEN
SCHOOLPERIODE
ʹͶͳ
273
71
ʹͷͳͻͶȃ
EERSTE POLITIONELE ACTIE
279
VERLEDEN EN TOEKOMST
75
KUN JE NOG ZINGEN, ZING DAN MEE!
196
DE NONNEN
TASTBARE HERINNERINGEN
MUSICEREN EN SPORT
198
BUITENKAMPERS
ͳͺͳͻͶͺȃ Ȁ
281
81
ʹͶͳ
TWEEDE POLITIONELE ACTIE
285
DOORGEVEN
83
SPELLETJES
200
JAPANNISERING
ʹͶͳ
ʹͳͻͶͻ ǧ
286
HERDENKINGEN
DRACHT
ͷ
ʹͶͲ
ͺͻ
202
TRANSPORTEN
95
WARINGIN
205
ZEETRANSPORTEN
289
NAWOORD
97
VRUCHTEN
206
DWANGARBEID
243
VERTREK UIT INDIË/INDONESIË
290
DANKWOORD
101
OBAT
INDIË, VAARWEL!
292
PERSOONLIJKE TIJDSBALK
NATUURGEWELD
246
DE VIER GOLVEN
294
STAMBOOM
105
ETEN, DRINKEN EN LEKKERNIJEN
ʹͳʹ
ǧ
243
103
ʹͲͺ 214
TROOSTMEISJES
111
LEKKERNIJEN UIT HOLLAND
217
DE SMAAK VAN TROOST EN VERLANGEN NAAR
ʹͶ 249
ǣͳͻͶǧͳͻͷͲ
WARME KLEREN IN ATAKA
ʹͻͺ 312
ǧ 5
115
TABAK
LITERATUURBRONNEN
119
DIEREN
ʹͳͺ
ǣͳͻͷͲǧͳͻͷ
314
ͳͳ
ʹͷʹ
DIERENGEVECHTEN
220
VORMEN VAN TROOST
ʹ ͳͻͷͲȃ
͵ͳ
123
ʹͷ͵
127
DE JACHT
223
HET VERZET
ǧ BETERE TIJDEN
Թ
12
Թ
LANGE JAREN
ʹͷʹ ʹͷ͵
ʹͷ ͳͻͷͲȃ
ͳ ͳͻͷͲȃ INDONESIË
Թ
13
Թ
TE RAADPLEGEN WEBSITES OP INTERNET
De prilste jeugdherinneringen Het was in 1958 dat wij vanuit Tandjoeng Priok op de Zuider-
GEFIXEERD
kruis wegvoeren. Ik was 6 jaar en ik herinner mij mijn oma op
Wat weet ik nog van die jaren? Tuinen vol kleur van canna’s
de kade tot we haar uit het oog verloren. Het was de laatste
en bougainvillea, en boengoer als verfrommeld vloeipapier in
Ǥ ϔ
pasteltinten, kembang sepatoe: rode klokvormige kelken met
aan mijn liefdevolle en zorgzame oma. En ik beschouw dit
lange meeldraden, hangend tussen het groen als balletdanse-
schilderij als een eerbetoon aan mijn oma en alle oma’s die
ressen die in tutu’s hoog op slanke benen balanceren. De gloed
noodgedwongen achterbleven…
van de zon op al dat witte en groene en bontgekleurde. Boven
Amalia Riota van Kronenburg als peuter op de arm van haar oma.
alles, verblindend licht, de hemel. De geuren van gemaaid gras
Hetty Ansing (Haarlem, 1949).
en melati, van overrijpe mangga’s en doerians, van trassi en etenskruiden en de rook van houtskoolkomforen, de rookwalmen van warongs langs de weg, de lucht van heet asfalt en
Wat is je mooiste jeugdherinnering? Was het iets ontroe-
kalimodder.
rends, ondeugends of iets volkomen onverwachts? Misschien
Een wereld, geproefd, genoten, en voor altijd in het geheugen
was het een bepaald verhaal dat telkens weer opnieuw werd
ϔǡ
ǡ-
verteld door je vader of moeder of een voorval dat indruk op
ging van gevoelens en gedachten.
je heeft gemaakt. Heb je een foto van die gebeurtenis?
