FAKULTAS TEKNIK – JURUSAN ARSITEKTUR UNIVERSITAS BINA NUSANTARA JAKARTA
Nama
: Andrey Caesar Effendi
Judul
: Mesjid Kebon Jeruk
Jumlah Halaman
: Permulaan xvii Halaman + Isi 116 Halaman
ABSTRAK Perancangan bangunan tempat ibadah pada masa sekarang sudah banyak berubah dibandingkan dengan perancangan bangunan tempat ibadah pada masa dahulu. Dulu, bangunan tempat ibadah yang dibangun merupakan simbol monumental yang sangat mudah dikenali secara fisik. Misalnya mesjid dengan atap kubah dan minaret dan juga banyaknya ornamen-ornamen yang menghiasi baik dinding, pintu, dan kolom-kolomnya. Pada masa kini elemen-elemen tersebut sudah banyak dihilangkan atau digantikan dengan bentuk-bentuk yang lebih simpel dan modern serta bercampur dengan kebudayaan sekitarnya. Tetapi ini semua tidak mengurangi kekhusukan para jamaah untuk beribadah. Pada perancangan mesjid yang berlokasi di daerah pertigaan Kebon Jeruk, Batusari, Jakarta Barat ini, konsep dari perancangan mesjid itu sendiri adalah ingin membuat mesjid yang dapat mengembalikan fungsi utama mesjid, yaitu sebagai tempat ibadah kepada Allah SWT dan sosialisasi penduduk sekitar. Selain itu konsep ekologi yang diterapkan pada mesjid ini diharapkan dapat menjadi ‘paruparu’ bagi daerah sekitarnya yang sudah sangat tercemar karena polusi asap kendaraan bermotor dan juga menghemat pemakaian energi pada bangunan. Yang dapat membantu mengurangi fakta pemanasan global yang ada di daerah tersebut.
Kata Kunci : Mesjid, Soial, Ekologi.
x
KATA PENGANTAR
Tujuan penyusunan paper tugas akhir ini adalah sebagai syarat untuk kelulusan program S1 jurusan Arsitektur Universitas Bina Nusantara, dengan telah selesainya penyusunan paper tugas akhir ini penulis mengucapkan syukur kepada Allah SWT yang telah memberikan kesehatan, baik jasmani dan rohani, dalam proses penyusunan paper tugas akhir ini penulis mendapatkan banyak masukan, bimbingan, motifasi, dorongan, dari keluarga, dosen, rekan-rekan di lingkungan akademis maupun rekan-rekan di luar lingkungan akademis, penulis ingin mengucapkan terima kasih kepada Ir. Riyadi Ismanto M.Arch, selaku pembimbing utama, dan Ir. Daryanto MSA, selaku pembimbing pendamping, yang telah bersedia memberikan arahan, masukan, dalam proses penyusunan paper tugas akhir ini, penulis juga ingin mengucapkan terima kasih kepada papa, mama, dan Putri Gita Sartika yang telah memberikan motivasi dan dukungan, sehingga penulis dapat menjalani proses ini dengan semangat, dan optimis, tak lupa penulis juga ingin mengucapkan terima kasih kepada teman-teman di dalam maupun di luar lingkungan akademis, yang telah memberi masukan dan dukungan dalam proses penyusunan paper tugas akhir ini. Dengan telah selesainya penyusunan paper tugas akhir ini, penulis berharap semoga paper tugas akhir ini dapat memberikan manfaat bagi diri penulis maupun bagi para pembaca. Jakarta, 4 Februari 2008
( penyusun )
v
DAFTAR ISI
HALAMAN JUDUL...........................................................................................
i
LEMBAR PENGESAHAN................................................................................
ii
LEMBAR PERNYATAAN DEWAN PENGUJI.............................................
iii
LEMBAR PERNYATAAN................................................................................
iv
KATA PENGANTAR.........................................................................................
v
RIWAYAT HIDUP.............................................................................................
vi
DAFTAR ISI........................................................................................................
vii
ABSTRAK...........................................................................................................
x
ABSTRACT.........................................................................................................
xi
DAFTAR FOTO..................................................................................................
xii
DAFTAR GAMBAR...........................................................................................
xiii
DAFTAR TABEL...............................................................................................
xvii
DESKRIPSI PROYEK.......................................................................................
xviii
BAB I. PENDAHULUAN...................................................................................