ǣHet dieptelood van de herinnering van Hella Haasse. Uitgeverij Querido, 2004.
- Wat is je allereerste herinnering aan je kinderjaren? Hoe oud was je ongeveer? Ǧ
ϐǫ - Welke geur hoort bij je jeugd?
- Is er iets in je jeugd gebeurd dat grote indruk op jou heeft gemaakt?
Hetty Ansing (Haarlem, 1949).
Hetty Ansing (Haarlem, 1949).
Թ
20
Թ
Թ
21
Թ
Wonen Thuis was de plek waar je opgroeide, speelde en elk hoekje
- Waren er klim- en fruitbomen? Welke was jouw favoriet?
had verkend. Je woonde er met familie en misschien wel met andere mensen. Jij kende iedereen en iedereen kende jou.
- Wat was het uitzicht vanuit het huis?
Het was er veilig en vertrouwd. Herinner jij je de geur van het huis? De gewoontes en gelui-
- Wat waren de geluiden rond zonsopkomst en
den? In Indië bepaalde het tropische klimaat de lichtinval en
zonsondergang?
het levensritme. Wat weet jij daar nog van? Het huis uit jouw kindertijd is de schatkamer van jouw herinneringen!
- Kwam er een speciale geur uit de tuin als je ’s avonds in bed lag?
- Kun je het huis beschrijven waar je bent opgegroeid? - Woonden er nog andere familieleden bij jullie in huis? - Waar stond het? Weet je het adres nog? Woonde je in een
Woonden die in huis of bijvoorbeeld in een paviljoen naast
stad of daarbuiten?
het huis?
- Weet je nog hoe het was ingericht?
- Hadden jouw ouders af en toe iemand ‘in de kos’ (huurders)?
- Had het huis buitengalerijen, een platje of terras? - Werd jouw vader regelmatig overgeplaatst voor zijn werk? - Wat voor meubels stonden er? Lieten jouw ouders de houten meubels maken door een meubelmaker?
- Ben je weleens verhuisd?
- Had je een lievelingsplek in huis?
- Ben je weleens bij een lelang – vendutie (bij opbod verkopen van huisraad) – geweest?
- Kan je de belakang – achtergebied van het huis, erf – beschrijven?
Op de krosi malas kon men heerlijk ‘klimaat schieten’ (zwijgend luieren).
- Wat kun je nog meer hierover vertellen?
De ‘bultzak’ was een dik gecapitonneerd matras.
Թ
22
Թ
Թ
23
Թ
Muskieten De muskieten tieren in de warmte welig voort, vooral in kustplaatsen en moerassige streken. Men zorge er altijd voor, dat zij, door waaien en slaan met een rieten bezempje (sapoe lidi), uit het bed worden verwijderd. Iedereen overtuige zich, voor het naar bed gaan, dat de klamboe goed gekiepast is. Zonder deze maatregel is slapen ondoenlijk. Het gegons, veroorzaakt door lichte vleugeltrillingen, kondigt der muskieten komst. ǣOns huis in Indië
van J.M.J. Catenius-van der Meijden, 1908.
Pantoen Semalam tjahaja mimpikan boelan,
Vannacht zag ik de maan in mijn droom,
njioer goegoer dengan tandanja.
gevallen klappers lagen voor het rapen.
Tidoer semalam mimpikan toean,
Vannacht zag ik mijn lief in mijn droom,
rasakoe tidoer bantal lengannja.
ik meende in zijn armen te slapen.
Slaapliedje Slaap meisje, slaap
Nina bobo ni ni bobo
Թ
30
Թ
Kalau tidak bobo digigit njamoek
Als je niet gaat slapen, zal een mug je steken
Marliah bobo ja nonni nonni manis
Slaap meisjelief
Kalau tidak bobo digigit njamoek
Als je niet gaat slapen, zal een mug je steken
Nina bobo oh, nina bobo
Slaap meisje, slaap
Kalau tidak bobo digigit njamoek
Als je niet gaat slapen, zal een mug je steken
Kalau tidak bobo digigit njamoek
Als je niet gaat slapen, zal een mug je steken
Anak sajang anakkoe sajang
Lief kind, mijn lieve kind
Tidoerlah tidoer dalam boeaian
Ga lekker slapen in je wiegje
Թ
31
Թ
Pasar en winkels - Ging je regelmatig met je moeder of iemand anders
De eerste gang ‘s morgens is naar de pasar (markt) die vlak
winkelen of inkopen doen?
buiten het kampement ligt; daar wordt de rijst, de vis, de sajoer Op weg naar de markt in Bandoengan. Cary Venselaar
Toko Oen Semarang. Cary Venselaar (Roosendaal, 1941).
(groente), de klappermelk, de kool, de lombok (peper) gekocht. - Hoe heetten de belangrijke winkelstraten? Welke winkels
ǣIstori-istori Maluku. Het verhaal van de Molukkers van Tessel
(Roosendaal, 1941).
stonden daar?
Pollmann en Juan Seleky. De Arbeiderspers, Amsterdam 1979.
- Wat was jouw favoriete winkel? - Hoe vond je het om naar de pasar te gaan? - Kun jij je een boekenwinkel herinneren waar Nederlandse boeken te koop waren? - Was er een Indisch of Chinees warenhuis bij jou in de buurt? - Waar ging jouw moeder graag naar toe? Boodschappen doen was vaak een gezellig uitje. Je liep langs talrijke kraampjes met verschillende koopwaar, waroengs
- Zijn er geuren die je doen terugdenken aan de pasar?
en luxe zaken. In de grote steden kwam je ogen tekort. De hoofdstraten hadden dure winkels en kledingzaken met de
- Kreeg je weleens wat lekkers?
allernieuwste Europese mode, zoals het warenhuis Gerzon, Toko Europa, modehuizen Van Duyn en Maison Kooning en
- Wat herinner jij je nog meer van de pasar en de winkels?
Savelkoul voor chique herenkleding. In Batavia was de Rijswijkstraat populair en er was natuurlijk altijd Pasar Baroe! In Bandoeng, het ‘Parijs van Java’, kon je winkelen aan de Bragaweg. In Soerabaja ging je naar Pasar Toendjoengan waar het warenhuis Onderling Belang zich bevond.
EEN JEUGDHERINNERING
Voor Nederlandstalige boeken bezocht je Kolff & Co of Vis-
Als ik met Sinem, onze baboe, meeging naar de pasar (markt)
ser & Co in Batavia, Van Ingen in Soerabaja, Vorkink in Ban-
om inkopen te doen, vond ik het geweldig leuk om te kijken
doeng, De Gebroeders Varekamp in Medan en Van Dorp & Co
hoe ze heel geduldig eindeloos aan het tawarren (afdingen)
Ǥϐǡ
was.
Weltevreden en Bandoeng. Թ
48
Թ
Թ
J.J. Straakenbroek (Medan, 1940).