1
I. 1.
Latar Belakang..............................................................................
1
I. 2.
Maksud dan Tujuan………………………….…………………..
3
I. 3.
Lingkup Pembahasan………………………………………........
3
I. 4.
Sistematika Pembahasan...............................................................
4
I. 5.
Kerangka Berfikir.........................................................................
7
BAB II. TINJAUAN DAN LANDASAN TEORI............................................
8
II. 1.
Tinjauan Umum............................................................................
8
vii
II. 1. 1. Pengertian Mesjid............................................................
8
II. 1. 2. Fungsi Mesjid...................................................................
9
II. 1. 3. Sejarah Mesjid..................................................................
11
II. 1.4. Sejarah Mesjid di Indonesia.............................................
15
Tinjauan Khusus...........................................................................
20
II. 2. 1. Tinjauan Tapak.................................................................
20
II. 2. 2. Peraturan Khusus Pemda DKI Jakarta.............................
23
II. 3. Tinjauan Topik..............................................................................
25
II. 3. 1. Pengertian Arsitektur Ekologis........................................
25
II. 4. Teori-teori Arsitektur Pendukung.................................................
31
II. 5.
Studi Kasus...................................................................................
35
II. 5. 1. Mesjid Agung At Tin.......................................................
35
II. 5. 2. Mesjid Dian Al Mahri......................................................
46
II. 5. 3. Assyaffah Mosque...........................................................
49
II. 5. 4. Mesjid Said Na’um..........................................................
56
II. 5. 5. King Faisal Mosque.........................................................
63
Studi Banding Terhadap Bangunan Ekologis...............................
69
BAB III. PERMASALAHAN............................................................................
72
III. 1. Aspek lingkungan.........................................................................
72
III. 2. Aspek Manusia.............................................................................
73
III. 3. Aspek Bangunan...........................................................................
73
BAB IV. ANALISA DAN PEMBAHASAN.....................................................
75
IV. 1. Analisa Aspek Lingkungan...........................................................
75
II. 2.
II. 6.
viii
IV. 1. 1. Hubungan Tapak Dengan Konteks.................................
75
IV. 1. 2. Pencapaian Lingkungan dan Tapak……………………
81
IV. 1. 3. Bentuk Dan Orientasi Masa Bangunan………………...
82
IV. 2. Analisis Aspek Manusia................................................................
85
IV. 3. Analisis Aspek Bangunan.............................................................
89
IV. 3. 1. Ruang Solat Utama….....................................................
89
IV. 3. 2. Material…………………...............................................
91
IV. 3. 3. Sistem Struktur…………...............................................
92
IV. 3. 4. Analisis Sistem Pencahayaan..........................................
95
IV. 3. 5. Analisa Sistem Penghawaan...........................................
96
IV. 3. 6. Sirkulasi……………………..........................................
100
IV. 3. 7. Penampilan Bangunan……............................................
100
IV. 3. 8. Utilitas……………………............................................. 102 BAB V. KONSEP PERENCANAAN DAN PERANCANGAN......................
104
V. 1.
Konsep Dasar Perancangan........................................................... 104
V. 2.
Konsep Perancangan Makro.........................................................
107
DAFTAR PUSTAKA..........................................................................................
116
LAMPIRAN......................................................................................................... 117
ix
DAFTAR FOTO 4. 1. 1. 1. Kondisi di jalan Kemanggisan........................................................................76 4. 1. 1. 2. Kondisi di jalan Kebon Jeruk..........................................................................77 4. 1. 1. 3. Kondisi di pertigaan lampu merh Batu Sari....................................................78
xii
DAFTAR GAMBAR 2. 1. 4. 1. Mesjid Agung Bandung 1875...........................................................................18 2. 1. 4. 2. Mesjid Agung Bandung 1930...........................................................................18 2. 1. 4. 3. Mesjid Agung Bandung 1935...........................................................................18 2. 1. 4. 4. Mesjid Agung Bandung 1955...........................................................................18 2. 1. 4. 5. Mesjid Agung Bandung 1974...........................................................................18 2. 1. 4. 6. Mesjid Agung Bandung 2001...........................................................................18 2. 1. 4. 7. Mesjid Salman ITB 1964…..............................................................................19 2. 1. 4. 8. Mesjid Salman ITB 1964…..............................................................................19 2. 1. 4. 9. Mesjid Cipari, Garut 1933................................................................................19 2. 1. 4. 10. Mesjid Cipari, Garut 1933..............................................................................19 2. 1. 4. 11. Mesjid Agung Manonjaya 1875.....................................................................19 2. 1. 4. 12. Mesjid Agung Manonjaya 1889.....................................................................19 2. 2. 3. 1. Letak tapak.......................................................................................................22 2. 5. 1. 1. Tampak depan Mesjid At Tin...........................................................................35 2. 5. 1. 2. Interior Mesjid At Tin......................................................................................39 2. 5. 1. 3. Ornamen-ornamen estetis Mesjid At Tin.........................................................40 2. 5. 1. 4. Tempat wudhu yang berada di luar..................................................................41 2. 5. 1. 5. Mihrab dan mimbar..........................................................................................43 2. 5. 2. 1. Exterior Mesjid Dian Al Mahri........................................................................47 2. 5. 2. 2. Exterior Mesjid Dian Al Mahri........................................................................48 2. 5. 3. 1. Exterior Assyaffah Mosque.............................................................................49 2. 5. 3. 2. Interior Assyaffah Mosque..............................................................................50
xiii
2. 5. 3. 3. Interior Assyaffah Mosque..............................................................................50 2. 5. 3. 4. Exterior Assyaffah Mosque.............................................................................51 2. 5. 3. 5. Interior Assyaffah Mosque..............................................................................51 2. 5. 3. 6. Ruang solat berjamaah.....................................................................................52 2. 5. 3. 7. Tempat Al Quran.............................................................................................52 2. 5. 3. 8. Ruang solat berjamaah.....................................................................................53 2. 5. 3. 9. Site plan Assyaffah Mosque............................................................................53 2. 5. 3. 10. Potongan A-A Assyaffah Mosque................................................................54 2. 5. 3. 11. Potongan B-B Assyaffah Mosque.................................................................54 2. 5. 3. 12. Tampak 4 Assyaffah Mosque........................................................................55 2. 5. 3. 13. Potongan D-D Assyaffah Mosque................................................................55 2. 5. 4. 1. Tampak Mesjid Said Na’um............................................................................57 2. 5. 4. 2. Interior Mesjid Said Na’um.............................................................................59 2. 5. 4. 1. Kisi-kisi bukaan Mesjid Said Na’um...............................................................61 2. 5. 5. 1. Exterior King Faisal Mosque...........................................................................63 2. 5. 5. 2. Exterior King Faisal Mosque...........................................................................64 2. 5. 5. 3. Interior King Faisal Mosque............................................................................64 2. 5. 5. 4. Main Entrance King Faisal Mosque................................................................65 2. 5. 5. 5. Tapak King Faisal Mosque..............................................................................65 2. 5. 5. 6. Denah King Faisal Mosque.............................................................................66 2. 5. 5. 7. Potongan pintu masuk.....................................................................................66 2. 5. 5. 8. Potongan menghadap Kiblat...........................................................................67 2. 5. 5. 9. Tampak mesjid pada malam hari.....................................................................67
xiv
2. 5. 5. 10. Tampak mesjid pada siang hari.....................................................................68 2. 6. 1.