49
Թ
een stel vleugels van de garoedavogel
BATIK
mirong
Batik is een typisch Javaanse bewerkingstechniek voor tex-
nitik
tiel. Voordat de stof wordt geverfd worden er motieven op
oedan liris
getekend (‘batik’ betekent letterlijk stip) en afgedekt met
parang (roesak) (gebroken) hakmessen (zie garis miring)
contouren aan. Het opvullen gebeurt met de tjanting (was-
patran
plantenranken en lianen
pen), die bestaat uit de awak-awakȋ
ǣ-
roejak sente
sla van sentéblad (zie oedan liris)
voir voor de gesmolten was), de tjoetjoek (gebogen tuitje) en
sawat
stel vleugels, ertussenin een uitgespreide
ǣǢ
sembagen hoek phoenix in ei tegen achtergrond van
afdrukken worden gestempeld met een tjap (koperen of metalen handstempel). De productie van batikstof gebeurt
bloemen en planten
tegenwoordig ook machinaal, maar traditionele batik is nog
semen
krullende plantenranken en uitbottend loof
ϐǤ
semen rama
semen met gestileerde garoedavogel
sida loehoer
geometrisch patroon van elkaar diagonaal
De kleuren
ϐǡ
ϐǡ
ǣ
Hideung
donkerpaars, zwartachtig (Soendanees)
Indigo
blauw en blauwzwart
Koenjit
schakeringen van geel
sida moekti
idem, tegen bruine ondergrond
Mengkoedoe
steenrood
simbar
ruige woekerplanten op bomen of ruig
Tjangkoedoe
steenrood (Soendanees)
Soga
schakeringen van bruin
taman aroem
geurige tuin, lusthof
Taroem
indigo (Soendanees)
tambalan
vierkant, ieder met een verschillend
tjakar ajam
kippenpoten of kippensporen
alas-alasan
wouddieren, insecten, planten
tjakra
banzi, banji
ǡǣ
tjemoekiran
schuinlopende lijnen
tjeplokan
ǣ
ϐ
Wisnu’s donderkeil met acht stralen
schuin gerichte punten in rand, als een stralenkrans, vooral bij middenstuk van
leven
garis miring
besneden jongens
borsthaar van een man
Bekende batikmotieven
hoofddoeken of borstkleed
algemene benaming van patronen binnen
regelmatige geometrische motieven, gebaseerd op het principe van de windroos
garoeda
zonnevogel
gringsing
schubben, soms ingevuld met een stip
jlamprang
achtvoudige ster of achtspakig geloofsrad
(rozetvormige oplegsels) troentoem
kleine stervormige bloempjes, volgens een
kapal kandas
gezonken schip
regelmatig geometrisch patroon
kawoeng
elkaar rakende of doorsnijdende cirkels, of
gerangschikt
lar
rotsmotief
doorgesneden zaden van de arenpalm
wadasan
vleugel van de garoedavogel
wora-wari roempoek dubbele hibiscusbloem (zie tjeplokan)
mega mendoeng van regen zware wolken Թ
elk opgevuld met een doorlopend
Met de tjanting rengreng (ontwerp) brengt men de eerste
de moeloet (de opening van het tuitje). Twee spiegelbeeldige
60
motregen; smalle schuinlopende banen, motief (zie garis miring)
was.
Թ
ǡϐ
Թ
61
Թ
Kun je nog zingen, zing dan mee! Wist je dat… ... de enige Indische tekst in de bundel Kun je
Veel kinderen zijn opgegroeid met liedjes uit de bundel Kun
Mijn Zonneland
nog zingen, zing dan mee! ‘Mijn Zonneland’ is?
je nog zingen, zing dan mee! Op de lagere school kreeg je
(op de wijs van ‘Waar de blanke top der duinen’)
zangles uit deze bundel. De meeste Indische mensen houden erg van zingen.
Waar het wuivend loof der palem
Zat jij misschien ook op een koor?
Van de kust den zeeman groet, Waar de gouden padihalmen Rijpen in den zonnegloed Zong ik eens naar oude trant: ǣ ‘k Heb u lief, mijn zonneland,
‘k Heb u lief, mijn zonneland!
Waar het lief’lijk groen der bergen Vriend’lijk in de zonne blinkt, En ’t gemurmel van een beekje Zacht-kens langs de velden klinkt, Sloot ik eens een vriendschapband, Sloot ik eens een vriendschapband. ‘k Heb u lief, mijn zonneland, ‘k Heb u lief, mijn zonneland! Java, wondertuin van d’aarde, Land van eeuwig groen en licht, Waar natuur met duizend kleuren ǯ
ǣ Zonnig land, u min ik teer, Zonnig land, u min ik teer,
Naar uw bergen keer ik weer,
Naar uw bergen keer ik weer! ǣ Kun je nog zingen, zing dan mee! Uitgeverij P. Noordhoff N.V.,
Groningen 1959.
Թ
74
Թ
Թ
Ȉ ǤǤǣǡǨ
75
Թ