Exterior Menara Mesiniaga.............................................................................69
2. 6. 2.
Potongan Menara Mesiniaga...........................................................................69
2. 6. 3.
Exterior Menara Mesiniaga.............................................................................70
2. 6. 4.
Orientasi Menara Mesiniaga...........................................................................71
4. 1. 1. 1. Tapak Proyek...................................................................................................75 4. 1. 2. 1. Jalur sirkulasi angkot.......................................................................................82 4. 1. 3. 1. Analisa lingkungan tapak................................................................................84 4. 3. 1. 1. Contoh ruang solat berjamaah.........................................................................90 4. 3. 1. 2. Perkiraan ruang solat berjamaah.....................................................................90 4. 3. 4. 1. Skema pencahayaan alami dalam bangunan...................................................95 4. 3. 5. 1. AC Split..........................................................................................................98 4. 3. 5. 2. Package Unit AC............................................................................................99 4. 3. 6. 1. Analisa sirkulasi manusia dan kendaraan......................................................100 4. 3. 7. 1. Analisa bangunan...........................................................................................101 4. 3. 8. 1. Skema pengolahan air wudhu........................................................................103 4. 3. 8. 1. Skema pengolahan air wudhu........................................................................103 5. 1. 1.
Skema konsep lingkungan.............................................................................105
5. 1. 2.
Zoning...........................................................................................................107
5. 2. 1.
Sketsa bentuk bangunan................................................................................108
5. 2. 2.
Sketsa bentuk tangga.....................................................................................108
5. 2. 3.
Ornamen hias sebagai pembatas ruang solat dan selasar..............................110
5. 2. 4.
Ornamen pada minaret..................................................................................110
xv
5. 2. 5.
Interior pada selasar ruang solat...................................................................110
5. 2. 6.
Kisi-kisi pada ruang solat.............................................................................111
5. 2. 7.
Kisi-kisi pada ruang tangga..........................................................................111
5. 2. 8.
Railing pada ruang solat...............................................................................111
5. 2. 9.
Konsep filosofi dan program ruang..............................................................112
5. 2. 10. Interior ruang solat berjamaah......................................................................112 5. 2. 11. Skema pengolahan air...................................................................................113 5. 2. 12. Exterior mesjid dari sisi jalan Kebon Jeruk..................................................114 5. 2. 13. Exterior mesjid dari sisi perumahan.............................................................114 5. 2. 14. Exterior mesjid..............................................................................................115
xvi
DAFTAR TABEL 2. 1. 1. 1. Klasifikasi-klasifikasi mesjid…………………………………………………..9 2. 2. 1. 1. Ciri-ciri dan masalah-masalah menurut George Lippsmeier (1994).................21 2. 4. 1.
Perkiraan bentuk ruang untuk solat berjamaah..................................................31
4. 2. 1.
Program ruang dan analisa kegiatan..................................................................86
4. 2. 2.
Analisa dimensi ruang.......................................................................................89
4. 3. 2. 1. Penggolongan bahan bangunan.........................................................................92 4. 3. 2. 1. Klasifikasi bahan bangunan...............................................................................92
xvii
DESKRIPSI PROYEK
•
Judul
: Mesjid Di Kebon Jeruk
•
Jenis Proyek
: Fiktif
•
Topik
: Arsitektur Ekologis
•
Tema
: Eco Mosque With Social Environment Vision
•
Lokasi
: Jl. Raya Kebon Jeruk, Jakarta-Barat
•
Peruntukan
: Rumah Ibadah
•
Luas Tapak
: 11.021,7 m2
•
KDB
: 60 %
•
KLB
:3
•
Ketinggian Maksimal
: 8 Lantai
xviii
